id
stringlengths 1
6
| revid
stringlengths 2
6
| url
stringlengths 38
43
| title
stringlengths 1
93
| text
stringlengths 0
182k
|
---|---|---|---|---|
2331
|
36
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2331
|
Skifahren
| |
2333
|
654
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2333
|
Ingolstadt
| |
2335
|
3976
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2335
|
8. Joatausend v. Chr.
| |
2338
|
3976
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2338
|
4. Joatausend v. Chr.
|
* Erfindung vom Nagl
* Erfindung vo da Pinslmalerei in China
|
2341
|
654
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2341
|
Bairische Sprache
| |
2342
|
52
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2342
|
Quadratkilometer
| |
2343
|
654
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2343
|
Oberbayern
| |
2344
|
2284
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2344
|
Niederbayern
| |
2345
|
654
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2345
|
Slowénische Språch
| |
2346
|
30577
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2346
|
Km²
| |
2349
|
847512
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2349
|
Obapfoiz
|
D Owapfoiz oda Owapfolz (amtli: Oberpfalz) is oana vo de sim Regiarungsbeziak vo Boarn. D Haptstod vo da Owerpfolz is Rengschburch.
Eadkund.
D Owapfolz liegt im Ostn vo Bayern und grenzt on Tschechien und on d Regiarungsbeziake Owaboarn, Nidaboarn, Middllfronkn und Owafronkn.
Da Regiarungsbeziak Owerpfolz umfosst de drei kroasfraia Stedt Omberch, Rengschburch, d Wain und de sim Londkrois Omberch-Sulzboch, Chom, Neimakk, Neistadt, Rengschburch, Schwondorf und Dirschnrad.
Sprouch.
In grejsstn Tol vo da Owerpfolz wead nordboarisch gredt, in Sidn und Siidostn noadmiddlboarisch, ner in da Stod Rengschburch westmiddlboarisch. Noadboarisch wead aa in Echerlond, in middlestlinga Eck vo Owerfronkn, in sidestlinga Eck vo Mittlfronkn, in Owerbayern neadlich vo da Doana, und in sidlinga Owern Vogtlond gredt, Noadmiddlboarisch aa in neadlinga Niderbayern.
Gschicht.
D Owerpfolz hout a wechslvulle Gschicht. Folng tout ejtz a Iwersicht.
Politik.
Voras ligt da Noadgau, der hout schou in 7. Joarhundad nouch Kristus zon Herzogtum Bayern ghejert. Da Noadgau wor ower grejsser wej de haintiche Owerpfolz, da Westn von Noadgau ghejert haint zo Middlfronkn, da Noadn zo Owerfronkn, da Noadostn (es Echerlond) zo Tschechien.
1329 is da grejsste, neadliche Tol vo da Owern Pfolz, wejs durtmols ghoissn worn is, min Hausvatroch vo Pavia vo Bayern glejst und da Rhainpfolz zousprocha worn.
1628 is de Owere Pfolz offiziöll wider Bayern avalaibt worn, nouchdean daßs 1621 mit Gwolt daowert worn is.
Sidla.
Es Gebejt neadle vo da Doana wor nu in easchtn Joartausad kam bsidlt, des wor a unwegsoms, woldreichs Lond. Ner a por boarische Sidlunga und in Ostn slawische Sidlunga houts durtmols gem. Eascht von 11. Joarhundead o han an Haffa boarische Sidler inn Noadgau zung. Dej hom se mit de Slawen, dej wou schou duatn worn, gmischt. Spejter han von Westn her nu frenkische Sidler dazoukumma. Dej olle hom is Lond graitt, des hoisst es Hulz ghaut und es Lond urbor gmocht. De vüln Ortsnoma mit -richt, -ried, -reuth (a Rait is a graitter Ploz) beleng des.
Es Woppm.
Des is dreitolt: Oum links is da pfölzische Lejb, der stejt fir de ejmoliche pfölzische Herrschoft, oum rechts han de boarischn Rautn, dej stenga fir des, daß d Owerpfolz zo Bayern ghejert, untn han de Rengschburcher Stodschlissl, dej stenga firn Zommaschluss vo Rengschburch mid da oltn Owerpfolz.
|
2351
|
37765
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2351
|
Leopoidstod
|
De Leopoidstod (aumtlich: Leopoldstadt) is da zweite Weana Gemeindebeziak.
Geografie.
Log.
Da 2. Hieb liegt auf da Insl zwischen da Donau und in Donaukaneu und grenzt aun an 1. Beziak. Weidas hod ar aa Grenzn zu de Beziak 3, 9, 11, 20 und 22. Den grässtn Teu vom Beziak nimmt da Proda ei.
Beziaksteu.
Zaumgwoxn is da Beziak aus de aanzlnan Uatschoftn Leopoidstod, Jagazäun, Brigittenau (1900 ois 20. Hieb ausgliadat), Zwischnbruggn (seit 1900 a Teu vom 20. Beziak) und Kaisamühn (1938 ausgegliedat). Dazua gibts no a grosse Aunzoi vo klanare Teu, de wos ma aa Grätzln nennt, wia s Karmelitaviatl oda aa s Stuwaviatl.
Zum zweitn Hieb ghead aa no da Proda, es Messezentrum Wean und da Freidenaua Hofn (Wintahofn).
Gschicht.
De easchte Besiedlung wiad um 1300 vamutet. Ausm Joa 1368 staumt de Eawähnung vo aana Bruckn zum "Untan Werd" ("wead", mittelhochdeitsch fia "Insl") beim Rotntuamtoa vo da Stod (bis 1782 de aanzige!).
Bis 1450 woa nua des Areäu zwischn Hollandstroßn, Taborstroßn und Prodastroßn vabaut; und da greßte Teu vom Untan Werd woar a Auwoid, der wos vo vüü Donauoam duachzogn woa, de si bei aan Hochwossa a imma wieda gändat hom. 1439 is daun beim heitigen Gaußplotz de easchte meatäulige Jochbruckn iba de Donau und eanare Seitenoam baut wuan.
1529 is de Bruckn während da easchtn Tiaknbelogarung zasteat wuan, da Untare Werd is vo da osmanischen Armee besetzt gwesn.
1625 is fia de Judn im Südteu a Ghetto aunglegt wuan, damits vo da Innenstod wegga kuman. Und obwois des eftan sogoa von duat vadriem wuan san, zum Beispüü 1670, san de Judn ollawäu wieda duatn hi zruck kumman, sodoss da zweite Hieb bis zum Holocaust dea Beziak woa, wo de meistn Judn gwohnt hom. Wegn dem hod ma zum 2. Hieb a „Mazzesinsl“ gsogt.
1850 san dann olle Uatschoftn auf dera Insl zum Beziak Leopoidstod zaumgschlossn wuan.
1900 is da neadliche Teil, da heitige Beziak Brigittenau obdrennt wuan, wäu da zweite Beziak scho meah Einwohna ghobt hod ois da Easchte.
Politik.
Seit Joazehntn dominiat de SPÖ de Politik im Beziak Leopoidstod. Bei de Woin am 23. Oktober 2005 hom de Grienan in zweitn Plotz gschofft und stön zum easchtn Moi en Beziaksvuasteha-Stövatreta.
Beziakspartnaschoftn.
2007 is da Weana Beziak Leopoidstod mitn New Yorker Stodbeziak Brooklyn a Bziakspartnaschoft einganga.
Sehnswiadigkeitn.
Bsundas gnaund wean muass nadialich da Proda, bsundas des Stickal, wos Riesnradl steht, oisa da "Wuaschtlproda", des wos aans vo de Woazeichn vo Wean wuan is.
|
2365
|
41930
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2365
|
Flächn
|
Flächn (Pl.), Fläch Sing. nennd ma de Ausdehnung in da Läng und in da Broadn. De Moßeihheit is Quadratmeta.
|
2368
|
55746
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2368
|
Geografische Koordinatn
|
Mit d'geografischn Koordinatn (geografische Broadn und d'geografische Leng) ko ma jedn Punkt af unsam Planetn b'schreim. D'Eadn is dazua in 360 Lengagrad und 180 Broadngrad afteit. D'Lengagrad valaffa duachn Noad- und Sidpoi, d'Broadngrad prallej zum Equator.
D'geographischn Koordinatn wean oft im Sexagesimaisystem ogem, d. h. 1 Grad is untateit in sechzg Minutn, 1 Minutn wiedarum in 60 Winkesekundn.
D'Broadngrad wean vom Equator as zejht, d'Lengagrad vo an festglegtn Nuimeridian. Friacha hods vaschiadane Nuimeridiane gem, heit wead in da Regl da Nuimeridian vo Greenwich oigmoa akzeptiad.
|
2369
|
70
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2369
|
Geografische Lage
| |
2371
|
21772
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2371
|
Noamalnui
|
As Noamalnui (dt.: Normalnull, NN oda N.N.) woa bis 1992 in Deitschland de amtliche Bezugsfläch fia de Häh iwan Meearesspiagl. Umgongssprochli weads Noamalnui oft ois Synonym fia'n middlan Meearesspiagl vawendd. Heit wead in Deitschland s Noamalhächnnui (NHN) vawendd.
In Deitschland is de Noadsää ba Amsterdam de Bezugsfläch, in Östareich de Adria ba Triest in Italien. De Schweiz nimmd's Middlmeea ba Marseille in Frankreich ois Bezugspunkt. Und so rechnd se da Untaschied zwischn de drei Hähn.
Es guid:
formula_1
|
2375
|
37765
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2375
|
Großstod
|
A Großstod (Pl.: Großstädt) is a Stod, in dea meahra ois 100.000 Leit wohna. Des hod a intanationoie Schtatistikkonfarenz 1887 festglegd.
Großstädt im boarischn Sprochraum.
Im boarischn Sprochraum gibds de foingdn zehn Großstädt:
Deitsche Großstädt.
In Deitschland gibd's zua Zeid 82 Städt mid iwa 100.000 Eihwohna. Immahin 28 vo eahna kemma iwa de Viadlmillion-Grenz.
Nein ondare woan in de lezdn 60 Joar amoi a Großstod, san des owa etzad nimma, wei inzwischn de Leit wegzong san, so dos's wieda wenga wia 100.000 Eihwohna hom.
In de 82 Großstädt hom im Joar 2005 guad 25 Milliona Leit gwohnd, wos fost 31% vo da deitschn Gsomtbevejkarung woa.
Östareichische Großstädt.
In Östareich gibds fimf Großstädt:
Großstädt af da gonzn Wejd.
Im Joar 2010 hod's wejdweid uma 4000 Großstädt mid 100.000 Eihwohna und meah gem.
Schau aa:
|
2376
|
15198
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2376
|
Großstadt
| |
2389
|
24754
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2389
|
Kölsch
|
Kölsch is de rheinische Kurzform vo „kölnisch“ und moant aa:
|
2406
|
46304
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2406
|
George W. Bush
|
Da George Walker Bush (* 6. Juli 1946 in New Haven, Connecticut) woa da 43. amerikanische President. Davoa woar da Schoarsch obm 94a-Joa da Gouverneur vu Texas.
President woan is a im Joa 2001, nochdem a de Woih im Joa davoa extrem knopp gwuna hot. Er hod sogor weniga Stimmen ghobt ois sei Gengkanidat, da Al Gore, owa auf des kummts im Woihrecht dortn ned au. 2004 is a bei da Woih bestätigt woan, sei gfäahlichsta Gengkandidat woa da John Kerry.
Intanazional kritisiad is a woan, weu a de Kriage im Irak und in Afghanistan augfaunga hos, da Bush söba nennt des "Kriag geng an Terrorismus". Dabei beziagt a si auf de Terroraunschläge vum 11. Septemba 2001 afs "World Trade Center" und afs "Pentagon".
Innenpolitisch steht a ziemli rechts, sei Politik gheat zum "Neokonservatismus" und "Neoliberalismus". Des haßt, ea beziagt si in seina Politik af (aungebli) kristliche Weate und stärkt de Wiatschoft, indem a ia vü Freiheitn losst. Mid seina libaraln Wiatschoftspolitik in am Zusaummenhaung stehd de Finanzkrise vu de Joa 2007 und -8. Kritisiat hod ma'n aa weng am z'laungsaumen Krisnmanagement nochm "Hurrican Katrina", bei dem vü Leit in New Orleans, darunta vü Afro-Amerikana, gstoam san.
Sei Nochfoiga is im Jenna 2009 da Barack Obama woan, da Bush wieda hod in Bill Clinton obgläst. Dem sei Voagänga wieda woa im Bush sei Voda, da George H. W. Bush
|
2407
|
52
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2407
|
George Walker Bush
| |
2409
|
41930
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2409
|
Stod
|
A Stod is a gressane, obgrenzde Siedlung.
Städt (Pl.) san ofd on Stroßn, Fliss oda om Meea enstondn. Doss a Ort za ana Stod dahom wead, muass a in Deitschland mindestns 2000 Eihwohna, in Östareich zirka 4500 Eihwohna (es gibd Ausnohma, z. B. Efading) hom. Ma untascheidd donn noch: Kloastod, Middlstod, Großstod, Millionastod und Wejdstod.
Status.
In Bayern gibd's Kroasfreie Städt ohne an eingna Landkroas und Kroasstädt, in deane de Vawoitung vom Landkroas is. Beispü fia a kroasfreie Stod is Inglstod, fia a Kroasstod Pfahofa.
In Östareich gibt's Städt mid am eigenen Statut - hoaßt si nochand Statutarstod - und sunstige Städt, de koan eingna Beziak hom, sondan zu am Beziak ghean. Innschbruck is z. B. a Statutarstod, es zuaghearige Umlond hoaßt Innschprugg-Land.
Im Netz.
[[Kategorie:Geographie]]
|
2418
|
25121
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2418
|
Augschbuag
|
Augschbuag (amtli: Augsburg) is d Haptstod vom boarischen Regiarungsbezirk Schwobm. Se is mid meah ois 300.000 Eihwohna (Stond: 2020) noch Minga und Niamberg de drittgreßte Stod in Bayern.
Da Nam gehd af de remische Provinzhaptstod Augusta Vindelicorum zruck, de wo 15 v. Kr. untam remischn Kaisa Augustus ois Castra grindt worn is. Domit gheat de "Fuggeaschtod" za de ejtastn Städt vo Deitschland.
Eadkund.
Augschbuag liegt am Lech und da Wertach. Im Sidn liegt s Lechfejd, a nocheiszeitliche Schottaebene zwischn de zwoa Fliass. Do hod si zan Tei a Urlandschoft dahoidn, de wo zu den oartnreichstn in Middleiropa zejd. Da Oipnrond is umarah 70 Kilomedda weit wegga.
Dea "Naturpark Augsburg – Westliche Wälder" (aa Stauden gnennt), a groß Woidgebiet, grenzt unmiddlboa an Augschbuag. Oba aa s Stodgebiet hod vui Greanflächn. Dafia hod de Stod an Eiropäischn Preis "Greanste und lebenswertaste Stod" dahoidn. Augschbuag is aa da gresste kommunale Woidbesitza in Bayern und dea drittgresste in Deitschland.
Stodgliedarung.
Augschbuag hod offiziej 42 Stodbeziak, de wo 17 Planungsraime buidn. De Stodgliedarung gibts scho seit 1938. De Gsamtflächn vo da Stod is ca. 147 Quadratkilometa, damit liegt Augschbuag an da 39 Stej unta de deitschn Großstädde.
Ba de Stodtei hondlt sa si teiweis um friar sejbstständige Gmoana, de wo im Lauf vo vaschiedanen Gebietsreformen noch Augschbuag eigliedat woan san und teiweis um nei oglegte Wohngebiet.
Gwässa.
Augschbuag is a Dreiflissestod: Da Lech is des gresste fliaßande Gwässa und wead duachn Zuafluss vo da Wertach (ba Wolfzonau) vabroadt. Da dritte Augschbuaga Fluss is de Singold, de wo in da Stod ins weit vazweigte kinstliche Boch- und Kanalsystem mindt. Daduach is Augschbuag aa a Stod vo Bruckn: Mit insgsamt 500 Bruckn iwatrifft de Stod sogor Venedig.
Gschicht.
Augschbuag is 15 v. Kr. vo de Rema ois "Augusta Vindelicorum" grindt worn. Damit is nach Trier de zwoatejteste Stod in Deitschland. Olladings hods scho friara a poor kejltische und germanische Siedlunga gem. Z Haunstettn hod ma Urnengräba aus da Bronzezeit gfundn. Wei do da Lech mit da Wertach zammafliasst, wor des recht guad fia Siedlunga geignet, zwengan Wossa und zwengan Bodn.
Um des Remaloga, des wo vor da Zeitnwende oglegt worn is, hod si im easchtn Joahundat n. Chr. de Siedlung "Augusta Vindelicorum" buidt. Da Kaisa Hadrian hod am Ort 121 n. Kr. des remische Stodrecht valiehn. Augschbuag wor aa de Hauptstod vo da remischn Provinz Rätien, es is owa ned genau bekonnt, wanns dazua eanannt worn is. Vor Augschbuag hod Kempten (Cambodunum) de Funktion inne ghobt.
Am End vo da remischn Herrschoft um 450 san de Alamannen in de Gegend eigfoin. Scho in da Spadantikn is Augschbuag zan Sitz vo an Bischof worn. Des Matyrium vo da Afra vo Augschbuag foit aa in de Zeit.
Nochdem de Bedeitung vo da Stod im Fruahmiddloida zeascht ognumma ghobt hod, is noch da Schlocht am Lechfejd 955 wieda gstiegn. Dobei hod da Bischof Ulrich vo Augschbuag an Kaisa Otto I. ghoifn, de Ungarn sidli vo da Stod z schlogn.
Im Middloida woa Augschbuag oane vo de reichstn Städd in Eiropa, wo a de Fugger und de Welser erane Gschaftln ghabt ham.
Sengswiadigkeitn.
Am meistn bsuacht wead de Fuggarei, a middloitaliche Armensiedlung. Da Dom "Unsa Lieba Frau" und de Basilika "St. Ulrich und Afra" san wichtige Kiacha. In da Näh vom Rathaus san a poor sengasweate Brunna. Oft bsuacht wern aa de Maximilianstraß und aa de Annastraß. Bekannt is aa de Augschbuaga Puppnkistn.
Stodlegendn.
Stodgeddin Zisa.
Agebli soi d Zisa (dea Ciza) d Stodgeddin vo Augschbuag gwen sei. A Buidl vo da Zisa ko ma afm Wedafahnl vom Perlachturm segn; da Legendn noch, soin aa a boar Doarstejunga af d Bronze Tialn vom Dom de Geddin zoang. Dea Beag af dem ia Tempe gstondn sei soi, soi "Zisenberk" ghoassn ham.
Da Stoinerne Ma.
Da "Stoinerne Ma" ("Stoanane Mo") is a lemsgroße Stoafigua an da estli Stodmaua. Es is a oaoarmiga Beck mit an Loab Broud und an Schuid af oam schnecknfeamign Podest. Im Dreissgjahrign Kriag hod a d Stod vor oana Belogarung grett, wei ra a foisches Broud aus Saglmeh vor d Stodmaua gschmissn hod und da Feind glabt hod, dass dena in da Stod so guad geht, dass s Broud weghaun kina. Bei dera Aktion is eam a Oarm obgschossn woarn.
Es soi Glick bringa, wen ma d Nosn vom stoanan Mo oogreift. Desweng gengan Spaziagenga do gean voabei, bsundas Valiabte.
Buidung.
Seit 1970 hod Augschbuag a Universität und seit 1971 aa a Fachhochschui.
Medien.
De greßte Dogeszeidung is de "Augsburger Allgemeine". Nem an Haufa kloanare Zeidunga wia z. B. de Stodzeidung hods no an oagna TV-Senda, der wo ATV hoasst.
Wirtschafd.
In Augschbuag hods net nur mehrane große Brauarein (wia zum Beispui de Brauerei Riegele), sondan a mehrane DAX-Firma wia Siemens oda MAN, d'KUKA oda d'EADS.
Sport und Freizeit.
Fuaßboi.
Z Augschbuag gibts an bekanntn Fuaßboivarein, an FC Augschbuag. Seid 2009 wead im neia Stadion gspuit (momentan hoist die WWK-Arena), vorher wor da Varein im "Rosenaustadium" dahoam. Da FC Augschbuag is da Rekordmoasta vo da "Bayernliga" und spuit seit 2006 in da Zwoatn und seit 2011 in da Easchtn Fuassboi-Bundesliga.
Mit "TSV Schwaben Augschbuag" gibts no an zwoatn Fuassboivarein mit Tradition, dea wo zeitweise in da Bayernliga gspuit hod.
|
2419
|
3045
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2419
|
Hechn
|
Hechn oda Häh (dt.: Höhe) is da Obstond im 90°-Winkl (Lot) vo oam Punkt za ana Refarenzfläch. De Moßeihheit is Meta.
|
2420
|
70
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2420
|
Hächn
| |
2421
|
70
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2421
|
Höhe
| |
2422
|
70
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2422
|
Hechtn
| |
2423
|
70
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2423
|
Fläche
| |
2429
|
207
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2429
|
Kemii
|
De Kemii (dt.: Chemie) is de Wissnschoft, de wo se mid de Stoffn und Stoffändarunga befossd. A Stoffändarung is, wann a so a Stoff midan ondan Stoff reagiad, oiso ebba wenn da Sauastoff midn Wossastoff zan Wossa reagiad.
De easchtn Kemika – im Sinn vo da Kemii ois exakde Natuawissnschoft – hods im 17. und 18. Joarhundad gem. Friaha hods owa scho Alchemisdn gem, de wo voa oim vasuachd hom, doss' aus om Blei oda wos a Goid mocha kunntn.
A kemischs Element definiad se owa iwa de Ozoih vo de Protonen im Kean von am Atom, vo dohea ko ma oa chemischs Element (wia ebba Blei) ned iwa a kemische Reakzion in a ondas chemischs Element (wia ebba Goid) umwondln; hiafia brauchads a physikalische Reakzion. De kemischn Elemente san im „Periodnsystem vo de chemischn Elemente“ goadned.
Teibereiche vo da Kemie san de Oigmoane Kemii, Anoaganische Kemii, Oaganische Kemii, Biokemi, Physikalische Kemii, Technische Kemii und Theoretische Kemii.
|
2430
|
3045
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2430
|
Fei
|
fei („bestimmt, gwiss, wiakle, owa, do, voll, übrings") is a Umstandswoat (dt. "Modalwort"), Fui- und Wiazwort, des wo besondas oft im Boarischn und Frenggischn vawendd wead. Nochweisn losst des seitm 12. Joarhundat.
Heakumft und Bedeitung.
As Weatal "fei" ko vui bedeitn und de Wuazln san aa no ned obschliassend kleat. Sabine Krämer-Neubert vom Dialektinstitut vo da Universität Wiazburg hod si damit intensiva befosst. Da Uasprung vo "fei" is demnoch des lateinische Woat „finis“ (Grenz, End), des wo iwas Franzesische („fin“) ums zwejfte Joarhundat ins Land kema is. Im Oidhochdeitschn und im Oidboarischn hoassts aa no „fin“. Do hods de Bedeitung vom Absolutn. Beispui: „Des is fei vabotn. Des geht fei ned.“
Weidare Bedeitungsnuacen vo "fei" san spada dazuakema, oiso „hibsch, fesch, artig, liab“ oda ebm “so guad wia megli“. Beispui: „Pass fei auf!“ oda „Sei fei fleißig!“ („Sei fein fleißig!“ is aa no vom Goethe vawendd worn).
Es werd oba aa ois "Wiazwoat" hergnumma, um de Wichtigkeit von am Sotz deitlich z mocha. Es vasteakt umara so wia "wiakle" oda "woi". Lossat ma des Weatal oafach weg, dad si am Sinn vom Sotz nix grundlegend ändan, nua de Bedeitung warad gringa.
Beispui.
