id
stringlengths 3
5
| url
stringlengths 31
83
| title
stringlengths 1
53
| raw_mediawiki
stringlengths 62
67.1k
| text
stringlengths 15
67k
|
---|---|---|---|---|
44155 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Дадышь,_Кәасҭа | Дадышь, Кәасҭа | {{Акарточка аполитик
|афото=Constantine Dadeshkeliani, Prince of Svaneti.jpg
|ахьӡ=Кәасҭа Дадышь
|даҽа ахьӡ=Мырзаҟан Дадышь
|ахатәы хьӡы=კონსტანტინე დადიშქელიანი
|амаҵура=[[Шәантәылатәи аҳра |Шәантәылатәи аҳра аҳ]]
|инаркны=[[1841]]
|рҟынӡа=[[1858]]
|аԥхьа иҟаз=Ҭаҭархан Дадышь
|аҭынха=Аҳра ықәган
|аира арыцхә=[[1826]]
|аира аҭыԥ=Ԥари, [[Шәантәылатәи аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1858]]
|аԥҳәыс=Русудан Чачба
|аԥсра зыхҟьаз=|ани аби=[[Дадышь, Михаил |Циоҟ Дадышь]]
Мариам}}
'''Кәасҭа''', ма '''Мырзаҟан Дадышь''' ({{lang-ka|კონსტანტინე დადიშქელიანი}}; [[1826]] – [[1857]]) — 1841 ш. инаркны 1857 ш. рҟынӡа мраҭашәаратәи Қырҭтәыла ашьхаратә тәылаҿацә [[Шәантәылатәи аҳра|Шәантәыла]] аҵыхәтәантәи аҳ (мҭавари) иакәын.
== Абиографиа ==
Аҳ [[Дадышь, Михаил|Михаил (Циоҟ) Дадышь]] иԥеиҳабы, диит Ԥари 1826 шықәсазы. 1841 шықәсазы иаб иԥсра ашьҭахь аҳра иуан. Уи ианду Гиго-ҳаным лрегентра аҵаҟа дыҟан, лара 1842 шықәсазы Дадышьаа аҟәшақәа рыбжьара иҟалаз аидысларақәа раан дыԥсит. Иара убри ашықәс аан аҭ. Ҭаҭархан аҳс дҟалеит.
Кәасҭа анапхгаратә мчрақәа инагӡаны идикылеит 1846 азы. Уи [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылатәи Аимпериа]] ахьӡала ахьыԥшыс даанхеит, аха ихьыԥшымрагьы иман. [[Дадышьаа]] рыбжьара иҟаз адинастиатә еиҿагылареи, Урыстәылатәи анапхгара азымӡырҩра, [[Ҟрымтәи аибашьра]]ан (1854–1856) ргәы ҭынчымра иахҟьаны [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] ишиашоу русқәа аҽаланархәит. 1858 ашықәс азы Кавказ аҳмада аҭ. [[Бариатински, Алықьсандр|Алықьсандр Бариатински]] адҵа ҟаиҵеит Шәантәыла бџьарла агара. Кәасҭа аиҿцәажәарақәа иалихит, аха 1858 шықәсазы цәыббрамза 11 азы дҭырцеит, насгьы Ериванҟа ахҵәара ддәықәырҵеит. 1858 шықәсазы жьҭаара 27 рзы [[Қәҭешь]] имҩаԥысуаз аҵыхәтәантәи аудиенциаҿы аҭыԥантәи аурыс агубернатор [[Гагарин, Алықьсандр|Алықьсандр Гагарини]] иареи еибарԥсит, хҩык аусзуҩцәеи агубернатори иишьит. Кәасҭа данҭарк ашьҭахь, арратә ӡбарҭаҿы иус ӡбаны дыршьит<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1962|Ажәла=Ленг|Ахьӡ=Девид Маршалл|Азхьарԥш=https://books.google.ru/books?id=6eVXkgEACAAJ&redir_esc=y|Астатиа ахьӡ=Иҿыцу Қырҭтәыла аҭоурых|Аҭыԥ=Лондон}}</ref>.
== Аҭахцәа ==
Кәасҭа Дадышь, 1849 шықәсазы ԥҳәысс дааигеит [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуа]] анапхгаҩы [[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алықьсандр Чачба]] иԥҳа ― Адылҳан, лӡаахра ашьҭахь Русудан (1828-1866)<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ}}</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1826 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1857 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ашәануаа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа]]
[[Акатегориа:Иршьыз ауаа]] | Кәасҭа, ма Мырзаҟан Дадышь (; 1826 – 1857) — 1841 ш. инаркны 1857 ш. рҟынӡа мраҭашәаратәи Қырҭтәыла ашьхаратә тәылаҿацә Шәантәыла аҵыхәтәантәи аҳ (мҭавари) иакәын.
Абиографиа
Аҳ Михаил (Циоҟ) Дадышь иԥеиҳабы, диит Ԥари 1826 шықәсазы. 1841 шықәсазы иаб иԥсра ашьҭахь аҳра иуан. Уи ианду Гиго-ҳаным лрегентра аҵаҟа дыҟан, лара 1842 шықәсазы Дадышьаа аҟәшақәа рыбжьара иҟалаз аидысларақәа раан дыԥсит. Иара убри ашықәс аан аҭ. Ҭаҭархан аҳс дҟалеит.
Кәасҭа анапхгаратә мчрақәа инагӡаны идикылеит 1846 азы. Уи Урыстәылатәи Аимпериа ахьӡала ахьыԥшыс даанхеит, аха ихьыԥшымрагьы иман. Дадышьаа рыбжьара иҟаз адинастиатә еиҿагылареи, Урыстәылатәи анапхгара азымӡырҩра, Ҟрымтәи аибашьраан (1854–1856) ргәы ҭынчымра иахҟьаны Урыстәыла ишиашоу русқәа аҽаланархәит. 1858 ашықәс азы Кавказ аҳмада аҭ. Алықьсандр Бариатински адҵа ҟаиҵеит Шәантәыла бџьарла агара. Кәасҭа аиҿцәажәарақәа иалихит, аха 1858 шықәсазы цәыббрамза 11 азы дҭырцеит, насгьы Ериванҟа ахҵәара ддәықәырҵеит. 1858 шықәсазы жьҭаара 27 рзы Қәҭешь имҩаԥысуаз аҵыхәтәантәи аудиенциаҿы аҭыԥантәи аурыс агубернатор Алықьсандр Гагарини иареи еибарԥсит, хҩык аусзуҩцәеи агубернатори иишьит. Кәасҭа данҭарк ашьҭахь, арратә ӡбарҭаҿы иус ӡбаны дыршьит.
Аҭахцәа
Кәасҭа Дадышь, 1849 шықәсазы ԥҳәысс дааигеит Абжьыуа анапхгаҩы Алықьсандр Чачба иԥҳа ― Адылҳан, лӡаахра ашьҭахь Русудан (1828-1866)
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1826 шықәсазы ииз
Акатегориа:1857 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Ашәануаа
Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа
Акатегориа:Иршьыз ауаа |
44159 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Дадышь,_Михаил | Дадышь, Михаил | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Михаил Дадышь
|даҽа ахьӡ=Циоҟ Дадышь
|афото=Tsiokh (Mikhail) Dadeshkeliani, Prince of Svaneti.jpg
|амаҵура=[[Шәантәылатәи аҳра |Шәантәыла аҳ (мҭавари)]]
|инаркны=[[1821]]
|рҟынӡа=[[1841]]
|аԥхьа иҟаз=Мсоусҭ Дадышь
|аҭынха=[[Дадышь, Кәасҭа |Кәасҭа Дадышь]]
|ани аби=Мсоусҭ Дадышь, Гиго-ҳаным
|аԥҳәыс=Мариам
}}
'''Циоҟ (Михаил) Дадышь''' – [[Шәантәылатәи аҳра]] ахәҭак анапхгаҩы, Чубехеви зтәыз.
== Абиографиа ==
Иаб Мсоусҭ данԥсы ашьҭахь (1821), иан Гиго-ҳаным (Дигорхан) лыцхыраарала активла лылахәылареи рыла аҳра анапхгара азиуан. Урыстәыла адлара амҩаԥгаразы [[Қарҭ]] даннеи, Дигорхан ишиашоу Розен диԥылеит, насгьы лԥа Циоҟ ихьӡала Урыстәыла дшалало ала аҭоуба шьҭалҵеит. Розен Циоҟ ихьӡала асаламшәҟәы иҩит, уаҟа ажәа ҟаиҵеит Чубехеви импыҵахаларазы, насгьы аҳ ихьӡала ашәарҭадара шииҭо<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1881|Азхьарԥш=https://disk.yandex.ru/i/ImyxyIBM3Nqjbo|Астатиа ахьӡ=Кавказтәи археографиатә комиссиа еизнагаз актқәа.|Аҭыԥ=Қарҭ|Атом=VIII}}</ref>.
1833 шықәсазы мшаԥымзазы Циоҟ аҭоуба шьҭеиҵеит, лаҵарамзазы Ҭатарҟан. Аҳратә напхгара Ҭатарҟани Циоҟи иҟарҵаз аҳәара иазыӡырҩӡомызт - урҭ рыҩџьагьы Шәантәыла заҵәык ртәхарц рҭахын. Аимпериа аинтересс иамаз ҩыџьа аԥшәма ԥсыҽқәа рыҟазаара акәын, иӷәӷәоу аӡәы иакәымкәа, убри аҟнытә анапхгаҩы официалла Дадышьтәи аҳра ҩ-хәҭакны аихшара дақәшаҳаҭхеит. Аҳәынҭқарратә усзуҩцәа ишиашоу рылахәхарала, ахылаԥшра официалла ианазхаҵаха ашьҭахь, Циоҟ (Михаил ихьӡҵас) Ҭаҭарҟани (Никәала) рыҳәара ҟалеит<ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://spbarchives.ru/cgia|Астатиа ахьӡ=Ленинград иҟоу СССР Аҳәынҭқарратә ҭоурыхтә архив Хада|Аҭыԥ=ф. 1286, оп. 9, д. 64, л. 28-29.}}</ref>.
1833 шықәсазы ԥхынҷкәынымза 9 азы Циоҟ, Ҭаҭарҟан ԥхынҷкәынымза 25 рзы иреиҳау аҳамҭақәа ирыдыркылеит<ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://nlr.ru/e-res/law_r/search.php|Астатиа ахьӡ=Урыстәылатәи аимпериа азакәанқәа зегьы реизга|Аҭыԥ=ф. 1286, оп. 9, д. 64, л. 28-29.|Ашықәс=1649-1825|Атом=IX|ад=41-42|Аквадратә хәҭа аизга=аҩбатәи аизга}}</ref>. Уажәшьҭанархыс Циоҟи Ҭаҭарҟани Шәантәыла аҳцәа ҳәа ирышьҭоуп. 1834 ашықәс азы аофициалтә дыргақәеи атитулқәеи иҭан, иара убри аамҭазгьы амаиор ичын инашьан, иӡаахра ашьҭахь Михаил ахьӡгьы ирҭеит. Иара Шәантәыла инхоз амиссионерцәа дрыцхраауан. 1840 шықәсазы ԥхынҷкәынымзазы иԥеи 73-ҩык ашәан аибашьцәеи ицны, аурыс ар Аԥсны имҩаԥыргоз акәылара далахәын, Ҵабал инхоз ауааԥсыра рҿагыланы. Иԥсҭазаара далҵит 1841 шықәсазы цәыббрамзазы Туахы, Нхыҵ-Кавказтәи ашьхарыуаа дрылагыланы данеибашьуаз. Циоҟ иан Дигорхан ихәыҷқәа рхылаԥшра лнапы ианырҵеит (иҭынха Кәасҭагьы уахь дналаҵаны).
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:19-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1841 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ашәануаа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа]] | Циоҟ (Михаил) Дадышь – Шәантәылатәи аҳра ахәҭак анапхгаҩы, Чубехеви зтәыз.
Абиографиа
Иаб Мсоусҭ данԥсы ашьҭахь (1821), иан Гиго-ҳаным (Дигорхан) лыцхыраарала активла лылахәылареи рыла аҳра анапхгара азиуан. Урыстәыла адлара амҩаԥгаразы Қарҭ даннеи, Дигорхан ишиашоу Розен диԥылеит, насгьы лԥа Циоҟ ихьӡала Урыстәыла дшалало ала аҭоуба шьҭалҵеит. Розен Циоҟ ихьӡала асаламшәҟәы иҩит, уаҟа ажәа ҟаиҵеит Чубехеви импыҵахаларазы, насгьы аҳ ихьӡала ашәарҭадара шииҭо.
1833 шықәсазы мшаԥымзазы Циоҟ аҭоуба шьҭеиҵеит, лаҵарамзазы Ҭатарҟан. Аҳратә напхгара Ҭатарҟани Циоҟи иҟарҵаз аҳәара иазыӡырҩӡомызт - урҭ рыҩџьагьы Шәантәыла заҵәык ртәхарц рҭахын. Аимпериа аинтересс иамаз ҩыџьа аԥшәма ԥсыҽқәа рыҟазаара акәын, иӷәӷәоу аӡәы иакәымкәа, убри аҟнытә анапхгаҩы официалла Дадышьтәи аҳра ҩ-хәҭакны аихшара дақәшаҳаҭхеит. Аҳәынҭқарратә усзуҩцәа ишиашоу рылахәхарала, ахылаԥшра официалла ианазхаҵаха ашьҭахь, Циоҟ (Михаил ихьӡҵас) Ҭаҭарҟани (Никәала) рыҳәара ҟалеит.
1833 шықәсазы ԥхынҷкәынымза 9 азы Циоҟ, Ҭаҭарҟан ԥхынҷкәынымза 25 рзы иреиҳау аҳамҭақәа ирыдыркылеит. Уажәшьҭанархыс Циоҟи Ҭаҭарҟани Шәантәыла аҳцәа ҳәа ирышьҭоуп. 1834 ашықәс азы аофициалтә дыргақәеи атитулқәеи иҭан, иара убри аамҭазгьы амаиор ичын инашьан, иӡаахра ашьҭахь Михаил ахьӡгьы ирҭеит. Иара Шәантәыла инхоз амиссионерцәа дрыцхраауан. 1840 шықәсазы ԥхынҷкәынымзазы иԥеи 73-ҩык ашәан аибашьцәеи ицны, аурыс ар Аԥсны имҩаԥыргоз акәылара далахәын, Ҵабал инхоз ауааԥсыра рҿагыланы. Иԥсҭазаара далҵит 1841 шықәсазы цәыббрамзазы Туахы, Нхыҵ-Кавказтәи ашьхарыуаа дрылагыланы данеибашьуаз. Циоҟ иан Дигорхан ихәыҷқәа рхылаԥшра лнапы ианырҵеит (иҭынха Кәасҭагьы уахь дналаҵаны).
Азгәаҭақәа
Акатегориа:19-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1841 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Ашәануаа
Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа |
44160 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Валиде-сулҭан | Валиде-сулҭан | '''Валиде-сулҭан''' ({{lang-ota|والده سلطان}} - «асулҭан иан») — 16-тәи ашәышықәса инаркны ахархәара змоу [[Османтәи аимпериа|Османтәи Аимпериа]] анапхгара зуаз асулҭан иан лтитул ауп.
Раԥхьаӡа атитул змаз Ҳафса-сулҭан лакәын, асулҭан Шәлиман I иан. Аҳәса рсулҭанра аамҭазы раԥхьаӡа ари атитул змаз Нурбану-сулҭан лакәын, асулҭан Мурад III иан<ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://djvu.online/file/2yUoFw5tq2qGy?ysclid=m27y4dxdks540590282|Ахьӡ=Финкел|Ажәла=Керолаин|Астатиа ахьӡ=Османтәи аимпериа аҭоурых. Осман иԥхыӡ|Ашықәс=2012}}</ref><ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://wonderfulturkey.wordpress.com/sakaoglu/|Ахьӡ=Неџьдеҭ|Ажәла=Сакаоӷлу|Астатиа ахьӡ=Bu mülkün kadın sultanları.|Ашықәс=2015|Адаҟьа=199-201}}</ref>. Валиде-сулҭан ҳәа атитул алагалара аламҭалазы, асельџьуқцәа рҵас ала, Ҳаҭун ҳәа атитул рхы иадырхәон. Анаҩс, Валиде-сулҭан ҳәа атитул ацны, атитулқәа меҳд-и улиа-и салтанат<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://islamansiklopedisi.org.tr/valide-sultan|Ахьӡ=Али|Ажәла=Ақылдыз|Астатиа ахьӡ=Valide Sultan|Ашықәс=2012|Адаҟьа=494-499}}</ref> (Османтәи. مهد علياي سلطنت ) - «Сулҭан ду игәыҵха»<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://rusneb.ru/catalog/000201_000010_BJVVV339426/|Ахьӡ=Ентони|Ажәла=Олдерсон|Астатиа ахьӡ=Османтәи адинастиа ашьақәгылашьа|Ашықәс=1956|Адаҟьа=|Аҭыԥ=Оқсфорд}}</ref>, валиде-и падишаҳ<ref name=":0" />
Османтәи аимпериа аҭоурых иаҵанакуеит ҩажәи жәафҩык асулҭанцәеи халифки. Идыруеит ҩажәи хҩык раҟара асулҭанцәа ранацәа, урҭ рҳәынҭқарра рбарц азы инхоз<ref name=":0" />. Ҩ-ҭагылазаашьак рҿы аишьцәа зегьы асулҭанцәаны иҟалеит (Мурад IV, Ибраҳим I / Мысҭафа II, Аҳмаҭ III), ранацәа Кьосем-сулҭани, Еметуллаҳ Рабиа Гьулнушь-сулҭани аҩынтә Валиде ҳәа атитул роуит<ref name=":1" />. Зны асулҭан аҳҭынраҿы иан лусқәа налыгӡон ианԥса Пиристу Қадын-ефенди<ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://books.google.ru/books?id=0fuCPgAACAAJ|Ахьӡ=Иавуз|Ажәла=Баҳадыроӷлу|Астатиа ахьӡ=Resimli Osmanlı tarihi|Ашықәс=2007}}</ref><ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://books.google.ru/books?id=HuZTefumFSQC|Ахьӡ=|Ажәла=|Астатиа ахьӡ=Ауадалық, апринсеса, арҵаҩы: Абжьқәа османтәи ауадалықь аҟантә.|Ашықәс=2010|Адаҟьақәа=123-140}}</ref>. Асулҭан данԥслак, мамзаргьы аҳра данахгалак, иуадалықь зегьы Ажәытәтәи аҳҭныҟа идәықәырҵон, уантәи иара ихаҭыԥуаҩ аҳра данахагыла ашьҭахь, аҵыхәтәантәи иан дааԥхьон, лара, Валиде Алаиа ацеремониа ду аан , ари атитул лоуан, анаҩс лԥа иуадалықь напхгара азылуан, насгьы «аҳәынҭқарра раԥхьатәи аԥҳәыс» ҳәа ҳаҭыр лықәырҵон<ref name=":1" />. Лыҷкәын аҳра аниуаз аамҭазы, ауадалықь аҿы зегь реиҳа анырра змаз асулҭан иан лакәын. Аҳҭынра аҩныҵҟеи анҭыҵи аҳаҭыр ду лыман, анырра ду лыман, лассы-лассы аҳәынҭқарратә усқәа лхы рылалырхәуан. Ан лԥа иҳәынҭқарра аан дымԥсызҭгьы, мамзаргьы уи аан дыԥсызҭгьы, лзинқәеи, лҭакԥхықәрақәеи, зны-зынлагьы лҭакԥхықәрақәеи рыхәҭак асулҭан ихылаԥшҩы, ҳазнедар-усҭа (ауадалықь анапхгаҩы)<ref name=":1" />. Асулҭанцәа ранацәа аполитикаҿы анырра ду роуит 16-17-тәи ашәышықәсақәа рзы – “Аҳәса рсулҭанра” аамҭазы. Ари апериод аҿы зегь реиҳа аҵакы змоу ауаа рахь иаҵанакуан Нурбану-сулҭан (Мурад III иан), Софие-сулҭан (Меҳмед III иан), Кьосем-сулҭан (Мурад IV, Ибраҳим I ран) иара убас Ҭурҳан-сулҭан (Меҳмед IV иан).
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Валиде-сулҭан| ]]
[[Акатегориа:Османтәи асулҭанцәа рыҳәсақәа]]
[[Акатегориа:Аҳкәажәцәа рыхьӡынҵақәа]]
[[Акатегориа:Османтәи атитулқәа]]
[[Акатегориа:Османтәи аимпериа иҟаз аҳәса]] | Валиде-сулҭан ( - «асулҭан иан») — 16-тәи ашәышықәса инаркны ахархәара змоу Османтәи Аимпериа анапхгара зуаз асулҭан иан лтитул ауп.
Раԥхьаӡа атитул змаз Ҳафса-сулҭан лакәын, асулҭан Шәлиман I иан. Аҳәса рсулҭанра аамҭазы раԥхьаӡа ари атитул змаз Нурбану-сулҭан лакәын, асулҭан Мурад III иан. Валиде-сулҭан ҳәа атитул алагалара аламҭалазы, асельџьуқцәа рҵас ала, Ҳаҭун ҳәа атитул рхы иадырхәон. Анаҩс, Валиде-сулҭан ҳәа атитул ацны, атитулқәа меҳд-и улиа-и салтанат (Османтәи. مهد علياي سلطنت ) - «Сулҭан ду игәыҵха», валиде-и падишаҳ
Османтәи аимпериа аҭоурых иаҵанакуеит ҩажәи жәафҩык асулҭанцәеи халифки. Идыруеит ҩажәи хҩык раҟара асулҭанцәа ранацәа, урҭ рҳәынҭқарра рбарц азы инхоз. Ҩ-ҭагылазаашьак рҿы аишьцәа зегьы асулҭанцәаны иҟалеит (Мурад IV, Ибраҳим I / Мысҭафа II, Аҳмаҭ III), ранацәа Кьосем-сулҭани, Еметуллаҳ Рабиа Гьулнушь-сулҭани аҩынтә Валиде ҳәа атитул роуит. Зны асулҭан аҳҭынраҿы иан лусқәа налыгӡон ианԥса Пиристу Қадын-ефенди. Асулҭан данԥслак, мамзаргьы аҳра данахгалак, иуадалықь зегьы Ажәытәтәи аҳҭныҟа идәықәырҵон, уантәи иара ихаҭыԥуаҩ аҳра данахагыла ашьҭахь, аҵыхәтәантәи иан дааԥхьон, лара, Валиде Алаиа ацеремониа ду аан , ари атитул лоуан, анаҩс лԥа иуадалықь напхгара азылуан, насгьы «аҳәынҭқарра раԥхьатәи аԥҳәыс» ҳәа ҳаҭыр лықәырҵон. Лыҷкәын аҳра аниуаз аамҭазы, ауадалықь аҿы зегь реиҳа анырра змаз асулҭан иан лакәын. Аҳҭынра аҩныҵҟеи анҭыҵи аҳаҭыр ду лыман, анырра ду лыман, лассы-лассы аҳәынҭқарратә усқәа лхы рылалырхәуан. Ан лԥа иҳәынҭқарра аан дымԥсызҭгьы, мамзаргьы уи аан дыԥсызҭгьы, лзинқәеи, лҭакԥхықәрақәеи, зны-зынлагьы лҭакԥхықәрақәеи рыхәҭак асулҭан ихылаԥшҩы, ҳазнедар-усҭа (ауадалықь анапхгаҩы). Асулҭанцәа ранацәа аполитикаҿы анырра ду роуит 16-17-тәи ашәышықәсақәа рзы – “Аҳәса рсулҭанра” аамҭазы. Ари апериод аҿы зегь реиҳа аҵакы змоу ауаа рахь иаҵанакуан Нурбану-сулҭан (Мурад III иан), Софие-сулҭан (Меҳмед III иан), Кьосем-сулҭан (Мурад IV, Ибраҳим I ран) иара убас Ҭурҳан-сулҭан (Меҳмед IV иан).
