Dataset Viewer
sah
stringlengths 4
2.48k
| ru
stringlengths 4
2.96k
|
|---|---|
Сэһэн Боло — Балаҕаннаахха Бастакы түгэн ыар 1938 сыллааҕы сайын оччолорго биһиэхэ тыа кыракый бөһүөлэгэр сэрии туһунан туох да өйдөбүл суоҕа. | Сэсэн Боло — в Балаганнаахе Первый случай произошёл летом сложного 1938 г., тогда в нашем маленьком поселке не было никакого понятия о войне. |
Оччолорго мин түөртээҕим. | В то время мне было четыре года. |
Саллыгынай арыытыттан тахсан тыаҕа сайылаан олорор кэммит этэ. | Это была пора, когда мы переселились на летнее время с острова Саллыгынай. |
Дьиэбит төгүрүччү үс үүт күрүөнэн төгүрүтүллүбүт сэнэх соҕус этэ, иннигэр ампаарчыктааҕа. | Наш дом был приличным, обнесён вокруг изгородью, перед домом имелся небольшой амбар. |
Бу маны оччотооҕу Балаҕаннаахха улууска сэһэнньитинэн куолуһутунан, үҥкүүһүтүнэн аатырбыт Бастаайа — Петров диэн оҕонньору туоһулаһан кэлэн, Сэһэн Боло сэһэргэппит уонна таарыччы олох өрдөөҕүтэ аатыра сылдьан өлбүт ойуун уҥуоҕун "Кур оттоохтон" сирдэтэн илдьэн хостоппут. | В то время в Балаганнаахе жил известный своими рассказами, философствованиями и танцами старик Бастаайа — Петров, которого разыскал Сэсэн Боло и попутно уговорил извлечь останки из местности "Кур оттоох" некогда прославленного шамана. |
Ол төбөтүн уҥуоҕун Бастаайа (ырааҕынан аҕам ииппит дьонноро эрэ, эбэтэр эһэм Кутаар эрэ билбэтим) уруурҕаан аҕалан, эт бэйэтэ илиитинэн-атаҕынан мээрэйдээн туруорта үһү. | Тот череп Бастаайа (неизвестно кем они были: то ли мой отец у них воспитывался, то ли дед мой Кутаар), проявляя родственные чувства, поставил голыми руками. |
Ол кыһыныгар, алтынньы ыйтан саҕалаан бастаан ийэм ыарыйда. | Той зимой в начале октября первой заболела моя мать. |
Ис тиибигэр ыалдьан сорохпут 3 ый, сорохпут 2 ый балыыһаҕа сытан чуут быыһанныбыт. | Заболели брюшным тифом, некоторые из нас пролежали 3, а другие 2 месяца, еле выкарабкались. |
Саамай хойут киирбит эбэм эмээхсин эрэйдээх Аана, ону кытта саҥа төрөөбүт кыһыл оҕобут өлбүттэрэ. Мин эбэбин олус таптыыр этим. | Поступившая последней моя бабушка Аана и только родившийся младенец скончались. Я очень любил её. |
Эбэм эрэйдээххэ мин балыыһаҕа киирбиппин кистээбит этилэр. | От моей бедной бабушки утаили мою госпитализацию. |
Оонньообут талах оҕустаах ынахпын сыллыы-сыллыы: "Оҕобун кытта тыыннаахпар көрсөрүм биллибэт", — дии-дии балыыһаҕа киирээхтээбитэ үһү. | Целуя, моего игрушечного бычка из тальника, бабушка приговаривала: «Неизвестно, увижусь ли я своего внука», она поступила в больницу. |
Эбэбин, тоҥ киһини, хоско адаарытан киллэрэллэригэр эбээ дии-дии сүүрэн тиийбиппин туура тутан ылан үөс батааска биэрбэккэ Бастаайа кыыһа Маайа бокуонньукка эбэм хараллыар диэри сырытыннарбыттара. | Когда привезли уже застывшую бабушку, я попытался к ней прорваться, но меня не пустили к ней, заставили до похорон бабушки побыть у дочери Бастаайи, ныне покойной Майи. |