Mit "fei" wean im Boarischn Nuancen ausdruckt, de wo im Deitschn gor ned megli san:
Do üwaoi ois Bedonung, Vaschteakung:
"fei" im Sinn vo "fein" is a ganz andas Woat (koa Umstandswoat sondan a Oagnschoftswoat):
Auszoachnung.
De Feansehzuaschaua und Radioheara vom Bayrischa Rundfunk hom 2004 "fei" zu "Mei liebst's boarisch Woat" gwejd.
|
2436
|
654
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2436
|
Hoamatgsaung
| |
2437
|
41930
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2437
|
U2
|
Ju Tu, "(eigntli U2)", is a irische Rockband. Gem duats de Gruppn seit 1976. Seit de 80er-Joa hod de Gruppn imma wieda internationale Erfoige und dazwischn Ruhepausn.
De Band hot si dabei imma wieda an aktuelle Trends aungepasst, grundsätzli sans oba imma a Rockband blim.
Programm.
De Band und voa oim da Bono aungaschian si voi fia oame und untadrückte Leit. A bei "Live Aid" und "Live8" sans dabei gwesn.
|
2439
|
52
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2439
|
U 2
| |
2442
|
24754
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2442
|
Hades
|
Da Hades is in da griachischn Mythologie da God vo da Untawejd und vom Dodnreich. Er isch dor Sohn vo die Titana Kronos und Rhea und Bruader vom Zeus. Oft steahts Wort Hades als Synonym firs Toatenreich. Sein Hondlonger wor dor Charon, der die Toaten bon Tor zur Unterwelt empfongen hot.
Mythos.
Wia da Kronos mit seine Titana vo de Olympia gschlogn gwen is, hom se de olympischn Briada im Losvafoarn de Wejd afteit. Da Zeus hod in Himme griagt, da Poseidon s Mea und da Hades de Untawejd. De Eadn und da in Olymp worn da Gmoaschoftsbereich.
Oanmol hot er di Persephone entfihrt und sie kheiratet. Weil des ihre Muater, die Demeter traurig gmocht hot, hot dor Zeus entschiedn, dass sie sechs Munet bon Hades bleib und sechs Munet ba dor Muater. Die Demeter wor bo ihrer Rückkehr jeydes Mol so froah, dass sie olls zum bliahn gebrocht hot (Langes, Summer), und als die Persephone wieder zin Hades gongen isch, wor die Demeter so traurig, dass olls finschta und kolt g'wordn isch (Herbst und Winter). Und so sein die Joareszeitn entstondn.
|
2455
|
52
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2455
|
Häch
| |
2456
|
92
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2456
|
Flussdelta
|
As Delta vonaram Fluss is de Schdej, wo da sej Fluss ins Mea einefliassd. Delta nennt mas nochm griachischn Buchstom Delta, dea wia a Dreieck ausschaud (Δ).
De Gengd um a Delta is aso flach, dass da Fluss nimma in oam Doi bleibd, sondan zu laudda gloane Flüsse und Bachal wead. Des kimmd aa vo de gonzn Schdoandal und dem Sand, wo da Fluss midschlebbd. Des gonze Zeigl ko am Bodn vom Fluss liengbleim, wo as Wossa rechd langsam und seichd is. Nacha is des a Hindaniss fian Fluss und ea brauchd an ondan Lauf. Des schaugd aus da Lufd so aus wia a Baam mid vui Zweigal.
Zwengs dem gonzn Wossa gibd des an sauban Sumpf und deszweng hods do bsundane Pflanzn und Viecha, wo ma eahoiddn muas. Schdanzn ghods do grod gnua, zum Beischbui, aa wenn des nix bsundas is.
Bekaunnte Deltas hom zum Beischbüi de Donau, da Nil, da Amazonas, da Ganges, d'Lena, da Orinoko, und da Irawadi. De olle mündn a Mea, owa aa in an See, an Fluss oda in a Ebene oda Wüstn eine kauns a Delta gem, des nennd ma daun Binnendelta.
|
2458
|
25172
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2458
|
Woif
|
Da Woif oda Wuif (dt. "Wolf"; lat. "Canis lupus") is a Raubviech aus da Familie vo de Hundsoatigen, wo in da Noadhemisphär fiakimmt, oiso in Eiropa, Asien und Nordamerika; in Middleiropa wor a zwischnzeitlich ausgstorm, heit is a zum Tei wieda eihgwandat. Er is d wuide Stommfoam fom zauma Haushund ("Canis lupus familiaris") und gheat zua sejm Art.
Da Woif woa bis zua Vabroadung vo Ockabau und Viechzucht des haifigste Raubviech vo da Wöd.
Da Wuif wiad in am Haffn Märchen ois bäsoatigs Viech hiigschtöt, woraf se de meistn Kinda voa eam fiachtn. Des woar oba net imma so. In da remischn Mithologie woa a Woifin oba de Stiafmuada vom Romulus und Remus.
Lemsweis.
An Woif kaun ma in da Wüdnis aa alaa auntreffn, de normale Sozialuadnung is owa s Rudl. Des Wuifsrudl beaunsprucht a festes Revia. De Gress vom Revia variat und hängt vo de Beieviecha ob. De duachschnittliche Gress vom Revia schwaunkt dahea je noch Region zwischn a boa Dutzend bis zu 13.000 Quadratkilometa.
In da Wüdnis bsteht a Woifsrudl of nua aus ana Famülie: A Ötanpoa und da Nochwux.
|
2460
|
37765
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2460
|
Vegl
|
De Vegl ("Aves") (Oazoi: Vogl) san a Klass vo de "Landwiabeviecha", nema de "Wechslviecha" ("Amphibia"), "Griachfiecha" ("Reptilia") und di Spoviecha ("Mammalia").
De Wissnschoft vo di Vegl hoaßt "Ornithologie". Fegl hods af olle Kontinent vo da Wejd. Bis heid kennt ma uma 9.800 Oartn; owa ungwiss is, obs ned insgsamt vui meara Oartn gawad, wamma aa olla ausgstoamna midrechna dad.
A jeda Vogl hod an Schnowi ohne Zähnd und Fliagl ois vordane Gliedmaßn, aa wanna neda fliang ko; as Gfieda wird reglmassi gwechslt (lMausa). Aussadem lengts oi Oa. tippisch fia d Fegl is aa nu da Nestbau.
Zu de Vegl ghearn unta ondam dazua:
De grässte Klass sant owa de Singvegl, zu dene wos meara wia de Höiftn vo olle Vogloartn dazuaghearn, z. B.:
|
2461
|
19808
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2461
|
Auf
|
Da Auf oda Uhu ("Bubo bubo", engl.: "owl") is de grässte Oart aus da Ordnung vo de Aina ("Strigiformes"). Er kimt in fost olle Gegadn vo Eiropa und Asien fia; in Deitschland gibts umara 800 bis 900 Bruadbaal vo eam, in Estareich uma 320 (Stond: 2004).
Da Auf hod an massign Keapa und dickn Schädl mid Fedaoawaschln. De Aung san orange-gejb. Sein Bruadplotz suacht a oft in Fejsn oda in an Beaghang, nua sejtn in Gebaidn. Da Grund dafia is, dass da Fux und da Marda junge Auf fressn. Fia an ausgwoxnan Auf ko nua da Odla gfährle wean.
Woatheakunft.
Auf und Uhu keman vo dasejm Wotwuazl: oidhochboarisch "buf", middlhochboarisch "uve" - vo lateinisch "bubo"; lautmolarisch vom Schrei vom Uhu. Bei "Auf" is zua Diphtongiarung vom langa "u" keman, des wo fias Boarische tipisch is (vgl. Hus > Haus), obwois nacha natiale neama lautmoarisch is; deshoib ko ma aa Uhu gejtn loss.
|
2462
|
500
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2462
|
Geográfie
| |
2464
|
37765
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2464
|
St. Pödn
|
(amtlich:) is de Hauptstod vo Niadaestareich und hot Eihwohna (). Damit is dees a de gresste Stod in Niadaestareich.
St. Pödn is Statutarstod und somit sowoi Gmoa ois a Beziak.
Da Naum geht aufn Hl. Hippolyt zruck, noch dem s easchte Klosta gnennt wuan is: "St. Hippolyt – St. Polyt – St. Pölten"
Eadkunde.
De Stod liegt an da Traisen im neadlichen Oipnvualaund, sidlich vo da Wachau. Damit gheats zan Mostviadl.
Stodgliedarung.
St. Pödn gliedat si in öf Stodtei, de wos wiedarum in 42 Katastralgmeindn untateut wean.
Gschicht.
Weu St. Pödn im östareichischn Kernland Niadaestareich liegt, hod da Ort de söwe wechslvolle Gschicht wia Estareich.
Friahgschicht und Remazeit.
S Gebiet vom heitign St. Pötn woa scho in da Jungstaazeit bsiedld, dees is duach Funde belegt.
De Oidstod liegt duatn, wo vom easchtn bis zan viatn Joahundat de Remastod Aelium Cetium glegn woa. Untan Kaisa Hadrian hod Cetium dees Stodrecht dahoidn und hod nem Carnuntum und Ovilava (Wels) zu de wichtigstn Zentren vo da remischn Provinz Noricum gheat. In da Spädantikn hod Cetium zugunstn vo Favianis (Mautern) aun Bedeitung valuan und is in da Foige aa nimma gnennt wuan.
Middloida.
Scho seit 771 gibts a Benediktinerklosta am Ort, des wos in Hl. Hippolyt gwidmet is und vom Klosta Tegernsee aus grindd wuan is. Gstiftet hods da boarische Graf Ottocher, dea wod de Awarn aufm Ybbsföd besiegt ghobt hod.
Des Moaktrecht hod St. Pödn ummara 1050 kriagt. Zua Stod erhom is da Ort 1159 duachn Bischof Konrad vo Passau wuan. Weu St. Pödn im östareichischn Kernland Niadaestareich liegt, hod da Ort de söwe wechslvolle Gschicht wia Estareich.
1338 hod de Stod vom Bischof Albrecht II. vo Passau a neies Stodrecht dahoidn. Bis zan End vom Mittloida is St. Pötn passauisch bliem.
Neizeit.
Zua Landeshauptstod vo Niadaestareich is St. Pödn mit Landtagsbeschluss vom 10. Juli 1986 wuan. Seit 1997 is St. Pödn nochm Auszug vo de Landesbeheadn aus Wean und in Bau vom Landhausviadl aa Sitz vo da niadaestareichischen Landesregiarung.
Politik.
Gmeinderot.
Da Gmeinderot hod 42 Mitglieda und setzt si seit da Gmeinderotswoi 2016 aus Mandaten vo de foigendn Parteien zaumm:
Stodsenat.
Da Stodsenat setzt si ausn 1. und 2. Vizebuagamasta sowia 11 weidan Mitgliedan zaumm:
Buagamasta.
Da aktuölle Buagamasta is seit 2004 da Mathias Stadler, vua eam woars fia neinzehn Joa da Willi Gruber. In Summe hot de Stod seit 1785 onadreisg Buagamasta ghobt.
|
2466
|
18887
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2466
|
Kristbaam
|
Da Kristbaam is a Symbol fia Weihnochtn, des aufputzt in da Wohnung aufgstejt wead.
Gschicht.
De easchtn Kristbaam san im 12. und 13. Joarhundat aufgstejt worn. Dea Brauch is aba no vui ejta: scho de Haidn soin si Äst in´d Wohnung ghoit ham. Aba gwiss woass mas net, ob dees mit an nachmalig'n Kristbaambrauch zammhengt
Baam.
Friara hot ma meistns a Fichtn heagnumma, heit san de meahran Christbaam Tanna. Manche nehma aba a Kiefan. Ham si de Leit friahra an Baam sejba ausm Woid g´hoit, kimmta inzwischn meistens aus ana Plantaschn.
In da "oidn Zeit" is a Christbaam mit echte Keazn, Äpfe und Strohstean aufgpuzt worn, heit´z´dog san elektrische Keazn, Lametta und Christbaamkugln am Baam.
A bsundana Baam is da Berchtsgoana Baam. Vo jeher scho ham de Berchtesgadna in da Winterszeid aus dem wos eahna vo da Hoizarbat üba blie'm is Hoizspuizeig, Sterndl aus Hoizspandln und soicha Zeigl g'macht. Des war zu dera Zeid fast a Industrie gwen, so weit is des Zeigl g'fiehrt wor'n. No, und da hams as hoit aa auf'n Christbaam auffi, fir de Kinda.
Wia da Leopold Mozart, da Vatta vom Woiferl de Trompet'n und Pfeiferln und Ratsch'n amoi gseng hot, is eahm die Idäh zu seiner "Kindersinfonie" kemma, a lustigs Stück'l, in dem de Hoizinstrument'n (Trompet'n, Pfeiferln, Ratsch'n und Trommen) oisamt vorkemmand.
|
2467
|
2284
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2467
|
Christbaum
| |
2469
|
204
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2469
|
Hauskotz
|
De Hauskotz (Felis silvestris f. catus) is a fleischfressads Spoviech, de wo zua Famij vo de Kotzn gheat. Wia scho da Nama sogt, wead de Kotz ois Hausviech ghoidn.
Wen ma im Boarischn „Kotz“ sogt, moant ma fost imma de Hauskotz. Im Weanarischn kunntad mid „Kotz“ aar a fesches Mensch (Madl) gmoant sei, dea Ausdrugg is owa vaoited.
Gschicht.
De easchtn Hauskotzn ibahaptsa hots scho voa 9000 Joar gem. Ois Hausviecha hams de oidn Egypta entdeckt. Vo dene eanana Foibkotzn stamma olle unsare Hauskotzn ob. Seit de Menschn sesshoft worn san, hams auf Kotzn nimma vazichtn kina. Vua oim wei Kotzn de Mais fanga, bevoa de as Droad fressn.
|
2473
|
30577
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2473
|
Statutarstod
|
Statutarstod (Stod mid oagnan Statut) moant:
|
2476
|
70
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2476
|
Regensburg
| |
2480
|
207
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2480
|
Benedikt XVI.
|
Benedikt XVI., biagalich Ratzinger Joseph Alois (* 16. Aprui 1927 z Marktl, Obabayern, Bisdum Bossa, afgwoxn in Aschau am Inn, Tittmoning und Traunstoa; † 31. Dezemba 2022 z Vatikanstod), war Papst und s Owahapt vo da remisch-katholischn Kircha und vom Stoot vo da Vatikanstod.
Vua seim Pontifikat wora zletzt Dekan vom Kardinalskollegium und Präfekt vo da Kongregation fia de Glaumsleare. Ea wor a sea eiflussreicha Kardinal und theologisch und kiachnpolitisch de rechte Hand vom friaran Popst Johannes Paul II. Sei Woi zan Popst wor am 19. Aprui 2005 scho im viatn Woigang; mid 26 Stund is des Konklave vagleichsweis gschwind vurbeigwen.
Jugend.
Da Ratzinger Sepp is am 16. Aprui 1927 in Marktl, am obaboarischn Derfe ned weid vo Oideding, geborn worn; sei Voda Joseph wor Gendarmeriemoasta und sei Muada Maria Kechin. Tauft worn isa glei am sejm Dog, wos a Karsamsdog gwen is, mit am Taufwossa, wos fias Osterfestl frisch gweiht wor - drum hoda spada a oiwei wiada gsogt, dassa a bsundans Vahejdnis zu deram Gheimnis vom Osterfestl hod. Wiara zwoa Joar oid gweng is, is sei Famij nach Dittmoning zong, wos a ondane kloane Stod an da Soizach is, und drei Joar spada af Traunstoa. Do hod da Ratzinger Sepp an gresstn Tei vo seina Kindheit zuagbrocht. Sei Umfejd wor diaf religies prägt, ois Kind wor a Ministrant. Sei Grossonkl wor da Priesta, Landdogs- und und Reichsdogsobgeordnete und Schriftstöller Georg Ratzinger (1844–1899). Herstamma deand alle zwee Ratzinger (da Papst üwa sein Vadda) ausm Ratzingerhof z Riggaren (Pfarrei Schwanenkirchen).
Akademische und theologische Laufboh.
1951 isa nacha z Freising zum Priester gweiht worn und is boid drauf aa Doktor gworn. 1958 hoda an Lehrstui fia Dogmatik und Fundamentoitheologie in Freising kriagt. Spada hoda aa in Bonn, Münster, Tibingen und Rengsbuarg glahrt, owa 1977 hot des ois a End ghobt, no hod nemli da Papst, da Paul da Sechste, gsogt, dass da Ratzinger Sepp Erzbischof vo Minga und Freising wern soi. Ois a soichaner issa aa scho boid Kardinal gworn und hod 1978 zwoamoi an neian Popst wejn derfa - bam zwoatn Moi is da Wojtyla Karol da Gwinner gwen, der wo dann an Naman Johannes Paul da Zwoate ognomma hod und dem sei engster Vatrauter da Ratzinger Sepp spada worn is.
Präfekt vo da Glaumskongregation.
Da Papst Johannes Paul II. woit glei am Ofang vo seim Pontifikat, an Kardinal Ratzinger zan Präfektn vo da Glaumskongregation eanenna. Weira eascht andathoib Joar Erzbischof z Minga wor, hod a um Bedenkzeit betn. Easch wia da Johannes Paul II. drei Joar spada de Beruafung wiedahot hod, hod a zuagsogt. Vo 1981 bis zu seina Woi ois Popst wor da Ratzinger nacha Präfekt vo da Glaumskongregation mit am Stob vo 40 Mitorwatan. Mit da Aufnohm vo dera Tätigkeit isa vatikanischa Stootsbiaga worn, hod owa sei deitsche Stootsbiagaschoft bhoidn.
Indem a ois Präfekt umstrittane Osichtn vatretn hod, wora umstrittn. Zum Beispui hoda de Bfreiungstheologie varurteilt, er hod gsogt, dass de Priester weiterhin ned heiratn derfa, dass de Protestantn koa wirkliche Kirch ned san und so weida. Aus da Sicht vo seine Kritika wor a gegn pluralistische Osätze und de Fordarung noch Dezentralisation vo da Kiachn.
Duachwegs positiv is 1998 sei Oordnung vo da Effnung vo Geheimarchiven (Inquisition und Indexkongregation) afgnumma worn.
Pontifikat.
Am 19. Aprui 2005 is da Ratzinger im Konklave zan 265. Papst in da Gschicht vo da remisch-katholischn Kiach gwejd worn. Da Ratzinga Sepp is mit 78 Joar da ejtaste Popstkandidat seit Clemens XII. (1730) gwen.
Ois easchta deitscha Papst seit Hadrian VI. (1522–1523) und easchta boarischa Popst iwahaps, is sei Woi vor oim in Deitschland und Bayern gfeiat worn. De Buidzeidung hod sogor gschriem: „Wir sind Papst!“ ("Mia san Popst!").
Boed noch saena Waeh is a Medallion mit saem Porträt in der Galerie vo de Päpste in da remischn Basilika "San Paolo fuori le mura" zu saene Voagänga dazuagmojt wordn (vorn im rechtn Seitnschiff, meistns is s a(nglaecht): Da had a scho zu Lebzaetn sein Platz in da Kirchngschicht ghobt.
Am 11. Feba 2013 hod a in am Konsistorium bekanntgem, dass a am 28. Feba zrucktritt, so das auf d Nacht um achte sei Pontifikat vobei is. Des woar recht schbektakulär, wei bis jetz habm eascht zwoa Päpst eahna Amt freiwilli aufgem.
Reisn.
Zwoamoi wor da Benedikt XVI. in Deitschland, oamoi affm Wejdjungeddog in Köln, s andamoi in Bayern, des hoaßt z Minga, Rengschburg, Oidäding und ganz kurz z Marktl. Z Regnsbuarg hoda a Redn ghoitn, de wo vui Muslime ned gfoin hod, weila do an oidn ostremischn Kaiser zitiat hod, der wo gsogt hod, da Islam hätt nix Guats ned brocht.
Enzyklika.
Da Benedikt XVI. hod zwoa Enzyklika gschriam, d'oane iwa de Liab (Deus caritas est = Da Herrgod is de Liab), und de ander iwa de Hoffnung (Spe salvi = Aufd Hoffnung hin samma grett). 2007 hoda as Motu Proprio Summorum Pontificum rausbrocht, wo er an oidn, tridentinischn Messritus wiada offiziej zuaglossa hod.
Woppm.
Benedikt XVI. hod si ois Papst fiara neies Woppm entschiedn, wo vom Andrea Cordero Lanza di Montezemolo entworfn worn is. Sei Woppm enthoit Symbole, wo si scho in seim erzbischeflichn Woppm gfundn ham, wia zan Beispui an Korbiniansbean ausm Stodwoppm vo Freising. Iwaroschend wor de Entscheidung stott da sonst iblichn "Tiara" (Papstkrone) de beschefliche "Mitra" (Bischofsmitzn) z setzn, damit soit signalisiat wean, dass da Popst unta de Bischef a "primus inter pares" warad; oiso de Betonung af a kollegiales Fiarungsprinzip so wias de Christn vo de easchtn Joarhundate praktiziat ham.
Nochm Pontifikat.
Da Benedikt XVI. hod zletzt zruckzogn in am Kloster im Vatikanstod glebt. Im Dezemba 2022 is a nach schwarer Kronkheit mit 95 Joahr gstorbn.
Schriftn (Auswoi).
Da Ratzinger hod iwa 600 Schriftn vavosst. A Großteil vom Weak vom Ratzinger is ab 2008 im Herder Valog in ana af 16 Bend oglegtn Buachrei nei edidiat wordn.
A Auswoi vo de Vaeffentlichunga:
|
2481
|
833455
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2481
|
Båssa
|
Bossa (amtli: Passau) aa: Bassa oda Bassau is a kroasfreie Stod in Niedabayern on da Grenz noch Estareich, de wos am Zsommafluss vom Inn, da Uiz und da Doana ligt; zwengs dem wead Bossa aa oft Dreiflüssestod gnennt. Mid 50.566 Eihwohna (Stond: 31.12.2015) is Bossa de zwoatgrässte Stod vo Niedabayern, und is do aa s zwoate wichtige Zentrum noch da Haptstod Landshuad; z Bossa gibts aussadem de oanzige Universitet vo Niedabayern.
Gschicht.
Bossa gibts scho, seitdem de Kejtn in da jetzing Oidstod gsiedlt hammd. As kejtische Oppidum Biodurum is donn im easchtn Johundat noch Kristus vo de Rema erobat worn und is a Stiggl vo da Provinz Raetia worn. Do wo heit da Dom steht, hammd de Rema as remisches Kastell Batavis baut, damieds eanan Limes bfestign hammd kinna. Da Nam vom Kastell kimmd vo de germanischn Soidotn, vom Stomm vo de Batava, de wo do stationiad worn. Dohea kimmd aa da heidige Nama Bossa.
In da spaadn Kaisazeid is am andan Innufa, in da remischn Provinz Noricum, as Kastell Boiotro entstandn, des wo bis zum Obzuag vo de Romanen bstondn hod.
Im Jo 476 hammd d'Rema d'Region valossn.
D'Bajuwaren hammd af da Hoibinsl a Herzogsbuag darricht. Scho im Joa 739 is Bassau Bischofssietz g'wen. Zu dera Zeit is aa as Glousta Niadanbuag g'rindt worn, des iwa grouße Ländarein im Eihzuagsbereich vo da Uiz vafiagt. Im 11. Johundat woa dotn d'Gisela, d'Schwesta vom Kaisa Heinrich II. und Witwe vom Kine vo Ungarn, Stefan I., Äbtissin. Wia 999 vom Kaisa d'wejdliche Herrschoft iwa d'Stod am Bassaua Bischof Christian iwadrong woan is, hod d'Voaherrschoft vom Glousta g'endt. Zwischn 1078 und 1099 hamm d'Bassaua Bischäf voriwagehnd d'Herrschofftsrechte iwa d'Stod on d'neigschaffane Buaggrofschoft Bassau und am vom Kine Heinrich IV. eihgsetztn Grafn Ulrich valoan. Noch dem seim Doud hand d'Recht zruck an d'Bischäf gfoin.