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Османтәи асулҭанцәа рыҳәсақәа
Акатегориа:Аҳкәажәцәа рыхьӡынҵақәа
Акатегориа:Османтәи атитулқәа
Акатегориа:Османтәи аимпериа иҟаз аҳәса |
44156 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Манча_(Мырзаҟантәи) | Чачба, Манча (Мырзаҟантәи) | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Манча Мырзаҟантәи
|даҽа ахьӡ=Манча Чачба
|амаҵура=[[Мырзаҟан|Мырзаҟан анапхгаҩы]]
|инаркны=[[1805]]
|рҟынӡа=[[1813]]
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Меҳмед-беи |Меҳмед-беи Чачба]]
|аҭынха=[[Адиан, Леуан V |Леуан V Адиан]]
|аира арыцхә=~[[1768]]
|аира аҭыԥ=[[Бедиа]], [[Мырзаҟан]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1813]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Бедиа]], [[Мырзаҟан]]
|аԥҳәыс=аҳкәажә Татиа (Бежьан Абашьиӡе иԥҳа)<br />аҳкәажә Қьаҭауан (Гьыргәал Адиан иԥҳа)
|ахәыҷқәа=Алықьсандр, Дырмит, Така, аԥҳа
|ани аби=аҭауад Салуман Чачба
}}
'''Манча Мырзаҟантәи''' – аԥсуа ҭауад, Мырзаҟан анапхгаҩы (1805-1813) шықәсқәа рзы. Аурыс маҵураҿы аполковник ичын инашьан<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал}}</ref>.
== Абиографиа ==
Манча Чачба диит 1768 шықәсазы [[Бедиа|ақ. Бедиа]], аҭауад Салуман Чачба иҭаҳцәаҿы. 1805 шықәсазы, анапхгаҩы [[Чачба, Меҳмед-беи|Меҳмед]] данԥсы ашьҭахь, закәанда [[Мырзаҟан]] дахагылоит. Ԥхынгәы 9 аҽны [[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]], ақыҭа Банӡаҿ, Манчеи мырзаҟантәи аамсҭареи рнапаҵырҩит аҭоуба, аурыс аҳәынҭқар иахь:
<blockquote>
''Ҳара, ҵҟа знапы аҵаҩҩу, аԥсуа ҭауадацәа, Мырзаҟан аԥшәмацәа, ҳадгьылеи, ҳҭауадацәеи, ҳаамсҭацәеи ҳаманы ҳадлоит атәра Иара Иимператортә Иаҳаракыра, иабзиазурала аурыс ҳәынҭқар иахь; Ҳқәоит амчра ду змоу Анцәеи иԥшьоу Аевангелие алеи шәзықәгәыӷуа атәқәа реиԥш ҳҟаларц наунагӡа Иара Иимператортә Иаҳаракыра иахь аҳәатәхамҵареи аԥсахреи ахаан аамԥшра, ма егьырҭ ахатәхамҵара аадырԥшыр, иаразнак ишәаҳҳәоит иахьцо; ус ианыҟаҳамҵа , хыхь ишану еиԥш, ҳашәиаат Анцәеи Аевангелие рыла, насгьы ҳаҭәеимшьаат Ибзиазура Аҳәынҭқар''<ref name=":0" />''.''
</blockquote>
Нанҳәа 10 рзы аин. И.В.Гудович Манча Чачбеи [[Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа|Агыртәыла аҳкәажәду]] (Агыртә-Леҷхәымтәи рырдыԥхьала) лыруааи, иара убас аурыс архәҭақәа ҩ-ҟәырак азин риҭеит аҳиԥа [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] ацхыраара ирҭарц<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2017|Ажәла=Гәынба|Ахьӡ=Михаил|Астатиа ахьӡ=Сефербеи|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Gumba_M_Seferbey_2017.pdf|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=АБИГИ}}</ref>. Аруаа [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] амцәаз иҭаркеит, усҟан [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ацхыраара ду изааит.
[[Ԥаҭ|Ԥуҭтәи]] акомендант Қәычықә-беи Чачба (иабшьа-иԥа) х-ӷбак рыла ар иманы абаагәарахь днеит, «абзарбзанқәеи аџьаԥҳаныи змаз асқьарцәа ргәыԥ» ицны, 300-ҩык рҟынӡа азыхәцәеи дгьылла иааит<ref name=":1" />. Иара убас, аҭырқәа хәыцра змаз аԥсуа аамсҭара [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] идгылеит, урҭ дрылан иашьа гәакьа [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]]. Абаа зынӡа дгьылла иузымиааиуа иҟалеит. Ари ашьҭахь аруаа рҽеидкыланы [[Гыртәыла аҳра|Гыртәылаҟа]] идәықәлеит, Манча иакәзар Бедиаҟа дхынҳәит.
1809 шықәса ааԥынразы аҭынчратә еиҿцәажәарақәа аанкылан, [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылеи]] [[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәылеи]] рыбжьара аибашьра еиҭалагеит. Кавказ анҭыҵтәи Амшын Еиқәа аԥшаҳәа ахылаԥшра азы зегь реиҳа ихадоу стратегиатә усны иҟан аҭырқәа флот аанкыларазы, Ԥуҭтәи абааш (Фаш-Қале) агара. 1809 шықәсазы аинрал-маиор Д.З. Орбелиани иӡбеит аԥсуа ҭауадцәа, иара Қәычықә-беи ихаҭагьы дналаҵаны, Редут-Қале ахь днарыԥхьарц, уи дақәшаҳаҭхарц азы агәыӷрақәа зынӡа ишмаҷызгьы<ref name=":1" />.
Раԥхьаӡа Редут-Қале иаарыԥхьеит Манчеи, аҭауад Сослан-беи Чачбеи ([[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алықьсандр]] иашьа). Аҭауад Сослан-беи, аҳиԥа [[Чачба, Сафар Алибеи|Сефер-беи]] дмаакәа иарбанзаалак азҵаарақәа рыӡбара мап ацәикит. Аҳиԥа данааи ашьҭахь ауп аиҿцәажәарақәа ианрылага, уа аԥсуа ҭауадцәа Қәычықә-беи аурысқәа рган дадгыларц азы аметодқәеи амҩақәеи рыԥшаауан. Ԥуҭ аус аӡбаразы ҷыдала агәыӷра ҟаҵаны аҭауад Сослан-беи аҭауад Арсҭаа дицны маӡала Қәычықә-беи ишҟа ддәықәырҵеит. Аҭауад Қәычықә-беи даархәарц азы иаҭахыз аҳамҭақәа ирызкны, аҭауад Орбелиани, акомендант аибашьратә ҟазшьа шимаз хшыҩзышьҭра азуны, ажәалагала ҟаиҵеит: <blockquote>''... ԥыҭк аҳәызбақәеи аҳәақәеи... зыхә цәгьоу амацәазқәеи амедалқәеи''<ref name=":1" />''.'' </blockquote>Агәҭакы ҟаҵан, аплан қәҿиарала ихыркәшахарц азы, зыхә цәгьоу аҳәақәеи руак аимператор ихьӡала Қәычықә-беи ирҭарц, «убри ала аҳамҭа аҵакы еиҳа иӷәӷәахарц азы», иԥҳәыс лзы амацәазгьы. Аха Қәычықә-беи [[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәыла]] имҭиит, мап икит. Дшаарымхәо дырны, аурысцәа ишьақәдыргылеит [[Ԥаҭ|Ԥуҭ]] шырго аплан. 1809 шықәсазы нанҳәамза 13 аҽны, аҭауад Орбелиани, 12 ҟәыраки, 50-ҩык аказакцәеи, аибашьтә маҭәахәқәеи рыла злашьақәгылаз агәыԥ Ԥуҭ абаатә форштадт рнапаҿы иааганы, абаагәара ахаҭа амацәаз иҭаркит.
Асулҭан, [[Ԥаҭ|Ԥуҭ]] ихьчарц азы, уахь ҩажәа нызқьҩык рыла ар ааишьҭит, асерасқьыр Шьрыф-ԥашьа напхгара зиҭоз. Белевтәи аҟәыра амчра зегьы Орбелиани ицхрааразы ицеит, иара убасгьы хатәгәаԥхарала иааз мырзаҟанаа ргәыԥ аҭауад Манча анапхгара рзиуан. Хымз рыҩныҵҟа Ԥуҭтәи абааш ақәлара активла иалахәын. Абаа зыхьчоз ӷәӷәала рҿагылара ашьҭахь, Қәычықә-беи абаа акомендант, 1809 шықәсазы абҵарамза 15 азы, мчыла акапитулиациа ирҟаҵаны, Ҭырқәтәылаҟа дцеит<ref name=":1" />. Уи иаанарԥшит Манча аимператор игәцаракра дшазыхиаз.
1810 ашықәс азы [[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла аҳ]] [[Адиан, Леуан V|Леуан Адиан]] игәаԥхарала Манча ''Мырзаҟан Амоурав'' ҳәа атитул ииҭеит<ref name=":0" />.
== Аԥсра ==
Еицырдыруа ажәлар рҿапыцтә ҳәаамҭаҿы, уи амаҵуҩцәа рыҭираҿы аҭауадцәа ргәыԥ напхгара азҭоз уаҩык иаҳасабала дазгәаҭоуп<ref name=":0" />. Иара игәаԥхарала, аӡӷабцәа ԥшӡақәа лассы-лассы имҵарсны иигон. Ҽнак Манча аԥҳәызба ԥшӡак дибеит. Иара дымҵарсны дганы, ахьымӡӷ даиргеит. Аха ари аԥҳәызба Маџьели (Маџь) Кәарацхьелиа иԥҳәыс лакәны иааԥшит<ref name=":0" />. Аҭауад [[Бедиа]] даныҟаз, Маџьа ашьшьыҳәа диқәлан, дигьишьит. Иаразнак дырбаандыҩыртәит, аха мырзаҟантәи аӡбарҭа иаӡбеит дрымшьырц, иҭаацәа иманы Бзыԥныҟа дахыргарц. Иԥсра ашьҭахь иԥацәа рықәранамӡара иахҟьаны рабшьа, Гыртәыла аҳ [[Адиан, Леуан V|Леуан V Адиан]] [[Мырзаҟан]] инапаҿы иааигоит<ref name=":0" /><ref name=":1" />.
== Аҭаҳцәа ==
Манча Чачба раԥхьа ԥҳәысс дааигеит аҳкәажә Татиа Бежьан-иԥҳа Абашьиӡе. Урҭ анеилыҵ ашьҭахь ԥҳәысс дааигоит агыруа [[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа|аҳ Гьыргәал]] иԥҳа – Қьаҭауан. Қьаҭауан лҟынтә иит<ref name=":0" />:
* Алықьсандр (1808-1829) – аҭауад, [[Мырзаҟан]] аҭынха.
* Дырмит (1810-1833) – аҭауад, [[Мырзаҟан]] аҭынха.
Иара убасгьы:
* Така (?-1866) – аамсҭа.
* Идырым иԥҳа – аамсҭаԥҳәыс.
Абарҭ рыҩџьыгьы ран дазусҭо еилкаам, аха иаҳҳәар ҳалшоит ран аамсҭашәаратә шьа шлыламыз<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:Манча Чачба (Мырзаҟантәи)}}
[[Акатегориа:1768 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1813 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Мырзаҟан анапхгаҩцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Манча Мырзаҟантәи – аԥсуа ҭауад, Мырзаҟан анапхгаҩы (1805-1813) шықәсқәа рзы. Аурыс маҵураҿы аполковник ичын инашьан.
Абиографиа
Манча Чачба диит 1768 шықәсазы ақ. Бедиа, аҭауад Салуман Чачба иҭаҳцәаҿы. 1805 шықәсазы, анапхгаҩы Меҳмед данԥсы ашьҭахь, закәанда Мырзаҟан дахагылоит. Ԥхынгәы 9 аҽны Гыртәыла, ақыҭа Банӡаҿ, Манчеи мырзаҟантәи аамсҭареи рнапаҵырҩит аҭоуба, аурыс аҳәынҭқар иахь:
Ҳара, ҵҟа знапы аҵаҩҩу, аԥсуа ҭауадацәа, Мырзаҟан аԥшәмацәа, ҳадгьылеи, ҳҭауадацәеи, ҳаамсҭацәеи ҳаманы ҳадлоит атәра Иара Иимператортә Иаҳаракыра, иабзиазурала аурыс ҳәынҭқар иахь; Ҳқәоит амчра ду змоу Анцәеи иԥшьоу Аевангелие алеи шәзықәгәыӷуа атәқәа реиԥш ҳҟаларц наунагӡа Иара Иимператортә Иаҳаракыра иахь аҳәатәхамҵареи аԥсахреи ахаан аамԥшра, ма егьырҭ ахатәхамҵара аадырԥшыр, иаразнак ишәаҳҳәоит иахьцо; ус ианыҟаҳамҵа , хыхь ишану еиԥш, ҳашәиаат Анцәеи Аевангелие рыла, насгьы ҳаҭәеимшьаат Ибзиазура Аҳәынҭқар.
Нанҳәа 10 рзы аин. И.В.Гудович Манча Чачбеи Агыртәыла аҳкәажәду (Агыртә-Леҷхәымтәи рырдыԥхьала) лыруааи, иара убас аурыс архәҭақәа ҩ-ҟәырак азин риҭеит аҳиԥа Сафар-беи ацхыраара ирҭарц. Аруаа Аҟәа-Қале амцәаз иҭаркеит, усҟан Аслан-беи ацхыраара ду изааит.
Ԥуҭтәи акомендант Қәычықә-беи Чачба (иабшьа-иԥа) х-ӷбак рыла ар иманы абаагәарахь днеит, «абзарбзанқәеи аџьаԥҳаныи змаз асқьарцәа ргәыԥ» ицны, 300-ҩык рҟынӡа азыхәцәеи дгьылла иааит. Иара убас, аҭырқәа хәыцра змаз аԥсуа аамсҭара Аслан-беи идгылеит, урҭ дрылан иашьа гәакьа Ҳасан-беи. Абаа зынӡа дгьылла иузымиааиуа иҟалеит. Ари ашьҭахь аруаа рҽеидкыланы Гыртәылаҟа идәықәлеит, Манча иакәзар Бедиаҟа дхынҳәит.
1809 шықәса ааԥынразы аҭынчратә еиҿцәажәарақәа аанкылан, Урыстәылеи Ҭырқәтәылеи рыбжьара аибашьра еиҭалагеит. Кавказ анҭыҵтәи Амшын Еиқәа аԥшаҳәа ахылаԥшра азы зегь реиҳа ихадоу стратегиатә усны иҟан аҭырқәа флот аанкыларазы, Ԥуҭтәи абааш (Фаш-Қале) агара. 1809 шықәсазы аинрал-маиор Д.З. Орбелиани иӡбеит аԥсуа ҭауадцәа, иара Қәычықә-беи ихаҭагьы дналаҵаны, Редут-Қале ахь днарыԥхьарц, уи дақәшаҳаҭхарц азы агәыӷрақәа зынӡа ишмаҷызгьы.
Раԥхьаӡа Редут-Қале иаарыԥхьеит Манчеи, аҭауад Сослан-беи Чачбеи (Алықьсандр иашьа). Аҭауад Сослан-беи, аҳиԥа Сефер-беи дмаакәа иарбанзаалак азҵаарақәа рыӡбара мап ацәикит. Аҳиԥа данааи ашьҭахь ауп аиҿцәажәарақәа ианрылага, уа аԥсуа ҭауадцәа Қәычықә-беи аурысқәа рган дадгыларц азы аметодқәеи амҩақәеи рыԥшаауан. Ԥуҭ аус аӡбаразы ҷыдала агәыӷра ҟаҵаны аҭауад Сослан-беи аҭауад Арсҭаа дицны маӡала Қәычықә-беи ишҟа ддәықәырҵеит. Аҭауад Қәычықә-беи даархәарц азы иаҭахыз аҳамҭақәа ирызкны, аҭауад Орбелиани, акомендант аибашьратә ҟазшьа шимаз хшыҩзышьҭра азуны, ажәалагала ҟаиҵеит: ... ԥыҭк аҳәызбақәеи аҳәақәеи... зыхә цәгьоу амацәазқәеи амедалқәеи. Агәҭакы ҟаҵан, аплан қәҿиарала ихыркәшахарц азы, зыхә цәгьоу аҳәақәеи руак аимператор ихьӡала Қәычықә-беи ирҭарц, «убри ала аҳамҭа аҵакы еиҳа иӷәӷәахарц азы», иԥҳәыс лзы амацәазгьы. Аха Қәычықә-беи Ҭырқәтәыла имҭиит, мап икит. Дшаарымхәо дырны, аурысцәа ишьақәдыргылеит Ԥуҭ шырго аплан. 1809 шықәсазы нанҳәамза 13 аҽны, аҭауад Орбелиани, 12 ҟәыраки, 50-ҩык аказакцәеи, аибашьтә маҭәахәқәеи рыла злашьақәгылаз агәыԥ Ԥуҭ абаатә форштадт рнапаҿы иааганы, абаагәара ахаҭа амацәаз иҭаркит.
Асулҭан, Ԥуҭ ихьчарц азы, уахь ҩажәа нызқьҩык рыла ар ааишьҭит, асерасқьыр Шьрыф-ԥашьа напхгара зиҭоз. Белевтәи аҟәыра амчра зегьы Орбелиани ицхрааразы ицеит, иара убасгьы хатәгәаԥхарала иааз мырзаҟанаа ргәыԥ аҭауад Манча анапхгара рзиуан. Хымз рыҩныҵҟа Ԥуҭтәи абааш ақәлара активла иалахәын. Абаа зыхьчоз ӷәӷәала рҿагылара ашьҭахь, Қәычықә-беи абаа акомендант, 1809 шықәсазы абҵарамза 15 азы, мчыла акапитулиациа ирҟаҵаны, Ҭырқәтәылаҟа дцеит. Уи иаанарԥшит Манча аимператор игәцаракра дшазыхиаз.
1810 ашықәс азы Гыртәыла аҳ Леуан Адиан игәаԥхарала Манча Мырзаҟан Амоурав ҳәа атитул ииҭеит.
Аԥсра
Еицырдыруа ажәлар рҿапыцтә ҳәаамҭаҿы, уи амаҵуҩцәа рыҭираҿы аҭауадцәа ргәыԥ напхгара азҭоз уаҩык иаҳасабала дазгәаҭоуп. Иара игәаԥхарала, аӡӷабцәа ԥшӡақәа лассы-лассы имҵарсны иигон. Ҽнак Манча аԥҳәызба ԥшӡак дибеит. Иара дымҵарсны дганы, ахьымӡӷ даиргеит. Аха ари аԥҳәызба Маџьели (Маџь) Кәарацхьелиа иԥҳәыс лакәны иааԥшит. Аҭауад Бедиа даныҟаз, Маџьа ашьшьыҳәа диқәлан, дигьишьит. Иаразнак дырбаандыҩыртәит, аха мырзаҟантәи аӡбарҭа иаӡбеит дрымшьырц, иҭаацәа иманы Бзыԥныҟа дахыргарц. Иԥсра ашьҭахь иԥацәа рықәранамӡара иахҟьаны рабшьа, Гыртәыла аҳ Леуан V Адиан Мырзаҟан инапаҿы иааигоит.
Аҭаҳцәа
Манча Чачба раԥхьа ԥҳәысс дааигеит аҳкәажә Татиа Бежьан-иԥҳа Абашьиӡе. Урҭ анеилыҵ ашьҭахь ԥҳәысс дааигоит агыруа аҳ Гьыргәал иԥҳа – Қьаҭауан. Қьаҭауан лҟынтә иит:
Алықьсандр (1808-1829) – аҭауад, Мырзаҟан аҭынха.
Дырмит (1810-1833) – аҭауад, Мырзаҟан аҭынха.
Иара убасгьы:
Така (?-1866) – аамсҭа.
Идырым иԥҳа – аамсҭаԥҳәыс.
Абарҭ рыҩџьыгьы ран дазусҭо еилкаам, аха иаҳҳәар ҳалшоит ран аамсҭашәаратә шьа шлыламыз.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1768 шықәсазы ииз
Акатегориа:1813 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Мырзаҟан анапхгаҩцәа
Акатегориа:Чачаа |
44167 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Шәантәылатәи_аҳра | Шәантәылатәи аҳра | {{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|астатус=Аҳра
|ахьӡ=Шәантәылатәи аҳра
|даҽа ахьӡ=სვანეთის სამთავრო
|абираҟ=Banner of the Principality of Svaneti.svg
|адинастиа=Дадышь
|адин=Ақьырсианра
|аҳҭнықалақь=Ԥари
|ашьақәгылара=1463
|аӡра=1858
|аофициалтә бызшәа=[[ақырҭуа бызшәа]]
|абызшәақәа=[[ашәануа бызшәа]]
|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара=10 нызқь
}}
'''Шәантәылатәи аҳра''' — 15-тәи ашәышықәса аҩбатәи абжа инаркны 1858 рҟынӡа Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла афеодалтә аҳра акәын. Шәантәылатәи аҳра иаҵанакуан Хыхтәи Шәантәыла амраҭашәаратәи ахәҭа (Егры аӡиас адәҳәыԥш) Бали ҳәа изышьҭоу ахәы (Латали мраҭашәарала) инаркны Цвимзагар (Џьвари мраҭашәарала) аҟынӡа, уи Бечо, Лечкан, Ецери, Цумари, насгьы Чубехеви.
== Аҭоурых ==
Шәантәылатәи [[Аҳмада|аҳмадара]] [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аҵакырадгьыл-наԥхгаратәи еидкылақәа ируакын. Вахушҭи Багратион ари аҳмадара аӡбахә иҳәеит 8 аҳмадарақәа рҟны, иара излеиҳәо ала, урҭ еиҿызкааз Аԥсны раԥхьатәи аԥсҳа [[Леуан II]] иоуп. Шәантәылатәи аҳмадараҿ, [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] ианыхәҭакыз, Марышьаа рыжәла аҳра руан, ари даара акраҵанакуан (иаауп аверсиа Марышьаа Амаршьанаа шраку)<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1963|Ажәла=Тумонов|Ахьӡ=Кирил|Астатиа ахьӡ=Кавказ ақьырсиантә ҭоурых аҭҵаара.|Адаҟьа=257|Аҭыԥ=Вашингтон араион|Аҭыжьырҭа=Џьорџьтаунтәи ауниверситет апресса|Азхьарԥш=https://rusneb.ru/catalog/000202_000006_433959/}}</ref>.
[[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аполитикатә ԥсҭазаараҿы Марышьаа ароль ду нарыгӡеит. 864 шықәсазы Џьавахьеҭ аҳмадас дҟалеит Звиад Марышь. Џьавахеҭ иҟоу Кәымурдо аныҳәарҭа аргыларатә ҩыра излаҳәо ала, уи Џьавахеҭ даауп, избанзар Аԥсҳа иуаажәлар дахьреиуа азы.