Били мэкчиргэ төбөтүгэр холуур төбөм уҥуоҕа мээнэ киһи төбөтүн уҥуоҕа буолбатах этэ быһыыта. Ол уҥуоҕу хостоппут Бастаайа толору ый буолбатах, онтон ийэлэрэ ый аҥара быыһаспыт, аны сааһыгар тиийбэккэ кыыстара Маайа өлөннөр бүтүн ыал сыл аҥарыгар имниин эстибиттэрэ. | Тот похожий на сову череп, на мой взгляд, был не простым. Извлекший останки шамана Бастаайа не прожил и месяца, их мать продержалась полмесяца, также дочь Маайа не дотянула до весны, таким образом, целой семьи не стало за полгода. |
Онтон мин Сэһэн Болону 1939 сылга кэлэ сылдьыбыт сураҕын истэрим. | О приезде Сэсэн Боло в 1939 году я слышал краем уха. |
Кэлин улаатан баран истиибинэн олох кырдьаҕас түөһэйбит оҕонньор хаптаһын суумкалаах, тугу булбутун кумааҕыга тиһэр курдук истэрим. Дьиҥэ оннук буолбатах эбит. | Позже, повзрослев, знал по слухам, что совсем постаревший, дряхлый старик с дощатой сумкой вписывает в бумагу всё, что находит. На самом деле все оказалось не так. |
Үөһээ Бүлүү оройуонугар кэлэ сылдьарыгар 40-чалаах саамай күүһүгэр-уоҕугар сылдьар эбит этэ. | Во время прибытия в Верхневилюйский район был 40-летним мужчиной в расцвете сил. |
Онон Семен Иванович Дьячковскай — Сэһэн Боло Балаҕаннаахха сылдьыбыта чуолкай. | Таким образом, Семен Иванович Дьячковский — Сэсэн Боло точно был в Балаганнаахе. |
Үөһээ Бүлүүттэн Петров ахтыытыгар баара. | Были записи Петрова из Верхневилюйска. |
Аны ол эргийэн тиийэн баран сылы кыайбатынан бэйэтэ өлбүт. | После возвращения сам скончался, не прожил и год. |
Кини айымньылара репрессияҕа түбэһэн өр кэмҥэ сүппүтэ, өссө бэйэтин да аҕыннарбаттара. | Его сочинения были под запретом из-за репрессии, даже его самого не упоминали. |
Дьэ ити биир түгэҥҥэ кыракый оччотооҕу "Кыһыл үлэһит" диэн колхоз Балаҕаннааҕар сылдьан ойуун уҥуоҕун хостотон ыар үктэллэммитин кэпсээтим. | Вот рассказал о тяжелом поступке, влекущем кару, связанном с раскопками останков шамана, который произошел в колхозе «Кысыл юлэсит» в Балаганнаахе. |
Элбэх киһи ыалдьыбытыгар убайбытын Бастаайаны буруйдууллар этэ. | В болезни многочисленных людей винили нашего брата Бастаайа. |
Манчаары Баһылай Үөһээ Бүлүүгэ Манчаары икки хаһаак харабыллаах саас Бүлүүнэн, Үөһээ Бүлүүнэн Мархаҕа ааспыт. | Манчаары Баһылай Үөһээ Бүлүүгэ Это было весной. Манчаары, конвоируемый двумя стражниками-казаками, прошел через Верхневилюйск, Вилюйск в Марху. |
Онно кинини Ноҥноойуктар (Василий Докторовтаах) диэн баай ыалга бэркэ сэргээн көрсүбүттэр. | Там богатая семья Василия Докторова (Ногнооуйук) встретила Манчары с почетом. |
Манчаары, бараары туран, манна үтүө дьоннор үөскээн сылдьар эбиккит диэн күндүлэрин-мааныларын уонна кэпсэтиилэрин иһин махтаммыт, онтон: «Убаастаабычча убаастааҥ. | Прощаясь, Манчаары поблагодарил хозяев за угощение и гостеприимную встречу. Потом сказал: «Среди вас я заметил молодых людей внушительной внешности. |
Бэрт сэбэрэлээх-дьүөрсүннээх ыччат дьоннор баар быһыылааххыт. | Я тоже когда-то был бойким парнем, никогда не бывал в стороне от веселья. |
Дьон оонньуутун-көргүтүн көрдөрүөх дьон баар буолаайаҕыт?», — диэн көрдөспүт. | Может, кто-то захочет себя показать? Я бы не отказался потягаться силой». |
Онуоха: «Оонньоон көрдөрдөххүнэ, эн көрдөрүөҥ этэ», — диэн Лөгүөнтэй уола Хабытта Хабырыыл (Гавриил Иннокентьевич Кардашевскай) диэн бэрт сэниэлээх даҕаны, кытыгырас даҕаны эдэр киһи баарыгар эппиттэр. | Хозяева обратились к сильному и резвому молодому человеку — сыну Легонтия Хабытта Хабырыылу (Гавриилу Иннокентьевичу Кардашевскому): «Ты — единственная наша надежда». |