In da easchtn Hejfdn vom 12. Joahundat is as Baussaua Schmieadehondweak bedeitsam g'wen. 1217 is Bassau zum Fiaschtbistum g'worn. As Glousta Nieadanbuag, wejchs am Bischof 1161 vom Friedrich I. Barbarossa gschenkt worn is, is zum Sitz vom Fiaschtbistum g'worn. Bassau hod 1225 Stodrechte griagt. Es hod meahrane Afständ vo de Biaga geng d'Herrschaft vo de Fiastbeschäf gem, z'letzt 1367/68, de oba ollesamt gscheitert han. Andaraseits hod as Bistum an beträchtlichn Woistand entwicklt und hod imma wiada Begehrlikeitn beim Nochboan Bayern und am Herzogtum Estarreich g'weckt.
Bassau is aa da Entstehungsort vom Ausbund, wos as ejdeste bis heid nu bei de Amischen hergnummane Gsangsbiachl vom Protestantismus is. Sei Kensommlung is zwischn 1535 und 1540 im Valias vo da Bassaua Buag entstondn. D'Autorn worn inhaftiate Deifa. A boa vo eana han scha währnd da G'fongaschoft gstoam. D'mehran Deifa, wo do g'fonga g'wen han, hamm im Oschluss on d'Hoftzeit an Märtyradoud dalittn. De druckte Easchtausgob hod an Titl: "Etliche schöne christliche Gesäng wie sie in der Gefengkniß zu Passau im Schloß von den Schweizer Brüdern durch Gottesgnad gedicht und gesungen warden. Ps. 139."
1552 is in da Stod da Bassaua Vadrog gschlossn worn, der wos a Wegbereita fia d'Toleriarung vo de Konfessiona im Augschbuaga Religionsfrien wor.
1622-33 is d'Philosophisch-Theologische Hochschui g'rindt worn.
1676 hod in Bassau de sognennte Kaisahochzeit vom Leopold I. und da Eleonore von Pfalz-Neuburg stottgfundn.
D'Stod is efta vo stoake Houchwossa und Bränd hoamgsuacht worn. 1662 is d'gonze Stod obbrennd. Italienische Baumoasta (Carlone und Lurago) homm's donoch wieda nei afbaud und da Stod aso iah wejsch-barocks Auschaung gem. 1786 is d'easchte Bassaua Zeidung aussakemma. D'Zeit vo Bassau ois sejbstständigs Fiaschtntum hod mid da Säkularisation 1803 afghead, duach des wos zu Bayern dazua kemma is. 1821 is d'Stod wieda Bischofssietz worn. Vo 1806 bis 1839 woa Bassau Haptstod vom Untadoanakroas. 1860 is d'Eisnbohlinie noch Straubing afgmocht worn.
1870 is St. Nikola eihgmoant worn, 1909 Heidnhof und 1923 Beiderwies.
Vo 1935-1945 is Bassau a wichtiga Stondort vo da Wehrmocht g'wen. In da Stod hand voa oim Eihheitn vo da Infanterie g'leng. Außadem hand in Bassau stoake Flak-Kräfte g'leng, wia in de Teiorte Kachlet und Doblstoa.
Seit 1942 hods in Bassau a Außnloga vom Konzentrationsloga Dachau gem. D'Häftling hand beim Bau vo om Untawossakroftweak beim heidign Stausee Obaejzmej ei'gsetzt worn. Ob Novemba 1942 is des Außnloga am KZ Mauthausen untaleng, des wos im Meaz 1944 d'Außnstejn Passau II und im Meaz 1945 d'Außnstejn Passau III afgmocht hod. D'Häftling hand doatn in de Woidweak Bassau-Uizstod und bei da Bayer. Lloyd zum Entlon vo Schiff eihgsetzt woan.
Am 1. Juli 1972 hand d'Gmoana Gruabweg, Hois, Hacklbeag und Heining wia aa Tei vo da Gmoa Kiachbeag vor'm Woid in d'Stod Bassau eihgmoant woan, woduach as Stodgebiet vo 20 af 70 Quadratkilometa g'wochxn is und d'Eihwohnazoih uma 40 % af 50.000.
Seit 1978 is Bassau Universitetsstod. D'Universitet hod bsundas in de Bereich Jura, Betriebswirtschoftsleahre und Informatik an guadn Ruaf.
1980 is d'Stod Bassau mid'm Eiropapreis auszeichnt worn, wei sa se so fian eiropäischn Integrationsgedonkn eihgsetzt hod.
1993 hod Bassau d'Markn vo 50.000 Eihwohna iwaschrittn. Domid iss as Obazentrum vo da Region Doana-Woid.
Stodgliedarung.
S'Stodgebiet is in d'foigadn ocht statistischn Stodtei gliadat, de wo im Groußn und Gonzn d'Gemarkungs- oda d'ehemojign Gmoagrenzn hand. D'Stodtei weand weida in Ortstei untagliadat.
Bolidik.
Seit 1900 woan Buagamoasta bzw. Obabuagamoasta vo Bassau:
2008 is da Dupper Jürgen (SPD) ois Nochfoiga vom Zankl Albert (CSU) zum Obabuagamoasta gwejd worn. Da Stodrod hod an Mangold Urban (öpd) und an Jungwirth Anton (FDP) zu seine zwoa Stejvatreta gwejd.
Aso setzt se da Stodrod zamm:
¹
²
³
Olle Jo findt in Bassau und Umgebung da Politische Aschamiedwoch stott. Bis zum Jo 2003 hod d'CSU eanane Vaostoitunga in da Nibelungenhalle obghoitn, bevoa's in da neibaudn Dreiländerhalle am Stodrond umzong is.
In Bassau hamm a boa Bewohna 1998 aus Protest geng a Dogung vo da NPD dsognennde "Passauer Aktion Zivilcourage (PAZ)" g'rindt. De hod as Zui g'hod, an Wiadastond geng de in Bassau reglmäßig stottfindndn Vaostoitunga vo da rechtsextremen NPD ned auschliaßli da Antifa iwalossn, sundan aa-r-a broade Zuastimmung vo da Bevejkarung fia des Zui zum gwinna. S'woa as Zui vo da PAZ, de NPD-Dogung duach Blockadn und Nötigung zu stean. An entsprechndn Afruaf an d'Bassaua Biaga hamm unta ondam d'Kabarettistn Bruno Jonas und Sigi Zimmerschied untaschriem, a boa Stodrodsmidgliada, G'weakschoftssekretäre, Gostwiate, Schuia und Kiachnvatreta, da Generoivikar vom Bistum, da Leita vo da Bassaua Stodweake und da Gschäftsfiahra vom Schlochthof. Letztli woa de NPD-Vaostoitung jedoch duach's Vasommlungsrecht vom Grundgsetz gschitzt. Doss d'Vaostoítung vo da NPD oda da DVU seit a boa Jo nimma in Bassau stottfindt, is af'n Obriss vo da Nibelungenhalle zruckzfiahn.
Biagabegeahn.
Seit da Eihfiahrung vo de kommunoin Biagabegeahn hod d'Bassaua Bevejkarung bishea vier Moi entscheidn kinna. Bei olle Obstimmunga, de wos bishea gem hod, hods fia's in Bayan fia d'Guitigkeit notwendige Qorum fia Zuastimmung bzw. Oblehnung vo 15 % vo de Woihberechtigtn glongt:
Partnastädt.
Bassau untahoit mit foingdn Städt Partnaschoftn:
Städtfreindschoftn.
Bassau is freindschoftlia vabundn mid:
Patnstädt.
Patnstädt vo Bassau han Bad Griasboch, d`Freyng, Hauzenberg. Bocking und Simboch am Inn .
Kuitua und Sengswiadigkeitn.
Stodbejd.
D'Oidstod ligd afa-r-a schmoin Hoibinsl om Zsammfluss vom Inn und vo da Doana. Da Dom "St. Stephan" stehd af om gloana Higl, am Dombeag. On oie zwoa Flussufa hi foind d'Gossn teiweis in gaache Stiang owe.
As Stodbejd schaugt donk a boa italienischn Baumoasta a wengal siadländisch aus und is duach Heisa im Stui vo da "Inn- und Soizachbauweis" prägt. Zwengs dem wead Bassau aa eftas as "Venedig vo Bayan" ghoaßn. Drentahoi vo de zwoa Flussufa steigt d'Londschoft in greane Higln a. Iwarogt wead d'Stod im Noadn vom Obahaus und im Sian vo da Woihfoahtskiach Mariahejf.
Da westliche Tei vo da Oidstod zwischam Haptbohhof und em St.-Nikola-Klosta is in de letztn Joah neigstoidt worn. Wega da Reduziarung vo Gleisolong duach d'Deitsche Boh wia-r-aa duach'n Ruckzug vo da Bundeswehr und a neia Vaostoitungsstättn in Koibruck hod ma duat an groußn Bereich in da Innenstod nei gstoitn kinna. Des Projekt, wos ma ois "Neie Middn" kennd, is 2011 obgschlossn worn..
Dreiflissestod.
Am Fuaß vo da Buagonlog Veste Niederhaus fliaßt z'eascht amoi d'Uiz vo links und kuaz donoch vo rechts da Inn in d'Doana eine. As Wossa vom Inn, des wos vo de Oipn her kimmd, is grea, des vo da Doana blau und des vo da aus am Moorgebiet kemmadn Uiz schwoaz, aso doss d'Doana a längans Stickl noch'm Zammafluss drei Wossafoam (Grea, Blau, Schwoaz) hod. Auffoin dobei duad, wia stoak as greane Wossa vom Inn as Wossa vo da Doana zuwe drängd. Des hängt nem da zeitweis seah groußn Wossameng vom Inn haptsächli mid da stoak untaschiadlichn Diafn vo de beidn G'wässa (Inn: 1,90 Meta / Doana: 6,80 Meta) zamm - "da Inn ibasträmt d'Doana". Zwoa fiahd da Inn im Joasmiddl aa etwoa fimf Prozent meah Wossa wia d'Doana sejba, doch riahd des haptsächlich vo de stoakn Hochwässern vom Inn bei da Schneeschmejzn hea, währnd d'Doana a deitli konstantne Wossafiahrung afweist. Se fiafd d'meiste Zeid vom Jo (sieben Manad, Oktoba bis Aprui) meah Wossa mid se wia da Inn.
Aa wenn da optische Eihdruck oiso nohelegt, vo da Mindung vo da Doana in'n Inn zum sprecha, is d'Namasgebung "Doana" fia'n se eagemdn Strom weidahi grechtfeatigt - ned nua duach d'Läng vo da zruckglegtn Wegstreckn (Doana: 647 km / Inn: 510 km).
Sengsweate Bauweake.
Da Stephansdom is da Sietz vom Bassaua Bischof. Dea gehd zruck af a Kiach, de wos scho umara 450 gem hod. D'Bischofskiach hod ma 730 zum easchtn Moi uakundli eawähnt und se is seit 739 Kathedroi vo da Diozesn. Zwischn 1280 und 1325 hod mas duach an friagotischn Dom dasetzt. A Osttei im spadgotischn Stui is vo 1407 bis 1560 drabaut worn. Wia d'Stod 1662 brennd hod, is da Dom bis af d'Außnmaua vom Osttei komplett obbrennd. Vo 1668 bis 1693 is a vom Carlo Lurago nei afbaud worn, desmoi im Barockstui. Bsundas eawähna muass ma'n Innaausbau, Stukkatuan vom Giovanni Battista Carlone und Buidl vom Johann Michael Rottmayr in de Seitnoitän. Da Stephansdom is da gräßte Barockdom neadle vo de Oipm. D'Domorgl mid 17.774 Pfeifn und 233 Registan is's de gräßa Domorgl vo da Wejd.
Nebam Dom is af'm Domplotz, dea wo an hächstn Punkt vo da Oidstod bejt, is nu as Lamberg-Palais eawähnasweat; duartn is 1552 da Baussaua Vatrog gschlossn worn. Sidli vom Dom liegt d'Oide Residenz, de heid as Landg'richt b'heabeagt. Im ehemoign fiaschtbischäflichn Opernhaus b'findt se heid as Stodtheata. As 1645 urspringle ois Boihaus errichtete Gebäude is ob 1779 ois Hofkomödienhaus g'nutzt und schliaßle 1783 af Anweisung vom Fiastbischof vo Auersperg durch Johann Georg Hagenauer zum Opanhaus umbaud woan.
Am Doanauafa b'findt se as Rathaus aus'm 14. Joahundat mid seim 38 Meta houm Tuam, der wo 1890 hinzuagfiagt woan is.
Am Rathausblotz beherbergt as Patrizierhaus "Wilder Mann" as Passauer Glasmuseum mid Exponaten vom wejdberiamtn "Böhmischen Glas".
Estle vom Rodhausblodz stehd as 1848 bis 1851 vom Friedrich vo Gärtner darrichtete klassizistische Hauptzoiamt.
Ned weid vom Rodhaus befindt se d'ehemoiige Jesuitnkircha St. Michael mid'm benochboartn Komplex vom ehemoiign Jesuitnkolleg, weida Richtung "Oatspietz" as ehemoiige Benediktinerinnenklosta Niedernburg. "Im Oat" stehd as Biagaliche Waisenhaus, des vom Schiefsbaumoasta Lukas Kern 1749 gstift woan is. Des Gebäude is 1750 bis 1755 vom Domkapitel-Baumoasta Johann Michael Schneitmann baud woan. Vorm Waisnhaus stehd a Johannes Nepomuk-Standbeeitl vom Bassaua Buidhaua Joseph Carl Hofer ausm Joa 1759.
De so gnannte "Oatspietz" ligt am Zsammfluss vo da Doana, am Inn und da Uiz. D'Gschitzbastion in Form vo am Kleebladl ausm Joa 1531 hod friaha d'Flusstäla geng Ostn gsichat.
D'Pforkiacha St. Paul is 1050 easchtmois urkundle dawähnt woan; da heidige Baubstand stammd aus de Joahan 1663 bis 1678. Am Rindamoakt daneem stehd d'zwoaschiffige Spitalkirche vo 1380 vom 1200 g'rinntm St.-Johannes-Spitois.
In da Breigossn bfindt se as Museum Moderna Kunst (MMK). Sei Begrinda Hanns Egon Wörlen, Sohn vom Moia Georg Phillipp Wörlen, bleibt da Kunst und seim Museum aa in seim hohan Oita nu drei.
Im Zentrum da Oidstod ligt da Residenzblodz mid seine Patrizierheisan und da Nein Bischäflichn Residenz. In da Residenz is as Domschatz- und Diözesanmuseum zu bsichtign. In da Mittn vom Blodz b'findt se da Wittlsbochabrunn, der 1903 ois Erinnerung an d'100-jaarign Zuaghärigkeit da Stod zu Bayern vo Jakob Bradl aus Minga darricht woan is. As "Herberstein-Palais" (Schustergasse 4) mid seina duach Wandpilaster gliadate Fassadn bsitzt an Renaissance-Arkadenhof im italienischn Stil vo 1590 und bherbergt heid as Amtsgricht Bassau.
Lohnad is a Spaziergang entlang da moiarischn und sonnign Innpromenad. Durt kimmd ma am Schaiblingsturm vurbei, am rundn Wehrturm, der im Middloita zum Schutz vom Soizhofn darricht woan is.
Drentahae da Innbruggn, in da Innstod, steht di Sevainskirch, fia Gschichtsinteressiade anschaunswerta wia fia Kunstkenna. Si raecht ned nur mit da Tradition, sondern sogoa mitm Mauerwerk in de spätantike Remazaet zruck und war as Zentrum vom Wirkn vom heilign Sevain. Da Friadhof drumumma is oana vo de ältestn in ganz Daetschland.
D'Ludwigsstroßn und ihre Nemstroßn buin d'Fuaßgängazon mid Gschäftan und Cafes. Am Eck zua Heiliggeistgossm stehd d'Votivkircha, d'Klosterkircha vom ehemoiign Franziskanerklosta.
Drent ahoi vo da Doana rogt af am Hugl d'mächtige Veste Obahaus af. De bherbergt heid unta andam as Oberhausmuseum mim Stodmuseum und nu weidane Sammlunga mid Schwerpunkt af Ostbayern und d'Nochboalända Bähm und Èstarreich. Untahoi vo da Veste, iba-r-an Wehrgang mida-r-anand vabundn, ligt zwischa da Doana und da Uiz d'Veste Niadahaus, de wo ara Privatperson ghead. An n'Burgberg agloant zur Uizseitn hi stehd d'ehemoiige Woifoahrtskircha St. Salvator, de wo ab ara 1479 baut woan is an dem Blotz, an dem wo zwoa Jo friara bei am Judnpogrom wega-r-am angeblichn Hostienfreve d'Sidnagong obgrissn woan is. Bis dohi woa d'Uizstod s'middloitaliche Junviadl vo Bassa.
Gedenkstätt.
Mittn auf m Domplatz steht a Denkmoi fia n Kini Maximilian I.
An da Ae(nmindung vom Sand in d Innstraß, oeso wisawi vom Theater, steht saet 1844 auf da Innpromenad s naegotisch Denkmae fian Ignaz von Rudhart mit a daetschn und griachischn Aufschrift.
An da Godfried-Schäffer-Strass erinnat a Denkmae an den 1870a Kriag: A Lindn (Tilia cordata), de wia 1871 aepflazd worn is, is umgebm vo am Graes vo Metaeplattn mit de Naman vo de Gfallna aus da Bossaa Infanterie-Garnison. De Naman san gordnd nach de Schlachtn-Ort auf de oazelna Plattn und auf dem Granitsoggl drunta.
Aufm Residenzbloz steht da Wittelsbacherbrunn. Den habm s z Flaeß vor d Bischofsresidenz gstellt, 1903 fias 100-Joah-Jubiläum vo da Säkularisation und vo da Mediatisierung, saed dera wo ganz Bassa, also aa der bischöfliche Tael, zum Staad Bayern ghört.
Auf'm "Innstod-Friadhof" erinnat a Denkmoi an olle Opfa vo da NS-Gwoitherrschaft.
Auf m Hammerberg saethaeb vo Maria-Höif steht saet 1957 s Ungarn- oda Stephanskreiz zum Andenkn an den Ungarnaufstand vo 1956, der wega da altn Vobindung zwischn da Stod und Ungarn - di selige Gisela, a Tochta vom boarischn Heazog Heinrich II., war nach Ungarn vohaerat und is nachm Tod vo ihram Mann, dem Kini Stefan I., dann Äbtissin vo Niedernbuag gwen - aufgstejt worn is. Davoa is dort saet 1933 a anders Kraez gstandn, s Schlageter-Kraez, zum Gedenkn an Albert Leo Schlageter, oam vo de easchtn Nazionalsozialistn, dea wia bom Ruahkampf 1923 Attntate voübt had und higricht wordn is.
|
2482
|
13575
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2482
|
Passau
| |
2487
|
30577
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2487
|
Doag
|
A Doag (dt.: Teig) is a Stoffmischung aus vaschiedne Komponentn. De san moasd Mej und Wossa oda Muich, Zugga, Soiz und so weida. Duach de Mischung vo festn und flissign Komponentn entstähd a foamboare Masse. Da Doag wead in da Regl oba ned roh gessn, sundan im Roah bocha, im Pfandl mid Fett aussabocha oda in Wossa bzw. Dompf kochd.
Bschreibung.
Bam Doag wead duach des Mischn oda Riahn im Mej mid da Flissigkeid a Kleba freigsetzd. Je meahra ma an Doag riahd, desto bessa bappta. Miabe Sachan soidt ma deszweng nedt zstoark oda zlang riahn. Duach irgand a Middl kemman Luftblosn in den Doag.
Des ko zan Beispui sei: gschlongs Oagload, Germ de gärd, Bachbuifa oda a Sauadoag. Ban Bacha vaändad dea Bapp vo dem Mej sei Struktua, wead fesd und hoidt de Luftblosn, de se in da Hitzn no ausdehna, fest und wead daduach lockana.
Ma duad, je noch dem wos ma draus macha mechd, a no gean a Fett in Doag, Nussn, drickads oda frischs Obst, doss a softiga oda siaßa wead.
As Doagal is ned ebban a weng a kloa grodna Doag, a so nennd ma a Gmisch aus Wossa, Muich oda Rahm und a weng am Mej, um a guade Soß zan Bindn.
Oartn.
Es gibd vaschiedane Oartn vo Doag. Eintein ko ma an Doag noch:
|
2488
|
36
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2488
|
Teig
| |
2490
|
3045
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2490
|
Breiss
|
Breiß is a Schimpfwort, des einglich fia Norddeitsche heagnomma wead. Synonyme Schimpfwäata fia Breissn im Sinn vo Norddeitsche han no Nordliacht oda Fischkoobf.
De Grundfoam Breiss ko ma ano mit andre Woerta zamdoa um de Boshaftigkeit zum vasteakn. Recht oft wean do Woerta vom Land gnumma, "Saubreiss" und "Mistbreiss" san blos a boa.
Manchmoi weads a ois glatts Gengtei vo Bayer heagnumma, quasi fia olle Ned-Bayern innahoib und aa aussahoib vo Deitschland. Wanns aso iaba die urspringli Bedeitung veaallgemeinad wead, head ma a manchmoi was vom "amerikanischn Saubreiss", am "japanischn Saubreiss" und so weida.
Gschicht.
Da Ausdruck Breiss kimmt vom Voik vo de "Preussen" de unta Otto vo Bismarck de östareichische Voamachtsstellung im deitschn Gebiet beendt und iwanomma hom. Dabei homs ziemli s moaste neadlich vom Main eignomma. Bayern, Baden und Württemberg und da sidliche Teil vom Hessen (do is nua wo sidlich vom Main iwabliem) hom se dageng zsamgschlossn.
"Woaßt, Bua, d'Franzosen san schlimm, aber no schlimmer san d'Preißen."
Opa vo d'Muadaseitn vom Franz Josef Strauß, Bauer in Niederbayern, 1922.
Dea Ausdruck Saubreiss soi zwar aus dera Zeid kema, hod oba ogebli seine Wurzln no weida zruck in dera Zeit wo Österreich genga Bayern Kriag gfiaht hod (zur Zeit vom Napoleon I.) und de Östareicha de Bayern Saubayer nochgruafa hom ums zum dratzn.
Aus boarischa Sicht.
De Moanunga wos a echta Breiss is, genga aussananda. Vui moana de Grenz war de Donau, de in dem Zsammhang aa "Weißwuascht-Äquator" gnennt wead. Oft wead a da Moan ois Grenz ogseng. S gehd ned danach, wo de betroffne Person etzad wohnt, sondan woheas stammt. Gean wead dea Ausdruck heagnomma, wens um an Deitschn gehd, dea jetzad in Bayern wohnt, koa boarisch red und vastehd und voa oim aa mid da boarischn Lebnsoart ned zrechtkimmt. De Feindseligkeit gegaiaba de "Breissn" kimmt fia vui Bayern vo dem Eindruck, daßd Breissn so dean, ois obs vui schlaua waradn ois wia de Bayern.
Aus östareichischa Sicht.
Aus östareichischa Sicht ko gsogt wean, dass de Preissn in de Gebiete wohnan, de wo aussahoib vo Oidbayern, Schwobm, Bodn-Wiattmberg (sidlich vo Stuggart) san. Fia de Östareicha san des de Deitschn schlecht hi. De Bayern und de Schwobm (Alemannen) siagt da Östareicha im Oigmoanan ois eingständige Vejka o, de wo bei da Bundesrepubblik Deitschland dabei san. Manche Östareicha, Bayern und Südtirola dadns ned schlecht findn wann aus Oidbayern, Östareich und Sidtiroi a sognennte "Oipnrepublik" entsteh dadad - wei des hoid kuiturell und mentalitätsmäßig guad zammpassn dad.
|
2491
|
24754
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2491
|
Piefke
|
Piefke nennt ma in Estarreich oft de Deitschn außahoib vom siddeitschn Sprochraum. In Deitschland is Piefke a Synonym fia Wichtigtmocha und Aungeba. De Bedeitung is aa da Hintagrund fia de estareichische Vawendung.