Шәантәыла аҳраҿы 66 қыҭа ыҟан, 1000 гәара раҟара мамзаргьы 9500-10,000 уаҩы нхон. Асоциал-политикатә еиҿкаареи аизыҟазаашьақәеи ақырҭуа реилазаара еиԥшын. Адинтә сфераҿы Шәантәыла ахадара аҷҟәандыр Цаишели инапы ианын. Араҟа иҟоу ақьырсиантә уахәамақәа рҟынтә Пхутреритәи Аԥаимбар Уахәама аԥшӡареи абеиареи рыла иалкаан.
Шәантәылатәи аҳра аԥҵаразы ақәԥара иалагеит Дадышьаа Фуҭеи Оҭари Дуи рнапхгараан, урҭ рҭынхацәа Сорҭман, Росҭом, Ҭенгьыз уҳәа егьырҭгьы еицлабуа Рихгви рабиԥара иаҿагылан, уи аҵыхәтәан зынӡа иӡит.
== Шәантәылатәи аҳра Урыстәылатәи аимпериа ахәҭак аҳасабала ==
Аҳ иҭынхацәа - Баба-Циоҟ - Мсоусҭи, [[Дадышь, Михаил|Циоҟи]], Ҭаҭарҟани уҳәа убас егьырҭгьы ахыдатә аҭыԥ азы еибашьуан. 19-тәи ашәышықәсазы 20-тәи ашықәсқәа рзы урҭ рҭаацәареи раҳреи ҩ-хәҭакны еиҟәшеит: Дадышьаа рыҟәша еиҳабы Чубехеви ([[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]] аҳәаатә ҵакыра) ааннакылеит, еиҵбы аҟәша Ецери, Чумари, Бечо-Лечкани. Аҩ-ҟәша раҳцәа рҽазыршәеит амчра заҵәык, Шәантәыла зегьы рымхра. 1833 ашықәсазы Дадышьа [[Урыстәылатәи аимпериа]] ахадара рыдыркылеит, аха аԥхьагыларазы ақәԥара ааныркыломызт, уи зны-зынла Мокишпеи аҭауадацәеи аусуҩцәеи рықәгыларала ихыркәшахон. [[Адиан|Адианаа]] еиҿагылоз Дадышьаа русқәа лассы-лассы рҽаладырхәуан. Иахьынӡазалшоз ашьҭашәарыцарақәа ирықәшәаз Чубехевтәи Дадышьаа аибашьра иаҿын. 1857 ашықәс азы [[Дадышь, Кәасҭа|Кәасҭа (Мырзаҟан)]] [[Қәҭешь]] аинрал-губернатор Гагарин дишьит. [[Дадышь, Кәасҭа|Кәасҭа]], аҭыԥантәи аӡбарҭа иаднакылаз аӡбарала, еихсны дыршьит, насгьы иҭаацәа хара имгакәа Урыстәыла харатәи агуберниақәа рахь иахыган. Уи ашьҭахь, Шәантәыла аҳра официалла иқәган, ахҵәара иацәынхаз Дадышьаа Шәантәыла хаҭалатәи адгьыл зтәыз ракәны иаанхеит<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1962|Ажәла=Ленг|Ахьӡ=Давид Маршалл|Астатиа ахьӡ=Қырҭтәыла аҭоурых ҿыц|Адаҟьа=96-97|Аҭыԥ=Лондон|Аҭыжьырҭа=Weidenfeld and Nicolson|Азхьарԥш=}}</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Шәантәыла]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурыхтә аҳрақәа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи аимпериа]] | Шәантәылатәи аҳра — 15-тәи ашәышықәса аҩбатәи абжа инаркны 1858 рҟынӡа Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла афеодалтә аҳра акәын. Шәантәылатәи аҳра иаҵанакуан Хыхтәи Шәантәыла амраҭашәаратәи ахәҭа (Егры аӡиас адәҳәыԥш) Бали ҳәа изышьҭоу ахәы (Латали мраҭашәарала) инаркны Цвимзагар (Џьвари мраҭашәарала) аҟынӡа, уи Бечо, Лечкан, Ецери, Цумари, насгьы Чубехеви.
Аҭоурых
Шәантәылатәи аҳмадара Аԥсуа аҳраду аҵакырадгьыл-наԥхгаратәи еидкылақәа ируакын. Вахушҭи Багратион ари аҳмадара аӡбахә иҳәеит 8 аҳмадарақәа рҟны, иара излеиҳәо ала, урҭ еиҿызкааз Аԥсны раԥхьатәи аԥсҳа Леуан II иоуп. Шәантәылатәи аҳмадараҿ, Аԥсуа аҳраду ианыхәҭакыз, Марышьаа рыжәла аҳра руан, ари даара акраҵанакуан (иаауп аверсиа Марышьаа Амаршьанаа шраку).
Аԥсуа аҳраду аполитикатә ԥсҭазаараҿы Марышьаа ароль ду нарыгӡеит. 864 шықәсазы Џьавахьеҭ аҳмадас дҟалеит Звиад Марышь. Џьавахеҭ иҟоу Кәымурдо аныҳәарҭа аргыларатә ҩыра излаҳәо ала, уи Џьавахеҭ даауп, избанзар Аԥсҳа иуаажәлар дахьреиуа азы.
Шәантәыла аҳраҿы 66 қыҭа ыҟан, 1000 гәара раҟара мамзаргьы 9500-10,000 уаҩы нхон. Асоциал-политикатә еиҿкаареи аизыҟазаашьақәеи ақырҭуа реилазаара еиԥшын. Адинтә сфераҿы Шәантәыла ахадара аҷҟәандыр Цаишели инапы ианын. Араҟа иҟоу ақьырсиантә уахәамақәа рҟынтә Пхутреритәи Аԥаимбар Уахәама аԥшӡареи абеиареи рыла иалкаан.
Шәантәылатәи аҳра аԥҵаразы ақәԥара иалагеит Дадышьаа Фуҭеи Оҭари Дуи рнапхгараан, урҭ рҭынхацәа Сорҭман, Росҭом, Ҭенгьыз уҳәа егьырҭгьы еицлабуа Рихгви рабиԥара иаҿагылан, уи аҵыхәтәан зынӡа иӡит.
Шәантәылатәи аҳра Урыстәылатәи аимпериа ахәҭак аҳасабала
Аҳ иҭынхацәа - Баба-Циоҟ - Мсоусҭи, Циоҟи, Ҭаҭарҟани уҳәа убас егьырҭгьы ахыдатә аҭыԥ азы еибашьуан. 19-тәи ашәышықәсазы 20-тәи ашықәсқәа рзы урҭ рҭаацәареи раҳреи ҩ-хәҭакны еиҟәшеит: Дадышьаа рыҟәша еиҳабы Чубехеви (Гыртәыла аҳәаатә ҵакыра) ааннакылеит, еиҵбы аҟәша Ецери, Чумари, Бечо-Лечкани. Аҩ-ҟәша раҳцәа рҽазыршәеит амчра заҵәык, Шәантәыла зегьы рымхра. 1833 ашықәсазы Дадышьа Урыстәылатәи аимпериа ахадара рыдыркылеит, аха аԥхьагыларазы ақәԥара ааныркыломызт, уи зны-зынла Мокишпеи аҭауадацәеи аусуҩцәеи рықәгыларала ихыркәшахон. Адианаа еиҿагылоз Дадышьаа русқәа лассы-лассы рҽаладырхәуан. Иахьынӡазалшоз ашьҭашәарыцарақәа ирықәшәаз Чубехевтәи Дадышьаа аибашьра иаҿын. 1857 ашықәс азы Кәасҭа (Мырзаҟан) Қәҭешь аинрал-губернатор Гагарин дишьит. Кәасҭа, аҭыԥантәи аӡбарҭа иаднакылаз аӡбарала, еихсны дыршьит, насгьы иҭаацәа хара имгакәа Урыстәыла харатәи агуберниақәа рахь иахыган. Уи ашьҭахь, Шәантәыла аҳра официалла иқәган, ахҵәара иацәынхаз Дадышьаа Шәантәыла хаҭалатәи адгьыл зтәыз ракәны иаанхеит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Шәантәыла
Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурыхтә аҳрақәа
Акатегориа:Урыстәылатәи аимпериа |
44168 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Дадышьԥҳа,_Дигорхан | Дадышьԥҳа, Дигорхан | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Дигорхан Дадышьԥҳа|даҽа ахьӡ=Гиго-ҳаным|амаҵура=[[Шәантәылатәи аҳра |Шәантәылатәи аҳра арегент]]|инаркны=[[1841]]|рҟынӡа=[[1843]]|аԥхьа иҟаз=[[Дадышь, Михаил |Циоҟ]]|аҭынха=[[Дадышь, Кәасҭа |Кәасҭа]]|аԥсра арыцхә=[[1843]]|аԥсра аҭыԥ=Ԥари, [[Шәантәылатәи аҳра]]|ахаҵа=Мсоусҭ Дадышь|ахәыҷқәа=[[Дадышь, Михаил |Циоҟ]]}}
'''Дигорхан Гардаԥҳа''', ма '''Гиго-ҳаным Дадышьԥҳа''' – Чубехеви ([[Шәантәылатәи аҳра|Шәантәыла]]) ахада, Чолури аҳкәажәду.
== Абиографиа ==
Дигорхан Гардаԥҳа лхаҵа Мсоусҭ данԥсы ашьҭахь лыцхыраарала, активла лылахәылареи рыла аҳра анапхгара азылуан. [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] адлара амҩаԥгаразы [[Қарҭ]] даннеи, Дигорхан ишиашоу Розен диԥылеит, насгьы лԥа [[Дадышь, Михаил|Циоҟ]] ихьӡала [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] дшалало ала аҭоуба шьҭалҵеит.
1821-1843 шықәсқәа рзы Чубехеви формалла напхгаҩыс дыҟан. 1833 ашықәс азы лара лаԥхьала Чебехеви [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] иахәҭакхеит. Аҳкәажә Дигорхан амч ду змаз, згәазыҳәара ӷәӷәаз напхгаҩын.
1841 ашықәс инаркны [[Туахы]] аҳратә арраҿы иҭахаз лԥа [[Дадышь, Михаил|Циоҟ]] ихәыҷқәа фҩык ([[Дадышь, Кәасҭа|Кәасҭагьы]] уахь дналаҵаны) дрыхылаԥшуан. Аҳкәажә аурыс ориентациа лыман. 1843 ашықәс азы Ецер-Цхәымар-Беҷо зтәыз Ҭаҭарҟан Дадышь Ԥаритәи лтәарҭа дақәлеит. Дигорхан акраамҭа лхы лыхьчон, аҵыхәтәан амца зкыз абааш дналԥаны дыԥсит.
== Алитература ==
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=1934|Ажәла=Бороздини|Ахьӡ=К.|Азхьарԥш=https://elib.rgo.ru/safe-view/123456789/227198/1/MTA3NDFfQm9yb3pkaW4gSy5BLiBaYWthdmthenNraWUgdm9zcG9taW5hbml5YSBNaW5ncmVsaS5wZGY=|Астатиа ахьӡ=Гыртәылеи Шәантәылеи. 1861-1884}}
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=1926|Ажәла=Габлиани|Ахьӡ=Е.|Азхьарԥш=|Астатиа ахьӡ=Ижәытәугьы иҿыцугьы Шәантәыла}}
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=1978|Ажәла=Гасвиани|Ахьӡ=Г.|Азхьарԥш=https://runivers.ru/lib/book3227/10433/|Астатиа ахьӡ=Ақырҭуа советтә енциклопедиа|Аҭыжьра=3-тәи аҭыжьымҭа|Адаҟьа=331}}
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=2012|Ажәла=Гасвиани|Ахьӡ=Г.|Азхьарԥш=https://ru.wikipedia.org/wiki/Энциклопедия_«Грузия»|Астатиа ахьӡ=Аенциклопедиа “Қырҭтәыла”|Аҭыжьра=2-тәи аҭыжьымҭа|Адаҟьа=257}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1843 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ашәануаа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа]] | Дигорхан Гардаԥҳа, ма Гиго-ҳаным Дадышьԥҳа – Чубехеви (Шәантәыла) ахада, Чолури аҳкәажәду.
Абиографиа
Дигорхан Гардаԥҳа лхаҵа Мсоусҭ данԥсы ашьҭахь лыцхыраарала, активла лылахәылареи рыла аҳра анапхгара азылуан. Урыстәыла адлара амҩаԥгаразы Қарҭ даннеи, Дигорхан ишиашоу Розен диԥылеит, насгьы лԥа Циоҟ ихьӡала Урыстәыла дшалало ала аҭоуба шьҭалҵеит.
1821-1843 шықәсқәа рзы Чубехеви формалла напхгаҩыс дыҟан. 1833 ашықәс азы лара лаԥхьала Чебехеви Урыстәыла иахәҭакхеит. Аҳкәажә Дигорхан амч ду змаз, згәазыҳәара ӷәӷәаз напхгаҩын.
1841 ашықәс инаркны Туахы аҳратә арраҿы иҭахаз лԥа Циоҟ ихәыҷқәа фҩык (Кәасҭагьы уахь дналаҵаны) дрыхылаԥшуан. Аҳкәажә аурыс ориентациа лыман. 1843 ашықәс азы Ецер-Цхәымар-Беҷо зтәыз Ҭаҭарҟан Дадышь Ԥаритәи лтәарҭа дақәлеит. Дигорхан акраамҭа лхы лыхьчон, аҵыхәтәан амца зкыз абааш дналԥаны дыԥсит.
Алитература
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1843 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Ашәануаа
Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа |
44166 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсҳа | Аԥсҳа | '''Аԥсҳа''' – Аԥсуа аҳ ититул ауп<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1991|Ажәла=Лакоба|Аҭыжьырҭа=Алашара|Аҭыԥ=Аҟәа|Ахьӡ=Станислав|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/566-istoriya_abkhazii_uchebnoe_posobie_1991_razdel_2.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых}}</ref><ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=|Ажәла=Руслан|Аҭыжьырҭа=|Аҭыԥ=Аҟәа|Ахьӡ=Агәажәба|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/1100-gozhba_r_stati.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсны абиблиографиа иазку аматериалқәа.}}</ref><ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2021|Ажәла=Денис|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Аҭыԥ=Москва|Ахьӡ=Чачхал|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Istoria_i_proishozhdenie_bagratidov_2021_abh.pdf|Астатиа ахьӡ=БАГРАТРАА рхылҵшьҭреи рыхҭыси}}</ref><ref name=":3">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2019|Ажәла=Кәарҷиа|Аҭыжьырҭа=Academia|Аҭыԥ=Аҟәа|Ахьӡ=В. Е.|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Kvarchiya_V_Sobranie_trudov_I_2019.pdf|Астатиа ахьӡ=АУСУМҬАҚӘА РЕИЗГА|Атом=I}}</ref>.
Атитул «аԥсҳа» ахьынтәааз инҭкааны еилкааӡам. Иҟоуп аԥсҳа «Аԥсны аҳ»<ref name=":0" /> ҳәа еиҭагоуп зҳәақәо, иҟоуп уи атитул «доуҳала иӷәӷәоу»<ref name=":1" />, «аԥсы ҳарак»<ref name=":1" /> ҳәа еиҭазгогьы. Д. Чачхал излеиҳәо ала, аԥсҳа аԥсуа монарх имацара иакәым, егьырҭ аҳрақәеи аҳәынҭқаррақәеи рнапхгаҩцәа ирыхьӡутәыр шалшо (иаҳҳәап, аурыс аԥсҳа Иуа VI, бырзентәи аԥсҳа Елакра I)<ref name=":2" /><ref name=":4">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2019|Ажәла=Чачхал|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Аҭыԥ=Аҟәа|Ахьӡ=Денис|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3718-Chachkhalia_D_Abkhazskoe_tsartstvo_Epokha_Bagrata_II_2019.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳраду. Баграт иаамҭа. 978-1014 шш.|Атом=}}</ref>.
Аԥсҳа аҳәса рҟазшьа змоу “аҳкәажәду”<ref name=":3" /> шыҟоугьы, ари атитул еиҳарак аҳ иҳәсақәа ракәын измаз, аха иҟан аҭагылазаашьақәа, аҳкәажәду ҳәа атитул анапхгара зуаз аҳәсаа ианрыҭаз.
Афбатәи ашәышықәсазы Аԥсны Санигиа, Абазгиа, Аԥсилиа, Мисимианиа раҳрақәа рыла ишьақәгылан. Аха усҟан атитул “аԥсҳа” ыҟамызт, уи аҭыԥан “Ач” ҳәа атитул ахархәара аман, аха дук мырҵыкәа ари атитул Ажәла Ачба (Ач иԥа) ахь ииасит<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Адаҟьа=9|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал}}</ref>.
787 ашықәс азы Аԥсны анапхгаҩыс дҟалеит раԥхьаӡа акәны “аԥсҳа” ҳәа атитул здызкылаз [[Леуан II|аԥсҳа Леуан II]] . Ари атитул Аԥсны официалла ахархәара аман 787 инаркны 1014 рҟынӡа, аԥсуа аԥсҳа [[Баграт II]] ақырҭуа аԥсҳа (меԥе) ититул анидикыла ашьҭахь, иара убасгьы Баграт III ҳәа ахьӡ идикылеит<ref name=":4" />.
Анаҩс Аԥсҳацәа рофициалтә титул “ахцәа раҳ аԥсҳа ду”<ref name=":3" /> ҳәа иҟалеит, аџьамтә «шаҳаншаҳ» ақырҭуа «меԥеҭ меԥе» иреиԥшны.
== Азгәаҭқәа ==
[[Акатегориа:Аԥсҳара]]
[[Акатегориа:Атитулқәа]] | Аԥсҳа – Аԥсуа аҳ ититул ауп.
Атитул «аԥсҳа» ахьынтәааз инҭкааны еилкааӡам. Иҟоуп аԥсҳа «Аԥсны аҳ» ҳәа еиҭагоуп зҳәақәо, иҟоуп уи атитул «доуҳала иӷәӷәоу», «аԥсы ҳарак» ҳәа еиҭазгогьы. Д. Чачхал излеиҳәо ала, аԥсҳа аԥсуа монарх имацара иакәым, егьырҭ аҳрақәеи аҳәынҭқаррақәеи рнапхгаҩцәа ирыхьӡутәыр шалшо (иаҳҳәап, аурыс аԥсҳа Иуа VI, бырзентәи аԥсҳа Елакра I).
Аԥсҳа аҳәса рҟазшьа змоу “аҳкәажәду” шыҟоугьы, ари атитул еиҳарак аҳ иҳәсақәа ракәын измаз, аха иҟан аҭагылазаашьақәа, аҳкәажәду ҳәа атитул анапхгара зуаз аҳәсаа ианрыҭаз.
Афбатәи ашәышықәсазы Аԥсны Санигиа, Абазгиа, Аԥсилиа, Мисимианиа раҳрақәа рыла ишьақәгылан. Аха усҟан атитул “аԥсҳа” ыҟамызт, уи аҭыԥан “Ач” ҳәа атитул ахархәара аман, аха дук мырҵыкәа ари атитул Ажәла Ачба (Ач иԥа) ахь ииасит.
787 ашықәс азы Аԥсны анапхгаҩыс дҟалеит раԥхьаӡа акәны “аԥсҳа” ҳәа атитул здызкылаз аԥсҳа Леуан II . Ари атитул Аԥсны официалла ахархәара аман 787 инаркны 1014 рҟынӡа, аԥсуа аԥсҳа Баграт II ақырҭуа аԥсҳа (меԥе) ититул анидикыла ашьҭахь, иара убасгьы Баграт III ҳәа ахьӡ идикылеит.
Анаҩс Аԥсҳацәа рофициалтә титул “ахцәа раҳ аԥсҳа ду” ҳәа иҟалеит, аџьамтә «шаҳаншаҳ» ақырҭуа «меԥеҭ меԥе» иреиԥшны.
Азгәаҭқәа
Акатегориа:Аԥсҳара
Акатегориа:Атитулқәа |
44182 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Туахы | Туахы | {{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра|астатус=Аҳра|ахьӡ=Туахы|даҽа ахьӡ=[[Аедыгь бызшәа |азыхә.]]Убых Хэгъэгу|аҳҭнықалақь=Аҩардан|ашьақәгылара=XIV ашә.|аӡра=[[1864]]|аофициалтә бызшәа=[[Аубла бызшәа |аублаа бзызшәа]]|абызшәақәа=[[Аубла бызшәа |аублаа бзызшәа]], [[Аедыгь бызшәа |азыхә бызшәа]], [[аԥсуа бызшәа]]|адин=Аԥсылманра|адинастиа=Барзагь}}'''Туахы''' – абжьаратәи ашәышықәсақәа рынҵәамҭазы, [[аублаа]] жәлар рырра-политикатә еиҿкаароуп, аҳроуп.
== Аҭоурых ==
Урыстәылатәи аҭоурыхҭҵааҩцәа изларԥхьаӡо ала, аӡиасқәа Шьахеи Хәасҭеи ирыбжьоу аҵакырадгьылаҿы [[аублаа]] анхара ианалагаз ажәиԥшьтәи ашәышықәса ауп, дара ргәаанагарала, [[аублаа]] маҷк еиҳа ирацәаз, еизааигәоу мраҭашәарахьтәи [[аԥсуаа]] [[Амшын Еиқәа]] аԥшаҳәа аҟынтәи рыхҵәара ианалага Кавказ аҟны.
Туахы аурыс ҭоурыхҭҵааҩцәа ирдыруеит иахьатәи аҳәаақәа рҿы 17-тәи ашәышықәса инаркны (Мраҭашәаратәи аԥсуаа рышьҭрақәа асаӡқәеи дареи еимактәыз амшын аԥшаҳәатә дгьылқәа рыла). Уи иааннакылон Агәҭатәии Хәасҭатәии араионқәа зегьы, иара убас иахьатәи [[Шәача|Шәача ақалақь]] Лазаревтәи араион ахәҭакгьы.
[[Аублаа]] [[аԥсуаа]] ари атәылаҿацә аҟынтәи иҭырцеит 17-тәи ашәышықәсазы, насгьы, [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] еиԥшымкәа, Туахы аҳцәа иахагыламызт, аха амеџьлис (апарламент) ахархәара аман. Уи амеџьлис аублаа 11 рхаҭарнакцәеи ҩыџьа аҳҷыԥсааи асаӡуаи рԥызацәеи алахәын, избан акәзар асаӡуа (чуа) аҳҷыԥсааи рыбжак аублаа раҳра иаланхон.
Аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рыла еилкаауп, 16-тәи ашәышықәса агәҭаны, аублаа ҭауад Каншауо “Ӡепшь” (ԥсышәала иуҳәозар Ӡаԥшь) ҳәа изышьҭоу ахылҵшьҭра (аурыс хыҵхырҭақәа “Диман”[1]) иахьатәи Аҩардан аҵакырадгьыл ааихәеит ашәыуа аҭауад Алоу иҟынтә. Анаҩс, Аҩардантәи аҵакырадгьыл Туахы аҳҭнықалақь акәын, амшынтә хәаахәҭра аинтерес змаз ауыблаа аамсҭашәара уаҟа анхара еиӷьыршьон.