«Мин хаһан кини хараҕын толоруохпун…», — диэн, кунаачардаан баран, кини, хаайыы бэрдиттэн, кэнники сөбүлэспит. | Молодой человек сначала отказывался, мол, не сможет соперничать с Манчары, потом пришлось согласиться. |
Хабытта уон остуолбаҕа уон ыҥыырдаах аты сэлэлии баайтарбыт. | По требованию Хабытта к десяти столбам привязали десять оседланных лошадей. |
Манчаары, Хабытта Хабырыылы ыга кууһан туран, махтаммыт, сыллабыт-уураабыт уонна: «Аныгы сүһүөххэ үчүгэй ыччат эбиккин!», — диэн хайҕаабыт. | Манчары был очень доволен: крепко обнял Хабытта, поцеловал и похвалил: «Хороший молодой человек уже и сейчас!» |
Манчаары, Мархаҕа олорон, тыанан Бүлүүгэ киирэ сылдьара үһү. | Когда Манчары жил в Мархе, приезжал в Вилюйск. |
Онтон биир сырыытыгар, Нам нэһилиэгэр кинээстээн олорор биһиги эһэбит Сымара Уус уола Киргиэлэй диэн киһи, кинини Балаҕаннаахха көрсөн, ону-маны кэпсэтэн баран: «Мин киирэр дьиэлээх, ыалдьыт-хоноһо табар киһитэбин. | В одну таких поездок его встретил в Балаганнахе наш дед, сын кузнеца Сымара Григорий, живущий в Намском наслеге. Разговорившись, наш дед пригласил его к себе домой: «У нас часто бывают гости. |
Олус тиэтэлэ суох буоллаххына, миэхэ баран хонон, өрөөн аас», — диэбит. | Если вы не торопитесь, то пойдемте к нам, может, и ночевать останетесь, отдохнете у нас». |
Манчаары ылыммыт. | Манчары согласился. |
Ол Киргиэлэй диэн бэрт аҕыйах саҥалаах, туохха да оччо иэҕиллибэт, ыадаҥ киһи эбитэ үһү. | Григорий этот был на самом деле немногословным, в кругу своих близких был известен как человек непростой. |
Миэхэ сылдьыбытыҥ бэлиэтин биир тарбыйахтаах ынахта илдьэ бар. | В знак того, что были у нас в гостях, дарю вам корову с теленком. |
Сүөһүтэ суох киһи туймуу гын», — диэбит. | Пусть эта корова принесет и других». |
Кини сааһын тухары, баайдары, баттыгастаахтары кытары күрэспитэ үһү. Ордук Нам нэһилиэгин кинээһин, улуус кулубатын Чохулах баайы (Кирик Иванович Докторовы) кытары элбэхтик "мөккүспүтүн, үҥсүбүтүн" туһунан кэпсээннэр бааллар. | Он всю жизнь судился с богачами. Наиболее распространены рассказы о его многочисленных спорах, жалобах на князя Намского наслега, головы улуса богача Чочулаха (Кирика Ивановича Докторова). |
Лөкөй оҕо сааһыгар аҕатын кытта өрүс үрдүгэр турар Харбахта диэн элгээни өрүскэ түһэрэн отучча дэһээтинэлээх сир таһаарбыт үһү. | В детстве Лёкёй с отцом спустили воду озера в долине речки под названием Харбахта в реку, таким образом получили земли в тридцать десятин. |
Онтукатын оччотооҕу сокуон быһыытынан, 40 сыл устатыгар бэйэтэ туһаныахтаах эбит. | По законам тех времен, теми землями в течение 40 лет должен пользоваться он сам. |
Ону нэһилиэк баһылыктара сотору буола-буола "бу дьадаҥы уол олус элбэх сирдээх" диэн былдьаан ылаллара үһү. | Эти угодья время от времени отнимали главы наслегов, говоря, что «этот бедняк имеет слишком много земель». |
Ону Лөкөй үҥсэн, атыыр айдааны тардан, төттөрү ылара үһү. | Тогда Лёкёй жаловался, поднимал шум и тем самым возвращал свои земли. |