In Siidtiroul heart man in di leschtn Joar ollaweil efter die Form Pief. In Wean sogt ma aa Piefkinesa.
Wuatheakumft.
"Piefke" is eigentli a Famüliennam in Breissn. Dea Begriff is im neinzentn Johundat entstandn, entweda im Deitsch-Dänischen oda im preißisch-estareichischen Kriag. So wiad vastädnlich, dass des aa ois Synonym fia Breiss vawendt wiad.
Im Feansäng.
Bsundas bekonnt worn is der Ausdrugg duachn Felix Mitterer sei Feansääserie "Piefke-Saga", de wos in de 80a Joar in Estarreich grennt is. A Schimpfwoat dadraus is "Pief-Oasch".
|
2492
|
37765
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2492
|
Enzyklopädie
|
A Enzyklopädie is a Osommlung vo afgoabatn und recherchiatn Informationa, friara oiwei in Buachfoam, heitz'dog gibt's des aa im Internetz. De bekonnteste und lebendigste is derwei d'Wikipedia.
|
2495
|
37765
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2495
|
Strudl
|
A Strudl is a typisch middleiropäische Möispeis, de wos as in Bayern, Estareich und in di oroanadn windischn Lànda (wia Bema, t'Slowakei und d'Groa) in faschiene Variantn gibt. Ohàngi fo da Fuin untascheidt ma an Opfistrudl, an Birnanstrudl, an Dopfnstrudl, an Mostrudl, an Nussstrudl, an Milliràmstrudl und nu föi meara. Aussadem gibts aa deftigane Variàntn wia Grautstrudl oda Fleischstrudl.
Gmoa is olle dene Strudlsortn, dass da Doag bloß aus am Wossa, am Öi (zmoast Sonnanblumaöi), am Möi und am Soiz gmocht wird; niamois wird a echta Strudl aus Blàdldoag, Plundadoag oda Mobdoag hergstöid. Da Doag wird nochm Ruahn ausgwoaglt, bisa hauddinn is, und mid da draufgemna Fuin wieda zsommgruid; so dagibt si nochm Bocha beim Aufschnein s'typische Strudlmusta, noch dem wos da Strudl sein Nom hod.
Traditionell is ned de Bearwadung mitm Nudlhoiz zum ausdinna sondan dea Doag wead üwan Handrückn solang gleichmäßig zong, bissa so haudinn iss wiara sei soi. Ganz gschickte werfan den Doag in d Luft um des zum erreichan.
Gschicht.
De Strudlspezialitätn san in Wean und in da Habsburgamonorchie zu Voiendung greift. Da Ursprung liegt owa vamutlich in Siidosteiropa bzw. im Nohn und Mittlan Ostn. Do haßn de beliabtn Bockwoan aus dünnan Dagschichtn Burek (Bosnien) oda Baklava (Tiakei). Baklava soi scho im 8. Jh. v. Kr. bei de Assyra bekannt gwen sei. Domois woa de Möhspeis owa ned "groit" sondan in Schichtn "glegt". Duach de Araba is dann da Strudl iwa Ägyptn, Palästina und Syrien woascheinlich in de Tiakei kumma.
S ötaste haundschriftlich iwaliefate Strudlrezept iwahaupt is a Rezept fia an Müllirahmstrudl ("Mülch Raimb Strudl") und steht in an anonymen Kochbuach ausm Joa 1696. Ka Zuafoi, wei da Strudl duach de Tiakn (ois wichtige Marschvapflegung vo da osmanischn Armee), im Zug vo da Easchtn und da Zwatn Tiaknbelogarung (1683), noch Wean kumma is. Sicha is dea easchte Kontakt mit da Strudl duach in Einfluss vo da ungarischen Kuchl auf Wean vasteakt woan.
Wos nu intressant is.
Auf Hebräisch und Jiddisch hoast des @-Zaichn bai e-mail Adressn "shtrudel" (שטרודל), wai s ausschaud wia a zaumgroida Schdrudl. D Akademi fia Hebreische Schbroch befoazugt owa s Woat "krukhit" (כרוכית) wos d hebreische Iwasezung fu Schdrudl is.
Da Schdrudl is im Joa 2003 zua ofizieln Nazionalmöschbais fu Texas eaklead woan, gemainsaum mid de mexikanischn Sopaipilla.
Oana vo de schnejstn Strudlmacha is da Heinrich Wittmann aus Wean, dea innahoib vo 10 Minutn 5 Strudl komplett featig heagricht hod.
|
2500
|
57319
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2500
|
Brooz
|
Da Brooz oda Heppan (dt. "Erdkröte", engl. "common toad", wissensch. "Bufo bufo") is a Frooschluach aus da Goddung vo de Echtn Groodna, innahoib vo da Famij vo de Groodna (Bufonidae).
Worscheins is des koa oagne Oart sondan a Komplex vo mehrane Taxa, wo s zua Zeit koa kloare Owgrenzung gibt.
Da Brooz is vo da Deitschn Gsejschoft fia Herpetologie und Terrarienkunde zum Luach vom Joar 2012 gwäit woarn.
|
2501
|
14850
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2501
|
Oachkatzl
|
<templatestyles src="Vorlog:Taxobox/style.css" />
S Oachkatzl, aa Oachkatzal (deutsch: Eichhörnchen, lat.: "Sciurus vulgaris") is a Spoviech aus da Famij vo de Heandl (Sciuridae). Es is des oanzige Viech aus da Gattung vo de Oachkatzln, des wo in Middleiropa natiali vierkimmt. Zua Untascheidung vo andanan Oatn wia am Kaukasischen Oachkatzl und am graun Oachkatzl (Grauheandl), des wo in Eiropa eibiagat woan is, weads deshoib Eiropäischs Oachkatzl gnennt.
s Oachkatzl und da Mensch.
In da Antike hod ma glabt, dass se de Oachkatzln mit eanan riesign Schwoaf sejm Schottn gem kenna. So is a zu eanan wissenschoftlichn Gattungsnama kemma; vom griechischn Nama σκιοῦρος 'skiuros" („Schottnschwanz“).
In da noadischn Mythologie findt ma s Oachkatzl (Ratatöskr), des wo an da Wejdeschn Yggdrasil affe und owe rennt.
Dass Oachkatzl friara gessn woan is, beleng Funde vo Iwarestln in dena jungstoazeitlichn Funde in Pfoibautn in da Schweiz..
Oachkatzlfej san aa seit oitas her zua Heastejung vo Gwand gnutzt woan; Beleg dafia findt ma in oidn Woppm. Heit wead nur no des Fej vo de graun Oachkatzl aus Russland dafia vawendt. De Fej wean "Feh" gnennt.
|
2504
|
56918
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2504
|
Pfund
|
Mit am Pfund (lat. "pondus", Gwicht) bezeichnet ma a oide Moßeinheit fia de Massn und entspricht 500 Gramm.
Wos heit a hoibs Kilo wiegt, hod bis voa ungefäa 20 Joar no oa Pfund gwogn. Ham de Leit a Packl Butta braucht, nacha hams a hoibs Pfund kafft - aa wenn auf da Vapackung 250 g draufgstandn is. Fost oi Viktualien san in Pfund ogwogn worn, außa Guakn, Radi und so.
De Estareicha hams Pfund net, wei de in Deka rechna.
S englische "Pound" is a Tei vom Angloamerikanischn Moßsystems mit da Umrechnung:
De Obkiazung lb, gleichbedeitand mit "lbm" oda "lbm", eascheint in dn Vereinigten Staaten bai Mengen >1 haife in da Pluralform als lbs (Beispui: "1 lb", owa: "2 lbs").
Fia Rohrleitunga noch amerikanischm Standard wead de Druckfestigkeit mit "psi" oda "lbs" ogem, wos lbs per square inch moant.
Gschicht.
S Pfund taucht zan easchtn Moi im karolingischn Reich af. Es geht af de oidremische "Libra", af de sizilianische "Litra" bzw. am griachischen "Litron" (lat.: Pfund, Waage) zruck, wo aa s Kuazzeichn "Lb", "lb" oda "℔" iwanumma worn is.
Im Middloida wors Pfund ois Gwichtsmoß in ganz Eiropa vabroadd, sei Gwicht wor owa vo Stod za Stod ondas festglegt. Als „Kramagwicht“ wor 1 Pfund = 16 Unzen = 32 Lot = 128 Quentchen = 512 Pfenniggwichta = 1024 Hellagwichta (oda 1 : 16 : 2 : 4 : 4 : 2).
Pfund im iwatroganan Sinn.
Im iwatroganan Sinn moant Pfund de Fehigkeit oda Begobung vo am Menschn (in Ospuijung afs biblische Gleichnis vo de"ovatrautn Talent" im Evangelium vom Matthäus 25,18). Aa da Begriff "Talent" bezeichnet sowoi a Wearung wiara de Begobung.
Ins Boarische is beispuisweis eiganga ois "Pfundskeal" oda "pfundig". In da Sproch vo de US-amerikanischn Amischn is da „Pfunder“ a Fiarungskroft.
|
2505
|
815771
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2505
|
Bsundaheitn im boarischn Vokabular
|
De boarische Sprouch hout se wej olle lewendinga Sprouchn iwa d Joarhundert entwicklt und entwicklt se aa su waiter. Es git an girbtn Wortschoz, asserdean wern wej in praktisch jeder Sprouch Werter as ondere Sprouchn (z. B. franzesisch, jiddisch, tschechisch...) mit afgnumma und braucht, wej wenns ainge warn (assimiliad). Gem touts asu aftolt Erbwerter, Lenwerter und Fremdwerter.
A ondere Aftalung gejt nouch de Bsunderhaitn in Wortschoz. Dou gits speziöll boarische Kennwerter, dej wous blous in boarische Dialekte git. Waiters Werter, dej wou es Boarische gmoansom mit ondere owerdeitsche Dialekte hout. Und es git Werter, dej wous mit da Houchsprouch gmoansom hout. Dej olle natirle in mejer oda wenger boarische Entwicklungs- und Lautforma.
Der Artikl ejtz gejt afn unterschiedlinga Wortschoz zwischa Boarisch und Standarddeitsch a.
Boarische Kennwerter (speziöll boarischer Wortschoz).
Bol d Sprouchwissnschoftler vo boarische Kennwerter ren, nou moanas Werter, dej wou de boarischn Dialekte (historisch) vo de Nochbardialektgruppm ogrenzn. Des hoisst ower niat umbedingt, das dej Werter eanere Wurzln in Boarischn hom mejn, und niat, dass dej Werter nejchads sunst in deitschn Sprouchraum gem ko oda frejers gem hout kinna, oda dass olle Werter in gsomtn boarischn Sprouchraum git oda gem hout mejn. Oa Werter han schou asgstorm, oa kenna ner nu de öltern Lait, und oa gits ner nu in a por olte Londmundortn oda ner nu in a por Gechadn. Ondere dageng wern nu braucht, und a por han sugor in d Standardsprouch afgnumma worn. A Aswol vo boarische Kennwerter, mit eanerer Sprouchgschicht:
Waiterer unterschidlicher Wortschoz zwischa Boarisch und Standarddeitsch.
De gnenntn Werter in de Tabölln kinna frale ner a kloane Aswol vo de etle tausad boarische Werter saa. Gej touts douda niat um Werter mit Lautunterschid, sundern wenn in Boarischn gonz ondere Werter fia de standarddeitschn oder gmoaeitschn stenga.
Artikl.
D Bsunderhait ba de Artikl han niat d Werter on sich, sundern das es Boarische betonte und unbetonte Forma hout. Dou ejtz werns ner kurz dorgstöllt, mejerer stejt af da Saitn zu da boarischn Grammatik.
Nama.
Vornama.
Wia in andane Sprachn a gibts an haufn Vornama, de zwar woandas a heagnomma wean, oba lokal a eigne Ausproch oda Kuazfoam hobn.
Im Boarischn wead eiganlte fast a jeda Nam vaküazt. Heifig gschicht des duachs weglassn vo am Teil hint' oda voan und duachs ohenga vo da Vakloanarungfoam. Des geht dann aso: Ludwig --> wig (des "Lud" wead wegglassn) und dann vakloanat mit "-al" --> Wiggal. Beim Ludwig gibts a no a wengal schwera erkärbare Foam: Ludwig --> Lug (des "dwi" lasst se scho sakrisch schwar ren mit 6 Hoiwe!) --> Luggi.
* Da Done is da Anton (Preißn deafn a Toni song, head si sunsd wia "Danone" o)
* Da Flori is da Florian
* Da Fonse hoaßt in da Hochsproch Alfons
* Da Gust(l) is da August oda da Gustav
* Da Hansi hoaßt einglich Johann oda Johannes
* Da Hausl is da Balthasar
* Da Hias(l) hoaßt Matthias, wobei des "ia" zsamzong ausgsprocha werd
* Da Jackl hoaßt Jakob
* Da Klausi hoaßt vielleicht Klaus, kunt aba a da Nikolaus sei
* Da Lenz is da Lorenz
* Da Lugge, da Luze oda da Wiggerl is da Ludwig
* Da Moatl oda Martl is da Martin
* Da Nazi is da Ignaz
* Da Schorsch hoaßt Georg
* Schosi hod da Schorsch ghoaßn wiara no kloa gwen is
* Da Sepp oda Bebbe hoaßt einglich Josef oda Joseph
* Da Stachus is da Eustachius
* Da Vesti is da Sylvester
* Da Voitl is da Valentin
* Da Wastl is da Sebastian
* S'Anamirl hoaßt Anna-Maria
* De Beppi (oda Peppi) is de Josephine
* D'Fanni odas Fanndal oda Zisse hoasst d Franziska, modana songs "Franzi" dazua
* S'Hannel hoaßt eigentlich Johanna
* Wer a Katl (a Katharina) hod, dea braucht koan Humd am Hof, song d'Bauan
* D'Lisi, S'Lisal und a d'Sisi hoaßn olle Elisabeth
* D'Mari kimmt vo Maria
* D`Miatzl oda D`Mitzi hom am Taufschei a Maria schteh.
* S'Nandl hoaßt Anna
* D'Nessi haßt Agnes (z'mindest im Ostn)
* D'Resl wiedarum kimmt vo da Theresia
* D'Rosl ko d' Rosemarie, d' Rosa oda a d' Roswitha sei
* De Schoschi is de Georgine
* De Vevi oda s' Veverl is de Genoveva´
* D'Vroni kimmt vo Veronika
* D'Zenze kimmt vo Kreszentia
* D'Zili hoaßt Cäcilie
Madl.
Zu friahrane Zeitn hom de Pfarrer in manche Gegndn vo Baiern des kirchliche Recht recht restriktiv ghandhabt und am ledig geborna Kind an Nam vom Dogheilign der grod zu da Geburt im Kalenda dro war gem. Warn grod zwoa Heilige dro, hots da ausgfoinare sei miassn. (D'Pfarrer woitn damit d'Muada unds Kind füa d Sünd strafa) Des hod in Baiern manch sejtna Vornam zu am ziemlichn Aufschwung vahoifa, wia zum Beispui am Sylvester oda am Eustachius.
Zwoa recht scheene Nama, de aba durch de neiere Gschicht international mit recht negative Sachn verbundn wern und deswegn kaum mehr benutzt wern san foigende:
Bei da Deitschn Wikipedia steht beim , daß wega da Vabreitung vo dem Nama Ignaz im Böhmischn und in Estareich d' Leid aus Estareich und Böhmen friara umgangssprachlich Nazi gnennt woan san.
Schau aa Listn vo boarische Vornam
Nachnama.
Freili gibts im boarischn Sprachraum ned nur Vornama, sondan a Nachnama. Und das ned so oafach is a no an Ruafnama und manchmoi a an Hausnama.
Wenns'd oan froagst wiara hoaßt, sogd a da wahrscheinli sein richtign Vornama, wiara im Pass steht. Wenns'd wissn mogst, wia sei Nachnama laut, frogstn wia ra si schreibt, wei der werd einglich nur zum Untaschreibn hergnomma. Ruafn duad ma d'Leid entsprechend de oban Beispui. Aufm Land de Bauernhöf ham oft a no an Hausnama, dann nennd ma d'Leid noch dem Hof, vo dems kemman. Kunnt oiso durchaus vorkomma, das oana so seine Nama daklärt:
"I bin da Bernwieser, schreib mi Huber, hoaß Nikolaus und werd Niki gruafn"
Abircherte Werter as ondere Sprouchn.
Asn Franzesischn.
Schou vor lengerer Zeit hom se an Haffa franzesische Asdrick ins Boarische abirchert. Es houd ols vornem goltn, wem'ma dej hernumma hout, wal vor olln d Aristokratn om Hof franzesisch gsprocha hom. Ner d Assprouch is a wengal opasst worn.
A Tol vo de gonzn franzesischn Werter wird haintzadoch ower nemmer su oft und vo wenger Lait braucht wej frejers. Dou hejert oans nou ondere boarische Werter oda Werter as da Standardsprouch, bsunders vo de jingern Lait.
Asn Lateinischn.
Aa von Lateinischn hout es Boarische Werter, dej wou in Boarischn efters zon Hejern han ols wej de niatlateinischn oda d Entsprechunga in Standarddeitschn.
Asn Italienischn und ondere romanische Sprouchn.
Sidlich von boarischn Sprouchraum ligt da italienische (romanische). Su hout es Boarische aa Werter vo durtn afgnumma.
As slawische Sprouchn.
Estlich und sidestlich von boarischn Sprouchraum ligt da slawische. Aa vo durtn hout es Boarische Werter afgnumma, bsunders es Boarische in Esterraich.
Assprouch vo Fremdwerter.
Im Boarischn san Wöata aus andane Sprachn eigentlich fast imma a soo ausgsprocha worn, wia mas schreibt. Oiso zum Beispui "Klaud(e)-Lorrein-Strass" statt frz. "Clood-Lorä'-Strass" oda "Emeil" statt engl. "Iimäejl". De ejtane Generation hoit an dera Weis imma no fest. De jüngan Leid gengan dazua üba, de nei zuagroasstn Wöata a soo auszprecha, wia sas im Fernsehn hern oda in da Schui lerna, oiso meistns korrekt in da jeweilign Landessprach - mit aran kloana Schuss boarischa Aussprach drin.
Variantn in boarischn Wortschoz.
In Boarischn gits an Haffa Variantn, des hoisst, dass fia jewals oa Soch mejer wej oa Wort git. A jede Variantn hout quase ira Gai und ira Gschicht. De druntere Tabölln stöllt a por Variantn fia, min jewalinga Raum wous braucht wird.
* WMB = westmiddlboarisch
* OMB = ostmiddlboarisch
|
2507
|
37765
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2507
|
Mej
|
Mej (östareichisch: Möö, dt.: Mehl, engl.: "flour") is a Puiva, wo aus Droad-Keandln gmoin is. Es is da Haptbestondtei vo Brod und domid a Grundnoarungsmiddl vo vuin Zivilisationa. Mej wead aus Woaz, Dinkl, Koan, Howan, Geaschtn, Hiasn, Gugaruz und Reis gwunna. Mej aus Woazn, Dinkl, Emma und Roggn nennt ma Brouddroad, wei mid dena alloa bockd wean ko.
Im weidan Sinn nennt ma aa puivafeamige Produkt vo am Moivoagang Mej, wia beispuisweis Fischmej, Quarzmej, Segemej usw.
Produktion.
Da wichtige Stejnweat vo Mej hod aa de technische Entwicklung weida triem. Uaspringli hod ma de Keandln oafoch mid Stoana kloaghaut, spada hodma runde Reibestoane und Moasa vawendd. Da ejtaste Reibestoa is z Australien gfundn worn und is 30.000 Joar oid. De Rema hom nacha scho Rossmuin ghobt. De Gotn hom im 6. Joarhundad Schiffsmuihn vawendd, wo duach a Wossaradl otriem worn san. Im Middloita san Wossa- und Windmuihn dazuakemma.
Heit wead des Droad in dena moadeanan Muihn zwischn Moiwoizn im Woiznstuih zu Mej zakloanat. Dabei wead des Droad vaschiedn fein gmoin. Wann des Mej ban Moin vo Schrot, Kleie, Griass bzw. Dunst separiat wead, redd ma vo Auszugsmej. Wann des Droad komplett duachgmoin wead, sogtma dazua Voikornmej bwz. Voikornschroud. Aa da Neastoffghoit vom Mej hengt vom Moigrad ob.
|
2508
|
31495
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2508
|
Druid
|
A Druid oda Druide woa a Priesta und Gsetzgeba vo de Köitn. Gem hods as in Frankreich, wos domois Gallien ghoassn hod, und in England drentn und in Estareich des Noricum ghoassn hod. Bei de Iren woans a. Sunst woass mas ned so genau oba ma kos scho onehma. Obs a Weibaleid ois Druidn gebm hod, woaß ma a ned. Oba Priestarinnen homs scho a ghobt.
Wos a so gmochd hom.
Schriftliche Quön.
De Köitn hom nix aufgschriebm, jetzt woass ma ned recht vui driwa. A boa Griachn (zum Beispü da Poseidonis und da Strabon) hom wos driwa aufgschriem. Do hoassts, daß de Druidn recht vui Ohnung vo da Astrologie, vo da Medizin und vom Politisiern ghobt hom. Und de Philosophie soid eana a rechd taugt hom. Da Cäsar hod a a wengal wos dazua beidrogn, daß ma heid wos vo de Druidn woass. Oba wei a mit de Druidn ned so a Freid ghobt hod, muaß ma a wengal aufbaßn bei eam. Späda homd de Kristn in Irland und Schottland donn wos nodiat. Ob a do muass ma schaun, wos stimmt, wei de homd gern a bissl ebbs umgschriebn, damits eana einipasst.
Oaganisation.
Oaganisiat woan de Druidn recht guad, und zwoa londesweit noch ana Hierarchie. De guade Oaganisation ko ma se scho desweng zomreima, wei ma aus da Gschicht recht vui Anekdotn kennt, de a gmoaschoftlichs Bewusstsein voraussetzn miaßn. Oamoi im Joah hom se de gallischn Druidn troffn. Des woa in am heilign Woid im Lond vo de Karnuten. Des woa a Stomm a da Mittn vom heidign Frankreich. Des woass ma a vom Cäsar. Es ko natiali a sei, daß des ondaswo genauaso gwen is. Druide hod ned jeda wean deafn. Nua de Bessagstödn homs bei eana zualossn. Wos ned schlecht woa: Ois Druide hod ma koane Steian ned zoid, und zum Heer homs a ned miassn. Es is a gonga, daß a Druide gleichzeitig zu sein Omt a a Kini oda a Haiptling woa. Heirotn hobs fei deafn und Kinda kriang a. Des homs ned a so eng gsegn wia späda de remische Kiachn mit ihre Pfoarra.
Ausbüdung und politische Bedeitung.
Weis nix aufgschriebn homd, miassns a recht a guads Gmiak ghobt hom. Wei se homd se eanane Gettagschichtn und astrologischn Sochan nur gegnseitig vazöhd und a so meaka miassn. Des homds woahscheinlich mit mea oda weniga longe Gstanzl träniad, wei wonns a se reimt, merkt ma si des leichta. De Ausbüdung hod, laut am Cäsa, fost zwoanzg Joah dauad. Ka Wunda.
Da Cäsa hod a gschriebn, daß de Druidn de Gsetz gmocht und ausglegt homd.
Nua weis nix aufgschriebn homd, hoaßt des oba ned, daß koa Kuitua ned ghobt händ. Zum Rechnen und Faktoriern homs außadem auf Griachisch gschriebn, späda donn auf Ladein.