Кавказтәи аибашьра анҵәамҭазы, Аҩардан иҟаз аштаб аҟынтәи Наиб Шамил Мраҭашәаратәи Кавказ ашьхарыуаа рырратә усмҩаԥгатәқәа напхгара рзиуан, Моҳаммед Амин, уи иҳәарала Туахы иҟаз софткеме (абаа) заҵәык Ҩардан идыргылеит.
Туахыи [[Зыхәны|Зыхәныи]] еицыбгеит 1864 ашықәс азы, Кавказтәи аибашьраҿы аурыс аиааира игара иахҟьаны, уи ашьҭахь еизакны мҳаџьырра ицеит, [[Османтәи аимпериа|Османтәи аимпериахь]].
== Туахы аекономика ==
Ихаданы, аублааи аҭырқәцәеи аҭира мҩаԥыргон, насгьы аублаа рыкәша-мыкәшатәи ажәларқәеи дареи ирацәаны реиҿагылара аан ирымхыз аӷьычқәеи амаҵуҩцәеи рыҭира мҩаԥыргон. Ибжьаратәны, зхы иақәиҭыз 10-ҩык аублаа рзы 3-ҩык амаҵуҩцәа ыҟан. Аублаа аҭырқәцәеи еидҳәалан ахәҳахәҭратә усқәа рыла мацара акәымкәа, амцқьареи абырзенцәа рқьырсианра иубарҭоу анырреи џьашьахәыла еилазҵоз амсылман динхаҵаралагьы.
Аублаа ауааԥсыра еиҳарак рнапы алакын арахә рааӡара, ақәаарыхра, абаҳчақәа рааӡара (аӡахәааӡарагьы уахь иналаҵаны). Ицхыраагӡоу ароль нарыгӡон ашьхааӡара, ашәарыцара, еиуеиԥшым анапҟазара.[2]
[[Иналиԥа, Шьалуа Денис-иԥа|Шьалуа Инал-Иԥа]] ишәҟәаҿы Туахы аекономика абас дахцәажәеит:<blockquote>''Урҭ рыбжьара иаҳԥылоит: Ҵаҟатәи Туахы иеиӷьтәыз ацәаӷәагақәеи ацәқәеи акәтаӷьқәеи рыла ацәаӷәаратә мчы ахархәарала ацәаӷәаратә қәаарыхра, ашьхақәа рҿы ацәаӷәаратә қәаарыхра, иара убасгьы урҭ аԥстәқәа амаҭәахәқәа аныргоз, еиҳа имаҷу аҽыуардынқәа рыла, ачарыц, егьырҭ ақыҭанхамҩатә ҵиаақәа анырҵоз (урҭ ачарыц, ақәыр, ачарыц рылаҵон (абаҳчатә усқәа рҿы рхы аладырхәуан (абабыла, аҳәынҵәа, ачеснок, аԥсыӡ ҟаԥшь, ачысмаҭәа, ақәацә). ашьақар хкқәа рыла иҟаз ахарбызқәеи ахарҵәи, аҭәаҵлақәеи, аџьықәреи, еиуеиԥшым аҵиаақәа, уҳәа убас иҵегьы.) Урҭ абаҳчатә усқәеи аӡахәааӡареи рнапы алакын (аҭыԥантәи аӡахәа хкқәа рыла аҩы ҟарҵон, насгьы араӡын ҟарҵон, зны-зынла уи еиҵамызт). афранцызцәа). ашьхааӡараҿы, ашәарыцараҿы, насгьы хәҭак мацара аԥсыӡкраҿы. Аҩны, аҳәа, аӷбаҟаҵара, аӷбаҟаҵара, аӡахра, егьырҭ азанааҭқәа, аҩнтәи анапҟазара уҳәа рҿы аԥышәа ду роуит. 3''</blockquote>И. Клинген иҩуеит <blockquote>... ауааԥсыра рҟынтәи ԥыҭҩык ракәын аибашьра иалахәыз, аха еиҳараҩык, агәымшәара дуи ачҳареи рыла, иара убасгьы акоммуналтә еидгыларақәа рыбзоурала, аԥсабара иаиааины, еиԥмырҟьо ацәҳәыра еизҳазыӷьо ақыҭанхамҩатә тәыланы иҟарҵеит .</blockquote>
== Азгәаҭқәа == | Туахы – абжьаратәи ашәышықәсақәа рынҵәамҭазы, аублаа жәлар рырра-политикатә еиҿкаароуп, аҳроуп.
Аҭоурых
Урыстәылатәи аҭоурыхҭҵааҩцәа изларԥхьаӡо ала, аӡиасқәа Шьахеи Хәасҭеи ирыбжьоу аҵакырадгьылаҿы аублаа анхара ианалагаз ажәиԥшьтәи ашәышықәса ауп, дара ргәаанагарала, аублаа маҷк еиҳа ирацәаз, еизааигәоу мраҭашәарахьтәи аԥсуаа Амшын Еиқәа аԥшаҳәа аҟынтәи рыхҵәара ианалага Кавказ аҟны.
Туахы аурыс ҭоурыхҭҵааҩцәа ирдыруеит иахьатәи аҳәаақәа рҿы 17-тәи ашәышықәса инаркны (Мраҭашәаратәи аԥсуаа рышьҭрақәа асаӡқәеи дареи еимактәыз амшын аԥшаҳәатә дгьылқәа рыла). Уи иааннакылон Агәҭатәии Хәасҭатәии араионқәа зегьы, иара убас иахьатәи Шәача ақалақь Лазаревтәи араион ахәҭакгьы.
Аублаа аԥсуаа ари атәылаҿацә аҟынтәи иҭырцеит 17-тәи ашәышықәсазы, насгьы, Аԥсуа аҳра еиԥшымкәа, Туахы аҳцәа иахагыламызт, аха амеџьлис (апарламент) ахархәара аман. Уи амеџьлис аублаа 11 рхаҭарнакцәеи ҩыџьа аҳҷыԥсааи асаӡуаи рԥызацәеи алахәын, избан акәзар асаӡуа (чуа) аҳҷыԥсааи рыбжак аублаа раҳра иаланхон.
Аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рыла еилкаауп, 16-тәи ашәышықәса агәҭаны, аублаа ҭауад Каншауо “Ӡепшь” (ԥсышәала иуҳәозар Ӡаԥшь) ҳәа изышьҭоу ахылҵшьҭра (аурыс хыҵхырҭақәа “Диман”[1]) иахьатәи Аҩардан аҵакырадгьыл ааихәеит ашәыуа аҭауад Алоу иҟынтә. Анаҩс, Аҩардантәи аҵакырадгьыл Туахы аҳҭнықалақь акәын, амшынтә хәаахәҭра аинтерес змаз ауыблаа аамсҭашәара уаҟа анхара еиӷьыршьон.
Кавказтәи аибашьра анҵәамҭазы, Аҩардан иҟаз аштаб аҟынтәи Наиб Шамил Мраҭашәаратәи Кавказ ашьхарыуаа рырратә усмҩаԥгатәқәа напхгара рзиуан, Моҳаммед Амин, уи иҳәарала Туахы иҟаз софткеме (абаа) заҵәык Ҩардан идыргылеит.
Туахыи Зыхәныи еицыбгеит 1864 ашықәс азы, Кавказтәи аибашьраҿы аурыс аиааира игара иахҟьаны, уи ашьҭахь еизакны мҳаџьырра ицеит, Османтәи аимпериахь.
Туахы аекономика
Ихаданы, аублааи аҭырқәцәеи аҭира мҩаԥыргон, насгьы аублаа рыкәша-мыкәшатәи ажәларқәеи дареи ирацәаны реиҿагылара аан ирымхыз аӷьычқәеи амаҵуҩцәеи рыҭира мҩаԥыргон. Ибжьаратәны, зхы иақәиҭыз 10-ҩык аублаа рзы 3-ҩык амаҵуҩцәа ыҟан. Аублаа аҭырқәцәеи еидҳәалан ахәҳахәҭратә усқәа рыла мацара акәымкәа, амцқьареи абырзенцәа рқьырсианра иубарҭоу анырреи џьашьахәыла еилазҵоз амсылман динхаҵаралагьы.
Аублаа ауааԥсыра еиҳарак рнапы алакын арахә рааӡара, ақәаарыхра, абаҳчақәа рааӡара (аӡахәааӡарагьы уахь иналаҵаны). Ицхыраагӡоу ароль нарыгӡон ашьхааӡара, ашәарыцара, еиуеиԥшым анапҟазара.[2]
Шьалуа Инал-Иԥа ишәҟәаҿы Туахы аекономика абас дахцәажәеит:Урҭ рыбжьара иаҳԥылоит: Ҵаҟатәи Туахы иеиӷьтәыз ацәаӷәагақәеи ацәқәеи акәтаӷьқәеи рыла ацәаӷәаратә мчы ахархәарала ацәаӷәаратә қәаарыхра, ашьхақәа рҿы ацәаӷәаратә қәаарыхра, иара убасгьы урҭ аԥстәқәа амаҭәахәқәа аныргоз, еиҳа имаҷу аҽыуардынқәа рыла, ачарыц, егьырҭ ақыҭанхамҩатә ҵиаақәа анырҵоз (урҭ ачарыц, ақәыр, ачарыц рылаҵон (абаҳчатә усқәа рҿы рхы аладырхәуан (абабыла, аҳәынҵәа, ачеснок, аԥсыӡ ҟаԥшь, ачысмаҭәа, ақәацә). ашьақар хкқәа рыла иҟаз ахарбызқәеи ахарҵәи, аҭәаҵлақәеи, аџьықәреи, еиуеиԥшым аҵиаақәа, уҳәа убас иҵегьы.) Урҭ абаҳчатә усқәеи аӡахәааӡареи рнапы алакын (аҭыԥантәи аӡахәа хкқәа рыла аҩы ҟарҵон, насгьы араӡын ҟарҵон, зны-зынла уи еиҵамызт). афранцызцәа). ашьхааӡараҿы, ашәарыцараҿы, насгьы хәҭак мацара аԥсыӡкраҿы. Аҩны, аҳәа, аӷбаҟаҵара, аӷбаҟаҵара, аӡахра, егьырҭ азанааҭқәа, аҩнтәи анапҟазара уҳәа рҿы аԥышәа ду роуит. 3И. Клинген иҩуеит ... ауааԥсыра рҟынтәи ԥыҭҩык ракәын аибашьра иалахәыз, аха еиҳараҩык, агәымшәара дуи ачҳареи рыла, иара убасгьы акоммуналтә еидгыларақәа рыбзоурала, аԥсабара иаиааины, еиԥмырҟьо ацәҳәыра еизҳазыӷьо ақыҭанхамҩатә тәыланы иҟарҵеит .
Азгәаҭқәа |
44189 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Инал-иԥацәа | Инал-иԥацәа | [[Афаил:Gerb Inal-ipa.svg|мини|293x293пкс|Аҭауадшьҭра Инал-иԥацәа ргерб.]]
'''Инал-иԥа''' – аԥсуа ҭауадшьҭроуп.
== Аҭоурых ==
Аурыс-америкатәи агенеалог К. Л. Туманов излеиҳәо ала, ари ажәла аҳцәа Чачаа рмахәҭа ауп, 1730-тәи ашықәсқәа рзы ицәырҵит ҳәа. Аха иахьатәи аҭоурыхҭҵаараҿы ари аверсиа аҭҵааҩцәа реиҳараҩык ирыдгылаӡом. Иахьазы иҟоу атеориа урҭ Иналаацәа (Зыхәнытәи адинастиа) рҟынтәи иааит ҳәа ауп. К.Л.Туманов иверсиа шьаҭас иамоуп ақырҭуа жәла Инал-иԥа - Иналишвили, уи Имереҭтәи аҳ Салуман I раԥхьатәи иԥҳәыс - Русудан лакәын, уи Инал Чачба иԥҳа лакәын. Туманов игәаанагарала абри Инал иоуп аҭауадшьҭра Иналишвили, Инал-иԥа ашьаҭаркҩы ҳәа, аха ари ииашам гәаанагароуп.
Аҭауадцәа Инал-иԥацәа Бзыԥ аӡиас аладатәи аганқәа рҿы адгьылқәа рыман, ашьҭахь, 17-тәи ашәышықәсазы, [[Речхәы]] ақыҭан адгьылқәа змаз мырзаҟантәи аҟәша уи иацәхьаҵит.
== Аҭауадшьҭра рхьыԥшытә аамсҭацәа ==
* Блабба
* Барас
* Фирсоу
== Еицырдыруа аҭауадшьҭра ахаҭарнакцәа ==
[[Афаил:Castle near the Bzyb River.jpg|мини|Инал-Иԥацәа рмазара Бзыԥ аӡиас иахьалало абаа. С. М Прокудин-Горски ифотосахьа, 20-тәи ашәышықәса алагамҭа.]]
* [[Инал-иԥҳа, Афиза-ҳаным|Инал-иԥҳа, Афиза]] — [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь Аҳмаҭ-беи Чачба]] иԥҳәыс.
* Нарчоу (Нарчхьоу) Инал-иԥа ― Аԥсуа аамсҭаду, ақаԥдан; [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи Чачба]] гәык-ԥсыкала идгылаз дреиуан.
* Инал-иԥа, Росҭом Нарчоу-иԥа - Нарчоу иԥа, аублаа ҭауад Ҳаџьы Кьарантыхәт Барзагь иҵаҩы
* Инал-иԥа, Мусҭаа-беи Ростом-иԥа — Ростом иԥа, Кац Амаан иԥҳа еиҵбы диҳәан, 1842 шықәсазы аԥсуа қәгылаҩцәеи дареи реибашьраан дыԥсит.
* Инал-иԥа, Тата Нарчоу-иԥҳа — Нарчоу иԥҳа, [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи Чачба]] аҩбатәи иԥҳәыс.
* Инал-иԥа, Кәасҭа Павел-иԥа — аҽыуаҩтә полк акомандаҟаҵаҩ, [[Гәдоуҭа]] ақалақь аҿы Гвардиа Ҟаԥшь аиҿкааҩцәа дыруаӡәкуп.
* [[Иналиԥа, Шьалуа Денис-иԥа|Инал-иԥа, Шьалуа Денис-иԥа]] – аԥсуа ҭоурыхҭҵааҩы, аетнолог, аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа рдоқтор, апрофессор.
* Инал-иԥа, Адгәыр Шьалуа-иԥа — атехникатә наукақәа ркандидат, Аԥсуа аибашьра афырхаҵа, Леуан иорден занашьоу (иԥсра ашьҭахь)<ref>{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://sputnik-abkhazia.ru/20190918/Uchenyy-i-besstrashnyy-voin-vspominaya-Adgura-Inal-Ipa-1028442969.html|Астатиа ахьӡ=Аҵарауаҩ, ашәара зқәым аибашьҩы: Адгәыр Инал-Иԥа игәалашәара}}</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Иналаа| ]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи аимпериа ҭауади-аамсҭеи рҭаацәарақәа]]
[[Акатегориа:Аамысҭцәа рҭаацәарақәа, зыгербқәа рҿы арбалетқәа зныз]] | Инал-иԥа – аԥсуа ҭауадшьҭроуп.
Аҭоурых
Аурыс-америкатәи агенеалог К. Л. Туманов излеиҳәо ала, ари ажәла аҳцәа Чачаа рмахәҭа ауп, 1730-тәи ашықәсқәа рзы ицәырҵит ҳәа. Аха иахьатәи аҭоурыхҭҵаараҿы ари аверсиа аҭҵааҩцәа реиҳараҩык ирыдгылаӡом. Иахьазы иҟоу атеориа урҭ Иналаацәа (Зыхәнытәи адинастиа) рҟынтәи иааит ҳәа ауп. К.Л.Туманов иверсиа шьаҭас иамоуп ақырҭуа жәла Инал-иԥа - Иналишвили, уи Имереҭтәи аҳ Салуман I раԥхьатәи иԥҳәыс - Русудан лакәын, уи Инал Чачба иԥҳа лакәын. Туманов игәаанагарала абри Инал иоуп аҭауадшьҭра Иналишвили, Инал-иԥа ашьаҭаркҩы ҳәа, аха ари ииашам гәаанагароуп.
Аҭауадцәа Инал-иԥацәа Бзыԥ аӡиас аладатәи аганқәа рҿы адгьылқәа рыман, ашьҭахь, 17-тәи ашәышықәсазы, Речхәы ақыҭан адгьылқәа змаз мырзаҟантәи аҟәша уи иацәхьаҵит.
Аҭауадшьҭра рхьыԥшытә аамсҭацәа
Блабба
Барас
Фирсоу
Еицырдыруа аҭауадшьҭра ахаҭарнакцәа
мини|Инал-Иԥацәа рмазара Бзыԥ аӡиас иахьалало абаа. С. М Прокудин-Горски ифотосахьа, 20-тәи ашәышықәса алагамҭа.
Инал-иԥҳа, Афиза — Аԥсны аҳ Қьалышь Аҳмаҭ-беи Чачба иԥҳәыс.
Нарчоу (Нарчхьоу) Инал-иԥа ― Аԥсуа аамсҭаду, ақаԥдан; Аслан-беи Чачба гәык-ԥсыкала идгылаз дреиуан.
Инал-иԥа, Росҭом Нарчоу-иԥа - Нарчоу иԥа, аублаа ҭауад Ҳаџьы Кьарантыхәт Барзагь иҵаҩы
Инал-иԥа, Мусҭаа-беи Ростом-иԥа — Ростом иԥа, Кац Амаан иԥҳа еиҵбы диҳәан, 1842 шықәсазы аԥсуа қәгылаҩцәеи дареи реибашьраан дыԥсит.
Инал-иԥа, Тата Нарчоу-иԥҳа — Нарчоу иԥҳа, Ҳасан-беи Чачба аҩбатәи иԥҳәыс.
Инал-иԥа, Кәасҭа Павел-иԥа — аҽыуаҩтә полк акомандаҟаҵаҩ, Гәдоуҭа ақалақь аҿы Гвардиа Ҟаԥшь аиҿкааҩцәа дыруаӡәкуп.
Инал-иԥа, Шьалуа Денис-иԥа – аԥсуа ҭоурыхҭҵааҩы, аетнолог, аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа рдоқтор, апрофессор.
Инал-иԥа, Адгәыр Шьалуа-иԥа — атехникатә наукақәа ркандидат, Аԥсуа аибашьра афырхаҵа, Леуан иорден занашьоу (иԥсра ашьҭахь)
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Урыстәылатәи аимпериа ҭауади-аамсҭеи рҭаацәарақәа
Акатегориа:Аамысҭцәа рҭаацәарақәа, зыгербқәа рҿы арбалетқәа зныз |
44190 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҳ | Аҳ | '''Аҳ''' — [[Аԥсны]] анапхгаҩцәа ирхадыргылоз ажәытәӡатәи аԥсуа титулуп<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2015|Азхьарԥш=https://disk.yandex.ru/i/18IyvcrAwRuKh|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых. Жәытәнатә аахыс иахьа уажәраанӡа|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Адаҟьа=246|Ажәла1=Абӷажәба|Ахьӡ1=О. Хә.|Ажәла2=Лакоба|Ахьӡ2=С. З.}}</ref>. Атитул Аҳ ахархәара аман Абазгиаҿ. [[Леуан II]] аҳраура далагаанӡа атитул аҳ - [[Аԥсны]] анапхгаҩы ирҭон, аха [[Леуан II|Леуан]] "аҳ" аҭыԥан "[[аԥсҳа]]" ҳәа атитул идикылеит<ref name=":0" /><ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2015|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2891-chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аԥсҳацәа рыхроника|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Денис|Адаҟьақәа=16-18}}</ref>. Ашьҭахь 1459 инаркны 1864 рҟынӡа [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳраҿы]] ари атитул ахархәара аиуит<ref name=":0" />.
Зегь реиҳа ижәытәӡатәиу аԥсуа-абаза социалтә терминқәа иреиуоуп аҳ “''ицхаҵкы''”, “''аҭауад''”. [[Иналиԥа, Шьалуа Денис-иԥа|Шь. Д Инал-иԥа]] иҩуеит:
<blockquote>Ааигәанӡа аԥсуа ҭацацәа аиҳабы аҳ ма дадаҳ, саҳ ҳәа ишьҭан, зегь реиҳа ҳаҭыр зқәу ҳәа аҵакы аҭаны, иԥҳәысгьы – нанаҳ<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2020|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Kvarchiya_V_Sobranie_trudov_V_2020.pdf|Ажәла=Кәарҷиа|Ахьӡ=В. Е.|Астатиа ахьӡ=АУСУМҬАҚӘА РЕИЗГА|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Academia|Адаҟьа=357}}</ref>. </blockquote>Ажәа аҳ аҟынтәи ишьақәгылоуп абарҭ аԥсуа терминқәа<ref name=":1" />:
* аҳкәажә ― аҳ ма аҭауад иԥҳәыс.
* аҳкәажәду ― «аҳәынҭқарԥҳәыс», аԥсҳа иԥҳәыс, ма аҳраду анапхгаҩы.
* аҳра ― аҳ ахадас дахьаау атәыла.
* аҳраду ― аԥсҳа хадас дахьаау атәыла
* аҳҭны ― аҳ иаҳҭнықалақь, итәарҭа
* аҳҭырԥар // аҳҭнырԥар ― аԥсҳа ма аҳ ихьчаҩцәа
* аҳиԥа ― аҳ ма аԥсҳа иԥа.
* аҳԥҳа ― аҳ ма аԥсҳа иԥҳа.
Иара ахаҭа титул аҳ ижәытәӡатәиу аԥсуа-абазатә атермин ауп<ref name=":1" />. Атитул аҳ [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳраҿы]] еиҭашьақәдыргылеит 1459 ашықәс азы, усҟан [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] раԥхьатәи аҳс дыҟан [[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа|Рабиа Чачба]], аҵыхәтәантәи аԥсуа аерисҭау ([[аҳмада]]) - [[Чачба, Аргәынаи|Аргәынаиа Чачба]] иԥа<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал|Адаҟьа=25}}</ref>. Аҵыхәтәантәи [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] аҳ иакәын ― аҭауад лаша аҳ Аҳмыҭ-беи (Михаил) Чачба<ref name=":2" /><ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Амонархиа]]
[[Акатегориа:Амонархцәа]]
[[Акатегориа:Авторитет змоу амаҵурауаа]]
[[Акатегориа:Атитулқәа]]
[[Акатегориа:Аполитика]]
[[Акатегориа:Аамсҭатә титулқәа]] | Аҳ — Аԥсны анапхгаҩцәа ирхадыргылоз ажәытәӡатәи аԥсуа титулуп. Атитул Аҳ ахархәара аман Абазгиаҿ. Леуан II аҳраура далагаанӡа атитул аҳ - Аԥсны анапхгаҩы ирҭон, аха Леуан "аҳ" аҭыԥан "аԥсҳа" ҳәа атитул идикылеит. Ашьҭахь 1459 инаркны 1864 рҟынӡа Аԥсуа аҳраҿы ари атитул ахархәара аиуит.
Зегь реиҳа ижәытәӡатәиу аԥсуа-абаза социалтә терминқәа иреиуоуп аҳ “ицхаҵкы”, “аҭауад”. Шь. Д Инал-иԥа иҩуеит:
Ааигәанӡа аԥсуа ҭацацәа аиҳабы аҳ ма дадаҳ, саҳ ҳәа ишьҭан, зегь реиҳа ҳаҭыр зқәу ҳәа аҵакы аҭаны, иԥҳәысгьы – нанаҳ. Ажәа аҳ аҟынтәи ишьақәгылоуп абарҭ аԥсуа терминқәа:
аҳкәажә ― аҳ ма аҭауад иԥҳәыс.