Кини "баай баттыгаһа сиртэн халлааҥҥа тиийдэ", "сутука курдаахтар, өҥ моойторуктаахтар харахтара аһыллар, кулгаахтара тобуллар кэмнэрэ чугаһаата", "Баайдар үчэһэлэрэ тостуоҕа, унаар буруолара намтыаҕа", — дии-дии айаатыыра үһү. | Он говорил: «притеснение богачей поднялось до небес», «близится время прозрения бедняков с ремнями из заболони, цветными ошейниками», «разрушится жизнь, погаснет очаг богачей». |
Лөкөй Өлүөхүмэ уонна Эдьигээн суолларын солоппут, онно сибиэбийэлэри туттарбыт, остуолбалары туруортарбыт. | Лёкёй содействовал расчищению дороги через леса Олёкмы и Жиганска, постройке там зимовий, установлению столбов. |
Кини "аан дойду аартыктаах, улуу дойду оспуостаах буолуохтаах" диэн тыллааҕа үһү. | Он всегда говорил: «весь мир должен иметь перевал, а великие земли — подъем». |
Онон Лөкөй Хабырыыл үтүөтүнэн Үөһээ Бүлүү түбэтэ балыктаах, бултаах Эдьигээн, бурдуктаах уонна атыылаах-эргиэннээх Өлүөхүмэни (Аанньааҕы) уонна ону ааһан, Бодойдону, Тоҥмоту кытта сибээһэ кэҥээбит, атыы-эргиэн үксүүр сирэ үөскээбит. | Тем самым, благодаря Лёкёй Хабырыылу глухой Верхневилюйск открыл пути в богатый рыбой, дичью Жиганск, урожайный злаками, известный продовольствием Олёкминск (Аанньях) и, кроме того, установил связи с Бодайдо и Томмот, появились новые горизонты торговли. |
XIX үйэ ортотугар улахан угуттар буоланнар "Хомустаах", "Орто күөл", "Ходоо", "Булуус тэппит" диэн, билигин И. Барахов аатынан совхоз киинэ буолан турар сирдэр, барылара хара мастарыттан уу буолан уонна хомус отунан анньан турбуттара үһү. | В середине XIX века из-за больших паводков "Хомустаах", "Орто кюёл", "Ходоо", "Булуус тэппит", которые ныне являются землями колхоза имени И. Барахова оказались затоплены и появились заросли камышей. |
Ол кэмҥэ дьоҥҥо ынах, сылгы сүөһү үксээн барбыт. | В ту пору начало увеличиваться поголовье скота и лошадей. |
Онтон сылтаан "Хомустааҕы" хорон өрүскэ түһэрэр туһунан боппуруос көтөҕүллүбүт. | Вследствие этого встал вопрос о спуске «Хомустааха» к реке. |
Алта сыл тухары лаппаакынан, хойгуонан хаһан муҥнаммыттар да, кыайбатахтар. | В течение 6 лет пытались рыть лопатами и кайлами канавы для спуска воды, но не преуспели. |
Ол иһин Лөкөйү салайааччынан анаабыттар. | Поэтому назначили руководителем Лёкёйя. |
Кини киирээтин хорууну хаһар үлэ эмискэ күүһүрбүт, бэрээдэк тупсубут уонна үс сайын устатыгар үлэни бүтэрэн, 1888 с. күһүн хоруу бүөтүн төлөрүтүү буолбут. | С его приходом усилилась работа над рытьём канав, улучшилась дисциплина труда, закончили рытьё канавы в течение 3 лет, осенью 1888 г. освободили канаву от запруды. |
Оччоҕо 14 саастаах сүүһүгэр чугаһаан баран өлбүт Спиридон Игнатьевич Кардашевскай — Сээс диэн ытыктабыллаах кырдьаҕас миэхэ маннык кэпсээбиттээх: «Дьэ, хоруу бүөтүн төлөрүтэр күн буолла. | 14-летний в то время, чуть не доживший до ста лет уважаемый старец Спиридон Игнатьевич Кардашевский — Сээс однажды рассказал мне о том случае: «Наконец, настал день освобождения канавы от запруды (бюё). |