De Wissnschoft moant, daß de Druidn a recht a hoche Stöllung ghobt homd a da köitischn Gsöschoft. Se homd frei voam Kini redn deafn und monchmoi homs as sogoa gschofft, dass an Kriag vohindan, obwoi de zowa vofeindtn Seitn scho aufmaschiad gwen han. Des is gonga, weis gmoant hom, daß des grod ned paßd.
Bsundas wos de Gschicht betrifft, deaffatn de Druidn a recht a Aunung ghobt hom. Se homd jo ned nua de Gsetz gmocht, und und diverse religiöse Festln oaganisiert. Se woan a zuaständig fian politischn Zusommenhoit vo de oanzlnen Gruppn, homd se de oanzlnen Wondarungen vo de Stämme gmerkt und sicha a eftas de Födzüge midoaganisiert. Und weis eana Wissn jo oiwei weidagebn homd, hod se des iba Joahundat ghoidn.
Vom Tacitus woass ma, daß de gallischn Druidn 69 n. Kr. bei ana Kundgebung genau driwa untaricht woan, daß eanane Vuafoahn vo 390 bis 387 v. Kr. Rom besiegt und eignumma homd. Se homd se driwa auslossn, dass domois so bled woan und a Lösegöd volongt homd und deswegn Rom wieda in Ruah glossn homd. Des homs ois nua mindlich iwa de Joahundat weidagem. Se homd a de Iwalieferungen vom Ursprung vo de Koitn gwusst. Des hod da Timagenes aufgschrim. Nua bledaweis homs in Text, wo genau des Thema donn a weng ausfialicha bschriem is, vaschmissn. Wia wichtig de Druidn und de Koitn eana Gschicht woa, kennt ma zum Beispü a am Stommbaum vo da irischn Familie MacCharty Mor. Des sand Nochfoahn vo de Eoghanacht-Kini vo Munster, de wos noch da Eroberung durchn Willhelm III 1691 auf Fronkreich gflücht hand. De Franzosn homd eanane Titl onakennt, und so homd de an vo de oidastn Stommbam vo Eiropa. A da männlichn Linie geht der 51 Genarationen zrug bis aufn Kini Eoghan Mor, der wos 192 n. Kr. gstoam is.
Buidung vum Voik.
Se homd a teiweis de Buidung iwanumma. Aus spädare irische Texte woaß ma, daß de Bevölkerung durchaus oafoche Verträg lesn hod kenna, dass ollesomt rechnen homd kinna und a einiges iwa de Gschicht vo enam Lond gwißt händ. Des zoagt, daß de Druidn do recht an Wert drauf glegt homd, daß eana Voik ned bled ghoidn wead. Wia de Britn donn Irland eignumma und ois irische vobotn homd, hod se de Tradition vom Untarichtn mit Wondalehrer wieda aufto. Des woan donn Mandei und Weiba, de wos, wia de Druidn und Bardn a, iwas Lond gfoan han, und hoamli im Woid de Kinda untaricht homd, damit de Englända des ned mitkriang. Des hod ma "Heckenschulen" gnennt.
Kunst und Wissnschoft.
Wos a nu wichtig is, is, daß de Druidn se a nu mid da Kunst beschäftigt homd. De Musi und de Litaradua homds recht pflegt. De irische Musi kennt ma jo heid nu ois a recht a schwaamiatige, ongenehme Untahoidung. Bei de Bretonen und Walisa is do a nu a Restl iwrig blim. Wias koane Druidn mehr gem hod, homd de Bardn des iwanumma. Literarisch, oiso dass ebbas aufgschrim homd, sands eascht späda wuan. Recht vui Schriftstella aus da Antike, de ma ois Rema bezeichnet, sand aus de besetztn Gebiete kemma und woan eigatlich Koitn. Ma meakts a on da Oat wia de schreibn. Nämigs recht pro-keitisch. Des häd a Rema nia do.
Dass de Druidn oba nu long im Sprochgebrauch an fixn Stönwert ghod hom, segt ma, waun ma irische und walisische Texte aus da Zeit vo da Kristianisierung bis ins spade Middloita lest. Do kemman de imma wieda vua. Olladings weans do mid Zaubara und Wuide Monna gleichgsetzt, de oba nu a Wissn homd, wos sunst koana mehr kennt. Oiso hod mas ned nua negativ gsegn, wos de so gmocht homd.
A da Astrologie und da Astronomie hom sa se a nu auskennt. Des woa wichti, damid de Leid a wissn waun woichads Festl zan feian is, wonn da Troad zan saan is usw. Auf dem Gebiet deafatns recht guad gwesn sei, wei de Griachn homd des oft aufgschriebn, daß de Druid, do bsundas vui gwußt homd.
Philosophie woa a nu sowas, wos de Druidn leana hom miassn. Do woan de Griachn und Rema sogoa einig, daß de Druidn do wos drauf ghobt homd.
Außadem woans a nu Seha und Medizina. De homd sogoa scho Schädloparationen gmocht. Obs oiwi guadgonga is trau i ma jetzt oba ned behauptn.
Wos aus eana woan is.
In Irland woan de Rema nia, deszweng hom se duad drent de Druidn am längst hoidn kinna. Wia donn späda de Kristn kema sand, sand de Druidn vaschwundn. Monche moanan, daß a poa vialleicht ins Klosta gonga hand. So is de irische Kiachn a wengal ondasd wuan ois wia de remisch-katholische (Do hods long Streidarein gem. Zum Beispü wega da Frisur. De Katholischn Mönche homd ois Tonsur a Kranzl ghod, de Iren oba homd se vuan de Stirn rasiat. Des soin de Druidn ongeblich aa scho ghobt hom. Am Papst hod des ned daugt, des wegn hod as vobiatn lossn. Aussadem homd de Iren a poa Feiadog ondasd glegt. Do homds aa recht gstridn. Ostern wad do ois Beispü zan nenna.). Vo Irland und Schottlond aus is donn a de easchte Missionierungswöön iwa Eiropa ausgonga. Aus dera Zeit gibts erstaunlichaweis koane Mertyra. Die iro-schottischn Menche deafn do a recht a guads Gspia ghobt hom. Meglichaweis wei ebn a poa druidische Aunsichtn midgspuid homd. Die easchtn Klesta aufm Festlond sand vo iro-schottische Mönche gründt wuan. In Wean hoasst da Schottenring noch eana, weis duatn gwohnt hom.
De Druidn und de Rema.
Wia gsogt, da Cäsar hods ned rechd meng und hods vafoign lossn. Des woa ned unbedingt üblich bei de Rema, wei eigentlich homs de Religionen mid de dazuagherign Priesta vo de erobatn Lända imma in Ruah loßn. Oba de Druidn homd eftas an Aufstond auzeddld, weiß de Rema aus Gallien nausschmeißn woidn. Des homds oba nimma gschofft. Endgütig vabotn sands donn 54 n. Kr. wuan. Des woa da Kaisa Claudius.
Heitzdogs.
In England, Schottlond und in Irland homd se seit a poa duzad Joah wieda a poa Leid zomgfundn, de wos vasuachan, des Druidntum wieda auflem zlossn. Des hod mit der Originale oba woahscheinli ned vui zan toa.
Im Fernsehn segt ma inzwischn a scho recht vui zu dem Thema.
Und wei de Köitn so schene Musta mocha hom kina, loßn se neiadings a gaunza Haufa junga Leid soichane Musta auffitätowian. Ob de Druidn domis des a gmocht hom, ko ma ned sogn.
Berihmtheitn.
Da bekonntaste Druide is woahscheinli da Mirakulix aus de Asterixheftl. Duatn ponscht der a Zaubadrangl, damit de Gallia de Rema oane aufs Mei haun kinnan. Fia de Gallier is des wia fia de Bayern as Bier. In des Saftl duad da Mirakulix untaondam oiwei recht vui Mistl eini.
|
2509
|
41930
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2509
|
Listn vo köitische Gedda und Sogngstoitn
|
Bei de köitischn Gedda gibts a so vui, daß mas goa ned olle aufschreim ko. Oba a boa gengan scho. Bei monche steht a ebbs dabei.
Zeascht de Mandl.
Alator
Albiorix
Alisanus
Amarcolitanus
Anextlomarus
Vo dem homs wos in Nordenglond gfundn, wo sei Nom draufgstondn is. Der hoaßt sowas wia "großa Bschitzer".
Antenocitius
Artaius
Arvernus
Atempomarus
Atesmerius
Barex
Belatucadrus
Belenus
Bolvinnus
Borvo
Braciaca
Britovius
Budenicus
Buxenus
Camulus
Condatis
Caturix
Dem sei Nom hoaßt uma "Schlochtnkenig".
Cicollus
Cissonius
Cnabetius
Cocisius
Condatis
Cnabetus
Corotiacus
Cososus
Dinomogetimarus
Divanno
Dumiatis
Esus/Cernunos
Gebrinius
Bei dem woaß ma ned ob a köitisch oda germanisch woa.
Grannus
Intarabus
Iovantucarus
Latobius
Lenus
Leucetius
Maponus
Matunus
Medecius
Mogetius
Moltinus
Moritasgus
Mullo
Nabelcus
Nodons
Ocelus
Ogmios
Olloudius
Rudianus
Rudiobus
Segomo
Smertius
Sucellus
Der hod wos mim Tod zan doa.
Sutugius
Taranis
Teutates
Tuotorix
Ucuetis
Veteris
Vindonnus
Visucius
Vorocius
Daun de Weibal.
Aeracura
Ambeth
Ancamna
Andarta
Hod vielleicht wos mid "Bär" zan toa.
Andrasta
Arduinna
Noch dera homs de Ardennen gnennt.
Arnemetia
Artio
De duad a mim Bärn umanaund.
Belisama
Bergusia
Bodb
Borbeth
Brigantia
Brigit
Coventina
Damona
Epona
Des woa de Geddin fia de Ressa.
Icauna
Litavis
Dera ihr Nom hoaßt woascheinlich "die weide/broade". De Waliser nennan de Bretagne heid no so.
Matrona
Nantosuelta
Nemetona
Des hoaßt oafoch "de Heilige".
Noreia
Noch dera hom se de Noriker, de wos uma aufm Gebiet vom heidign Östareich gwohnt hom, gnennt.
Rigani
Hoaßt Kenigin auf boarisch. Is oba ned sicha, obs wiakli a Gettin is, wei ma hod nua oa Tafal gfundn, wo der Nom draufgstondn is. Ko oiso a a gaunz noamala Nom sei.
Rosmerta
Sequana
Des is ned nur da Nom vo da Gettin, sondan a vom Fluß Seine in Frankreich.
Sirona
Souconna
Sulis
Verbeia
Wilbeth
Sogngstoitn.
De sand jiatz a wengal schwa und ungwängt zan aussprecha, wei de sand olle aus Irland oda aus Wales. Und de Sproch duadn is hoid gaunz aundas ois wias Boarische. Do hüft aa as Englische ned weida. Koma oba nix mochn, is a so.
Aife
Ailill Aulom
Ailill mac Mágach
Aillén
Anu
Arawn
Arthur
Des is da Kini Artus.
Balor
Des is a Kini vo am Haufn wüde Gstoitn, de Fomoire, de wos in Irland gwohnt hom, bevor de Menschn kema sand. Dea hod nua oa Gugg ghobt, des woa oba so schiach, daß jeda gstorm is, den a damid ogscheigt hod.
Banshee
Waund de schreit, und ma head des, donn woaß ma, daß boid wea tot is.
Blodeuwedd
Des woa a schene Frau, de aus Bleamen künstlich zombaud woa.
Bran Fendigeid
Des woa a Riese in England. Der hod sei Schwesta mim Kini vo Irland vaheirat, damid dea a Ruah gibt. Oba donn hods doch an Kriag gem. Do homs an Bran so zomghaut, daß gonz aus woa. Do hoda zu seine Leid gsogt, se soin eam an Schädl ohaun und den donn in London eigrom. Dea Kopf liegt, so hoaßts, oiwei no duatn. Und zwoa untam Tower. Vo duatn schaut a iwas Meer ume, damid a segt, wonn wer kimmt.
Branwen ferch Lyr
Bricriu
Calatín
Caledfwlch
Do draus wird da Nom "Caliburnus", und späda donn "Excalibur". Und des woa as Schwert vom Kini Arthus.
Cathbad
Ceridwen
Cesair
Coll fab Collfrewi
Conchobar mac Nesa
Con Céthathach
Connla
Cú Chulainn
Des is oana vo de wichtigst Hödn in de irischn Sagn.
Culann
Dagda
Der is eigentli a God. Sei Nom hoaßt sowos wia "da guade God". Des spricht fia a vorköitische Herkunft. In de Sagn is a da Anfiahra vo de Tuatha Dé Danann.
Deirdre
Dian Cécht
Don
Drystan fab Tallwch
Aus dem is da bekonnte Tristan wuan. Eigentli kummt sei Nom ausm Piktischn.
Dubthach Dael Ulad
Enid
Ernmas
Essyllt
Des is de Isolde, die wos da Tristan so gern ghobt hod.
Fergus mac Roich
Fianna
Des woan a poa gaunz stoake Manna. De homd oiwei graft.
Finn mac Cumaill
Fir Bolg
Des woa laut Sage de dritte Gruppn vo Siedlern de noch da Sintflut auf Irland gfoan sand. Ma sogt, de homd de Insl in de fünf Provinzn eiteut.
Fomoir
Des woan gonz schiache, wüde Hund. De homd vo de Tuatha Dé Danann Tribut valongt, ob späda donn sands besiegt wurn und hom vaschwindn miaßn. Dena eana Kini woa da Balor.
gae bolga
Des is a gaunz a bsundana Speer mid vui Zackn auf da Seitn, der wos nua im Wossa gonga is.
Goll mac Morna
Gráinne
Gwenhwyfar
Des woa de Frau vom Arthus, hoaßt auf Deitsch Ginevra und woa Kinigin vo England.
Hafgan
Henwen
So hoaßt a Sau, de wos zauban hod kinna. Vo ihr kimmt da Woaz, de Geaschtn und da Beavogl (ma sogt a Imp dazua).
Lancelot
Des is eigentlich koa köitische Figur. Den homd de Franzosn in da Arthussage eascht vü speda dazuadicht. Oba wei den jeda kennt, nemmaman mid.
Leborcham
Des woa a oids Weibe, des am Hof vom Kini Cinchobar in Irland gwohnt hod. In de Gschichtn steht, das a furchtboa schiache Haut gwesn is. Und weis oiweids a so grauslich dahergredt hod, hods koana megn. Da Kini hods oba öftas ois Botin braucht.
Leprechaun
Des is a kloana Zwerg, der oiweids an oam oanzign Schuach umadumweaklt. Außadem paßt der auf an Schotz auf. Wauman fonga ko, kriagt ma den Schotz ois Lösegöd. Üba den Zwerg gibts a an Gruslfüm.
Llyr
Noch dem hod da Shakespeare sein Kini Lear gnennt.
Loeg mac Riangabra
Lug mac Ethnenn
Des woa da Enkl vom besn Balor. Oba im Gegnsotz zu seim Opa woa der recht fesch und hod a sunst recht vui draufghobt. In da letztn Schlocht vo de Tuatha Dé Danann gegn de Fomoir hod sein Opa oba umbrocht. Aft isa donn zu am God wuan.
Mabon fab Modron
Macha
Manannán mac Lir
Des woa a Herrscha iba a geheimnisvois Reich hintam Meer. So a Oat Wossageist.
Medb
Medrawd
Am Aufong woa des a Kriega vom Arthus. Späda is donn zu sein Buam wurdn und hod Mordred ghoaßn.
Midir
Mil
Des is laut Sage da easchte Ire gwen.
Myrddin
Aus dem homs an Merlin gmocht. Hod mid dem oba nur an Nom gemeinsom, sunst ned recht vui.
Nemed
Des woan die Vohrfoan vo de Fir Bolg.
Nuadu Argatlám
Des woa oana vo de Aunfiahra vo de Tuatha Dé Danann. Dem homs in da letztn Schlocht gegn de Fomoir an rechn Oam oghaut. Oba ea hod an neichn aus Süba griagt.
Oengus
Oisin
Olwen
Peredur fab Efrawg
Des woa a dumma oba liaba Bua und is mid dem bekonntn Parzival vom Wolfram von Eschenbach und dem Paceval vom Chrétien fost gleich. Ma woaß oba bis heid nu ned genau, warum des so is.
Pryderi
Rhiannon
Scáthach
Des woa a gaunz a gfährlichs Wei. Bei dera hod da Cú Chulainn as Kämpfn glernt.
Taliesin
Des woa a großa Dichta in Nordenglond.
Tír na n-Óg
So homs oans vo ihnare Paradiese gnennt. Duatn soids voi sche sei, ma wiad nia krong und ma stiabt a ned.
Tuatha Dé Danann
Des woan zaubakundige Gstoitn aus da Vorzeit. De homd in Irland glebt. Zeascht homs de Fir Bolg ausseghaut, donn de Fomoir. Späda donn sands oba vom Míl und seine Leid bsiegt wuan und sand in de Higl umzogn. Duat soins heid nu wohna. Nur ej sands koane Hoibgetta mehr, sondan Feen.
Uathach
Des woa oa Tochta vo da Scáthach. De woa a recht a grobe und hod a zuaghaut. Genau wie ihr Muaddan. Obwois a so a Harbe woa, hod se da Cú Chulainn wos mid ihr ogfongt.
Ygerna
So hod se de Muaddan vom Artus auf kymrisch gschriebn.
Ysbaddaden Bencawr
|
2510
|
3045
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2510
|
Köitische Getta
|
De Köitn homd an gonzn Haufa vaschiedane Getta und Gettinen ghobt. Dazua kemman nu gaunz vui Naturgeista. Wiavui des jiatz genau woan, komma ned sogn, wei des woa regional imma a wengal ondas, und wonn bei dem oan Stomm der oane Gott so ghoaßn hod, ko bei am aundan Stomm da söbe scho wieda gaunz an ondan Nom ghobt hom, woa oba fias gleiche do. Des is donn fei goa ned so leicht zan darodn.
Amoi grundsätzlich.
Da Cäsa hod in seim Aufsotz "Da Gallische Kriag" a poa vo de köitischn Getta aufzöhd. Außadem hod ma dawei recht vui Grobstoana und Devotionalien aus da Römazeit gfundn, auf dene de Nomen stengan. De Röma homd oba bledaweis de Originalnomen mit de vo eanane eiganen Getta austauscht, jiatzt feiglts a wengal beim forschn, und ma muaß recht long suacha, bis ma wos stimmigs beinond hod. Ko oba monchmoi a höfn, woma beide Nomen auf da söbn Statue findt. Donn ko ma nämigs vagleichn. Den Umstond nennt ma Interprettatio Romana. Der Begriff is ausm Latein und da oide Tacitus hodn afundn.
Getta und Gettinnen spuin bei de Köitn a wichtige Roin. Des kennt ma scho alloa deszweng, wei des indogermanische Wort fia "Gott/Göttin" (indogerm. deivos/deiva) in olle köitischn Sprochn vuakimmt. Im Gallischen und im Britannischen kummt da Wortstomm "devo-" recht oft in Orts- und Personennomen vor. Und de Griechn und Röma hobd a scho gschriebn, daß de Köitn recht religiös gwen han.
Wia se de Köitn eanare Getta vor da Römazeit a so vuagstoid und wos sa se drüba vazöd homd, woaß ma ned, weis nix aufgschriebn hom. Oba de Griechn hom gsogt, daß koane Tempen ghobt händ, sondan se sand zum betn indn Woid gonga. Und duadn is donn a recht oafoche Statue aus Hoiz gstondn. Wia de Röma donn kemma sand, homs as a wengal realistischer gschnitzt, wei des grod a so modern woa.
Oba do gibts a kloana Anekdodn, wia de Gallier 279 v. Kr. Delphi erobert homd. Da Haiptling soid, wie er de griachischn Geddastatuen gsegn hod, zum Locha augfaungt hom, weis wia Menschn ausgscheigt hom. De Köitn hom se de aunscheinend ondasd vuagstöd. Die Griechn homs oba ned so lustig gfundn.
De wichtigstn Getta.
Drei vo de köitischn Getta, komma sogn, kemman übaroids bei eana vor. Deswegn mochama zeascht amoi de drei. De find ma a monchmoi auf so schene Bronzebitschn aus dera Zeit ois Vazierung. Und wei die Bitschn olle recht oid sand, komma durchaus onehma, daß repräsentativ sand, wia ma so sogt.
Da Taranis
Da Taranis is oft ois Roß doagstöt wuan. Monchmoi hod des Roß a nu an Menschnkopf. Des hod ma oft auf da hintan Seitn vo köitische Münzn gfundn, de wos im gonzn köitischn Siedlungsgebiet gfundn homd. Ois Begleita hod a monchmoi an Adler dabei.
Ma glaubt, daß da Taranis a ähnliche Funktion wia da Jupiter/Zeus ghobt hod. Das er oiso an Blitz schmeißn hod kinna, fias Wedda zuaständig woa und so fia de Fruchtboakeit vom Bodn gsorgt hod. Sei Nom kummt jednfois ausm köitischn Wort fir Donner (walisisch: taran).
Da römische Dichta Lucan hod gsogt, daß ma dem Taranis a Menschn gopfert hod. Ma hod do woascheinlich (wauns stimmt) Gfongane hergnumma, und de hod ma in am Hoizkäfig vabrennt.
Weil a mim Blitz umgeh hod kinna, glaubt ma, daß a poa Bräuche, des heit no gibt, no auf sein Kult zruckgengan. Im 4. Joahhundat noch Chr. hod a Bischof in Frankreich se aufgregt, wei in seim Revier nu imma de Gallier oamoi im Joah a großes Radl ozendn und donn an Berg oberoin lossn hom. Sowos ähnlichs gibts heid nu. Aufm Kessel vo Gundestrup, des is a Topf aus Süba, den wos ma in Dänemark gfundn hod, segt ma so a Radl a.
Da Teutates
Da Teutates is a recht wichtig gwesn. Den hom de Köitn oft mid am Schöpsnkopf doagstöd. Auf jend Foi mit Schöpsnheandl. Monchmoi a mid ana Maskn. Oba oiwei mid dene Heandl. Sei Viech is monchmoi da Saubär.
Da Lucan setzt eam mim römischn Mars gleich.
Sei Nom hoaßt vuileicht "Stammvater" und setzt si eventuell aus der ödaren Form "teuto-tatis" zom. Sicha is des oba ned.
Am Teutates homs a Menschn gopfad. Dazua homs in a grouß Schaffe oda in a Gruabm Wossa eigfüd, und donn homs de Leid einighaud damids dasaufn. Des segt ma a auf dem Topf aus Dänemark. Der woa so a Woid und Wiesngott. Der woa fia ois do.
Da Teutates hod si vuileicht mid am aundan Gott vamischt, und zwoa mim Lug.
Da Esus/Cernunnos
Da Esus schaud wia a Mensch aus, nur hod a monchmoi de Haxn vo am Hirsch. An Boat hod a a und an Mittlscheitl. Auf seim Kopf woxt eam a Hirschgweih, und Mistlblattln sand a nu dabei. A da Händ hoid a Schlong mit Schöpsnheandl und an Hoisroafn, den wos ma Torques nennt. Der Roafn is übrigns vo de Römer ois typisch köitisch gsegn wurn. Auf a poa Doastellungen sitzt da Esus im Schneidasitz do. Des nennt ma "Buddhahoitung".
Wos sei Nom hoaßt woaß ma ned. Es gibt do zwoa Meglichkeitn. Waun ma des "e" long spricht, kannt ma a Ähnlichkeit mit dem venetischen Wort "aisu" (des hoaßt sovü wia "Gott") segn. Spricht mas "e" oba kurz, donn kannt mas mim lateinischn "erus" (des hoaßt "Herr, Gebieter") vobindn. Es is hoid wia so oft bei de Koitn, ned gonz kloa.