аҳкәажәду ― «аҳәынҭқарԥҳәыс», аԥсҳа иԥҳәыс, ма аҳраду анапхгаҩы.
аҳра ― аҳ ахадас дахьаау атәыла.
аҳраду ― аԥсҳа хадас дахьаау атәыла
аҳҭны ― аҳ иаҳҭнықалақь, итәарҭа
аҳҭырԥар // аҳҭнырԥар ― аԥсҳа ма аҳ ихьчаҩцәа
аҳиԥа ― аҳ ма аԥсҳа иԥа.
аҳԥҳа ― аҳ ма аԥсҳа иԥҳа.
Иара ахаҭа титул аҳ ижәытәӡатәиу аԥсуа-абазатә атермин ауп. Атитул аҳ Аԥсуа аҳраҿы еиҭашьақәдыргылеит 1459 ашықәс азы, усҟан Аԥсны раԥхьатәи аҳс дыҟан Рабиа Чачба, аҵыхәтәантәи аԥсуа аерисҭау (аҳмада) - Аргәынаиа Чачба иԥа. Аҵыхәтәантәи Аԥсуа аҳра аҳ иакәын ― аҭауад лаша аҳ Аҳмыҭ-беи (Михаил) Чачба.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Амонархиа
Акатегориа:Амонархцәа
Акатегориа:Авторитет змоу амаҵурауаа
Акатегориа:Атитулқәа
Акатегориа:Аполитика
Акатегориа:Аамсҭатә титулқәа |
44192 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Ҟәаԥ | Чачба, Ҟәаԥ | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Ҟәаԥ Мырзаҟантәи
|даҽа ахьӡ=Кәаԥ, Қәаԥ
|амаҵура=[[Мырзаҟан |Мырзаҟан анапхгаҩы]]
|инаркны=[[1700]]
|рҟынӡа=[[1704]]
|аԥхьа иҟаз=Атәылаҿацә шьақәдыргылеит
|аҭынха=Мырзаҟан Чачба
|ацаҳ=Қьарқьым Чачба
|аԥсра арыцхә=[[1704]]
|ахәыҷқәа=Мырзаҟан, Аҭандел
|ани аби=[[Чачба, Зегнаҟ|Зегнаҟ Чачба]]
}}
'''Ҟәаԥ''', иара убасгьы ''Кәаԥ'', ''Қәаԥ'' ― Мырзаҟан раԥхьатәи анапхгаҩы (1680-1704), аԥсуа аҳиԥа<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Адаҟьақәа=12, 38|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра}}</ref>.
== Абиографиа ==
Ҟәаԥ Чачба диит аҳ Зегнаҟ Чачба иҭаацәараҿы<ref name=":0" />. 1700 шықәсазы, иаб аҳ Зегнаҟ данԥсы ашьҭахь, уи иашьцәа Дгьашьеи, Росҭоми, Кьарқьыми иара ихаҭеи [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] хԥаны еиҩыршеит. Дгьешьа ҭынхас иоуит ӡӡ. Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара иҟаз иҵакырадгьыл ([[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуа]]). Ҟәаԥи Қьақьыми – ӡӡ. Алӡгаи Егрыи рыбжьара иҟоу аҵакырадгьыл. Аҵыхәан Зегнаҟ иԥеиҳабы Росҭом, атитул Аҳ згаз, ҭынхас иаанижьит ӡӡ. Бзыԥи Кәыдрыи рыбжьара иҟаз аҵакырадгьыл, уи Бзыԥны ахаҭа.
Ҟәаԥ иоуз адгьыл иҟалаз ауадаҩрақәеи, арыҵҳарақәеи ирыхҟьаны акыр иҭацәын, уи азы [[Бзыԥны]] инхоз аҭауадшьҭрақәеи аамсҭатә жәлақәеи уахь инирхеит, урҭ иреин: Ачба, Аимхаа, [[Инал-иԥацәа|Инал-иԥа]], Амаан, Ажәанба, Лакрба, Ақырҭаа<ref name=":0" />.
Ҟәаԥ идырым аԥҳәыс лҟынтә иит ҩыџьа аԥацәа:<ref name=":0" />
* Мырзаҟан - аҭауад, ԥхьаҟатәи [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы.
* Аҭандел - аҭауад.
Иара абри Ҟәаԥ анапхгара зиҭо адгьыл иԥа Мырзаҟан ихьӡ ахуп.
XVII ашәышықәса анҵәамҭеи XVIII ашәышықәса алагамҭеи рзы Ҟәаԥ атәцәа рыхәаахәҭҩы хаданы дыԥхьаӡан, урҭ роурц азы аԥсуа қыҭақәа дрықәлон.
Аԥсуа акалҭакосцәа рынхацәагьы мчыла итҟәаны иҭиуан. Акалҭакос Дауҭ зныкымкәа ари ацәгьоуратә ус даҟәыҵырц диҳәеит. Акалҭакос Дауҭ иахь иҩҩын ашәҟәы, Ҟәаԥ ихьӡалагьы, иашьа Қьарқьыми ихьӡалагьы ҭоуба ҟаиҵоит, иаԥхьаҟа ауаа тәыс ишимҭиуа<ref name=":0" />. Ҟәаԥ акыраамҭа Егры армарахьтәи аԥшаҳәа иигарц иҽазишәон. Аха [[Гыртәыла аҳра|Агыртәыла]] аҳ, Гьаргь Липартелиан, Имереҭ аҳ Гьаргь Абашьиӡе ицҳыраарала, аԥсуа афеодалцәа дырҿагылеит.
1704 шықәсазы анапхгаҩы Ҟәаԥ иԥсҭазаара далҵоит, анапхгаҩыс дҟалоит иԥа Мырзаҟан Чачба<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1704 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Мырзаҟан анапхгаҩцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Ҟәаԥ, иара убасгьы Кәаԥ, Қәаԥ ― Мырзаҟан раԥхьатәи анапхгаҩы (1680-1704), аԥсуа аҳиԥа.
Абиографиа
Ҟәаԥ Чачба диит аҳ Зегнаҟ Чачба иҭаацәараҿы. 1700 шықәсазы, иаб аҳ Зегнаҟ данԥсы ашьҭахь, уи иашьцәа Дгьашьеи, Росҭоми, Кьарқьыми иара ихаҭеи Аԥсуа аҳра хԥаны еиҩыршеит. Дгьешьа ҭынхас иоуит ӡӡ. Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара иҟаз иҵакырадгьыл (Абжьыуа). Ҟәаԥи Қьақьыми – ӡӡ. Алӡгаи Егрыи рыбжьара иҟоу аҵакырадгьыл. Аҵыхәан Зегнаҟ иԥеиҳабы Росҭом, атитул Аҳ згаз, ҭынхас иаанижьит ӡӡ. Бзыԥи Кәыдрыи рыбжьара иҟаз аҵакырадгьыл, уи Бзыԥны ахаҭа.
Ҟәаԥ иоуз адгьыл иҟалаз ауадаҩрақәеи, арыҵҳарақәеи ирыхҟьаны акыр иҭацәын, уи азы Бзыԥны инхоз аҭауадшьҭрақәеи аамсҭатә жәлақәеи уахь инирхеит, урҭ иреин: Ачба, Аимхаа, Инал-иԥа, Амаан, Ажәанба, Лакрба, Ақырҭаа.
Ҟәаԥ идырым аԥҳәыс лҟынтә иит ҩыџьа аԥацәа:
Мырзаҟан - аҭауад, ԥхьаҟатәи Мырзаҟан анапхгаҩы.
Аҭандел - аҭауад.
Иара абри Ҟәаԥ анапхгара зиҭо адгьыл иԥа Мырзаҟан ихьӡ ахуп.
XVII ашәышықәса анҵәамҭеи XVIII ашәышықәса алагамҭеи рзы Ҟәаԥ атәцәа рыхәаахәҭҩы хаданы дыԥхьаӡан, урҭ роурц азы аԥсуа қыҭақәа дрықәлон.
Аԥсуа акалҭакосцәа рынхацәагьы мчыла итҟәаны иҭиуан. Акалҭакос Дауҭ зныкымкәа ари ацәгьоуратә ус даҟәыҵырц диҳәеит. Акалҭакос Дауҭ иахь иҩҩын ашәҟәы, Ҟәаԥ ихьӡалагьы, иашьа Қьарқьыми ихьӡалагьы ҭоуба ҟаиҵоит, иаԥхьаҟа ауаа тәыс ишимҭиуа. Ҟәаԥ акыраамҭа Егры армарахьтәи аԥшаҳәа иигарц иҽазишәон. Аха Агыртәыла аҳ, Гьаргь Липартелиан, Имереҭ аҳ Гьаргь Абашьиӡе ицҳыраарала, аԥсуа афеодалцәа дырҿагылеит.
1704 шықәсазы анапхгаҩы Ҟәаԥ иԥсҭазаара далҵоит, анапхгаҩыс дҟалоит иԥа Мырзаҟан Чачба.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1704 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Мырзаҟан анапхгаҩцәа
Акатегориа:Чачаа |
44195 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Росҭом-беи | Чачба, Росҭом-беи | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Росҭом-беи Чачба
|даҽа ахьӡ=Расҭем-беи Чачба
|аира арыцхә=[[1804]]
|аира аҭыԥ=[[Аҟәа]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1824]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|адин=аԥсылманра
|аԥҳәыс=Қьаҭауан Адианԥҳа
}}
'''Росҭом-беи Чачба''' – аԥсуа аҳиԥа, [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беии]] [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиа-ҳаными]] рԥа иакәын<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал}}</ref>.
== Ахәыҷра ==
Росҭом-беи Чачба диит 1804 шықәсазы [[Аҟәа абаа|Аҟәа]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра аҳ]] [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беии]], уи иԥшәмаԥҳәыс [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиа-ҳаными]] рҭаҳцәараҿы<ref name=":0" />. Иаб идҵала Росҭом-беии, ԥшьышықәса зхыҵуазгьы Ҭаир-беии, рашьеиҳабы [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] дырхылаԥшуан<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2014|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/gumba_m_keleshbey_2014.pdf|Астатиа ахьӡ=Қьалышьбеи (1747-1808)|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=}}</ref>. Аԥсны аҵасқәа рыла, Росҭом-беи дании ашьҭахь, иаразнак ааӡара дрышьҭит драндатәи (ҵҟыбынтәи) анхаҩцәа Лолуа рахь<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2012|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2300-gumba_m_gasanbey_2012.html|Астатиа ахьӡ=Ҳасанбеи|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=}}</ref>.
Лаҵарамза 2 1808 шықәсазы, Росҭом ԥшьышықәса ракәын иихыҵуаз иаб Аԥсны аҳ [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь Аҳмаҭ-беи Чачба]] даныршьыз<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />. Ԥыҭраамҭак ашьҭахь, ааӡаҩцәа рахьынтә данааи, иашьеиҳабы [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] иахь анхара дцеит<ref name=":2" />. Уаагь, Кьалашәыр дынхон иангьы. Гәыма иихигеит иҿара шықәса. Ианиазҳа [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Ҳасан-беи]], Ҭаир-беии Росҭоми, мазарас ириҭеит Мархьаул ақыҭа<ref name=":2" />.
== Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа ==
Нанҳәа 1 1821 шықәсазы Росҭом-беии, Ҭаир-беии, рашьа [[Чачба, Баҭал-беи|Баҭал-беии]] еицны [[Адианԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|аҳкәажәду Ҭамара]] лхан иақәлеит<ref name=":2" /><ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2019|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3906Gumba_M_Vladetel_Abkhazii_Dmitry_Omarbey_Chachba_2019.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҳ Дырмит (Омарбеи) Чачба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=}}</ref>. 1823 шықәсазы ԥҳәысс дааигоит ҩажәижәаба шықәса зхыҵуаз, еибахаз мырзаҟантәи аҳкәажә – Қьаҭауан Гьыргәал-иԥҳа Адианԥҳа<ref name=":0" />. Лара раԥхьа диццеит [[Мырзаҟан|Мырзаҟан анапхгаҩы]] – [[Чачба, Манча (Мырзаҟантәи)|Манча Чачба]] (1769-1813).
Росҭом-беи 1823 ш-нӡа иашьа еиҳабы [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] иган дадгылан. Аха 1823 шықәсазы, Қьаҭауан ԥҳәысс данааига ашьҭахь, аурысцәеи аҳ Михаили рганахь диасит. Убри иахҟьаны 1824 шықәсазы ҵабалтәи аҭауад Хьымкәрас Амаршьан аҳиԥа Росҭом-беи диеихсны дыршьоит<ref name=":0" /><ref name=":3">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2022|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/4098-Gumba_M_Abkhazskoe_knyazhestvo_v_20_50_godah_XIX_veka_2022.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳра XIX ашәышықәса 40-50 ашықәсқәа рзы|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=}}</ref>. Аурысцәа Росҭом-беи ишьа руит: ҵабалтәи аҭауад идгылаҩцәа рыҩнқәа рблит, Хьымкәрас ихаҭа дырбаандыҩыртәит<ref name=":3" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1804 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1824 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Росҭом-беи Чачба – аԥсуа аҳиԥа, аҳ Қьалышь-беии Рабиа-ҳаными рԥа иакәын.
Ахәыҷра
Росҭом-беи Чачба диит 1804 шықәсазы Аҟәа, Аԥсуа аҳра аҳ Қьалышь-беии, уи иԥшәмаԥҳәыс Рабиа-ҳаными рҭаҳцәараҿы. Иаб идҵала Росҭом-беии, ԥшьышықәса зхыҵуазгьы Ҭаир-беии, рашьеиҳабы Ҳасан-беи дырхылаԥшуан. Аԥсны аҵасқәа рыла, Росҭом-беи дании ашьҭахь, иаразнак ааӡара дрышьҭит драндатәи (ҵҟыбынтәи) анхаҩцәа Лолуа рахь.
Лаҵарамза 2 1808 шықәсазы, Росҭом ԥшьышықәса ракәын иихыҵуаз иаб Аԥсны аҳ Қьалышь Аҳмаҭ-беи Чачба даныршьыз. Ԥыҭраамҭак ашьҭахь, ааӡаҩцәа рахьынтә данааи, иашьеиҳабы Ҳасан-беи иахь анхара дцеит. Уаагь, Кьалашәыр дынхон иангьы. Гәыма иихигеит иҿара шықәса. Ианиазҳа Ҳасан-беи, Ҭаир-беии Росҭоми, мазарас ириҭеит Мархьаул ақыҭа.
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа
Нанҳәа 1 1821 шықәсазы Росҭом-беии, Ҭаир-беии, рашьа Баҭал-беии еицны аҳкәажәду Ҭамара лхан иақәлеит. 1823 шықәсазы ԥҳәысс дааигоит ҩажәижәаба шықәса зхыҵуаз, еибахаз мырзаҟантәи аҳкәажә – Қьаҭауан Гьыргәал-иԥҳа Адианԥҳа. Лара раԥхьа диццеит Мырзаҟан анапхгаҩы – Манча Чачба (1769-1813).
Росҭом-беи 1823 ш-нӡа иашьа еиҳабы Аслан-беи иган дадгылан. Аха 1823 шықәсазы, Қьаҭауан ԥҳәысс данааига ашьҭахь, аурысцәеи аҳ Михаили рганахь диасит. Убри иахҟьаны 1824 шықәсазы ҵабалтәи аҭауад Хьымкәрас Амаршьан аҳиԥа Росҭом-беи диеихсны дыршьоит. Аурысцәа Росҭом-беи ишьа руит: ҵабалтәи аҭауад идгылаҩцәа рыҩнқәа рблит, Хьымкәрас ихаҭа дырбаандыҩыртәит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1804 шықәсазы ииз
Акатегориа:1824 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
44197 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Зегнаҟ | Чачба, Зегнаҟ | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Зегнаҟ Чачба
|амаҵура=Аҩадатәи Аԥсны аҳ
|инаркны=[[1670]]
|рҟынӡа=[[1680]]
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Гьаргь I]]
|аҭынха=Аҩадатәии Аладатәии Аԥсны еидикылеит.
|амаҵура2=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра аҳ]]
|инаркны2=[[1680]]
|рҟынӡа2=[[1700]]
|аԥхьа иҟаз2=Аҩадатәии Аладатәии Аԥсны еидикылеит.
|аҭынха2=Росҭом I
|аԥсра арыцхә=[[1700]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|ани аби=[[Чачба, Саҭеман]]
|ахәыҷқәа=Росҭом I, [[Чачба, Ҟәаԥ|Ҟәаԥ]], Қьарқьым, Дгьаша
}}
'''Зегнаҟ Чачба''' — Аҩадатәи Аԥсны аҳ (1670-1680), Аԥсны Аҩадатәии Аладатәии ахәҭақәа еидызкылаз<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf}}</ref>.
== Абиографиа ==
Зегнаҟ Чачба ― Аҩадатәи Аԥсны аҳ [[Чачба, Саҭеман|Саҭеман Чачба]] иԥа иакәын<ref name=":0" />. 1650 ашықәс азы иабиашьацәеи иаби анԥсы ашьҭахь, иашьеиҳабы [[Чачба, Гьаргь I|Гьаргь]] Аҩадатәи Аԥсны анапхгара азиуа далагеит, [[Чачба, Гьаргь I|Гьаргь]] иԥа Шәарах аладатәи Аԥсны анапхгара азиуа далагеит. 1670 шықәсазы [[Чачба, Гьаргь I|Гьаргь I]] данԥсы ашьҭахь, Зегнаҟ Аҩадатәи Аԥсны анапхгара азиуа далагеит. Усҟан аԥсуаа рыдгьылқәа рырхынҳәра (ареканкиста) иаҿын, Зегнаҟ иԥа [[Чачба, Ҟәаԥ|Ҟәаԥ]] Шәарах дицны, аӡиасқәа Аалӡгаи Егрыи (ашьҭахь [[Мырзаҟан]]) рыбжьара иааз адгьылқәа Аԥсны иадиҵеит<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2011|Ажәла=Ачыгәба|Ахьӡ=Т. А.|Астатиа ахьӡ=Аԥсны Аҭоурых. Арыцхәқәа рыла|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Achugba_Istoriya_Abkhazii_v_datah.pdf}}</ref>. 1680 ашықәс азы Шәарах данԥсы ашьҭахь Аҩадатәи Аԥсны адгьылқәа иара инапахьы иааит. Зегнаҟ аҩ-хәҭак анеидикыла ашьҭахь ишьақәиргылеит [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Еиду Аԥсуа Аҳра]], уи асаӡқәа (Цанаа, Гьачаа) хьӡыла ихьыԥшын<ref name=":0" />.
Ажәибжьтәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы [[Гыртәыла аҳра|Гырны]] инхоз Какачиа зыжәлаз Аԥсуа аныҳәарҭақәа руак аҟны аныхачаԥа иӷьычит<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2011|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Денис|Астатиа ахьӡ=Аԥсны Аҭоурых. Арыцхәқәа рыла|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Адаҟьақәа=170-171|Асериа=Аҭауадшьҭра Гьачба иазкны.}}</ref>. Аӷьыч иԥсадгьыл аҿы напы ҟаԥшьла дыркит, аха даҽа уск ала: Обуџьа ақыҭан аҭыԥантәи аамсҭцәа Шенгелаи рҭыԥҳа диӷьычит. Иаҿаԥырҽаз аӷьыч, аԥара ахьимамыз иахҟьаны, иҩны иҵәахыз аԥсуа ныхачаԥала ахә ишәарц акәхеит. Уи аусеилыргара иазкны аӡбарҭатә документ еиқәдыршәеит 1680 ашықәс азы. Аҳ Зегнаҟ Чачбеи аҳ Кац Ҷкәани аусӡбара рхы аладырхәит. Аусӡбара, иаҳҳәар ҳалшоит, жәларбжьаратәи аҟазшьа аман, уи иаҳбоит аганқәа рхаҭарнакра ду иахьхалахәыз. Аныха ус егьа иҟазаргьы [[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]] иаанхеит. Гьачаа (Кьачаа) рҭаацәаратә реликвиа рцәыӡит, уи ахылаԥшрагьы рцәыӡит, насгьы, иҟалап, урҭ ргәы рыхьуан, избанзар рыԥшәма, аҳ Зегнаҟ, урҭ рыҵабырг ахьчара илымшеит<ref name=":2" />.
Анаҩс, Зегнаҟ ӡӡ. Бзыԥи Егрыи ирыбжьанакыз адгьылқәа инапахьы иааигеит. 1700 шықәсазы Зегнаҟ дыԥсит, иԥацәа адгьылқәа рыбжьара еиҩыршоит (абри ала Аԥсны иаадырҳәит). Аха урҭ зегьы реиҳа ихадаз, аҳ атитул зҭынхаз, Зегнаҟ иԥеиҳаб Росҭом I иакәын<ref name=":0" /><ref name=":1" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1700 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Зегнаҟ Чачба — Аҩадатәи Аԥсны аҳ (1670-1680), Аԥсны Аҩадатәии Аладатәии ахәҭақәа еидызкылаз.
Абиографиа
Зегнаҟ Чачба ― Аҩадатәи Аԥсны аҳ Саҭеман Чачба иԥа иакәын. 1650 ашықәс азы иабиашьацәеи иаби анԥсы ашьҭахь, иашьеиҳабы Гьаргь Аҩадатәи Аԥсны анапхгара азиуа далагеит, Гьаргь иԥа Шәарах аладатәи Аԥсны анапхгара азиуа далагеит. 1670 шықәсазы Гьаргь I данԥсы ашьҭахь, Зегнаҟ Аҩадатәи Аԥсны анапхгара азиуа далагеит. Усҟан аԥсуаа рыдгьылқәа рырхынҳәра (ареканкиста) иаҿын, Зегнаҟ иԥа Ҟәаԥ Шәарах дицны, аӡиасқәа Аалӡгаи Егрыи (ашьҭахь Мырзаҟан) рыбжьара иааз адгьылқәа Аԥсны иадиҵеит. 1680 ашықәс азы Шәарах данԥсы ашьҭахь Аҩадатәи Аԥсны адгьылқәа иара инапахьы иааит. Зегнаҟ аҩ-хәҭак анеидикыла ашьҭахь ишьақәиргылеит Еиду Аԥсуа Аҳра, уи асаӡқәа (Цанаа, Гьачаа) хьӡыла ихьыԥшын.
Ажәибжьтәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы Гырны инхоз Какачиа зыжәлаз Аԥсуа аныҳәарҭақәа руак аҟны аныхачаԥа иӷьычит. Аӷьыч иԥсадгьыл аҿы напы ҟаԥшьла дыркит, аха даҽа уск ала: Обуџьа ақыҭан аҭыԥантәи аамсҭцәа Шенгелаи рҭыԥҳа диӷьычит. Иаҿаԥырҽаз аӷьыч, аԥара ахьимамыз иахҟьаны, иҩны иҵәахыз аԥсуа ныхачаԥала ахә ишәарц акәхеит. Уи аусеилыргара иазкны аӡбарҭатә документ еиқәдыршәеит 1680 ашықәс азы. Аҳ Зегнаҟ Чачбеи аҳ Кац Ҷкәани аусӡбара рхы аладырхәит. Аусӡбара, иаҳҳәар ҳалшоит, жәларбжьаратәи аҟазшьа аман, уи иаҳбоит аганқәа рхаҭарнакра ду иахьхалахәыз. Аныха ус егьа иҟазаргьы Гыртәыла иаанхеит. Гьачаа (Кьачаа) рҭаацәаратә реликвиа рцәыӡит, уи ахылаԥшрагьы рцәыӡит, насгьы, иҟалап, урҭ ргәы рыхьуан, избанзар рыԥшәма, аҳ Зегнаҟ, урҭ рыҵабырг ахьчара илымшеит.