"Булуус тэппит" хоту эҥэригэр Болтооһойдор диэн баай ыаллар чугастарыгар киһи бөҕө чуоҕуйда Лөкөй Хабырыыл улахан кыллаах чабычахха арыылаах кымыһы толору кутан баран сиэллээх хамыйаҕынан арыылаах кымыһы ыһыахтыы-ыһыахтыы аҥар атаҕынан сөһүргэстээн туран алгыс алгыыр. "Аан ийэ дойдубут, аартыккын арыйан, суолгун тэлэйэн кулу! | В северной части «Булуус тэппит» близ жилья семьи богачей Болтоосой столпилось много народа, Лёкёй Хабырыыл, налив жирный кумыс в большой берестяной сосуд с конскими волосами, разбрызгивая его деревянным черпаком, встав на колени, говорил слова благословения: «Просторная наша мать-земля, открой свои долины, распахни широкие просторы! |
Эбэ хотуммут, эн убаҕаһыҥ уһуннаҕына, ууҥ бардаҕына, күөх сирэм көһүннэҕинэ, ачаа күөх аҥаатыннаҕына, уйгу-быйаҥ олохсуйуоҕа, өрөгөй-дьаалы үрдүөҕэ! | Бабушка наша, когда твои воды выйдут на простор, покажется зеленое раздолье, вырастет свежая трава, поселится благодать, возвысится успех! |
Уруй буоллун! | Да будет Уруй! |
Баар дьон барыта "Уруй-уруй!", "Тускул-тускул!" — дии-дии үөгүлэстилэр. | Все присутствующие начали перекликаться: "Уруй-уруй!", "Тускул-тускул!". |
Дьон үөрүүтэ, уруйа-айхала сүрдэммитэ… | Наступило всеобщее ликование… |
Болтооһойдор диэн баай ыалга кымыс бэлэмнэммит, элбэх сүөһү өлөрүллэн буһууламмыт, куораттан хас да бээдэрэ арыгы таһаарыллыбыт этэ. | Богатая семья Болтоосой приготовила кумыс, наварили много говядины, с города привезли несколько ведер алкоголя. |
Онно мунньустан, үөрүүлээх бырааһынньык буолбута. | Собравшись, устроили радостный праздник. |
Кэнники кинилэр кырыстанан, айыылаах от үүнэр буолбута, уйгу-быйаҥ аллыбыта…» | Позже покрылись целиной, заросли годной травой, сочилось изобилие…» |
Арыллар Силип Былыыр-былыыр, икки үйэ анараа өттүгэр, билиҥҥи Туобуйа нэһилиэгэр Арыллар Силип диэн тоҥус туйгуна, сахаттан ураты киһи олохсуйан олорбута үһү. | Арыллар Силип Давным-давно, два века тому назад, там, где ныне стоит наслег Туобуйа, жил, говорят, лучший из тунгусов Арыллар Силип, совсем другой, чем якуты. |
Кини Бүлүү баһыттан Ботуобуйа диэкиттэн кэлэн олоҕурбут. | Он пришел с устья Вилюйска, со стороны Ботуобуйа и обосновался здесь. |
1. Арыллар Силип бэйэтин идэтин бар дьонугар оонньуу оҥостон көрдөрөрө үһү: таба маамыктатын ылан, аҥаар уһугунан бэйэтин курданан баран, Туобуйа күөл мууһугар сүүрэн элээрдэҕинэ, сүүрүүтэ түргэнин күүһүттэн, маамыкта сиргэ сыстыбакка, салгыҥҥа кылы тарпытын сыыйыллан иһэрэ дииллэр. | 1. Арыллар Силип показывал людям свои способности ради забавы, говорят: брал олений аркан, одним концом опоясывал себя, и пока он бежал по льду озера Туобуйа, из-за стремительности его бега аркан не касался земли, растягиваясь будто натянутый в воздухе конский волос. |
Кини тайаҕы, кыыл табаны хаһан баҕарар атаҕынан сырсан охтортуур уонна хара тыа адьырҕаларын хагдаҥ эһэлэри кинилэр аһыыларыттан тыҥырахтарыттан куттаммакка, тайыытынан өттүктэтэр идэлээх эбит. | Он, когда ему вздумается, бегом догонял и валил лося и дикого оленя, оказывается; а еще имел привычку ходить только с рогатиной на лесных порыжелых медведей, не боясь их клыков и когтей. |