Am Esus homs - wia de ondan beidn Getta a - Menschnopfa doabrocht. Seine hobs angeblich auf zwoa ibas Kreiz gsponnte Bama gfesslt, und donn homs de Bama auslossn, und des Opfa hods a da Luft zrissn. Die Röma hom des grauslich gfundn und si ziemlich drüba aufgregt.
Wos da Esus gmocht hod, oda fia wos a guad woa, woaß ma a ned. So wias ausschaut, hod a oba wos mim Woid und mid da Untawöd zan toa ghobt.
Da Esus hod si oba mid an ondan Gott vamischt. Des woa da Cernunnos. Der woa scho vorher do. Vo dem hod da Esus sei Hirschgweih griagt.
Den Gott deafadn de Leid recht gern ghobt hom, wei wieda a poa Pfoarra und Bischöf in Frankreich homd im Mittläuta nu gsuddad, daß se de Leid am Lond z'Neijoah ois Hirschn vokleidt hom und donn umadum ghupft sand. Des homd de Kirchnvoddan natiali immawieda vabotn, hod obba ned recht vui gnutzd. Ma ko oba scho aunehma, daß de Köitn so ähnlich tau hom zu ihra Zeit.
An Esus/Cernunnos find ma wia seine beidn Habara a aufm Kessl vo Gundestrup.
De wichtigstn Gettinnen.
Auf dem gonzn oidn Glumpad, wos ma vo de Köitn a so ausgrobm hod, hod ma ned recht vui weibliche Gottheitn gfundn. Aufm Kessl vo Gundestrup segt ma oane. Ma woaß oba ned, wia de hoaßt. Sunst kennt ma oba recht vui Nomen, weil so kloane Weihetaferl, wo da Nom draufsteht, gibts zum saufuadan.
Oba de Köitn deafadn an Kult fia Muaddagottheitn ghobt hom. Ma hod nämich recht vui Statuen gfundn, wo drei Weibaleid drauf sand. De nennt ma Matronen. Oba de Statuen san meistns aus da Römazeit. Des woa oiso zu ana Zeit, wo de Köitn scho recht romanisiert woan.
De drei Weibaleid woan woahscheinlich de drei Muaddagettinnen: de Jungfrau, de Muadda und ois dritte des oide Wei, as Ahnl. De drei Gettinnen homd monchmoi a nu ebbs a da Händ. Des steht donn untn bei de eiganen Artikl dabei.
De drei homd a nu Nomen kriagt. De junge nennt ma Wilbeth, de mittlare Ambeth und de Oide Borbeth. Monche glaubn, daß vo de drei Weiba (weis hintn oiwei "-beth" steh hom) vui Ortsnomen und Flurbezeichnungen herkemman. Kannt sei, daß in soichane Gegendn oiso amoi a Heligtum gwesn is.
Iwaroids in dem Gebiet, wo Köitn gwohnt hom, gibts vui aufgstöde Kreiz, de oft ois rods, weisses und schwochzes Kreiz augredt wern. De kreiz söbm hand natiali aus Christlicha Zeit, oba Foabm hand de vo de drei Gettinnen. De stengan a oft ned weid voanaund weg. Vo de Kreiz vazöhd ma si a eftas schiache Gschichtln, de da Kirchn sicha ned bsondas taugn. Des kunnt a mid de drei Weiba zaumhänga, muaß ma obe oanzln übaprüfn. Wei grod auf Wegkreizungen, wo soichane Martal aufgstöd hand, woa im Mittlalter oft a da Goign. A rods Kreiz ko oiso a wos mim Hirichtn zan toa hom. Ma segt oba, daß de drei Weiba recht heifig und beliebt woan. Und wei des so woa und de Leid koa Ruah ned gem hom, homs bei de Christn die sogenonntn "drei Heilign Madln" draus gmocht. Des kummt donn a bei de oanzlnen Gschichtln.
De Wilbeth
Oiso, de Wilbeth is de jingste vo de drei Weiba. Ihr Foab is Weiß und a da Händ hods a Radl. Sie steht fian Kreislauf vo da Natur, und daß ois oiwei a so weidageht wias hoid geht. Aus ihr is bei de Christn de Hl. Katharina wurn. De hoit übrigens a a Radl a da Händ.
De Ambeth
De Ambeth steht ois Muadda do und wad de wichtigste. De, de wos fruchtboa is. Ihr Foab is Rod und sie hod monchmoi a Schlong a da Händ. De Schlong is a oids Fruchtboakeitssymbol, wos ma bei vui vaschiedane Gettinnen aus ondane Religionen find.
Zu ihr hod ma bet, wonn ma a gsunds Viech woit, oda daß de Ernte guad wead. Ihr ghead de Erdn, wei aus der ois wogst.
Aus da Ambeth is de Hl. Margarethe wurn (de hoit an Wurm oda an Drochn fest).
De Borbeth
Des wad de letzte vo de drei Weiba. Ihr Foab is Schwochz, weis scho so oid is, und zu ihr ghert da Turm. Sie steht fian Tod und fia de Weisheit im Oita. Sie mochds meglich, daß wos Neichs ausm Oidn kummt, weis Oide wegstiabt und Plotz mocht.
Da Turm, der wos ihr ghead, steht donn woascheinli fia de dunkle Untawöd.
Aus ihr homs bei de Christn de Hl. Barbara gmocht. De hod ois Attribut a an Turm und is de Schutzheilige vo de Bergoabata, oiso vo de Leid, de wos tiaf drin in da Erdn sei miaßn.
De Bodb
Des is a irische Gettin, und de is fian Krieg zuaständig. Aussprechn tuat ma dera ihrn Nom ned so wia man schreibt, sondan des "d" is wia des "th" im englischn "then", und des zweite "b" wiad wies "v" in Violine gsogt. Monchmoi weads a Morrígain gnennt. Des is oba nu schwiariga zum Aussprechn.
De Bodb kimmt meistns ois a Krah daher. Und der schwochze Fogl paßt a recht guat zu ihr, wei sa se üba de todn Kriaga noch da Schlocht recht gfreit.
De kummt in de irischn Märchen oft vur.
Aundane Getter und Gettinnen.
De findt ma don bei da Listn vo köitische Getta und Sogngstoitn
|
2511
|
3976
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2511
|
Mehl
| |
2515
|
70
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2515
|
Zuagroasta
| |
2520
|
207
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2520
|
Fuaßboi-Wäidmoastaschaft 1930
|
De easchta Wejdmoasterschoft im Fuaßboll is 1930 in Uruguay ausgetrang worn. Isgsamt ham nuar via Moanschaften voa Europa mitgmacht (Belgien, Fronkreich, Juchuslowien, Rumänien). De Engländer hom net mitgmacht, wei se sia fua zu guat ghoidn hom. Uruguay woa scho 1924 und 1928 im Fuasboll Olympiasiecher. Des Duanier hom de Moanschaften voa Siidamerika dominiat. Des woa de einziche Waidmoasterschaft, woa de Moanschaften eiglodn woan san.
Duanierverlaf.
Des Duanier hod om 21. Juni miat dem Spui Froankreich gecha Mexiko ogfonga. De Froanzosen hom miat 4:1 gewonna. Des woa de anzige Siag vo de Froanzosen in dea Gruppn. De Argentinier hom de Gruppn beherrscht. Am end san de "Gauchos" de Gruppnsiager gwen.
In den Dreiagruppn san Uruguay, d'USA und Juchuslawien Gruppnsiager worn und hom des Hualbfinale erreicht. Doat hom Uruguay und Argentinien ihre Spuie mit 6:1 gwunna. Am End wor Uruguay Wejdmoaster, de wos de Argentinier mid 4:2 gschlong hom.
Ehrungen.
Uruguay is da easchte Wejdmoaster im Fuaßball in der Gschichte worn. Ehrungen wir bei spetren Wettbewerbe hots da no net gebm, Guillermo Stábile is ols besta Torschütze vom Duanier ausgezeichnet worn, er hot ocht Toare gschosssn.
Im Netz.
Infos üawer de Waidmoasterschoften im Internetz
|
2521
|
30712
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2521
|
Pfiade
|
Pfiade sogd ma, wenn ma wen vaabschied. "Pfiade" oda "Pfiati" (manchmoi aa "Pfia' God") is de Kurzform vo "Pfiat Di God". Des wiadarum kimmt vo "B'hiad Di God". Wann oana mehra Leid vaabschid, sogd a Pfiad Enk ("Pfiad Eich"). Bei ana Respektsperson, mit dea ma ned per Du is, soiad ma Pfiad Eana song.
Aussadem hod se aus dem Gruaß a oangs Verb entwicklt: auf Boarisch sogt ma "si pfiatn"' stod "si vaabschiedn".
Es Gengtei vo "Pfiade" is Griaßde.
Tschüss.
Mit da Vawendung vo da Vaabschiedung „Tschüss“ zoagt ma in Bayern eingli glei, das ma ned vo do is. Weis a Vaabschiedung is, de wo vo oim im Nordn vo Deitschland heagnomma wead. Intressant dro is oba, dass se de Breissn ab und zua recht lustig mochan iaba de Bayern mit eana „religiesn“ Griaß wia „pfiade God“ und „Griaß God“. Dawei hod des "Tschüss" an ähnlich stoakn Gottes-Bezug. S is nämli iaba de Zwischnfoam "Atschüss" aus französische und spanische Wurzln dastandn:
|
2522
|
832519
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2522
|
Kini
|
Da Kini, aa Kinig, Kenig oda Kineng (auf Oidhochdeitsch hoaßt a "kuning", C "künec" oda "künic", und auf lateinisch nennt ma'n "rex") is nochm Kaisa da hechste monarchische Herrschatitl. Im deitschsprochign Raum is des Kinitum ausm fränkischn Reichskinitum entstandn, da deitsche Kini war oft aa römischa Kaisa.
Im Middloita und in da friahn Neizeid wor da Kini in da Regl da hächste Souverän vo seim Land: Er woa obasta Richta, Gsetzgeba und regierenda Herrscha. In manchn Ländan woa da Kini aa geistlichs Obahapt. In modernan Monarchien hod da Kini nua no repräsentative und zeremonielle Aufgom. Da Kini wiad mit "Majestät" ogredt.
De Stoodsform mim Kini nennt ma Monarchie oder Kinireich. Heit gibts a no a poa Lända, de wos an Kini oda/und a Kenigin homd. De bekonntaste woar de Elisabeth II. vo England, de vo 1952 bis zu ihrm Tod 2022 70 Joahr lang regiert hod. De Bayern homd vo 1806 bis 1918 an Kini aus da Familie vo de Wittelsbacha ghod. Mid "Kini" moana oba de moastn Bayern bsunders an Ludwig den Zwoatn.
|
2525
|
41930
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2525
|
Köitn
|
De Köitn oda Kejtn (dt.: Kelten) woan a Voik in Eiropa. Gwohnd haums vo Irland bis ind Tiakei eine. Den Nam haums vo de Griachn griagd (griach.: "keltoi" oda monchmoi aa: "galatai". Bei de Rema haums "celtae" oda "galli" ghoassn). Ollesomd haums Köitisch gredd.
Obwois so vui woan, haumsa se söbn nia ois oa Voik gesgn. Se haumd oiso koan Stoot ghobd, wia beispüsweis de Rema.
Oigmoa.
Wos genau herkemma sand, woass ma ned. De is oba a ned so wichtig, wei so a Kuitua entwickld se oafoch. Des ko a passian, ohne dass do jiatz extra wer umadumdroasn muass.
Ogfongd hods mid de Köitn in Ostfrankreich, in da Schweiz, in Sidwestdeitschland und im heitign Östareich. Des woa so uma 1200 v. Kr. Des woa de Hallstadtzeid. De hod dauad bis uma 470 v. Kr.. Gnennd hod ma de Zeid noch da Stod Hallstadt im Soizkaumaguad. Wei duadn hod ma rechd vui Sochan vo de Köitn ausgrom. In dera Zeidsponn ham de Leit as Eisn kennagleand. Davoa haums mid Bronze goabad.
Domois woan de Leit, de ma scho ois Köitn bezeichnen ko, rechd reich, weis a so vui Soiz ghobd haumd. Des haums aus de Beag ausaghoid und donn vakaffd. So haums a rechd a guads Handlsnetz aufbaun kina, wos iwa ganz Eiropa gonga is.
Und weis a so reich woan, homs a scho gressane Siedlunga baun kinna. Do hod ma a scho a poa gfundn. Voaoim de großn Grobstättn. Do haum si donn a scho sognennde "Häuptlingschaftn" buidd. Da Odl is oiso gwogsn.
A recht bekonnde Festung is de Heuneburg in Bodn-Wiattmbeag.
Spada donn sand de Köitn mid de Griachn und mid de Etruska zaumkemma. Des woa a rechd a fruchtboare Beziahung, und de La-Tène-Zeid hod ogfongd. De hoassd noch am Sää in da Schweiz, wo ma an gaunzn Hafa Zeigs aus dera Zeid gfundn hod.
In dera Zeid haum de Köitn am Rhein an neichn Kunststüü entwiköd, der vo de Griachn und Estruka beeinflussd woa. De Hallstadtzeid hod donn recht boid aufghead. Des woa, wei pletzlich gaunz vui Leit zum Wondan augfongd haumd.
De köitischn Wondarungen.
Warums olle auf oamoi losmaschiad san, komma ned genau sogn, oba woascheinlich sans oafoch zvui Leit wuan. Aufm Weg hom sa se donn mid olle meglichn Leit gmischd. Jeda der midwoit hod aa middeafn. Des woa domois ned so dragisch. Deszwegn ko ma in dera Zeid a ned wiakli vo am Köitischn Voik redn. Des wead eigadlich nur iwad Sproch definiad. Won domois oana vo de Illyrer gmoand hod, ea frogd amoi bei de Köitn, ob a middoa deaf, donn hod a des gmochd. Und wonn de Köitn jo gsogd hom, woara a oana.
Italien.
Zeascht sand de Köitn auf Italien gfoahn und hom se in da Poebene augsiedld. Des woa kuaz noch 400 v. Kr.. De Rema hom des Gebiet donn "Gallia cisalpina" gnennd. Aus eanara Sicht hoassd des "Gallein, wos hibei vo de Oipn is".
Wei se de Köitn duat oba rechd aufgfiad homd, hom de Rema (de do grod amoi de Stod Rom ghobd homd) gmoad, se miassn wos untanehma. Des woa oba a Fehla, wei de Köitn homd donn oafoch Rom iwafoin und de Rema homd se freikaufn miassn. Des hom de Rema nia richtig vadaut. Späda donn homs zruckghaud und fost olle untawoafn.
De Oipnlända, Siddeitschland und Behmen.
A innahoib eanam Siedlungsgebiet woan de Köitn untawegs. Vom Rhein sands Richtung Donau gonga und vo duatn donn oafoch am Wossa obe. In Behmen homs Station gmochd. Des woa da Stomm vo de Boier, und vo dem kimmd a da Nam vo dera Gegnd. De Boier sand iwahaupsts vui umanond kema. A groußa Tei vo de aundan is oba weida noch Sid-Ostn gonga.
Aufm Festlond hom de Köitn ois Bezeichnung fia a Voik uma 100 v. Kr. aufghead zum sei. Wei do woans politisch olle donn Rema.
De Köitn, de im heitign Bayern gwohnd hom, hom se Vindeliker gnennd, und as Land söba Vindelizien. In Östareich hom de Noriker augschoffd. Duat woa a des letzte unobhängige köitische Kinigreich aufm Festland. De homd nämigs nia mid de Rema gstriddn.
In da Schweiz woan de Helveter. Vo de is oba ned vui übrig blim, wei da Cäsar hods ois Vuawond ausgnutzd fia sein Gallischn Kriag und fost olle daschlogn.
Balkan, Griachaland und Tiakei.
Am Balkan sands donn auf de Griachn gstossn. Zeascht woa des ned so dragisch, oba wia sa se donn a bissl sichara gfuid hom, haums Griachaland ogriffn. Des woa 279 v. Kr.. Bis obe noch Delphi sands kema. Duat haumsa se donn oba zastriddn, und a Tei is ind Tiakei ume. Duatn hom sa se middn in Anatolien einigsetzd und a Kinigreich grindd. De, de wos in Griachaland blim sand, sand an Infektiona gstoam, weis mid da Hygiene am Schlochtföd nu ned so weid her woa.
In da Tiakei haum de Leit "Galater" zu eana gsogd. Oba megn hod mas duadn ned, weis oiwei vo de Leit, de scho vorhea dort woan, de Sochn gfladat hom. De domois griachischn Herrscha haum des so gregld, dass de Galater ois Soidodn ogstöd hom. Donn woa wenigstns a bissl a Ruah.
Spanien und Portugal.
Duatn sands nia so offensiv eigwondad wia iwaroids ondas. Des woa so uma im 5. Joarhundad v. Kr.. Duat haums aa de La-Tènekuitua ned ghobd, sondan wos eignas, wos oba aa schee woa. Mid de Einheimischn Iberier haum sa se schee vamischd und haum donn Kejtiberia ghoassn. De Rema haum hoid so gsogd. De Rema haum obm 2. Joarhundad v. Kr. de spanischn Gstodn eignumma und sand oiwei weida londeiweats zogn. Do sands natiale wieda zomgrochd. Hod de Kejtiberia oba nix ghoifn, se haumd gegn de Rema valuan.
Gallien.
Do sands aa gwesn (im heiting Frankreich), oba des woass ma eh. Im 2. Joarhundad v. Kr. homd de Rema probiad, dass an Fuaß in de Tia vo Gallien kriagn. Haums aa higriagd. Am Aufong hods a weng ebbs dauad. Oba se haumds so uma 120 v. Kr. gschoffd, dass eana de gonze Middlmeeagstodn vo Frankreich ghead hod. Jiatz haums aa an Landweg noch Spanien ghobd. Des hod donn "Gallia transalpina" ghoassn. Des hoassd "Gallien, wos hinta de Oipn is".
De Köitn hod des ned taugd und homd imma wieda probiad, dass as los wean. Se homs oba boid aufgebn und wieda an Hondl aufgmochd, weis Göd jo a wichtig is.
Uma 50 v. Kr. hod donn da Julius Cäsar an Gallischn Kriag ogfongd. Fian Cäsar woa des goa ned so schwa, wei de Gallier untaranaunda oiwei scho ofd gstriddn hom, und des hoda ausgnutzd. Des hoda gmochd, wei aa a Göd brauchd hod. Und Gallien woa jo so reich. Des woa eam oba ned gnua. Bis auffi noch Bejgien is a gfoahn und donn a nu noch England ume. Wiara damid featig woa, hod ois zu Rom ghead.
Britannien und Irland.
Duadn sand de Köitn a higfoahn und homd se higsetzd. Wias no koa Eisn gem hod, homs duadn rechd guad vom Kupfa- und Zinnhondl lebn kinna. Des is domois vo England noch gonz Eiropa vokafd wuan. Späda homs oiwei an Kontakt mid de Gallier in Frankreich ghoidn. De Rema hom zu de Köitn in England nia Gallier gsogd, sondan homs Brtiannier gnennd.
Mid de Rema sands duatn eascht rechd spad zamkema. Woa oba so wia bei de Gallier. Se hom se ned long hoidn kinna. Oba es hod imma wieda an Aufstond gebm. Deswegn homd de Rema Britannien ned gern ghobd. Duatn homs oiwei rauffa miassn, bis zum Schluss wias gonga sand.
Schottland und Irland hom de Rema in Ruah lossn. Duat hom se de Köitn a a bissl ondas entwickld ois wia am Festland. Zum Beispü de Heisln vo eana woan rund, ned eckig. Duatn hod se des Köitische long ghoidn. Bis ins Middloita eine. De scheen Biacha, des duatn in de Klesta gmochd homd sand so berühmt, weis des köitische Musta ois Vaziarung homd.
Aus Irland und Schottland sand heit a de gaunzn Sogn und Gschichtln de ma vo de Köitn nu kennd, weis duat donn spada ois aufgschriebn hom. Aus dera Gegnd gibds a rechd guade Aufzeichnungen vo köitische Rechtstext und ibas gsöschoftliche Lebn. Vo de Festlandköitn gibds sowos kaum.
De Gsöschoft und wos so dazuaghead.
De Köitn woan hirarchisch in Kast oaganisiad. des woa so ähnli wia bei de Brahmanen in Indien (mid de homd de Köitn iwahaupts rechd vui gemeinsom). Do hods zeaschd amoi an Kini oda an Haiptling gebn. Donn woan donn nu de Kriaga und da Odl, nochand de Hondweaka und am Schluss de Bauan. Natiali hods a Sklavn gem. Des woan meistns Kriagsgfongane oda Schuidna. De woan oba ned wiakli in da Gsöschoft dabei. De Druidn woan wos eigans. Da Kini is gwejd wuan. Des woass ma vom Cäsar. Des woa fosd so wia heit mid de Politika. Nua, domois hod dea gwunga, dea vuahea (ned nocha) de mehran Leit wos zum Essn und zan Sauffn gehm hod. Wonns glei vui Leit ghobd hom, hods a Stichwoih gem.
Wei sa se untaronda oiwei gstriddn hom, homs as nia gschoffd, dass amoi zomfindn und gneißn, dass eigandlich fost gonz Eiropa besiedlt händ. Des wad scho a groußa Stood gwen. Oba se homd liaba grafft. Deswegn homs a genga de Röma valuan. oba se homd scho gwißd, daß recht vui woan und daß vo Irland bis ad Tüakei gwohnt homd. Des homs de Druidn zan vadonga ghobd, wei de aufpassd homd, wea wo hi siedld. De homd a den Kontakt ghoidn unta de oanzlna Stämm.
Eigadlich woan de Köitn Bauan. Des homs a rechd guad kinna. Ressa haums ghobd und Rindviecha, Schweindl, Schafei und Goaßn aa. Und Hena natiale aa. Aussadem homs Hund zogn. Ned nua zum Spuin und fiad Oabad, sondan a zum essn. Drunga homs a Oat Bia. An Wei homs eascht späda kenna gleand
Droad homs a kennd. Da Woaz und de Geaschtn woan bekonnd, und de Hirse aa. Erbsn und Bohnen woan aa dabei. Obst is eh iwroids gwoxn und a de Schwammal.
Gwohnd homs in große Haisa. Des hom entweda so oanzlne Höf sei kinna, oda richtig große Siedlunga. De Haisa woan aus Hoiz baud, deswegn komma heit nua mehr rodn wias wiakle ausgschaugd hom. Oba de Archäologie hod do scho vui entdeckd.
Groß soins gwen sei, de Köitn. Mid longe Hoa und an Boat. Damids nu wuida daheakemman, homs no oage Frisurn baud.
Aughobd homd de Monna a longs Pfoad und a Hosn. A da Middn homs an Giatl ghobd. Im Winta woa woahscheinli so a Oat Lodnkotzn ois Wedaschutz rechd praktisch. So a Köitnfrau hod longe Gwanda oghobd, des obn bei de Schuitan mid je oana Fibl (des is a Sichaheitsnodl) zamghoidn hod, damids as ned valoisd.
De Rema hom aufgschriebn, dass des Gwand recht bunt kariad woa. Vielleichd woas a so wia heit as Schottnmusta.
Auf Schmuck sands a rechd gstondn. De Köitn homd a supa mid Metoi umgeh kina. In jem Museum findd ma so a Zeigs. Berühmd sand de Hoisroafn. De nennd ma Torques. De woan bsundas schee.
De Weiba homd im Gegnsotz zu dene in Rom oda goa Griachaland meahr Freiheitn ghobd. Es hod aa a poa Kiniginna gem. Sowos wad zum Beispü bei de Griachn nia gonga.
In Irland hods sogoa Ehevaträg gem. Auf oa Joah datiad. Wons nochand nu passd hod, is ma zom blim, waun ned, hod jeda sei Zeig wieda griagd und is hoam gonga. Oba wea woass scho, obs wiakli so oafoch woa. Monchmoi haumd Weiba a im Kriag middo. Oba meisdns sands dahoam blim.
Ongebli haums gean und vui gsuffa. Deswegn homs ofd a Festl gmochd, damids a Ausred dafia hom.