Анаҩс, Зегнаҟ ӡӡ. Бзыԥи Егрыи ирыбжьанакыз адгьылқәа инапахьы иааигеит. 1700 шықәсазы Зегнаҟ дыԥсит, иԥацәа адгьылқәа рыбжьара еиҩыршоит (абри ала Аԥсны иаадырҳәит). Аха урҭ зегьы реиҳа ихадаз, аҳ атитул зҭынхаз, Зегнаҟ иԥеиҳаб Росҭом I иакәын.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1700 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
44207 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Иасхрыԥшь | Иасхрыԥшь | '''Иасхрыԥшь''', '''Есхрыԥшь''', џьара џьара ''Арҭ, Арҭкәаџ'' – [[Саӡны]] иахәҭаку гьежьыроуп.
== Аҭоурых ==
Адлертәи акра аҿы инхон Арҭ ауаажәларра ду, урҭ напхгара рзыруан аҭауадцәа Арҭба (Арыҭба)<ref name=":0"><small>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2012|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьра=Аква-Абаза|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf}}</small></ref>. Арантәи рацәак харамкәа Мзымҭа аӡиас аиҩхааҿы - Лиашь игылан асаӡ қыҭақәа: Кирека, Абаза, Банчерыԥшь, Учуга, Хышхәрыԥшь, Ката, Џьанхәҭа<ref name=":0" />. Адлер ақалақь иахьатәи ахьӡ аетимологиа аҭауадшьҭра Арҭба иадҳәалоуп. Аха аԥсуаа-асаӡқәа ари аҭыԥ Арҭқыҭа ҳәа иашьҭан. Аҭырқәцәа, ҷыдала, Арҭба иаҵанакуаз аҵакырадгьылаҿы инхоз ауааԥсыра, “Ардлер” ҳәа изышьҭоу, даҽакала иуҳәозар, «Арҭ уаа», «Арҭаа»<ref name=":0" />.
Аԥшыхәратә усзуҩы Ф.Торнау ишәҟәы “Саӡуаа ма Џьигеҭаа” аҿы иҩуеит,<blockquote>''Есхорыԥшь ма Арҭкәаџ ауаажәларра Хәдаԥсы аӡиас аҿы 200 ҭаацәара рҟынӡа инхоит: Аредба ауаажәларра, Лиашь архаҿ, 430 ҭаацәара рҟынӡа''<ref name=":1"><small>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2022|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳра XIX ашәышықәса 40-50 ашықәсқәа рзы|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьра=Акьыԥхь аҩнаҭа|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/4098Gumba_M_Abkhazskoe_knyazhestvo_v_20_50_godah_XIX_veka_2022.html|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил}}</small></ref>''.''</blockquote>Ҵабал анырга ашьҭахь, аимператор Никәала I игәҭакы инақәыршәаны, аурыс аҳәынҭқар ирқәа Г. В. Розени аин.-м. А. М. Симборскии рнапхгарала, Арҭқыҭ акра ақәлара рҽазыршәеит. 1837 шықәсазы рашәарамза ҩба рзы Аԥсны аӷбақәа ахьгылаз, адесанттә мчқәа дыртәеит<ref name=":1" />. Абарон Розен ихаҭа афрегат «Анна» дақәтәаны Есхрыԥшь дыӡхыҵит. Ар Адлерҟа иааит рашәарамза 6 азы.
Барон Розен дыԥшыхәит, аха амшын аԥшаҳәа ианазааигәахоз, ашьхауаа иреихсуа иалагеит. Адырҩаҽныҵәҟьа, рашәарамза 7 азы, аескадра амшын аԥшаҳәа аҟынтәи 500 метра рыбжьара аԥырсал ааннакылеит. 41 канџьа ирықәтәаны, амшын аԥшаҳәахьы идәықәлеит. Рашәарамза 8 азы арратә гәыԥ ахырӷәарҭа аргылара иалагеит, аха ашьхарыуаа иаанымкылеит, урҭ аурыс гәыԥ зныкымкәан ирықәлон<ref name=":1" />. Адлер ахьчараҿы асаӡқәа инарываргыланы активла рхы аладырхәит аублаагьы. Асаӡқәеи, ацхыраара иааиз аублааи игәаӷьны ишырҿагылазгьы, аҳәынҭқар ир рыгәҭакы нарыгӡеит<ref name=":1" />. Абас ала Арҭқыҭ ргеит.
Рашәарамза 14 рзы Розен иҭыԥ ахь иааит Биарслан Барзагьи иара ицызгьы аублаа рхаҭарнакцәеи. Ирҭахузеи аурысцәа ҳәа? Барон аа-дҵак ҟаиҵеит, урҭ рахь иаҵанакуеит: ''Урыстәыла аҿагылара аҟәыҵра; ашасцәа рыҭара; Урыстәылатәи абаандаҩцәа рырхынҳәра,'' уҳәа убас иҵегьы. Мышкыҵәҟьа ааҵуаны, рашәарамза 15 рзы, асаӡқәа рделегациа ааит, Шәлиман Арҭба хыс дҟаҵаны, убри азҵаара рыманы, абарон Барзагь аҭак шиҭаз еиԥшцәҟьа, Арҭбагьы аҭак ииҭеит. Арҭаа раҳҭнықалақь анырцәыӡ, Аԥсныҵәҟьа иахәҭакхеит.
1840 шықәсазы Саӡтәи агьежьырақәа (аилазаарақәа) жәпакы Михаил, даҽакала иуҳәозар, Аҳәынҭқар Аимператор изиашаразы аҭоуба ҟарҵо иалагеит. Раԥхьаӡа аҽаҭара ҟазҵаз, 1840 шықәса алагамҭазы, аҭауадацәа Ачаа рнапаҿы иааз Хышьха ауаажәларра (200 ҩны), насгьы Цандрыԥшь иҟоу қыҭақәак руак. 1840 шықәсазы лаҵарамза 30 азы ҳара иаҳбоит Цандрыԥшьтәи аҭауадацәа Омар, Беслан, Еслам (Ислам) Цанаа - «Џьигетцәа (саӡқәа) рыбжьара иӷәӷәаз»<ref name=":1" />, Урыстәыла атәылауаҩра шроуз. Анаҩс, егьырҭ асаӡ ҭауадцәа рфеодалтә елита ахаҭарнакцәа:<blockquote>''Зураб Ҳамышьи Геч Ҳасани, аамсҭа: Осман Чуу, Омар Осван, Омар Цвамбаиа (Цанба), Иаков Цвамбаиа(Цанба), Ҳусеин Чуа, анхацәа: Балхәыхә Авздахва, Мысҭаф Абада, Жьи (Жьиба) Ҳуссеин, Бгазв (Абӷажәба) Мусва, Взеда Жузуф, Ҷани (Ҷанба) Согәышь, Очиба Еслам, Терим Кваташа, Цәеи (Цәеиба) Тахәыхә, Тигней Наурза, Хванапши (Хәанаԥшь Болихуху, Инагә Мусса, Абгаджаа Жусуф, Абаш,'' уҳәа убас иҵегьы<ref name=":1" />.</blockquote>Абас еиԥш иҟоу ачарҳәара азы, Ҳаџьы Барзагь напхгара ззиуаз агәыԥ, Урыстәыла аҿаԥхьа ишьҭарҵаз аҭоуба азы ашьаура иалагеит, аҭоуба шьҭазҵаз ирықәлеитҵеит, Цандрыԥшь ахаҭа дырбгеит, ирблит, насгьы «ахараԥса ада, аҭоуба шьҭырхеит аурысцәеи дареи еицышьҭамларц». Аха аҭ. Арҭааи Гьачааи ахараԥса ршәеит. Анаҩсан, Есхрыԥшь, [[Гьечрыԥшь|Гьачрыԥшь]], Цандрыԥшь уҳәа егьырҭ агьыжьырақәеит рҵакырадгьылаҿ иаԥҵан Саӡтәи априставра. Раԥхьаӡа 1837 инаркны 1841 рҟынӡа напхгара иуан Алықьсандр Гьаргь-иԥа Чачба, ашьҭахь 1841 инаркны 1850 рҟынӡа аԥсуа аамсҭа, аурыс афицар - Салуман Ажәанба<ref name=":1" />. Егьырҭ аамҭақәа раан Есхрыԥшьи уи аԥшәмацәа Арҭаа еиҳа иҭынчны инхон. Кавказтәи аибашьра анҵәамҭазы Арҭқыҭеи Гьачи рҿы ауаа еизо иалагеит, азҵаарақәа рыӡбаразы. Аха, рыцҳарас иҟалаз, урҭ аицәажәарақәа акгьы ахь икылнамгеит. 1864 шықәсазы лаҵарамза 21 азы ашьхарыуаа рықәхра иалахәыз аруаа Гәыбаадәы апарад мҩаԥыргеит<ref name=":0" />. Ашьхауаа, рынхарҭа ҭыԥқәа ааныжьны, рмал зегьы, ачарыцқәа, зны-зынла иҿымхыз амхырсҭақәагьы аанрыжьуан. Урҭқәа зегьы ирымаз, рыԥсадгьылаҿ инхаз аказакцәа рахь инеит<ref name=":1" />.
== Аҵакырадгьыл ==
Иасхрыԥшь иҟан аӡиасқәа Мӡымҭеи Ҳамышьи ирыбжьанакыз адгьылқәа рҿы<ref name=":1" /><ref name=":2"><small>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1982|Астатиа ахьӡ=Гагреи асаӡқәеи ирызкны|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьра=Алашара|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Zvanba_Abkhazskie_etnograficheskie_etiudy.pdf|Ажәла=Ажәанба|Ахьӡ=Салуман}}</small></ref>. Иасхрыԥшьи егьырҭ агьежьырақәеи Гьачрыԥшьи, Цәыжьеи, Ҳамышьи рҳәаақәа еиван. Ари агьежьыра аҳҭнықалақьын Арҭқыҭ, ахәаахәҭратә қалақь ду, ажәытәан уи Аԥсуа аҳра иаҳҭнықалақьын<ref name=":0" /><ref name=":2" />.
== Агьежьыра анапхгаҩцәа ==
Салуман Ажәанба ишиҳәо, ари аҭаацәараҿы аиҳабы аҭауад Арҭба Чыгәа иоуп<ref name=":2" />. Дхаҵа ҟәышуп, дгәымшәоуп. Иабшьа Беслан 1837 ашықәс азы Адлер ампыҵахалараан дҭахеит. Арҭбеи иҭаацәа акыр ҵуеит аҽаҭара агәазыҳәара рымоуижьҭеи<ref name=":2" />.
* Арҭба
== Азхьарԥш ==
[[Акатегориа:Саӡны]] | Иасхрыԥшь, Есхрыԥшь, џьара џьара Арҭ, Арҭкәаџ – Саӡны иахәҭаку гьежьыроуп.
Аҭоурых
Адлертәи акра аҿы инхон Арҭ ауаажәларра ду, урҭ напхгара рзыруан аҭауадцәа Арҭба (Арыҭба). Арантәи рацәак харамкәа Мзымҭа аӡиас аиҩхааҿы - Лиашь игылан асаӡ қыҭақәа: Кирека, Абаза, Банчерыԥшь, Учуга, Хышхәрыԥшь, Ката, Џьанхәҭа. Адлер ақалақь иахьатәи ахьӡ аетимологиа аҭауадшьҭра Арҭба иадҳәалоуп. Аха аԥсуаа-асаӡқәа ари аҭыԥ Арҭқыҭа ҳәа иашьҭан. Аҭырқәцәа, ҷыдала, Арҭба иаҵанакуаз аҵакырадгьылаҿы инхоз ауааԥсыра, “Ардлер” ҳәа изышьҭоу, даҽакала иуҳәозар, «Арҭ уаа», «Арҭаа».
Аԥшыхәратә усзуҩы Ф.Торнау ишәҟәы “Саӡуаа ма Џьигеҭаа” аҿы иҩуеит,Есхорыԥшь ма Арҭкәаџ ауаажәларра Хәдаԥсы аӡиас аҿы 200 ҭаацәара рҟынӡа инхоит: Аредба ауаажәларра, Лиашь архаҿ, 430 ҭаацәара рҟынӡа.Ҵабал анырга ашьҭахь, аимператор Никәала I игәҭакы инақәыршәаны, аурыс аҳәынҭқар ирқәа Г. В. Розени аин.-м. А. М. Симборскии рнапхгарала, Арҭқыҭ акра ақәлара рҽазыршәеит. 1837 шықәсазы рашәарамза ҩба рзы Аԥсны аӷбақәа ахьгылаз, адесанттә мчқәа дыртәеит. Абарон Розен ихаҭа афрегат «Анна» дақәтәаны Есхрыԥшь дыӡхыҵит. Ар Адлерҟа иааит рашәарамза 6 азы.
Барон Розен дыԥшыхәит, аха амшын аԥшаҳәа ианазааигәахоз, ашьхауаа иреихсуа иалагеит. Адырҩаҽныҵәҟьа, рашәарамза 7 азы, аескадра амшын аԥшаҳәа аҟынтәи 500 метра рыбжьара аԥырсал ааннакылеит. 41 канџьа ирықәтәаны, амшын аԥшаҳәахьы идәықәлеит. Рашәарамза 8 азы арратә гәыԥ ахырӷәарҭа аргылара иалагеит, аха ашьхарыуаа иаанымкылеит, урҭ аурыс гәыԥ зныкымкәан ирықәлон. Адлер ахьчараҿы асаӡқәа инарываргыланы активла рхы аладырхәит аублаагьы. Асаӡқәеи, ацхыраара иааиз аублааи игәаӷьны ишырҿагылазгьы, аҳәынҭқар ир рыгәҭакы нарыгӡеит. Абас ала Арҭқыҭ ргеит.
Рашәарамза 14 рзы Розен иҭыԥ ахь иааит Биарслан Барзагьи иара ицызгьы аублаа рхаҭарнакцәеи. Ирҭахузеи аурысцәа ҳәа? Барон аа-дҵак ҟаиҵеит, урҭ рахь иаҵанакуеит: Урыстәыла аҿагылара аҟәыҵра; ашасцәа рыҭара; Урыстәылатәи абаандаҩцәа рырхынҳәра, уҳәа убас иҵегьы. Мышкыҵәҟьа ааҵуаны, рашәарамза 15 рзы, асаӡқәа рделегациа ааит, Шәлиман Арҭба хыс дҟаҵаны, убри азҵаара рыманы, абарон Барзагь аҭак шиҭаз еиԥшцәҟьа, Арҭбагьы аҭак ииҭеит. Арҭаа раҳҭнықалақь анырцәыӡ, Аԥсныҵәҟьа иахәҭакхеит.
1840 шықәсазы Саӡтәи агьежьырақәа (аилазаарақәа) жәпакы Михаил, даҽакала иуҳәозар, Аҳәынҭқар Аимператор изиашаразы аҭоуба ҟарҵо иалагеит. Раԥхьаӡа аҽаҭара ҟазҵаз, 1840 шықәса алагамҭазы, аҭауадацәа Ачаа рнапаҿы иааз Хышьха ауаажәларра (200 ҩны), насгьы Цандрыԥшь иҟоу қыҭақәак руак. 1840 шықәсазы лаҵарамза 30 азы ҳара иаҳбоит Цандрыԥшьтәи аҭауадацәа Омар, Беслан, Еслам (Ислам) Цанаа - «Џьигетцәа (саӡқәа) рыбжьара иӷәӷәаз», Урыстәыла атәылауаҩра шроуз. Анаҩс, егьырҭ асаӡ ҭауадцәа рфеодалтә елита ахаҭарнакцәа:Зураб Ҳамышьи Геч Ҳасани, аамсҭа: Осман Чуу, Омар Осван, Омар Цвамбаиа (Цанба), Иаков Цвамбаиа(Цанба), Ҳусеин Чуа, анхацәа: Балхәыхә Авздахва, Мысҭаф Абада, Жьи (Жьиба) Ҳуссеин, Бгазв (Абӷажәба) Мусва, Взеда Жузуф, Ҷани (Ҷанба) Согәышь, Очиба Еслам, Терим Кваташа, Цәеи (Цәеиба) Тахәыхә, Тигней Наурза, Хванапши (Хәанаԥшь Болихуху, Инагә Мусса, Абгаджаа Жусуф, Абаш, уҳәа убас иҵегьы.Абас еиԥш иҟоу ачарҳәара азы, Ҳаџьы Барзагь напхгара ззиуаз агәыԥ, Урыстәыла аҿаԥхьа ишьҭарҵаз аҭоуба азы ашьаура иалагеит, аҭоуба шьҭазҵаз ирықәлеитҵеит, Цандрыԥшь ахаҭа дырбгеит, ирблит, насгьы «ахараԥса ада, аҭоуба шьҭырхеит аурысцәеи дареи еицышьҭамларц». Аха аҭ. Арҭааи Гьачааи ахараԥса ршәеит. Анаҩсан, Есхрыԥшь, Гьачрыԥшь, Цандрыԥшь уҳәа егьырҭ агьыжьырақәеит рҵакырадгьылаҿ иаԥҵан Саӡтәи априставра. Раԥхьаӡа 1837 инаркны 1841 рҟынӡа напхгара иуан Алықьсандр Гьаргь-иԥа Чачба, ашьҭахь 1841 инаркны 1850 рҟынӡа аԥсуа аамсҭа, аурыс афицар - Салуман Ажәанба. Егьырҭ аамҭақәа раан Есхрыԥшьи уи аԥшәмацәа Арҭаа еиҳа иҭынчны инхон. Кавказтәи аибашьра анҵәамҭазы Арҭқыҭеи Гьачи рҿы ауаа еизо иалагеит, азҵаарақәа рыӡбаразы. Аха, рыцҳарас иҟалаз, урҭ аицәажәарақәа акгьы ахь икылнамгеит. 1864 шықәсазы лаҵарамза 21 азы ашьхарыуаа рықәхра иалахәыз аруаа Гәыбаадәы апарад мҩаԥыргеит. Ашьхауаа, рынхарҭа ҭыԥқәа ааныжьны, рмал зегьы, ачарыцқәа, зны-зынла иҿымхыз амхырсҭақәагьы аанрыжьуан. Урҭқәа зегьы ирымаз, рыԥсадгьылаҿ инхаз аказакцәа рахь инеит.
Аҵакырадгьыл
Иасхрыԥшь иҟан аӡиасқәа Мӡымҭеи Ҳамышьи ирыбжьанакыз адгьылқәа рҿы. Иасхрыԥшьи егьырҭ агьежьырақәеи Гьачрыԥшьи, Цәыжьеи, Ҳамышьи рҳәаақәа еиван. Ари агьежьыра аҳҭнықалақьын Арҭқыҭ, ахәаахәҭратә қалақь ду, ажәытәан уи Аԥсуа аҳра иаҳҭнықалақьын.
Агьежьыра анапхгаҩцәа
Салуман Ажәанба ишиҳәо, ари аҭаацәараҿы аиҳабы аҭауад Арҭба Чыгәа иоуп. Дхаҵа ҟәышуп, дгәымшәоуп. Иабшьа Беслан 1837 ашықәс азы Адлер ампыҵахалараан дҭахеит. Арҭбеи иҭаацәа акыр ҵуеит аҽаҭара агәазыҳәара рымоуижьҭеи.
Арҭба
Азхьарԥш
Акатегориа:Саӡны |
44191 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Бзыԥны | Бзыԥны | {{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра|астатус=Атәылаҿацә|ахьӡ=Бзыԥны|даҽа ахьӡ=Бзыԥан, Бзыԥын|аҳҭнықалақь=[[Лыхны]]|ашьақәгылара=[[1700]]|аӡра=[[1864]]|аофициалтә бызшәа=[[аԥсуа бызшәа]]|абызшәақәа=[[аҭырқәа бызшәа]], [[аԥсуа бызшәа]]|адин=аԥсылманра, [[ақьырсианра]], [[аԥсуаа ртрадициатә анцәахаҵара]]}}
'''Бзыԥны''', иара убасгьы ''Бзыԥын'', ''Бзыԥан'' - [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иаҵанакуа ҭоурыхтә тәылаҿацәуп<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Адаҟьа=12|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра}}</ref><ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2015|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Bagapsh_N_Demograf_kolonizatsia_Gudaut_uchastka.pdf|Адаҟьа=|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых.|Ажәла1=Абӷажәба|Ахьӡ1=О. Хә.|Ажәла2=Лакоба|Ахьӡ2=С. З.}}</ref>.
== Аҭоурых ==
Бзыԥны [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иаҵанакуа тәылаҿацәуп, аӡиасқәа Бзыԥи Шьыцкәареи рыбжьара адгьыл зкыз<ref name=":0" />. Ажәытәӡатәи Абазгиа Бзыԥны аҵакырадгьылаҿ иҟан<ref name=":2" />.
1600 шықәсазы [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] еиҟәшеит ''Аҩадатәи'', ''Аладатәи'' ҳәа<ref name=":0" /><ref name=":2" />. [[Чачба, Ҟара-беи|Аҳ Ҟара-беи]] Аҩадатәи Аԥсны дахагылан, [[Чачба, Ԥуҭо|аҳ Ԥуҭу]] Аладатәи Аԥсны (Бзыԥны) дахагылан. Усҟан Бзыԥны аҳҭнықалақьс иҟан, Гәымсҭа аӡиас ахықә аҿы иааз Аҟәа-Жәытә<ref name=":0" />.
Бзыԥны ҳәа ахьӡ змаз атәылаҿацә ахаҭа ицәырҵит 1700 шықәсазы, аҳ Зегнаҟ данԥсы ашьҭахь, уи иԥацәа Дгьашьа, Росҭом, [[Чачба, Ҟәаԥ|Ҟәаԥ]], Кьарқьым [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] хԥаны еиҩыршеит<ref name=":0" /><ref name=":2" />. Дгьешьа ҭынхас иоуит ӡӡ. Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара иҟаз иҵакырадгьыл ([[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуа]]). [[Чачба, Ҟәаԥ|Ҟәаԥи]] Қьақьыми – ӡӡ. Алӡгаи Егрыи рыбжьара иҟоу аҵакырадгьыл (анаҩс ари адгьыл [[Мырзаҟан]] ҳәа иахьӡырҵоит<ref name=":3">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2014|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2289-gumba_m_keledhbey_2014.html|Адаҟьа=|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Астатиа ахьӡ=Қьалышьбеи (1747-1808)|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил}}</ref>). Аҵыхәан Зегнаҟ иԥеиҳабы Росҭом, атитул Аҳ згаз, ҭынхас иаанижьит ӡӡ. Бзыԥи Кәыдрыи рыбжьара иҟаз аҵакырадгьыл, уи Бзыԥны ахаҭа<ref name=":0" />.