2. Арай биирдэ, куолутунан. Сааскы харалдьык тахсан эрдэҕинэ, Арыллар Силип дьиэнэн көһөн Кэйиктэҕэ хара тыанан, киһи сылдьыбат кэдэрги сирдэринэн айаннаан биир үрэххэ тиийбит. | 2. Однажды по обыкновению, когда весной начали появляться проталины, Арыллар Силип переезжая с семьей в Кэйиктэ, ехал по дремучим чащам, по непроходимым местам и вышел к одному ручью. |
Онно ураһа туруорунан, хонон баран, сарсыарда бултуу бараары туран, кэргэнигэр эппит: — Оҕоҕун көр, кини бэйдиэ баран ойуурдааҕыга былдьатыа! | Там поставил урасу, заночевал, а утром, уходя на охоту, сказал жене: — Смотри за ребенком хорошо, уйдет в лес- угодит в лапы хозяина тайги! |
Кэргэнэ уончалаах уолун Миискэни ханна да ыытыам суоҕа диэн илдьэ хаалбыт. | Жена заверила, что никуда не отпустит своего десятилетнего сына Мишку. |
Аҕалара барбыта икки хоммутун кэннэ, сарсыарда уол таһырдьа соҕотоҕун сырыттаҕына, үрэх уҥуор ыраах, соҕуруу диэки, ыттар үрэллэрэ иһиллибит. | Когда после ухода отца на охоту прошло двое суток, мальчик болтался утром один наружу, и тут издалека, с другого берега ручья, с южной стороны, послышался лай собак. |
Өр-өтөр буолбат, байанай адьырҕата уот кыһыл айаҕын былас аппыт, субу сүүрэн үллэрэҥнээн тиийэн кэлбит. | Долго ли, коротко ли, свирепый хищник леса примчался, колыхаясь всем своим могучим телом при беге, с разинутой алеющей пастью. |
Кини кэнниттэн икки ыттыын буут быстарынан сырсан бытыраахтаһан иһэллэрэ көстөр. | Следом виднелись две собаки, что есть мочи гнавшиеся за ним. |
Миискэ бэлэмнэнэн олорон, эһэни уолугун хаба ортотунан туһулаан баран, саатын талырбатын төлө тутарын кытта саа тыаһа "чос" гыммыт да, ойуурдааҕы суостаах баҕайытык часкыйаат, уол үрдүгэр соҕотохто баар буола түспүт. | Мишка, выждав момент, прицелился прямо в середину груди медведя и как только он дёрнул спусковой спуск, раздался звук "чос", и хищник пронзительно взвизгнув, мгновенно навалился на мальчика. |
Онуоха Миискэ мас анныгар ньимис гынарын кытта, эһэ хаарга ньимиччи баттаан лигийэн эрдэҕинэ, аҕатын хатан хаһыыта иһиллибит. | Тогда, Мишка успел юркнуть в снег под деревом, а медведь навалившись над ним, начал было колотить по снегу, и в это же мгновенье послышался пронзительный крик отца. |
Ити икки ардыгар ойуурдааҕы обургу, хаһыыны истибит курдук сылбарыс гынан эрдэҕинэ, туут хайыһар тыаһа сырылаан ааспыт. | Между тем хозяин тайги, будто услышав крик, собрался было ускользнуть, но тут же послышался звук скольжения охотничьих лыж. |
— Тукаам! | — Сынок! |
Арыллар Силип уталыппакка ойуурдааҕыны ситэ баттаан, өһүөннээҕи илиитинэн ньыһыйан, уҕарыппыт. | Арыллар Силип без промедления настиг хищника, добил его беспощадно голыми руками. |
Онно көрбүтэ, уол кырдьаҕас сыҥааҕын күлүүһүн тосту ыппыт, ол иһин Миискэ тыыннаах хаалбыт. | И тут он увидел, что мальчик прострелил медведю челюсть, только поэтому Мишка уцелел. |
Өскөтүн эһэ сыҥааҕа тостубатаҕа буоллар, оҕону ордоруо суоҕа эбитэ үһү, онуоха эбии хаара халыҥ буолан, табаҕайыгар таба оҕустарбакка, уол хаар анныгар умсан биэрбит. | Если бы у медведя не была сломана челюсть, то ребенок, как пить дать, не остался бы в живых, спасло и то, что снега было много, поэтому, нырнув под глубокий снег, мальчик увернулся от лап медведя. |