As Raffa.
Beim Kämpfn hom sa se drauf valossn, dass a so schiach dau hom und so wuid woan. Des hod am Aufong a oiwei zogn. Wia donn de Rema oba draufkemma sand, dass do goa koa Disziplin dahinta woa, homs as schnö beim Kravattl ghobd.
Ois Woffn hom de Köitn an Speer ghobd und a Schwert. Damids an Schutz homd nu an Hoim, a Schüd aus Hoiz und dicke Ledawestn. De gaunz Gstopfdn hom se a a Kettnhemd leisdn kinna. Des hom de Köitn nämigs afundn. Die Rema hom des donn späda zur Grundausristung im eiganen Barras gmochd.
A poa homd a Pferdl ghobd. Und gonz friaha sans nu auf Streitwogn daherkemma.
Gschossn hams mid Pfei und Boong und mid Schleidan. Bsundas de Schleidan woan rechd wiakungsvoi. De Kugal hod ma ins Feia glegd bis gliarad woan sand, und donn hod mas za de Feinde umegschossn. Duad is nacha ois obrennd.
Bevuas richtig losgonga is, hom de Köitn wos rechd Praktischs ghobd. Vo jeda Seitn is da gressde und steaksde Mo viare gonga, und donn homd de zwoa alloa mitanaunda kämpft. De Seitn vo dem dea wos gwunga hod woa donn da Siega. Donn woa da Kriag eigatli scho voabei (Freili woas ofd so, dass de aundane Seitn des ned glaubd hod, und woa eascht rechd bes).
Wauns donn doch zum Kämpfn woa, hom sa se olle aufgstöd und losbläad. Wei sa si do so aufgfiad hom, glaubd ma, dass vielleichd vurher a weng giftlt hom. Teiweis sands richtig narrisch wuan und hom sogoa nockad kämpfd.
Des Gfährliche bei de Köitn woa, dass sa se ned voam Steam gfiachd hom. Sie hom and Wiedagebuat glaubd. Des woa fia de Gegna natiali schlechd, wei wauns dem aundan wuaschd is wonna stiabd, hod'a aa koa Ongst.
Se homd a nu de Kepf vo de Feinde ogschnin und dahoam in schene Schachtal einidau. Kopfjogd woa rechd beliabd, weis glaubd hom, dass im Blutza de Seele wohnd.
D'Religion.
Do muass ma se rechd aufd Archäologie valossn, und auf des wos eanane Nochban aufgschriebm hom. Wei söba homs do rechd a Geheimnis draus gmochd. De Druidn hom nämigs nix aufschreim woin üba eana Religion, damid neamd midmocha ko, der ned soid. Schreibm homs oba scho kinna. Do homs donn as Griachische gnumma. Späda donn as Latein.
A vo da Mithologie woass ma ned so vui. Jednfois ned vo de Festlondköitn. Des wos ma do so kennd is ois aus Irland, Schottlond und Wales. Duadn sand jo de Köitn zum Tei bis heid nu, und do homs donn noch da Christianisiarung rechd vui notiad. Obs in Gallien genauso denkd hom, komma ned sogn.
De Priesta vo de Köitn woan de Druidn. De homd ois mit da Religion erledigd, oba a de Gsetz gmochd und vo da Wissnschoft a Auhnug ghobd. De woan rechd hou gstöid, weis a so gscheid woan, und homd bei de Vasommlunga nu voam Kini redn deafn. Ma deaf sie des mid de Druidn oba ned so vuastoin wia heit mid de Pfoarra. A Druide hod genauaso bei seine Leit aufm Hof gwohnd und hod a gleichzeitig Kini sei kina.
De Köitn homd an Vuigodglaabn ghobd. Und mid vui moan i a vui. De koma goa ned olle zöhn de Gedda und Geddinna. De Religion woa rechd eng mid da Natua vabundn. D'Mess woa onscheinend im Woid.
De Wiedagebuat und de Seelnwondarung woa gonz ebbs wichdigs. Do koma Paralön ziagn zu de indischn Religiona. Des sand jo aa zum Tei Indogermanen.
De Rema haum behaupdd, dass de Köitn a Menschnopfa gmochd hom. Des ko scho stimma. Oba de Rema hom des bis kuaz vorm Gallischn Kriag a nu gmochd, und hädn si eigatli ned so driwa aufreng deafn.
Kunst und Kuitua.
Obwois nix aufgschriebn ham, komma trotzdem sogn, dass de Köitn a Hochkuitua ghobd ham. Do woa a Gsetzgebung do, a struktuariade Londwiatschoft, Kunst und Kunsthondweak, scheene Musi und a guade Technik.
Grod a da Medoivaoabadung woans guad. As norische Eisn hams haufnweis noch Rom gliefad. Aussadem hams as Wognradl, so wias heit nu is wommas aus Hoiz mochd, vabessad, se haumd gwissd, wia ma an Bodn mid Megl düngd, vo da Viechzucht homs aa a Auhnung ghobd und vo da Minzpregung aa. Es is a megli, dass goa scho a Mahmaschiin gobd ham, wei do gibds a Reliefbuidl, auf dem ma so a Maschiin segd.
Se haumd a rechd scheene Stoffe gwebd. Aus dem hams donn eana Gwand gmochd. In Rom hams de Mäntl aus Gallien gonz schoaf gfundn. Spoda ham de Rema nacha aa de Hosn ibanumma.
Köitische Sproch.
Do gibds recht vui Untaschiad.
Zeascht amoi untascheidd ma ziwschn Festlandköitisch und Inslköitisch. Des easchte homs in Gallien und im Rest vo Eiropa in voschiedene Dialekt gredd. Des is oba scho long ausgstorm.
Ma untascheidd de Sprochn in zwoa Untagruppn, de se ned midanaund vostengan. De teid ma noch zwoa Buchstobm ei. Und zwoa nochm "p" undm "q". Des hoassd, ausm vorköitischn "kw" is entweda a "k" und as "q" wuan, oda ebn a "p". In Spanien hams as "q" ghobd, in Gallien großteis as "p".
Des Inslköitische gibds heid nu und wead in Irland, Schottland, Wales und a da Bretagne gredd. Des Irische, des Schottisch-Gälische und as ausgstabane Manx ham de "k"-Seitn (gschrim ois "c") ghobd. De Walisa und de Bretonen de "p"-Seitn. Des kennt ma bsondas guad am Wuat "Suhn".
|
2526
|
57319
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2526
|
Archäologie
|
De Archäologie is de Wissnschoft vo da materiejn Hintalossnschoft vo de Menschn. Archäologn studian de Uaspring und Entwicklung vo da Lemsweis, Kuitua and Religion vo de Menschn. Dozua deans Iwareste, wia zan Beispui oide Siedlunga und Gräba, aus'm Bodn ausgrom, Bodnprobn nehma und Luftbuida studian. De Eagebnisse wean donn ausgweatd und intapretiad. Zeidli interessian se de Archäologn fia ois vo da Oidstoazeid, om Paläolithikum, bis za da Gengwart.
Recht bekonnd san de archäologischn Funde vo Troja und's Grob van Tutanchamun.
|
2529
|
842853
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2529
|
Franz Beckenbauer
|
Da Franz Anton Beckenbauer (* 11. Septemba 1945 z'Minga (Giasing); † 7. Jenna 2024 z'Soizbuag), Spitznama "Da Kaisa", is a boarischa Fuaßboispuia, Fuaßboitraina und Fuaßboifunktionea g'wen. Da Beckenbauer woa a Liachtgstoit vom boarischn und deitschn Fuaßboi. Ea is oana vo d'bestn Fuaßboia vo oin Zeitn und is da oanzige, da ois Spuifiara und ois Traina mit Deitschland Wejdmoasta woan is.
Vo 1965 bis 1983 woar a Profifuaßboia und hod in Ruaf vo an internationaln Ausnohmsportla ghobt. Noch seina aktivn Karriere ois Fuaßboia woar a Teamchef, Sportfunktionea, Weabedräga, Gscheftsmo und Kolumnist.
Seit 2009 is a Ehrnpresident vom FC Bayern Minga g'wen. Friaa woar a President vom FC Bayern Minga und Afsichtsratsvuasitzenda vo da FC Bayern München AG. Von 1998 bis 2010 wor a oana vo d'DFB-Vizepresidentn.
Noch eam is aa da Franz-Beckenbauer-Pokal b'nennt.
|
2531
|
37765
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2531
|
Meea
|
Meea (dt.: Meer) nennd ma de Wossaflächn, de de Kontinent umgem. Wonns zwischn zwoa Kontinentn eihgspiad is, hoassd's Binnenmeea. Sunsd nennd mas aa ofd Ozean. Monchmoi gehds recht diaf owe. Owa do kennd ma se no ned a so aus. Ma woass fei grod, dss on de Stön diaf is. Owa de Wissnschoftla bemühn se rechd.
Af da Wejd gibd's meahra Meea ois wia Land. Wei's owa so wichtig fian Planetn is, mochd des nix. Da Mensch nimmd as Meea zan umanaundafoahn hea, zan Fischn, zan Ölboahn und leida aa, domid a sein Dregg einilossd. Des is weniga guad, wei im Meea lem vui Viecha. De, de wos ma om bessdn kennd, sand Fiisch und Spoviecha, wia de Wale. Sunsd gibd's duad anu an Haffa Schneckn, Wiam, Pflanzna und Schwamma.
Ozeane.
Ma untascheidd foingde Ozeane:
und foingde Nemmeea:
As Kaspische Meea und's Doude Meea san eingdli koane Meea, sondan Sään, weijs koa Vabindung za de Ozeane hom.
|
2536
|
207
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2536
|
Fuaßboi-Bundesliga
|
De easchte Bundesliga oda a Fußball-Bundesliga is de wiachtigste Fuaßboiliga in Deitschland. Si zöhd zu di steakstn Lign in Eiuopa. Neba da easchtn gibts in Deitschland no de 2. Bundesliga und 3. Bundesliga.
De deitsche Bundesliga gibts seid da Saison 1963/64. Momentan spün do 18 Maunnschoftn genganaund. Im Heabst is di Hinrunde und im Früjoa is donn di Rückrunde. Jeda Varein spüt zwamoi im Joa gegn an ondan. Es gibt oiso 34 Spüdog. Fiaran Sieg gibts drei Punkte, a Unentschiedn bringt an Punkt. De Punkte wean zsamzöd und damid wiad a Taböön gmocht. Wea am End von da Säson Easchta is, dea is deitscha Masta. Da Letzte und da Vualetzte miassn in de 2. Bundesliga osteign, da Drittletzte, oiso da sechzente, muass zwa Relegationsspüle gengan Drittn von da 2. Bundesliga spün. Deitscha Rekoadmasta is da FC Bayern Minga mid 25 Titln. Danoch kummen Borussia Mönchngladboch und Borussia Doatmund mid fümf und daun Werder Bremen mid via Mastaschoftn.
Rekoadspüla.
meiste Goi.
1 "augehm is dea Varein, fia den da Spüla di meistn Spüle gmocht oda ebn di meistn Goi gschossn hot"
|
2537
|
37765
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2537
|
Wearung
|
A Wearung (Standarddeitsch: Währung vom mittlhochdeitschn Wort "werunge", des haßt Gewährleistung) is normalaweis des stootliche Göidsystem in an Lond, kau owa in Ausnohman a des Göidsystem vo Private seî. Im Spezielln gehds dabei um d'Festlegung, wos fir Münzn und Scheine vawendt wern. Mid de meistn Wearungen hondln s'an de intanazionaln Devisnmärkte. Wearungen bestengan imma aus ana Haupteinheid (zum Beipüi Euro) und ana Untaeinheid (zum Beispüi Cent). Af da Wöid gibts derzeid üwa 160 offizielle Wearungen, owa nur zwa davo, da US-Dollar und da Euro, göitn ois intanazionale Leitwearungen.
De offizielle Wearung in Deitschland, Östareich und in a bo anderen EU-Ländern hoaßt Euro. A in Siidtiroi, des jo zu Italien gheat, zoiht ma mitm Euro. Aundare bekaunte Wearungen san da US-Dollar, de Pfund Sterling und da Schweiza Fraunkn.
Seit 2002 gibts an Euro jetz scho als Wearung, davor war in Deitschlaund de D-Mark und no friaha war de Reichsmark. In Östareich hot ma friaha da Reih noch mit Guidn, Kronen und Schilling zoiht, kurz ah mit de Reichsmark. Italien hot de Lire ghobt.
Vaschiedene Wearungen hom untaschiedliche Werte, untaschiadliche Münzn und/oder Scheine und an Kurs zuanaunda. Des hoaßt um anadhoib Euro griagt ma zum Beispü uma 1 britischn Pfund, oba hundatmoi so vü Yen aus Japan.
|
2538
|
839106
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2538
|
Hans Söllner
|
Da Söllner Hans (amtle: Johann Michael Söllner * 24. Dezemba 1955 z Reichahoi in Bayern) is a Liadamocha, der wo af Boarisch singt. Seine bissign Liadln drogda aloa mit da Klampfm und mitm Fotznhobe vor. Er spuit oba aa zamma mit seine Bands boarischn Reggae. Da Söllner Hanse is a Ohänga vom Rastafari-Glaam und Kämpfa fia de Legalisierung vo Marihuana auf da Grundlag vo da frein Religionsausübung. Wegn seine systemkritischn Texte und wegn Politikabeleidigunga werd sei Musi kaam im Radio und im Fernseng gspuit, er is aba trotzdem weithi bekannt. Bsundas wegn seine Politikabeleidigunga is a scho zu mea wia 150.000 Euro Gejdstrofn vaurteit worn.
Lebm.
Da Söllner is am 24. Dezemba 1955 ois Sohn vom Johann und vo da Therese Söllner z'Reichahoi born wordn. Mit drei Joarn is a in an katholischn Kindagartn St. Zeno kema. Vo 1961 bis 1970 hoda de Hauptschui z'Reichahoi bsuacht. Vom 10. bis 14. Lebensjoar wora Mitglied im Trachtenvarein Marzoll. Zweng seine langan Hoar hoda den nacha valossn miassn. Vom 15. - 18. Lebmsjoar hoda a Lehre ois Koch eafoigreich absolviat. Nacha wora a Joar arbatslos bis a z'Füssen sein Wehrdienst otreten hod miassn. Nach drei Monat Grundausbuidung is a zum Zivuidienst gwechslt, wo a nach 16 Monatn beendet hod. Zwischnan 15. und 17. Lebmsjoar hod si da Hans as Gitarrespuin sejm beibrocht. Nachm Zivuidienst is a nach Minga zogn, wo a weidane zwoa Joar arbatslos wor. In dera Zeit hod a sei eachds Liadl gschriem: "Endlich eine Arbeit". Nacha hod a a Leah ois Kfz-Mechanika gmocht, wo a erfoigreich obgschlossa hod. Während dera Berufsschuizeit hod a olle Titel fir sei Debüt-LP komponiat. Sein easchtn Aftritt hot da Söllner Hans 1979 in da damolign Münchna Kloakunstbühne Robinson ghobt.
Es hot no sechs Joar dauat, bis a ois Gwinna vom Sängawettstreit in Traunstoa, sei easchte Schoiplattn z vaeffentlichn ("Nachdenkliches zum Schmunzeln"). Durch seine staats- und gsejschaftskritischn Texte is a aa friah polizeibekannt worn. Nach seim easchtn Jamaika-Urlaub im Joar 1986 und seim Kampf fia de Legalisiarung vo Marihuana hot si des Vahejtnis vaschlechtad.
Ois 2009 in Bad Reichenhall die Sportstettn zambrochn is hod a a Benefizkonzert fir da Ogherige vo dera Opfern gegeam.
2017 hot a gsogt, dass a a Impfgegna is. 2020, wo's los ganga is mit dera Corona-Pandemie, hoda mit da Vabreitung vo Vaschwerungsthorien ofanga und 2021 gsogt, dass a ka Konzert spuit, wo die Leut Maskn trogn.
Stuiformen.
In seina Musi vawendt da Söllner voa oim traditioneje Stuiformen. Seine Texte san dagegn sea prägnant und schorfsinnig. Ea thematisiat voa oim s Lem vom kloanan Mo, aa in Bezug auf sei eigane Person. Eas geht dabei oft um Themen wia Arbatslosigkeit und Missbrauch vo Amtsgwoit, so dass seine Konzerte oft kungebungsähnlichn Charakta hom. Seine CDs san oft aus Zammastejunga vo Live-Mitschnittn entstandn.
Textbeispui (Zitat).
Mir san no so richtige Bayern.
<poem>
Mia san no so richtige Bayern,
Mia stingan noch Kuahstoi und Schnops
Mia saufan wia de Lecha
Und 60a Fans san ma aa
Auf Nocht do geh ma zum Fenstaln
Mit Haferlschuah und Huad
Und a Preiss wen blos sei Mai aufmocht,
Dann hoda Pech ghobt und spuckda Bluad.
</poem>
Hundsdreck Blues.
<poem>I geh nach da Arbat in Schwabing drunt ganz gern spazian
Da Oa(ne) vakafft sein Schmuck und I dua mit de Dirndln kokkedian
Vor mia sieg I so an liabn Käfa geh mit lange schwoaze Hoa.
I mechts grod überhoin, sie schaut scho hea zu mia, do dua I ganz an laudn Schroa.
De Leid schaun umma und lacha grod recht bled, weil I scho wieda mittn in da Scheisse steh ... ja, ja.
Des is da Sakrament-warum-steig-agrat-I-oiwei-in-Hundsdreck-eine-Blues
I woass, dass I s irgentwann daschlog, wei I en Scheissdreck nimma lang vadrog,
na... na,
Des is da Sakrament-warum-steig-agrat-I-oiwei-in-Hundsdreck-eine-Blues
</poem>
Oiwei i.
<poem>Oiwei i, oiwei i oiwei i, oiwei i, ...
I bin ned ihr, na i bin oiwei i.
Wenn i vo Zeit zu Zeit a ondara sei kannt
He Mann, des wa schee.
Dann kannt i sogn, des bin i goa ned gwen,
Des woa a ondara, irgendwer den i ned kenn.
Dann wa a Rua und mit koan bledn Polizist
Und mit koan vaschissna Richter miassat i mea redn
Weil i on dem Dog goa ned do woa, des woa er
Und i woass ned, ob i heit no amoi kim.
</poem>
|
2542
|
52
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2542
|
Bad Reichenhall
| |
2543
|
855
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2543
|
Hessn
|
Hessn (amtli: Hessen) is a Land in da Mittn vo Deitschland und ghert vor oim mid seine sidlichn Londestaile zua de am dichtestn besiadltn und wirtschoftsstärstn Regionen vo Deitschland. D' Londeshauptstod is Wiasbon, d' gresste Stod is Fronkfurt am Main.
As haitige Bundeslond Hessn is am 19. Septemba 1945 untam Nomen Gross-Hessn grindt worn und hod ois easchts no heid besteends Lond vo da Bundesrepubblik a neie demokratische Vafossung kriagt. Seine unmittlborn Vorgängastootn worn da Voikstoot Hessn und de praissische Prowinz Kurhessn und Nossau, de da Fraistoot Praissn am 1. Aprui 1944 durch Tailung vo da Prowinz Hessn-Nossau gschoffm hod.
Städte.
De gresste Stod is Fronkfurt und d'Haupstod is Wiesbodn. Donn kumma Kassel, Darmstod und Offenbach.
|
2544
|
25121
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2544
|
Bozn
|
Bozn (in einheimischn Dialekt a Boazn oder Pouz'n) isch di Hauptstadt fa der autonomen Provinz Sidtiroul in Italien. Der italienische Nomen isch Bolzano, da ladinische Bulsan.
Bozn liegg an die Flüss Tålfer (ausm Sarntol), Eisack (Eisacktol) und Etsch (Vinschgau und Burggrofnomt). Bozn isch a zentraler Vakeahsknotenpunkt Sidtirouls mit Vabindungen noch Meran (Schnellstraße MeBo), ins Unterlaund und weitr noch Trient (Autobahn), und ins Eisacktol (ebenfolls Autobohnverbindung)
Im Gegnsotz zu die eha ländlichen Gebiete fo Sidtiroul, wo deitsch gredt weart, isch Bozn mehrheitlich italienischsprochig (uma 73 Prozent).
Bozn isch Sitz fo dr sidtiroler Londesregierung und mit Trient zsommn Hauptstod
und Verwoltungssitz fo dr Region Trentino-Sidtiroul.
Die Einwohnrzohl betrogg 107.739 (noch da Statistik vom Dez. 2018).
Gschichte.
Bis ins 18 Joarhundat eini wor Bozn a kloane, eher ländlich geprägte Stod. Donn hot ober dr Turismus ungfongen und di easchtn Fabrikn (z. B. Baumwollspinnereien) sein gebaut wordn. Bozn hot vor olm vo seinr günstign Log auf dr Hondelsstreck Augsburg-Venedig profitiert, desholb ischs a schun friah zu an Messestod gwordn. Bol Sidtiroul nochn Earschtn Wejdkriag zu Italien kemmen isch, hot sich die Einwohnrzohl schnell durch gezielte Onsiedlung fa Italiener vagreaßert. Schwar- und Ristungsindustrie isch ongsiedlt gwordn, um in di Italiener an Orbeit zu gebn. Des wor oane vo di Sochn, de der Benito Mussolini vasuacht hot, um die Sidtirouler zu italianisieren, zu "assimiliern". Bozn und die Nochborgemeinde Leifers sein heint aus dem Grund mehrheitlich italienisch. Durch die Onsiedelungspolitik isch die Einwohnrzohl vorn Zwoatn Wejdkriag zwischenzeitlich auf 120.000 ungschtiegn.
Dazua isch obr no zu sogn, dass a schun vorn Earschtn Wejdkriag Italienr in Bozn und im Untrlond vo Sidtiroul gleb hobn, de währnd da östareichisch-ungarischn Monarchie und bsunders in die Joar 1914-1918, bol men gegn Italien gekämpft hot, unterdrückt wordn sein. In Salurn und Branzoll isch die Mehrheit vo die Einwohner a italienischer Muttersproche. Des sein ober einheimische Italiener, de trientner Dialekt redn.
Architektur und Sehenswiadigkeiten.
Die Architektur fa Bozn isch fa die Italienisierungsvasuche gekennzeichnet. Es lossn sich heit no leicht östarreichische und italienische Architektur unterschein. S' Zentrum isch eindeutig öschtarreichisch mit Laubn, Walterplotz und Bozna Dom, währnd weita aussaholb s' italienische übawieg. Zwischn nen Bozner Zemtrum und der Fraktion Gries (de a mehrheitlich deitsch isch) isch in der Faschischtnzeit a groasse Prunkstrossn gebaut wordn, die Freiheitsstrossn, de in Richtung Tolferbruggn in Siegesplotz endet, af dem es vieldiskutierte faschistische Siegesdenkmol steat. In Siidostn fa Boazn befindet sich die obngnonnte Industriezone, in Sidwestn gonze Viertel Kondominien (sidtirolerisch fir gemeinschoftliche Reihenhaiser) und Hochheiser, de vorwiegend fa Italiener bewohnt weadn. Zwischn Bozn und Leifers befindet sich a der Bozner Flughofn, der zwor seit Joaren roate Zohln schreib, ober laut Willn fa der Londesregierung mit an Haufn Steiergelder weiter ausgebaut weadn soll.
Es Siegesdenkmol.
Es Siegesdenkmol (fa ere Sidtiroler a Faschistntempl gnonnt) isch auf die Initiative von Mussolini hin gebaut und 1928 von italienischn Kinig eingweiht worden.