== Аԥсныи сулҭантәи Ҭырқәтәылеи ==
Хылҵшьҭра ззынмыжьыз Росҭом данԥсы ашьҭахь, Дгьешь иԥа Леуан (аԥсылманра анидикыла ашьҭахь Ҳамыд) [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] дахагылеит. Ҳамыд аҳра иуан ҩажәа шықәса раҟара. [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] еилаҳаны иҟан. 1731 шықәсазы Ҳамыд иԥа [[Чачба, Манча I|Манча Чачба]] [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа]] (хьӡыла, номиналла) [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|аҳра]] дахагылеит. [[Чачба, Манча I|Манча]] инапаҿы иҟан Бзыԥныи [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуаи]], [[Мырзаҟан|Мырзаҟангьы]] хьыӡла иара инапаҵаҟа иҟан<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Адаҟьа=13|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра}}</ref>.
[[Аҟәа абаа|Аҟәа]] аҭырқәцәа рнапаҿы иҟан, убри аҟнытә аҳ [[Лыхны]] иаҳҭынран. Асулҭан иҭахымызт Чачба [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳраҿы]] иаанхар. Уи гәҭакыс иман [[Чачба, Манча I|аҳ Манча]] Аԥсны далцаны, иԥашьа, мамзаргьы асаӡ ҭауад убра дахаиргыларц. 1733 шықәсазы аԥсуаа асулҭан ихатәы харҵо иаҟәыҵит<ref name=":2" />. Ари арыцҳаратә ҭагылазаашьа аԥсахразы асулҭан аԥсуа ԥсылманцәеи ақьырсианцәеи ҳаҭыр ду зқәырҵоз [[Елыр]] ахь ар ааишьҭит. Османтәи аԥашьа [[Гьаргь ацқьа ихьӡала Елыр иҟоу ауахәама|Елыр-ныха]] ықәихит, иблит<ref name=":2" />. Аԥсуаа иқәгылан, аԥашьеи асқьарцәеи наҟ иқәырҵеит. Асулҭан Чачаа рыхҵәаразы амзыз иҭахын, уигьы иоуит. 1757 шықәсазы [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы Хәҭын, Хресилтәи ақәԥараҿы аҭырқәцәа дырҿыгылеит<ref name=":1" /><ref name=":2" />. Уи ҽыҵгас иҟаҵаны, Манча иҭаацәеи иареи [[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәылаҟа]] иахыргеит, уа мчыла аԥсылманра рыдырҵеит<ref name=":1" /><ref name=":2" />.
Жәаҩа шықәса рышьҭахь [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] дахадыргылеит [[Чачба, Манча I|Манча]] иашьа - [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб]]<ref name=":2" />. Иаргьы азыӡырҩра иҭахымызт. 1771 ашықәс азы [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абааш]] аҭырқәцәа ирымпыҵихит<ref name=":2" /><ref name=":1" />. [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб]] ақәгылаҩ шиаку еилкааны, аҭырқәцәа 1780 шықәсазы уи дықәыргеит, аԥсуа аҳ иҭыԥ иоуит иашьеиԥа - [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь]]<ref name=":3" />. Зураб ихаҭа «тәанчарахь» ддәықәырҵеит, аха шықәсыкгьы мҵыцызт Ҳамышь ақыҭан Зураб еихсны даныршь.
[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] ишьҭихит: ар ирӷәӷәаанӡа аԥсуаа рыр рымаӡамызт ҳәа уҳәар алшоит (еиҳарак [[Зыхәны|Зыхәнынтә]] иааз ақьырауаа), аԥсуа афлот ҿыц иаԥиҵеит<ref name=":2" /><ref name=":3" />. Бзыԥны, еиҳа ииашаны иуҳәозар, [[Лыхны]], Қьалышь-беи ахаҳәшкәакәа иалхыз аҳтә хан, итәарҭахеит. Аиашаз, [[Лыхны]] Аԥсны иаҳҭнықалақьхеит. Бзыԥны аҭагылазаашьа ирӷәӷәан, аҳҭнықалақь [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи ахырӷәӷәарҭахь]] ииаигеит<ref name=":2" />.
1804 шықәсазы [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] зықәра наӡахьаз иԥацәа Аԥсны атәылаҿацәқәа ирзишеит, урҭ атәылаҿацәқәа рнапхгара еиҳа ирманшәаларц азы. Убасала, 1804 инаркны 1808 рҟынӡа [[Чачба, Сафар Алибеи|аҳиԥа Сафар-беи (Гьаргь)]] Бзыԥны дахагылан<ref name=":4">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2017|Ажәла=Гәынба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Gumba_M_Seferbey_2017.pdf|Адаҟьа=|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Астатиа ахьӡ=Сефербеи}}</ref>. 1808 ашықәс азы, иаб данԥсы ашьҭахь<ref name=":2" /><ref name=":3" />, Аԥсны аԥшәма ҿыцс [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] дицәымӷхеит<ref name=":4" /><ref name=":5">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1999|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3609-Lakoba_S_Aslanbey_1999.html|Адаҟьа=|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Астатиа ахьӡ=Асланбеи|Ажәла=Лакоба|Ахьӡ=Сҭанислав}}</ref>. Уи аамҭазы Бзыԥны иахагылаз еилкаам, иҟалап [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ихаҭа иакәзаргьы<ref name=":5" />.
== Аԥсныи Урыстәылеи ==
1810 шықәса рашәарамзазы аурысқәа Аԥсны рнапаҿы иааргеит<ref name=":2" /><ref name=":4" />. [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] дыбналт, Аԥсны дахагылеит аҳиԥа Сафар-беи, еиҳа ииашаны иуҳәозар, [[Чачба, Сафар Алибеи|аҳ Гьаргь II]]<ref name=":4" />. Иара Аҟәа аҳаҭыр змаз уаҩымызт, убри аҟнытә иаҳраура зегьы Бзыԥны, ма [[Гыртәыла аҳра|Гыртәылаҿ]] ихигеит. Иара ихаан Лыхны Аԥсны аҳҭнықалақьны иҟалеит, 1864 шықәсанӡагьы ус иаанхон<ref name=":2" />.
1821 ашықәс азы, [[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь]] данԥсы ашьҭахь, иԥшәмаԥҳәыс [[Адианԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|аҳкәажә Ҭамара]] аҳкәажәдус Аԥсуа аҳра дахадыргылеит<ref name=":5" /><ref name=":6">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2019|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3906-Gumba_M_Vladetel_Abkhazii_Dmitry_Omarbey_Chachba_2019.html|Адаҟьа=|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҳ Дырмит (Омарбеи).}}</ref>. Аха уи ашықәс азы абҵарамзазы, Гьаргь иԥа Дырмит аҳ иакәхеит<ref name=":6" />. Уи аԥсуаа дыргәамԥхоз мацара акәым, дырцәымӷын. Уи аԥсуа бызшәа издыруамызт, иаҳагьы еицәаз, аԥсуа етикет аԥсуарагьы<ref name=":6" />. 1822 шықәсазы ашыӡ ихьны дыԥсит<ref name=":6" /><ref name=":2" />.
Шықәсык ашьҭахь, 1823 шықәсазы, Дырмит иашьа Михаил Аԥсны аҳс дҟалеит<ref name=":7">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2022|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/4098-Gumba_M_Abkhazskoe_knyazhestvo_v_20_50_godah_XIX_veka_2022.html|Адаҟьа=|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Акьыԥхь аҩнаҭа|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳра XIX ашә. 20-50-тәи шш. рзы}}</ref>. 1830 ашықәсазы [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] аҵыхәтәантәи иқәгылара ҟалеит, акгьы анеизыҟамҵа Ҭырқәтәылаҟа дхынҳәит, Аԥсныҟагьы дымхынҳәит<ref name=":7" /><ref name=":2" /><ref name=":5" />. Уи ианақәшаҳаҭха, аԥсуаа Михаил дрыдыркылеит. Аинрал М. Коцебуа иазгәеиҭеит [[Адианԥҳа, Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа|аҳкәажә Алықьсандра]], Михаил иԥҳәыс, аԥсуаа еиҳа бзиа дшырбоз:<blockquote>''Лара аԥсуаа ҳәаа змам рыбзиабара лыман, уаанӡа еиҳарак Лыхны дынхон, лхаҵа даныҟамыз аамҭазы Бзыԥтәи агьежьыра анапхгара азылуан, еснагь убасҟак ҟазарала напхгара алҭон, ауааԥсыра лнапхгара еиҳа еиӷьыршьо иалагеит, аҳ инапхгара аасҭа''.</blockquote>1864 ашықәс азы [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа Аҳра]] иаԥыхын<ref name=":2" />, Михаил Воронежҟа дахыргеит, уаҟа иԥсҭазаара далҵит 1866 ашықәс мшаԥымзазы<ref name=":7" />. [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] анаԥырха ашьҭахь, Бзыԥны Бзыԥтәи агьежьыра ҳәа иахьӡырҵеит. Иара убри ашықәсан, рашәарамзазы, Бзыԥны ақәгылара ҟалеит, иԥсыз Михаил иԥа – [[Чачба, Гьаргь Михаил-иԥа|аҳиԥа Гьаргь (III)]] Лыхны аҳс дрыладырҵәеит<ref name=":2" />. Аха уи ақәгылара гәымбылџьбарала ихәаҽын, уи аамҭазы аурысқәа, аԥсуа ҳәынҭқарра аилабгара иадырганы, [[Лыхнытәи Аҳҭынра|Лыхнытәи аҳҭынра]] рблит<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1998|Азхьарԥш=|Адаҟьа=|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Наука|Астатиа ахьӡ=Лыхны
Аԥсны абжьаратәи ашәышықәсақәа раантәи аҳҭынратә комплекс|Ажәла=Хрушкова|Ахьӡ=Л. Гь.}}</ref>. Иара убри ашықәсан амҳаџьырра аҵысра ҟалеит, ҩажәа нызқьҩык инареиҳаны ахҵәара ицеит. 1868 шықәсазы лаҵарамзазы 27 аҽны Бзыԥтәи агьежьыра ахьӡ ԥсахын Гәдоуҭатәи аучасток (адгьыл ахәҭа) ҳәа<ref name=":8">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2019|Ажәла=Багаԥшь|Ахьӡ=Нури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Bagapsh_N_Demograf_kolonizatsia_Gudaut_uchastka.pdf|Адаҟьа=|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа="АБИГИ"|Астатиа ахьӡ=Гәдоуҭатәи аҭыԥ аколонизациа адемографиа}}</ref><ref name=":2" />.
1877-1878 шықәсазы даҽа мҳаџьырра цәқәырԥак ҟалеит<ref name=":2" />, аурыс-ҭырқәа еибашьраан бзыԥуаа ¾, [[абжьыуаа]] рыхәҭак, насгьы [[Гәыма (атәылаҿацә)|Гәыма]] инхоз ауааԥсыра зегьы [[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәылаҟа]] иахыргеит. Гәдоуҭатәи аучасток (Пицундатәи агьежьыра ахәҭак) [[Анхәа]], Гагрыԥшь, [[Ҟәланырхәа]], Арҩҭа, [[Дәрыԥшь]], [[Аацы]], [[Аҷандара]] ацуҭақәа рҿы 1878 шықәсазы зынӡаск иҭацәит ҳәа уҳәар алшоит<ref name=":8" />.
75% инаркны 80% рҟынӡа ауааԥсыра рцәыӡит [[Жәандрыԥшь]], [[Мгәыӡырхәа]], [[Хәаԥ]]; [[Калдахәара|Калдахәареи]], [[Лӡаа|Лӡааи]] - 2/3; рыбжак инареиҳаны [[Џьырхәа]], 1/3 [[Блабырхәа]], 1/4 [[Бармышь|Бармышьи]], [[Лыхны|Лыхныи]]<ref name=":8" />.
== Уажәы ==
Иахатәи аамҭа азы Бзыԥны уи [[Гәдоуҭа араион|Гәдоуҭа араионуп]]<ref name=":2" />.
== Бзыԥтәи аамсҭара ==
Бзыԥны инхон аҭауадшьҭрақәа: Аимхаа, [[Инал-иԥацәа|Инал-Иԥа]], Чачба, Чаабалырхәа; иара убас аамсҭацәа: Ақырҭаа, Ашьхацаа, Баӷба, Барас, Блабба, Ӷарҵкьиа, Ажәанба, Саӡба, Лакрба, Ҟәланба, Мқанба, Арҩыҭаа, Амаан, Папба, Фирсоу, Цәышба, Чачибаа, Ешба; ашьнаҟәамаа: Баалоу, Гәыблиа, Тыҟә-иԥа, Ӷәаџьаа, Ԥлиаа, Шьаҟрыл, Чычба, Арсҭаа.
== Азгәаҭқәа ==
* [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
== Азхьарԥш ==
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа]] | Бзыԥны, иара убасгьы Бзыԥын, Бзыԥан - Аԥсуа аҳра иаҵанакуа ҭоурыхтә тәылаҿацәуп.
Аҭоурых
Бзыԥны Аԥсуа аҳра иаҵанакуа тәылаҿацәуп, аӡиасқәа Бзыԥи Шьыцкәареи рыбжьара адгьыл зкыз. Ажәытәӡатәи Абазгиа Бзыԥны аҵакырадгьылаҿ иҟан.
1600 шықәсазы Аԥсны еиҟәшеит Аҩадатәи, Аладатәи ҳәа. Аҳ Ҟара-беи Аҩадатәи Аԥсны дахагылан, аҳ Ԥуҭу Аладатәи Аԥсны (Бзыԥны) дахагылан. Усҟан Бзыԥны аҳҭнықалақьс иҟан, Гәымсҭа аӡиас ахықә аҿы иааз Аҟәа-Жәытә.
Бзыԥны ҳәа ахьӡ змаз атәылаҿацә ахаҭа ицәырҵит 1700 шықәсазы, аҳ Зегнаҟ данԥсы ашьҭахь, уи иԥацәа Дгьашьа, Росҭом, Ҟәаԥ, Кьарқьым Аԥсуа аҳра хԥаны еиҩыршеит. Дгьешьа ҭынхас иоуит ӡӡ. Кәыдрыи Аалӡгеи рыбжьара иҟаз иҵакырадгьыл (Абжьыуа). Ҟәаԥи Қьақьыми – ӡӡ. Алӡгаи Егрыи рыбжьара иҟоу аҵакырадгьыл (анаҩс ари адгьыл Мырзаҟан ҳәа иахьӡырҵоит). Аҵыхәан Зегнаҟ иԥеиҳабы Росҭом, атитул Аҳ згаз, ҭынхас иаанижьит ӡӡ. Бзыԥи Кәыдрыи рыбжьара иҟаз аҵакырадгьыл, уи Бзыԥны ахаҭа.
Аԥсныи сулҭантәи Ҭырқәтәылеи
Хылҵшьҭра ззынмыжьыз Росҭом данԥсы ашьҭахь, Дгьешь иԥа Леуан (аԥсылманра анидикыла ашьҭахь Ҳамыд) Аԥсуа аҳра дахагылеит. Ҳамыд аҳра иуан ҩажәа шықәса раҟара. Аԥсуа аҳра еилаҳаны иҟан. 1731 шықәсазы Ҳамыд иԥа Манча Чачба Аԥсуа (хьӡыла, номиналла) аҳра дахагылеит. Манча инапаҿы иҟан Бзыԥныи Абжьыуаи, Мырзаҟангьы хьыӡла иара инапаҵаҟа иҟан.
Аҟәа аҭырқәцәа рнапаҿы иҟан, убри аҟнытә аҳ Лыхны иаҳҭынран. Асулҭан иҭахымызт Чачба Аԥсуа аҳраҿы иаанхар. Уи гәҭакыс иман аҳ Манча Аԥсны далцаны, иԥашьа, мамзаргьы асаӡ ҭауад убра дахаиргыларц. 1733 шықәсазы аԥсуаа асулҭан ихатәы харҵо иаҟәыҵит. Ари арыцҳаратә ҭагылазаашьа аԥсахразы асулҭан аԥсуа ԥсылманцәеи ақьырсианцәеи ҳаҭыр ду зқәырҵоз Елыр ахь ар ааишьҭит. Османтәи аԥашьа Елыр-ныха ықәихит, иблит. Аԥсуаа иқәгылан, аԥашьеи асқьарцәеи наҟ иқәырҵеит. Асулҭан Чачаа рыхҵәаразы амзыз иҭахын, уигьы иоуит. 1757 шықәсазы Мырзаҟан анапхгаҩы Хәҭын, Хресилтәи ақәԥараҿы аҭырқәцәа дырҿыгылеит. Уи ҽыҵгас иҟаҵаны, Манча иҭаацәеи иареи Ҭырқәтәылаҟа иахыргеит, уа мчыла аԥсылманра рыдырҵеит.
Жәаҩа шықәса рышьҭахь Аԥсуа аҳра дахадыргылеит Манча иашьа - Зураб. Иаргьы азыӡырҩра иҭахымызт. 1771 ашықәс азы Аҟәатәи абааш аҭырқәцәа ирымпыҵихит. Зураб ақәгылаҩ шиаку еилкааны, аҭырқәцәа 1780 шықәсазы уи дықәыргеит, аԥсуа аҳ иҭыԥ иоуит иашьеиԥа - Қьалышь. Зураб ихаҭа «тәанчарахь» ддәықәырҵеит, аха шықәсыкгьы мҵыцызт Ҳамышь ақыҭан Зураб еихсны даныршь.
Қьалышь-беи Аԥсны ишьҭихит: ар ирӷәӷәаанӡа аԥсуаа рыр рымаӡамызт ҳәа уҳәар алшоит (еиҳарак Зыхәнынтә иааз ақьырауаа), аԥсуа афлот ҿыц иаԥиҵеит. Бзыԥны, еиҳа ииашаны иуҳәозар, Лыхны, Қьалышь-беи ахаҳәшкәакәа иалхыз аҳтә хан, итәарҭахеит. Аиашаз, Лыхны Аԥсны иаҳҭнықалақьхеит. Бзыԥны аҭагылазаашьа ирӷәӷәан, аҳҭнықалақь Аҟәатәи ахырӷәӷәарҭахь ииаигеит.
1804 шықәсазы Қьалышь-беи зықәра наӡахьаз иԥацәа Аԥсны атәылаҿацәқәа ирзишеит, урҭ атәылаҿацәқәа рнапхгара еиҳа ирманшәаларц азы. Убасала, 1804 инаркны 1808 рҟынӡа аҳиԥа Сафар-беи (Гьаргь) Бзыԥны дахагылан. 1808 ашықәс азы, иаб данԥсы ашьҭахь, Аԥсны аԥшәма ҿыцс Аслан-беи дицәымӷхеит. Уи аамҭазы Бзыԥны иахагылаз еилкаам, иҟалап Аслан-беи ихаҭа иакәзаргьы.
Аԥсныи Урыстәылеи
1810 шықәса рашәарамзазы аурысқәа Аԥсны рнапаҿы иааргеит. Аслан-беи дыбналт, Аԥсны дахагылеит аҳиԥа Сафар-беи, еиҳа ииашаны иуҳәозар, аҳ Гьаргь II. Иара Аҟәа аҳаҭыр змаз уаҩымызт, убри аҟнытә иаҳраура зегьы Бзыԥны, ма Гыртәылаҿ ихигеит. Иара ихаан Лыхны Аԥсны аҳҭнықалақьны иҟалеит, 1864 шықәсанӡагьы ус иаанхон.
1821 ашықәс азы, Гьаргь данԥсы ашьҭахь, иԥшәмаԥҳәыс аҳкәажә Ҭамара аҳкәажәдус Аԥсуа аҳра дахадыргылеит. Аха уи ашықәс азы абҵарамзазы, Гьаргь иԥа Дырмит аҳ иакәхеит. Уи аԥсуаа дыргәамԥхоз мацара акәым, дырцәымӷын. Уи аԥсуа бызшәа издыруамызт, иаҳагьы еицәаз, аԥсуа етикет аԥсуарагьы. 1822 шықәсазы ашыӡ ихьны дыԥсит.
Шықәсык ашьҭахь, 1823 шықәсазы, Дырмит иашьа Михаил Аԥсны аҳс дҟалеит. 1830 ашықәсазы Аслан-беи аҵыхәтәантәи иқәгылара ҟалеит, акгьы анеизыҟамҵа Ҭырқәтәылаҟа дхынҳәит, Аԥсныҟагьы дымхынҳәит. Уи ианақәшаҳаҭха, аԥсуаа Михаил дрыдыркылеит. Аинрал М. Коцебуа иазгәеиҭеит аҳкәажә Алықьсандра, Михаил иԥҳәыс, аԥсуаа еиҳа бзиа дшырбоз:Лара аԥсуаа ҳәаа змам рыбзиабара лыман, уаанӡа еиҳарак Лыхны дынхон, лхаҵа даныҟамыз аамҭазы Бзыԥтәи агьежьыра анапхгара азылуан, еснагь убасҟак ҟазарала напхгара алҭон, ауааԥсыра лнапхгара еиҳа еиӷьыршьо иалагеит, аҳ инапхгара аасҭа.1864 ашықәс азы Аԥсуа Аҳра иаԥыхын, Михаил Воронежҟа дахыргеит, уаҟа иԥсҭазаара далҵит 1866 ашықәс мшаԥымзазы. Аԥсуа аҳра анаԥырха ашьҭахь, Бзыԥны Бзыԥтәи агьежьыра ҳәа иахьӡырҵеит. Иара убри ашықәсан, рашәарамзазы, Бзыԥны ақәгылара ҟалеит, иԥсыз Михаил иԥа – аҳиԥа Гьаргь (III) Лыхны аҳс дрыладырҵәеит. Аха уи ақәгылара гәымбылџьбарала ихәаҽын, уи аамҭазы аурысқәа, аԥсуа ҳәынҭқарра аилабгара иадырганы, Лыхнытәи аҳҭынра рблит. Иара убри ашықәсан амҳаџьырра аҵысра ҟалеит, ҩажәа нызқьҩык инареиҳаны ахҵәара ицеит. 1868 шықәсазы лаҵарамзазы 27 аҽны Бзыԥтәи агьежьыра ахьӡ ԥсахын Гәдоуҭатәи аучасток (адгьыл ахәҭа) ҳәа.
1877-1878 шықәсазы даҽа мҳаџьырра цәқәырԥак ҟалеит, аурыс-ҭырқәа еибашьраан бзыԥуаа ¾, абжьыуаа рыхәҭак, насгьы Гәыма инхоз ауааԥсыра зегьы Ҭырқәтәылаҟа иахыргеит. Гәдоуҭатәи аучасток (Пицундатәи агьежьыра ахәҭак) Анхәа, Гагрыԥшь, Ҟәланырхәа, Арҩҭа, Дәрыԥшь, Аацы, Аҷандара ацуҭақәа рҿы 1878 шықәсазы зынӡаск иҭацәит ҳәа уҳәар алшоит.
75% инаркны 80% рҟынӡа ауааԥсыра рцәыӡит Жәандрыԥшь, Мгәыӡырхәа, Хәаԥ; Калдахәареи, Лӡааи - 2/3; рыбжак инареиҳаны Џьырхәа, 1/3 Блабырхәа, 1/4 Бармышьи, Лыхныи.
Уажәы
Иахатәи аамҭа азы Бзыԥны уи Гәдоуҭа араионуп.
Бзыԥтәи аамсҭара
Бзыԥны инхон аҭауадшьҭрақәа: Аимхаа, Инал-Иԥа, Чачба, Чаабалырхәа; иара убас аамсҭацәа: Ақырҭаа, Ашьхацаа, Баӷба, Барас, Блабба, Ӷарҵкьиа, Ажәанба, Саӡба, Лакрба, Ҟәланба, Мқанба, Арҩыҭаа, Амаан, Папба, Фирсоу, Цәышба, Чачибаа, Ешба; ашьнаҟәамаа: Баалоу, Гәыблиа, Тыҟә-иԥа, Ӷәаџьаа, Ԥлиаа, Шьаҟрыл, Чычба, Арсҭаа.