Арыллар Силип ураһатыгар кэлэн, уордайан кэргэнин таһыйаары боотурҕаан барбытын, оҕото ааттаһан уҕарыппыт: — Ийэм буруйа суох! | Вернувшись к урасе, Арыллар Силип чуть не накинулся на жену с кулаками, но его упрашивая угомонил сын: — Мама не виновата! |
Киниэхэ эппэккэ, кистээн бараммын кырдьаҕаска былдьата сыспыппар, бэйэм буруйдаахпын, — диэн сэмэлэммиттии эппит Миискэ. | Я ушел в лес, не сказав ей, тайком, и в том, что чуть не попался в лапы медведя, виноват лишь я сам, — раскаиваясь, ответил Мишка. |
Ити туһунан Арыллар оҕонньор хойукка диэри номох оҥостон кэпсиирэ дииллэр. | Говорят, старик Арыллар еще долго рассказывал об этом происшествии, как о легенде. |
— Аһара кыыһыран, ол күн мин хара тыаҕа улахан айыылах алҕаһы тутта сыспытым, — диэн сэһэргиирэ үһү. | — В сильном гневе в тот день в тайге я чуть не совершил большой грех, — рассказывал он, говорят. |
3 Оччолорго Туобуйа нэһилиэгин Өргүөт кинээстэрэ дьаһайан олорбуттар. | 3. Тогда еще наслегом Туобуйа управляли князья с Ёргёт. |
Арыллар Силип дойдутугар ыраахтааҕы суолун тардааччы хаппыраал эбээһинэстээҕэ. | Арыллар Силип у себя в наслеге выполнял обязанность капрала — взимать подати. |
Онон саас аайы ясагы (ыраахтааҕы суола диэн нолуогу) хомуйан Өргүөт кинээһигэр аҕалан туттарара. Кини онтукатын сааскы тоҥокко дьыбар устунан (Дьыбар уола — биир түүннэҕи тоҥоруу) биир түүн сатыы туут хайыһарынан анньынан сырылатан сүүрбэттэн тахса көһү быһа түһэрэ үһү. | Поэтому каждую весну он собирал ясак (налог, подать), привозил и сдавал князю Ёргёта. Говорят, он проходил так пешком по весеннему насту в мороз за одну ночь на охотничьих лыжах шел больше двадцати кёс. |
Сарсыарда эрдэ ясагын туттаран баран, күнүс утуйан сынньанан баран киэһэ тоҥорон тортоторун кытта Өргүөттэн араҕаат нөҥүө сарсыныгар ириэрии буолуон иннинэ дьиэтигэр тиийэрэ. | Утром рано сдав ясак, успевал днем поспать, передохнуть, а под вечер, когда подмораживало и наст становился твердым, покидал Ёргёт и назавтра до того, как начинало подтаивать, возвращался домой. |
Онтон ыла куртаҕынан улаханнык моһуогурбута үһү. | С тех пор, говорят, старик сильно мучился желудком. |
Онно олорбут өтөҕүн омооно билигин да баар. Өтөҕүн таһыгар сыыр үрдүгэр элбэх эһэ чөмчөкөтө маска, чөҥөчөккө ууруллан турар буолара. | Рядом с местом, где стояла его усадьба, есть возвышенность, раньше там на деревьях или пнях можно было увидеть немало медвежьих черепов. |
Ону улахан уот баран дьиэтин, хотонун сэмнэҕин сиэбит, бэл диэтэр эһэ чөмчөкөлөрүн ордорботох. | Но после пожара не осталось ничего. Летом при встрече с медведем Муочунан начинал дразнить и ходить за ним. |
Аҕалара дэлби кыыһыран киирэн кэлэр уонна: «Сирэҕэстэр, бүө-хаа буолбаккыт, хаарыан сыаны куоттардыгыт!», — диэн бардьыгынаан баран, туран эрэн ымдаан иһээт таһырдьа ыстанар. | Разгневанный Муочунан влетал в дом с ревом: «Никчемные девки, не смогли хоть удержать, упустили хорошое сало!» — так наорав, стоя, выпивал ымдан и снова уходил. |
«Эһэ киҥнээх, онон киһи ыыстыы-ыыстыы батыһа сылдьарын сөбүлээбэт. | «У медведя раздражительная натура, не любит, когда его дразнят. |