Monche Sidtirouler empfindens als Provokotion und a als traurige Errinnerung an die Loadn der Sidtiroler Bevölkerung während'n Faschismus. Desholb wollt man in Plotz, auf dem s' Siegesdenkmol steaht, a in "Friednsplotz" umbenennen, wos oba vo da mehrheitlich italienischsprochign Bevölkerung in Bozn im Joare 2002 durch a Referendum oglehnt wordn isch. Die Kontroversen ums Siegesdenkmol dauern ober weiter un. Da Bau isch nit lei wegn seines Initiators so umstritten, sondern vor ollem a wegn da eingemoaßelten Inschrift, de wia folg lautet:"Hic patriae fines siste signa. Hinc ceteros excoluimus lingua legibus artibus", af deitsch: "Hier als Grenzen des Vaterlandes hisse die Fahnen. Von hier bildeten wir die übrigen durch Sprache, Gesetze und Künste.". Net lei das des natürlich net stimmp und als Erniedrigung vo die Sidtiroler empfunden weard, da Spruch stommp a no aus a Zeit, in der weit üba die Hälfte fa di Italiena Analphabeten woarn.
Es Laurindenkmol.
In leschto Zeit isch a ums Laurindenkmol (stellt die Dolomitensage dor), des in Bozn zwischn die Londhaisa aufgschtellt isch, diskutiert wordn. Es zoagg in Dietrich (a Germane), der in Laurin (a Romane) niedakämpf. Da Laurin lieg in Dietrich zu Fiaßn. Gegner des Denkmols vaweisn auf die Zeit, in ders gebaut wordn isch, a Zeit mit aufkommendn deitschn Nationalbewusstsein, und argumentieren, dass vor ollem die Ladiner fa di Dolomitentäler es als Beleidigung empfinden kanntn, dass in Versuach der traurigen Unterdrückung fa di Ladiner seitens der Südtiroler a no mit am Denkmol gewiadigt weard.
Gegenwart und Zukunft.
Nochdem die Einwohnerzohl in die leschtn Joarzehnte kontinuierlich gsunken isch, steigt sie wieder, wos vor ollem der deitlichn Verjüngung der Stod zuazarechnen isch. Bozn hot heit a dreisprochige Universität mit Außenstellen in gonz Sidtiroul und kannt somit in Zukunft a richtige Studentenstod wie Innsbruck (bis heit Hauptonziehungspunkt sidtirouler Studentn) wearn. A hott sich es Zommnlebn fa die vaschiednan Volksgruppen deitlich vabessert. Im Gegnsotz zu die letzn Joarzehnte, wo die sidtirouler
Bevölkerung vo ollem domit beschäftigt wor, ihre Autonomie durchzusetzen, isch Bozn heit a moderne Stod, de Vorbild für viele andere Städte mit Zwoasprochigkeit sein kannt, obwohls logisch a no Probleme gib, wie z. B. die meisten unter der Armutsgrenze lebenden Menschen in Sidtirol, die effiziente Lösung fa die Probleme in öffentlichn Nohvakea, neie Bohnhofsplanung usw., des in Griff zu kriagn gilt.
Bozner Kuchl.
Bozn hot als sidlichste deitschsprochige Stod a charakteristische Kuchl. Nebn die klassischn sidtiroler Produkte wia Knedl und Plent sein in Friahjohr Sporglen mit Boznersoß beliebt. Typische autoktone Weine fa Bozn sein der Lagrein (deswegn weadn die Griesner a "Lagreinschedl" ghoassn) und der Magdalener, a leichter Wein (1 Toal Lagrein und 7 Toal Vernatsch) der lei af der Nordseitn fa Bozn ongebaut wead.
|
2546
|
131
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2546
|
Bozen
| |
2547
|
2284
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2547
|
Südtirol
| |
2548
|
2284
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2548
|
Deitschlond
| |
2554
|
113
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2554
|
Owaestareich
| |
2555
|
833794
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2555
|
Kollaschlog
|
Kollaschlog (aumtlich: Kollerschlag) is a Moaktgmoa in Owaöstareich in Beziak Roiwa in owan Mühviadl mit Eihwohna (Stand: ). Da zuaständige Grichtsbeziak ist Roiwa.
Geografie.
Kollerschlog ligt af 726 m Hächn in owan Mühviadl. Es Gmoagebiet is vo Noadn af Siidn 6,2 km laung, vo Westn in Ostn 5,2 km broat. De Gesaumtflächn is 17,47 km². Af 31,8 % vo da Flächn is a Woid, 64,7% vo da Flächn wiad va de Bauan beorwadt.
Ortsteu vo da Gmoa hand: Oiwanedt, Fuxedt, Hongin, Hoslbo, Inneredt, Kollerschlog, Lengau, Mislberg, Raidern, Raschau, Sauedt, Schreck, Stratberg.
Woppn.
Gschpoitn vo Goid und Blau mit a heraldischn Lilie in vawechsldi Foarbm. De Gmoafoarbm hand Göb und Blau.
Politik.
Da Burgamoasta is da Johannes Resch vo da SPÖ. In Gmoarot huckn 10 Leit vo da ÖVP und 9 vo da SPÖ.
|
2556
|
2284
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2556
|
Kollerschlag
| |
2557
|
2284
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2557
|
Kollerschlog
| |
2558
|
2284
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2558
|
Koillaschlog
| |
2581
|
3976
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2581
|
Handboi
|
Handboi is a Mannschaftssportart, bei der zwoa Mannschaften zu je sim Spieler gengananda spuin. Ziel is so wie beim Fuaßboi, an Boi ins gegnarische Toa zum schmeißn.
Ma spuid zwoa Moi dreißg Minuten und gwunga hod, wea nochhea de meißdn Dial gschmissn hod.
Spuiregln.
Spuifayd.
De Doa han an de kuazn Seitn vom rechteckign Spuifayd. Des 40 auf 20 Medda grouß is. Es war natürlich witzlos, wenn ma bis zum Tor laufa deafad. Drum is ums Dial da Segsmeddakreis, dea an Torraum fesdlegt, do deaf außam eigna Torward koana eine. Außen umme is no da gschdrichlde Neinmeddakreis. Vo dem wean die Freiwürf gschmissn, die duach Fouls zwischn dem Sechs- und Neinmedakroas gmocht worn han. In sim Medda Entfernung zum Dial is da Simmeddapunkt. Vo do aus wean Strafwürf ausgfüad. Ausgwechsld wean deaf in am Bereich vo vieradhoib Medda auf jeda Saidn vo da Mittllinie aus, de s Fayd is in zwoa Hayfdn teild.
Gschicht vom Handboi.
Es is nahliegad, dass ma an Boi mid de Händt fand und schmeißt, do kimd ma eha drauf ois mid de Fiaß wo zum macha. Aiso san ähnliche Gschpaya woi scho ziemlich lang gschpuid woan.
Handboi, wias mia heid kennan, kimmd aus'm 20. Jahrhundert. A schwedischer Lehrer hod verschiedene "Handboi"-Spiele vo de Regln hea vaeint. Nachan hod a Preiss des ganze ois Frauenschpui erdacht. Kurz drauf hod da Carl Schelenz 1919 einige Fuasboiregln midneibrochd und des Gschpui um einiges härter gmacht.
|
2588
|
41930
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2588
|
Goaß
|
<templatestyles src="Vorlog:Taxobox/style.css" />
De Goaß, aa Hausgoaß ("Capra hircus") is oas fo de Viecha, de wos am ollalengan wirtschafdli fom Menschn gnuzt wean. Zamma midm Schof und midm Hund sans ois easchte domestiziad worn.
Se stommt fo da wuidn Goaß her. Nemam Fleisch gibt d'Goaß a Milli und a Hoar, heitzudogs iss owa neama so wichti in da westlichn Wöid, weis fom Schof (Wui), fo da Kua (Milli) und fo da Sau (Fleisch) fadrengt worn is.
A junge Goaß is a Hebbal oda Hibbal, as ausgwochsni Mandal hoaßt Boog und as Weiwal Heppn oda Hippn.
|
2589
|
41930
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2589
|
Erdfaggi
|
<templatestyles src="Vorlog:Taxobox/style.css" />
As Erdfaggi ("Orycteropus afer", Meazoi: Erdfaggla oda Erdfaggin, dt.: Erdferkel) is d'oanzige lewade Oart fo seina Ordnung "Tubulidentata" (boarisch: Rearlzana), und is a sunsta a recht ausgfoins Viech. As lebt in Afrika; mid seim Schweinsrissl, seim Rotznschwonz und seine Hosnleffin kannts am End a Fawondta fom Wuibbadinga sei; af jedn Foi iss mid koam fo di Spoviecha, de wos ma sunsta so kenan, irgadwia nariga fawondt.
|
2590
|
20491
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2590
|
Nogeviecha
|
De Nogeviecha (Rodentia) san a Ordnung fo de Spoviecha (Mammalia). Mit umara 2280 Oartn mocha de Noga rund 42 % vo oi Oartn vo Spoviechan aus. Eanan Nama vadanka s eanan via Schneidezähnt, mit dena wos extri guad nogn kina.
De Nogeviecha hom moast kuaze Haxn und san relativ kloa. Aussastechands Meakmoi san jeweis zwoa vagrässade Nogezähnt im Oba- und Untakiefa. Nogeviecha findd ma fost iwaroi af da Wejd, se hom vui vaschiedane Lebmsraim bsiedlt.
Nogeviecha san beispuisweis:
|
2591
|
41930
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2591
|
Imp
|
<templatestyles src="Vorlog:Taxobox/style.css" />
Da Imp oda Fleißige Imp (oda d'Impn (f), d'Bei (f), af deitsch: "Honigbiene") is as oanzige Insekt, des wos in Middleiropa wirtschafdlich gnutzt wird; er is desweng aa de am ollaweidan, nemli wöidweid, fabroadte Oart fo di Beifegl. A Mensch, der wos Impn zicht, is a Zeidla; as wichtigste Produkt fo da Zeidlarei is da Honi.
|
2592
|
837361
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2592
|
Böichn
|
<templatestyles src="Vorlog:Taxobox/style.css" />
D'Böichn oda Böin (deitsch: Blesshuhn oda Blässhuhn) is a heifiga Fogl in Middleiropa, der wos oiwei no am Wossa lebt, am liawan in stade Gwassa wia z. B. Fischweiha. Fiakema duads fost iawaroi in da Oidn Wöid, ausgnumma in und südli fo da Sahara neda.
|
2593
|
2284
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2593
|
Såiföin am Stoanan Meer
| |
2594
|
66
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2594
|
Rodstoud
|
Rodstoud oder aa Rodstod (amtli: Radstadt) is a oide Stoud mittn im Gebirg, im Pongau auf da Sunnterassn vom Ennstoi, im esterraichischn Bundeslond Soizburg gleng. De Stod is bsundeascht ois Wintersportort bekonnt. Rodstoud und sei Umgewung sand ower aa im Summer a bleliabs Wonderzij. De Stod houd laut Voikszälung vo 2016 a Aiwonerzoi vo 4.941 Leit.
Gschicht.
D' Gengd um Rodstoud is decht im 4. Joahundat v. Kr. za da Zaid vo d' Kejtn bewont gwen. Spader houd se an da wichtigstn Nord-Sid-Vabindung zwischn Juvavum (Soizburg) und Aquileia a rämische Sidlung befundn. Im 7. Joarhundeascht houd d' Besidlung durch d' Bajuwarn ogfong. Nomensgewung und gschichtliche Dawänung 1074 ois "Rastat", "Radestat" in 1092 und "Rastat" 1139. D' Stouddahewung am 27. Juli 1289 duachn Soizburga Erzbischof Rodoif vo Hochnegg ("Rudolf von Hohenegg") und d' Hoitung ba de Bauernkriag 1525/1526 (da Ort houd 5.000 Bauern unter da Firung vom Gaismaier Michael stond ghoitn) hom da Stoud vaschiadane Fraihaitn broucht, unter onderm a aigane Birgergarde. 1527 houd Rodstoud fir sei Traie vom Erzbischof Matthäus Lang vo Wejnburg ("Matthäus Lang von Wellenburg") 'n grossn Fraihaitsbriaf und'n Titl „Oiezeid trai“ griag. Za da Entschädigung homd d' Belogerer de droi rundn Ecktirm za da weartechnischn Vabessarung baun miassn.
1731/1732 homd aufgrund vom erzbischäflichn Emigrazionsdirekts iwer 3.000 Protestantn auswondern miassn, vij davo nouch Ostpraissn. Am Ofong vom 19. Joarhundeascht homd esterraichische, boarische und franzäsische Besotzungen anonder ogweggslt, bis Soizburg 1861 a esterraichisches Kronlond woun is. 1875 is d' Bohlinie Bihofn-Sejztoi feaschtiggstejd woun. 1938 sand de Gmoana Rodstoud-Stoud und Rodstoud-Lond zommgschlossn woun.
Wopm.
As Wopm vo da Gmoa is: "„In an rodn Schijd a sijwerne Stoudmauer mid je zwoa Zinnen boaderseits des emfois mid zwoa Zinnen bekräntn und zwoafenstring Stoudtorbau mid rundboging Tor. Hinter da Mauer dahem se boaderseits je a Turm mid am viareckertn Fenster unter zwoa rundboging Dopefenstern, laicht vurkrongdn Owergschoss mid zwoa broatrechtckertn Fenstern und boaderseits ogwirmtn Sottldouch. Da Raum zwischn de Tirm und em Torbau is durch a sijwerns Radl (seid 1306 im Stoudsiagl) mid ocht Spaichern ausgfijt."“
|
2597
|
12495
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2597
|
Hoiz
|
Hoiz hoaßt ma a hoarts Gweb, des wo bestimmte Pflanzna buidn. Hoiz is oana vo de ejdasdn Rouhstoffe, de wo vo Menschn gnuzd worn san und ois nochwoxnda Rouhstoff bis heid oans vo de wichtigsdn Pflanznaprodukte.
Entstehung vo Hoiz.
Hoiz entstehd unta da Rindn im sognenndn "Kambium".
In unsan Broadn gibds joareszeitli bedingd, vaschiadne Woxtumsphasn vo de Baama, de wo aa fia de Entstehung vo de Joaresring soang.
Wirtschoftliche Bedeitung.
Hoiz is oana vo de ejdasdn und wichtigsdn Roh- und Weakstoffe vo da Menschheit. De Joaresproduktion iwasteidt de Produktion vo Stoih, Aluminium und Beton.
Struktua.
Hoiz weist an artspezifischn anatomischn Afbau af, so dass si Hoizartn wega ernana Makro- und Mikrosturkturn voneinanda untascheidn lassn. De wissenschaftliche Beschreibung vo Hoizstruktuan und Bestimmung vo de Hoizartn is Afgab vo da Hoianatomie.
Industriehoiz.
Hoiz is da wichtigste Grundstoff fia de Zejstoff- und Hoizwerkstoffindustrie. Da Rouhstoff ko "mechanisch zakleinat" wern oda dazua no "chemisch afgschlossn". Voaprodukte han Hackschnitzl (zakleinats Hoiz), Schoatn, Hoizfasan oda aa Furniere (Hoizbladdl). Es werd nua Hoiz ohne de Rindn zu vaarban gnumma. Fia de Heastellung vo Hoizweakstoffn wean de Schoatn oda Hoizfasan valeimt und presst. Speahoiz aba werd aus kreizweis valeimtn Furniern gmacht.
Fia de Zejstoffheastellung muas as Lignin zum grejßtn Teil vom Fasagrundstoff außa gmacht wern. Des macht ma mit am am Sulfatverfahrn oda am Sulfitverfahrn. As Reslignin werd ibas Bleicha vom Zejstoff außagmacht. Bei da Heastellung vo Hoizstoff oda am Hoizschliff ois Material fia Pappn und Papia bleibt as Lignin in da Fasamasse. Papia aus Zejstoff hod ma friahra no mit hoizfrei markiat. Aus Zejstoff und Hoizstoff wern aa Papia, Pappn und Zelluloseprodukte wia Zelluloid und Viskosefasan heagstejt.
Ondare Woat-Bedeitunga.
Hoiz ko ma aa zo-n-aran gonzn Woid (oda an Woidstickl) song. Boi oiso ebba sogd, ea gähd ins Hoiz, no hoassd des nix ondas wia "inan Woid gäh".
Wea a Hoiz voa da Hittn hod, hod entweda gnua Gejd; oda, wa ma vo an Weiberleit redd, na moand ma do domid, doss an großn Busn hod.
|
2599
|
24754
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2599
|
Postleitzoi
|
De Postleitzoi (Abk. PLZ) is a Ziffan- oda Buchstabn-/Ziffankombination innahoib vo Postadressn auf Briafn, Packln oda Packal, de an Zuastejort eingrenzn. Andare geografische Schlissl san de Telefonvorwoi, as Kfz-Kennzeichn und da amtliche Gmoaschlissl, de olle zua Identifikation vawendt wean.
Postleitzoisysteme.
Bis 2003 hom noch Ogabn vom Weltpostvarein 117 Stootn "Postleitzoin" eigfiaht ghobt.
Postleitzoin in da Datnvaorbatung.
Postleitzoin san in Wiaklichkeit goa koane Zoin, wei mit dena ned grechnet wead, sundan Zeichenkettn, wei si ned nua aus Ziffern bestengan kenna. Im englischsprochign Ländan wern de Postleitzoin deshoib korrekta "Code" gnennt.
PLZ Gschicht in Bayern.
De Postleitzoi is, wia de ganze moderne Post z eascht in Deitschland, genaua gsogt in Bayern eafundn woan.
Ois da easchte dea so wos ähnlichs wia a Postleitzoi heag'nomma hod, guit da Thurn und Taxis, 1853.
1941 is dann in Deitschland a zwoastelligs Postleitzoinsystem eigfiat worn.
1962 is nacha de viastejge Postleitzoi kemma. Do hom de grässtn Städt jeweils "ganze Tausndanumman" ghobt, wia Minga 8000. Zu dene hod ma dann, um de oanzelna Stodviadl ausnandahoitn z kenna no a zwoastellige Zoi hintro gschrim. Beispui: as Mingara Moosach war 8000 Minga 50. De kloanan Ort hom des ned braucht, do hod de viastejge greicht.
De viastejge hots bis 1993 gem, seitdem hom a fimf Zoin vorm Ort steh.
Da Grund warum mas eafundn hodt is ganz oafach dea, dass se d Leid, de de Briaf sortiern miassn hom, oafach damit do hom.
Vom Prinzip hea ko ma scho vo da easchdn Zoi hea song, wo da Briaf hi geh soi. Zuadem hod ma aa mit Nam, de wos dopped gibt weniga Problem. So gibts in Deitschland an ganzn Haufa Dearfa mitm Nam Neistod.
A de Maschin, de middlawei de Arwat vo de Sortierleid ibanomma hod, duat se mit Zoin oafach leichta mitdm Lesn.
|
2600
|
2284
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2600
|
Meran
|
Meran (ital.: Merano, ladinisch: Maran) isch noch dr Londeshauptstod Pouzn die zwoatgreaschte Stod vu Sidtiroul. Meran lig inmitten vu an Tolkessl, wo sich die Telr Psaier, Ultn, Vinschgau und Etschtol treffn. Meran isch schun seitn 19. Joarhundrt als Kurort bekonnt. Inngetoalt weart Meran in Oubermoas und Untamoas (beade sein se auf dr sidlichen Seit vu dr Passr), Grotsch und es eigentliche Meran (sell sein af dr Nordseit von dor Passr und sem isch a die Oltstod), Labers und Freiberg (beade Richtung Tschegglberg in Hongloge) und Sinich (Vorort richtung Siden glegen). Meran hot 40.862 Einwohnr (2018). Drvun kearn uma 50,47,5% zur deitschen Sprochgruppe, 49,06% zur italienischen Sprochgruppe und 0,47% zur ladinischen Sprochgruppe. Es submediterane Klima vu Meran weard charakteristisch auf Unsichtskorten dorgstellt wo meischt Palmen und im Hintergrund Schnea auf die Berg zu segen isch.
|
2601
|
842278
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2601
|
Oipn
|
De Oipn (dt.: Alpen) san des hechste innaeiropäische Gebiage. Sie valafa in am Bogn vom Ligurischn Meer (bei Nizza) bis zua Pannonischn Diafebane (Weana Beckn). Da hechste Beag is da Mont Blanc mid 4810 Meta.
Lagn und Klima.
De Oipn liagn in da Middn vum boarischn Sprochraum, und olle drei boarischsprochign Staatn ham eana Stickl davo. Im Suda grenzt Bayern direkt an de Oipn, de hechstn Beag san do des Zugspitzmassiv mid 2.962 m und da Wotzmoo mid 2.713 m. Gleichzeitig san des aa de hechstn Massive vo Deitschland ibahaapt. Vu Östareich liegt da gaunze Westn middn in de Oipn, da hechsta Beag vu Östareich is da Großglockna mit 3.798 m, in Siidtiroi is da hechste Punkt da Ortler.
D'Oipn san aa zuaständig fia den Föhn, dea oanaseits oft a scheens Weda bringt, andraseits aba aa vui Leit a Schedlweh macht.
Entstehung.
Entstondn san de Oipn duach Plottntektonik, des Zammruckn vo da eirasischn und da afrikanischn Kontinentaiplottn. Do hod se de Eadkrustn aufgwöibt und a Foitngebirge, de Oipn, san entstondn.
Literatua.
Oigmoa:
Thematisch:
Zeitschriftn:
Oids Gedicht:
Im Netz.
Wissenschaft:
Organisationen:
Bilder, Medien, virtuelle Tour:
|
2602
|
41930
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2602
|
Kaaskraina
|
A Kaaskraina (oda a Kaasgrilla, in Wean a Eitrige) is a Wurscht, de wo ma beim Fleischhaua kaffn ka. Dej schaut uma so as, wia a Wienerl, blouß a weng dunkla.
De "Kraina Wuascht" is a slowenisches Nationalgericht. Da Nom stommt vo da Londschoft Krain in Slowenien.
Kaaskrainer besitzn in Obwondlung vom Originalrezept an Onteil vo zehn bis zwanzg Prozent Kas (zum Beispü Emmentaler oda Gauda) in klane Wiafen. Se han in Obaestareich van Fleischhockamoasta Schuh Herbert und in Thalhammer Franz om End vo de 1960er Joa erfundn woan. Se ghean in Estarreich zum Stondoatongebot vo de Wiaschtlstandl. Kaskraina kinan kocht, brotn oda grillt wean. Voa da Zubereitung soitns jo ned ongstochn wean und bei ned zu großa Hitz goan, damit da rinnade Kas ned vabrennt. Ned zum vawechsen han Kaskrainer mit de Berna Wiaschtl. In Graz wean Kaskrainer mit Senf und frisch griebanen Kren seaviert, in ondane Varianten mit Senf und Ketschap, opzional owaa a mit Körripuiwa. A intressante Obwandlung is da "Kaskrainer Hotdog" (Hasses Huntsgrippe hast des ibasetzt) bei dem a Kaskrainer in ana ausghöhltn Semme mit Senf und Ketchup seaviert wiad. In Linz wird gern a Kafka gessn, a Sondaform vom Bosna, bei dem de Kaskrainer de Brotwiascht ersetzt.
|
2603
|
24754
|
https://bar.wikipedia.org/wiki?curid=2603
|
Stachus
|
Stachus is de Kurzfoam vom männlichn Vornam Eustachius.
Stachus z'Minga.
Da bekanntasde Plotz z'Minga wiad im Foiksmund a Stachus gnend. Offiziella Nam vo dem Plotz is eigantle "Karlsplatz". Da Stachus is a hoibrunda Plotz in da Mittn vo Minga und liegt voam "Karlstor", des eam sein amtlichn Nam gem hot. Am Karlsplotz (ungefäah do wo heid da "Galeria Kaufhof is'") hodts friana (seit 1755) a Kaffää gem, des hodt am Eustachius Föderl g'heart, da "Stachusgart'n".
Ehvoa da Stachus zua Fuaßgängazone erkläat woan is, war dea Plotz da vakeasreichste Plotz vo ganz Europa, drum hoassts a heidt no im Sprichwoat: "Do gähts ja zua wia am Stachus!" wenn iagandwo voui los is.
|
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.