Кыһын арҕаҕы буллаҕына, арҕах айаҕар олорон маһынан сууралаан тахсан истэҕинэ, сабырҕаҕыттан хам баттаан сылдьан сүгэтинэн баһын хайа охсон өлөрөр эбит. | Зимой тоже охотился на спящих медведей: шоркал палкой в проём берлоги и, когда разбуженный зверь начинал вылезать из берлоги, также раскалывал топором его череп. |
Булчуттар түбэһэ түстэхтэринэ, эһэ арҕаҕын аанын көхсүнэн бүөлүү олорон баран, иһигэр эһэ ырдьыгыныырын, «иһим таарымтата киирэн иэдэйдим, иһим тыаһыыр», — диэн этэр үһү. | Если случайно прибывали другие охотники, проём берлоги он закрывал спиной, а о глухом рыке медведя в берлоге говорил так: «Страдаю от обострения болезни, живот урчит…». |
Дьон кэлэйэн, баран хаалаллар үһү. | Те возмущались и уходили прочь. |
Ол кэннэ дьэ эһэтин, «тоҕо дьон баарына киэбирэн ырдьыгыныы сытаҕын, дьэ таҕыс!», — диирэ эбит. | А Муочунан ещё больше дразнил зверя за то, что тот якобы кичился при посторонних и рычал на него. |
100 эһэтин толороору биир эһэни кытта 3 сыл хатыспыт. | Сотого по счету медведя он не смог добыть три года. |
Ону Муочунаан бэйэтэ өлөрөн араҥастаан кэбиспит уонна араҥаһын баҕаналарыгар былыргы саха хотуурдарын сытыылаан баран саайталаабыт. | Муочунан сам заколол последнего жеребенка и положил его на лабаз, на столбах же лабаза прикрепил отбитые старинные якутские косы. |
Ол хотуурга убаһа этин ылаары биир эһэ табыллан хаана тохто-тохто Ойбон көлүйэҕэ киирбит уонна өлүгэ көстүбэтэх. | На этих косах поранился один медведь, который попытался достать тушу. Его кровавые следы выследили до озерца Ойбон, но труп его так и не нашли. |
Хотуурга быһа түһэригэр хас да маҥан түү хаалбыт үһү. | От зверя остались лишь клочки белой шерсти у лабаза. |
End of preview. Expand
in Data Studio
Параллельный корпус с якутского на русский
Данный датасет представляет собой параллельный корпус предложений на якутском (саха) и русском языках. Предназначен для исследований в области машинного перевода, лингвистики и обработки языков с ограниченными ресурсами.
Структура данных
| Поле | Язык | Описание |
|---|---|---|
sah |
Якутский | Предложение на якутском (саха) языке |
ru |
Русский | Соответствующий перевод на русском языке |
- Общее количество строк: 13 323
- Тип данных: строки (
string)
Источник
Корпус составлен на основе текстов, предоставленных СВФУ им. М. К. Аммосова, НИИ Олонхо. Использование данных осуществляется с разрешения института.
Лицензия
Датасет распространяется под лицензией Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0). Вы можете свободно использовать, распространять и адаптировать материалы, при условии указания авторства — СВФУ им. М. К. Аммосова, НИИ Олонхо.
Текст лицензии: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Цитирование
При использовании данного корпуса в научных или технических работах, пожалуйста, указывайте следующий источник:
@misc{sakha-russian-parallel-corpora-all, title = {Параллельный корпус с якутского на русский}, author = {СВФУ им. М. К. Аммосова, НИИ Олонхо}, year = {2025}, url = {https://huggingface.co/datasets/averoo/sakha-russian-parallel-corpora-all}, }
- Downloads last month
- 0