Азгәаҭқәа
Аԥсуа аҳра
Азхьарԥш
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа |
44307 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Вардан_I_Адиан | Вардан I Адиан | '''Вардан I Адиан''' – ақырҭуа уаҩ ду иакәын, насгьы [[Адиан|Адианаа]] рҭаацәара рхыбаҩ, [[Гыртәыла аҳра|Гыртәылаҿ]] (Гырны) анапхгара зуаз аҳцәа. Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла атәылаҿацә, Вардан I Адиан 1183 инаркны 1213 рҟынӡа аерисҭау (аҳмада) иаҳасабла напхгара азиуан. Уи Қырҭтәылатәи [[аҳкәажәду Ҭамар]] лҳәынҭқарраҿы аҭыԥ ду иааникылон, аха 1191 шықәсазы [[Аҳкәажәду Ҭамар|Ҭамар]] ԥыхьатәи лхаҵа Иури Боголиубски дидгыланы қәҿиара змамыз ақәгылара напхгара аниҭоз ашьҭахь, аҳҭынра далган.<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1991|Азхьарԥш=https://archive.org/details/GeorgianChronicle|Астатиа ахьӡ=The Georgian chronicle: the Period of Giorgi Lasha|Ахьӡ=Симон|Ажәла1=Ҟаухчшвили|Адаҟьақәа=118-119|Аҭыԥ=Амсердам}}</ref><ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1978|Азхьарԥш=https://ru.wikipedia.org/wiki/Грузинская_советская_энциклопедия|Астатиа ахьӡ=Ақырҭуа советтә енциклопедиа|Ахьӡ=Т.|Ажәла1=Бараӡе|Адаҟьақәа=329|Аҭыԥ=Қарҭ|Атом=3}}</ref>
== Аҳкәажәду лмаҵураҿы ==
Вардан I Адиан дихылҵшьҭран Вардан, [[Шәантәылатәи аҳра|Шәаны]] аҳмада, 1072 инаркны 1089 рҟынӡа аҳра зуаз ақырҭуа аԥсҳа Гьаргь II ахаантәуаҩ. Вардан I Адиан Марушиани-Варданисӡе аҭаацәара даҵанакуан, аха ахыҵхырҭаҿы иарбоуп Адиан<ref name=":1" /> ҳәа, ус ирыхьӡыртәит избанзар дара инхон рҭаацәаратә хан Дади аҿы<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1963|Азхьарԥш=https://archive.org/details/toumanoff-cyril-1967.-studies-in-christian-caucasian-history.-georgetown-university-press|Астатиа ахьӡ=Ақьырсиан Кавказтәи аҭоурых аҭҵаара.|Ахьӡ=К. Л.|Ажәла1=Туманов|Адаҟьақәа=269|Аҭыԥ=Џьорџьтаун|Атом=}}</ref>. Вардан 1183 шықәсазы [[Аҳкәажәду Ҭамар|аҳкәажәду Ҭамара]] илҭеит Қырҭтәыла мсахурт-ухутцес («аҳҭынра аминистр») иҭыԥ, иара убасгьы Одышь арегиони анапхгаразы. 1186 мамзаргьы 1187 ашықәсқәа рзы Вардан иаҿагылаз Илдегизидтәи аҳәынҭқарра, Кавказтәи Арнауҭтәылаҿ, аиааира агараҿы ихы ааирԥшит. Уи аамҭазы ақырҭцәа Беилаган, Аракстәи адәкаршәра иақәлон<ref name=":0" />.
== Ақәгылара аҽалархәра ==
Вардан илаҟәра ҟалеит 1191 ашықәсазы, Иури Боголиубски иқәгылараан, уи [[Аҳкәажәду Ҭамар|аҳкәажәду Ҭамара]] ԥыхьатәи лхаҵа иакәын. Уи аамҭазы Вардан Қырҭтәыла зегь реиҳа анырра змаз аҳаҭыр зқәу ауаа дыруаӡәкын, аҳраду мраҭашәаратәи ахәҭаҿы Орбетии Каении иара итәын, уи мраҭашәаратәи ахәҭаҿы адгьыл дуқәа рыдагьы: Суарам шьхақәа инаркны Никоԥсианӡа, даҽакала иуҳәозар, «[[Шәантәылатәи аҳра|Шәаны]] зегьы, [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]], Егырҭа, [[Гәыриа|Агәыры]], Самокалако, Рачеи, Тақвери, Аргвеҭ»<ref name=":0" />, иара убас Санигцәа ([[Саӡуаа|асаӡқәа]]), «Кешиг» ([[Адыгаа|азыхәцәа]]) рыжәларқәа рыдгьылқәа<ref name=":0" />. Аҿагылаҩцәа дрыдгыланы, [[Қәҭешь]] азааигәара иҟаз аҳҭынра Гәықыҭ аҿы Қырҭтәыла аԥсҳас дахаиргылеит Иури. [[Аҳкәажәду Ҭамар|Ҭамара]] илызиашаз Амирспасалар Гамрекели Торели, Џьавахьеҭ иҟоу Ниалитәи адәкаршәраҿы Вардан ир ииааины, егьырҭ ақәгылаҩцәа, Иури Боголиубскигьы днарылахәны, рҽырҭарҵарц мчыла ирыдиҵеит. Абарҭ ахҭысқәа рышьҭахь Вардан Адиан атәыла аполитикатә ԥсҭазаараҿы акыр зҵазкуа аҭыԥ ицәыӡит, 1213 шықәсазы дыԥсит<ref name=":1" />. Иара ихылҵшьҭрақәа мраҭашәаратәи Қырҭтәыла еизҳазыӷьеит, насгьы анырра ду змаз ҩ-ҳәынҭқарратә династиақәак шьақәгылеит - [[Адиан|Адианааи]] Агәыри<ref name=":2" />.
== Азхьарԥш == | Вардан I Адиан – ақырҭуа уаҩ ду иакәын, насгьы Адианаа рҭаацәара рхыбаҩ, Гыртәылаҿ (Гырны) анапхгара зуаз аҳцәа. Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла атәылаҿацә, Вардан I Адиан 1183 инаркны 1213 рҟынӡа аерисҭау (аҳмада) иаҳасабла напхгара азиуан. Уи Қырҭтәылатәи аҳкәажәду Ҭамар лҳәынҭқарраҿы аҭыԥ ду иааникылон, аха 1191 шықәсазы Ҭамар ԥыхьатәи лхаҵа Иури Боголиубски дидгыланы қәҿиара змамыз ақәгылара напхгара аниҭоз ашьҭахь, аҳҭынра далган.
Аҳкәажәду лмаҵураҿы
Вардан I Адиан дихылҵшьҭран Вардан, Шәаны аҳмада, 1072 инаркны 1089 рҟынӡа аҳра зуаз ақырҭуа аԥсҳа Гьаргь II ахаантәуаҩ. Вардан I Адиан Марушиани-Варданисӡе аҭаацәара даҵанакуан, аха ахыҵхырҭаҿы иарбоуп Адиан ҳәа, ус ирыхьӡыртәит избанзар дара инхон рҭаацәаратә хан Дади аҿы. Вардан 1183 шықәсазы аҳкәажәду Ҭамара илҭеит Қырҭтәыла мсахурт-ухутцес («аҳҭынра аминистр») иҭыԥ, иара убасгьы Одышь арегиони анапхгаразы. 1186 мамзаргьы 1187 ашықәсқәа рзы Вардан иаҿагылаз Илдегизидтәи аҳәынҭқарра, Кавказтәи Арнауҭтәылаҿ, аиааира агараҿы ихы ааирԥшит. Уи аамҭазы ақырҭцәа Беилаган, Аракстәи адәкаршәра иақәлон.
Ақәгылара аҽалархәра
Вардан илаҟәра ҟалеит 1191 ашықәсазы, Иури Боголиубски иқәгылараан, уи аҳкәажәду Ҭамара ԥыхьатәи лхаҵа иакәын. Уи аамҭазы Вардан Қырҭтәыла зегь реиҳа анырра змаз аҳаҭыр зқәу ауаа дыруаӡәкын, аҳраду мраҭашәаратәи ахәҭаҿы Орбетии Каении иара итәын, уи мраҭашәаратәи ахәҭаҿы адгьыл дуқәа рыдагьы: Суарам шьхақәа инаркны Никоԥсианӡа, даҽакала иуҳәозар, «Шәаны зегьы, Аԥсны, Егырҭа, Агәыры, Самокалако, Рачеи, Тақвери, Аргвеҭ», иара убас Санигцәа (асаӡқәа), «Кешиг» (азыхәцәа) рыжәларқәа рыдгьылқәа. Аҿагылаҩцәа дрыдгыланы, Қәҭешь азааигәара иҟаз аҳҭынра Гәықыҭ аҿы Қырҭтәыла аԥсҳас дахаиргылеит Иури. Ҭамара илызиашаз Амирспасалар Гамрекели Торели, Џьавахьеҭ иҟоу Ниалитәи адәкаршәраҿы Вардан ир ииааины, егьырҭ ақәгылаҩцәа, Иури Боголиубскигьы днарылахәны, рҽырҭарҵарц мчыла ирыдиҵеит. Абарҭ ахҭысқәа рышьҭахь Вардан Адиан атәыла аполитикатә ԥсҭазаараҿы акыр зҵазкуа аҭыԥ ицәыӡит, 1213 шықәсазы дыԥсит. Иара ихылҵшьҭрақәа мраҭашәаратәи Қырҭтәыла еизҳазыӷьеит, насгьы анырра ду змаз ҩ-ҳәынҭқарратә династиақәак шьақәгылеит - Адианааи Агәыри.
Азхьарԥш |
44308 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Носферату | Носферату | {{Аҵакырацәа|Носферату}}
Носферату ({{lang-de|Nosferatu}}) ажәа «[[ахәарҭлаӷь]]» асинонимуп, раԥхьаӡа акәнытә Брам Стокер ихы иаирхәеит ароман “Дракула” аҿы. Гипотезак инақәыршәаны, ари ажәа [[абырзен бызшәа]] аҟынтәи ауп иахьааз. νοσοφóρος («ачымазара ныҟәызго») ҳәа. Даҽа вариантк ала, {{lang-ro|nesuferitu}} аҟынтә, «узымчҳауа, аҿаасҭа» ҳәа аҵкыс аманы иҟоушәа рҳәоит, насгьы аҩсҭаа изкуп. Иара убас «имԥсуа» ҳәагьы аиҭагатә версиагьы иҟоуп.
==Акино==
==Акомпиутертә хәмаррақәа==
* [[Nosferatu: The Wrath of Malachi]] – акомпиутертә хәмарроуп, актәи ахаҭаратә ашутертә (аибашьратә хәмарра) ажанр аҿы.
* [[Vampire: The Masquerade – Bloodlines]] – 2004 шықәсазы иҭыҵыз Акциа/RPG жанр аҿы иҟоу акомпиутертә хәмарроуп, ахәмарҩы ааԥхьара иҭоуп вампирҵас ахәмарразы бжь-кланк рҟынтәи иалихыртә еиԥш, урҭ рҟынтәи аклан Носферату.
==Амузика==
* [[Nosferatu (амузыкатә гәыԥ)|Nosferatu]] — англыз готик-рок-гәыԥ.
* [[Nosferatu (альбом, Popol Vuh)|Nosferatu]] — амузикатә альбом 1978ш. алман гәыԥ Popol Vuh, афильм асаундтрек «Носферату — аҵхы ԥсыгага».
* [[Nosferatu (альбом, Хьиу Корнуели Роберт Уилиамси)|Nosferatu]] — амузикатә албом 1979ш. Хьиу Корнуели Роберт Уилиамси
* [[Nosferatu (альбом, Helstar)|Nosferatu]] — амузикатә албом 1989ш. Helstar агәыԥ атәы.
* [[Nosferatu (альбом, Bloodbound)|Nosferatu]] — Bloodbound агәыԥ атәы ашәа.
* «Nosferatu» — rizza ашәаҳәаҩ иҟынтә.
* «Носферату» — Есент игәыԥ аҟнытә.
* «Nosferatu» — аиапониатәи ашәаҳәаҩ KAMIJO иҟынтә. | Носферату () ажәа «ахәарҭлаӷь» асинонимуп, раԥхьаӡа акәнытә Брам Стокер ихы иаирхәеит ароман “Дракула” аҿы. Гипотезак инақәыршәаны, ари ажәа абырзен бызшәа аҟынтәи ауп иахьааз. νοσοφóρος («ачымазара ныҟәызго») ҳәа. Даҽа вариантк ала, аҟынтә, «узымчҳауа, аҿаасҭа» ҳәа аҵкыс аманы иҟоушәа рҳәоит, насгьы аҩсҭаа изкуп. Иара убас «имԥсуа» ҳәагьы аиҭагатә версиагьы иҟоуп.
Акино
Акомпиутертә хәмаррақәа
Nosferatu: The Wrath of Malachi – акомпиутертә хәмарроуп, актәи ахаҭаратә ашутертә (аибашьратә хәмарра) ажанр аҿы.
Vampire: The Masquerade – Bloodlines – 2004 шықәсазы иҭыҵыз Акциа/RPG жанр аҿы иҟоу акомпиутертә хәмарроуп, ахәмарҩы ааԥхьара иҭоуп вампирҵас ахәмарразы бжь-кланк рҟынтәи иалихыртә еиԥш, урҭ рҟынтәи аклан Носферату.
Амузика
Nosferatu — англыз готик-рок-гәыԥ.
Nosferatu — амузикатә альбом 1978ш. алман гәыԥ Popol Vuh, афильм асаундтрек «Носферату — аҵхы ԥсыгага».
Nosferatu — амузикатә албом 1979ш. Хьиу Корнуели Роберт Уилиамси
Nosferatu — амузикатә албом 1989ш. Helstar агәыԥ атәы.
Nosferatu — Bloodbound агәыԥ атәы ашәа.
«Nosferatu» — rizza ашәаҳәаҩ иҟынтә.
«Носферату» — Есент игәыԥ аҟнытә.
«Nosferatu» — аиапониатәи ашәаҳәаҩ KAMIJO иҟынтә. |
44381 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гәықыҭтәи_аҳҭынра | Гәықыҭтәи аҳҭынра | '''Гәықыҭтәи Аҳҭынра''' — абжьаратәи ашәышықәсақәа раан аҳра зуаз аԥсуа аԥсҳацәеи ақырҭуа ԥсҳацәеи ртәарҭан. Иахьазы, [[Қәҭешь]] ақалақьи Гәықыҭтәи ахани 7 км рыбжьоуп, аха аҳҭынра ахыжәжәарақәа роуп иаанхаз<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ажәла=Кәарҷиа|Ахьӡ=В. Е.|Ашықәс=2019|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Kvarchiya_V_Sobranie_trudov_IV_2019.pdfIky|ад=|Аҭыԥ=Аҟәа|Астатиа ахьӡ=АҬОУРЫХТӘ ТОПОНИМИКА|Аҭыжьырҭа=Academia}}</ref><ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2015|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Kvarchiya_V_Sobranie_trudov_IV_2019.pdfIky|ад=|Аҭыԥ=Аҟәа|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых|Аҭыжьырҭа=|Ажәла1=Абӷажәба|Ахьӡ1=О. Хә.|Ажәла2=Лакоба|Ахьӡ2=С. З.}}</ref>.
== Аҭоурых ==
[[Афаил:Geguti reconstruction.JPG|мини|313x313пкс|Цинцаӡе еиҭашьақәиргылаз Гәықыҭ асахьа.]]
Гәықыҭ аҳҭынратә комплекс ахыжәжәарақәа Риони аӡиас иаваршәны 2000 м<sup>2</sup> инареиҳаны аҭыԥ ааннакылоит. 1953-1956 шықәсқәа рзы имҩаԥгаз аҭыԥантәи аусура дуқәа аспециалистцәа ирылнаршеит археологиатә ҿыгҳара хадақәа рышьақәыргылареи абжьаратәи аамҭақәа рзы иҟаз аҩнымаҭәа рырхитектуратә формаи рырԥшӡареи реиҭашьақәыргылара, урҭ рыхәҭа хада 12-тәи ашәышықәсахьы иаҵанакуеит – раԥхьаӡа акәны Гәықыҭ аӡбахә ақырҭуа ашықәснҵыраҿ анаҳәоз. Раԥхьаӡатәи аргылара - уадак ала ишьақәгылоу, ауаџьаҟ ду змоу ахыбра - 8-9-тәи ашәышықәсақәа рахь иаҵанакуеит<ref name=":0" />.
Аԥсҳацәа ркомплекс ахәҭа хада дыргылеит Қырҭтәыла аԥсҳа [[Гьаргь III (Қырҭтәыла)|Гьаргь III]] идҵала. Ари ԥшь-қаҭ змоу қьырмыҭтә хыброуп, х-метрак зку ахаҳәтә цокол аҿы иргылоуп, аџьар ԥшра змоу агәҭантәи азал ду аманы, хыхь 14 м. адиаметр змоу акәырӷ аманы. Ахыбра зегьы аҭӡамц ала иаакәыршоуп, насгьы аколонна дуқәа рыла ирӷәӷәоуп. Мраҭашәаратәи аган аҿы иацҵаны иҟоу аҩнқәеи аҳҭынратә уахәамақәеи 13-тәи/14-тәи ашәышықәсақәа рахь иаҵанакуеит.
[[Афаил:საქართველო, იმერეთი, წყალტუბოს მუნიციპალიტეტი, გეგუთის სასახლე.jpg|слева|мини|310x310пкс|Гәықыҭтәи аҳҭынра ахыжәжәарақәа.]]
Гәықыҭ аԥсҳацәа раҳҭынратә акомплекс хада дыргылеит абжьаратәи аамҭақәа рзы Қырҭтәыла «''ахьтәы ашәышықәса''» ҳәа иԥхьаӡоу аамҭазы. Ақырҭуа аҳҭынра акырӡа ишыԥхьагылазгьы, аҳраду аҩбатәи аҳҭнықалақь азааигәара ас еиԥш иҟоу аҳцәа рхан, насгьы акультуратә центр ду аԥҵара еилкаатәуп еиҳа ишьақәгылахьоу, аҳтә аамсҭара ирцщыхарырц азы<ref>{{Ашәҟәы|Ажәла=Тернар|Ахьӡ=Џьеин|Ашықәс=1996|Азхьарԥш=https://en.wikipedia.org/wiki/Grove_Art_Online|ад=331|Аҭыԥ=Гроув|Астатиа ахьӡ=Асахьаркыратә жәар}}</ref>.
978 шықәсазы Гәықыҭтәи аханаҿ, аԥсуа аԥсҳа [[Баграт II]] ихьынҷхахаҵара мҩаԥигит<ref name=":1" /><ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2019|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3718-Chachkhalia_D_Abkhazskoe_tsartstvo_Epokha_Bagrata_II_2019.html|ад=|Аҭыԥ=Москва|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа Аҳраду. Баграт II иаамҭа. 978-1014 шш.|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Д. Шь.}}</ref>.
Гәықыҭтәи аҳҭынра ақырҭуа ашықәснҵыраҿ лассы-лассы иазгәаҭоуп егьырҭ ақырҭуа аԥсҳацәа зегьы бзиа ирбо ҭыԥны. Иара абри аҳҭынра даара бзиа илбон аҳкәажәдк Ҭамар, аха еиҳа бзиа илбоз Цхәымтәи (Аҟәатәи) аҳҭынра акәын<ref name=":0" /><ref name=":1" />. [[Аҳкәажәду Ҭамар|Ҭамар Ду]] лаҳраураан, 1191 шықәсазы, аамсҭара илҿагыланы ԥасатәи лхаҵа, аурыс ҭауад Иури (Гьаргь) Боголиубски, ихьынҷхахаҵара мҩаԥыргеит<ref name=":1" />.
2016 ашықәс азы ахыжәжәарақәа ирыкәыршаны асаркьалыхтә аҭӡеибга дыргылеит, уи аҭааҩцәа абаҟа раԥхьатәи аформа зегьы рбартә еиԥш алшара рнаҭеит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аҳҭынрақәа]]
[[Акатегориа:Абжьаратәи ашәышықәсақәа раантәи архитектура]]
[[Акатегориа:Қәҭешь ақалақь иҟоу ахыбрақәеи аргыламҭақәеи]]
[[Акатегориа:Имереҭи иҟоу ахыбрақәеи аргыламҭақәеи]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла амилаҭтә ҵакы змоу еиҭамҵуа акультуратә баҟақәа]] | Гәықыҭтәи Аҳҭынра — абжьаратәи ашәышықәсақәа раан аҳра зуаз аԥсуа аԥсҳацәеи ақырҭуа ԥсҳацәеи ртәарҭан. Иахьазы, Қәҭешь ақалақьи Гәықыҭтәи ахани 7 км рыбжьоуп, аха аҳҭынра ахыжәжәарақәа роуп иаанхаз.
Аҭоурых
мини|313x313пкс|Цинцаӡе еиҭашьақәиргылаз Гәықыҭ асахьа.
Гәықыҭ аҳҭынратә комплекс ахыжәжәарақәа Риони аӡиас иаваршәны 2000 м2 инареиҳаны аҭыԥ ааннакылоит. 1953-1956 шықәсқәа рзы имҩаԥгаз аҭыԥантәи аусура дуқәа аспециалистцәа ирылнаршеит археологиатә ҿыгҳара хадақәа рышьақәыргылареи абжьаратәи аамҭақәа рзы иҟаз аҩнымаҭәа рырхитектуратә формаи рырԥшӡареи реиҭашьақәыргылара, урҭ рыхәҭа хада 12-тәи ашәышықәсахьы иаҵанакуеит – раԥхьаӡа акәны Гәықыҭ аӡбахә ақырҭуа ашықәснҵыраҿ анаҳәоз. Раԥхьаӡатәи аргылара - уадак ала ишьақәгылоу, ауаџьаҟ ду змоу ахыбра - 8-9-тәи ашәышықәсақәа рахь иаҵанакуеит.
Аԥсҳацәа ркомплекс ахәҭа хада дыргылеит Қырҭтәыла аԥсҳа Гьаргь III идҵала. Ари ԥшь-қаҭ змоу қьырмыҭтә хыброуп, х-метрак зку ахаҳәтә цокол аҿы иргылоуп, аџьар ԥшра змоу агәҭантәи азал ду аманы, хыхь 14 м. адиаметр змоу акәырӷ аманы. Ахыбра зегьы аҭӡамц ала иаакәыршоуп, насгьы аколонна дуқәа рыла ирӷәӷәоуп. Мраҭашәаратәи аган аҿы иацҵаны иҟоу аҩнқәеи аҳҭынратә уахәамақәеи 13-тәи/14-тәи ашәышықәсақәа рахь иаҵанакуеит.
слева|мини|310x310пкс|Гәықыҭтәи аҳҭынра ахыжәжәарақәа.
Гәықыҭ аԥсҳацәа раҳҭынратә акомплекс хада дыргылеит абжьаратәи аамҭақәа рзы Қырҭтәыла «ахьтәы ашәышықәса» ҳәа иԥхьаӡоу аамҭазы. Ақырҭуа аҳҭынра акырӡа ишыԥхьагылазгьы, аҳраду аҩбатәи аҳҭнықалақь азааигәара ас еиԥш иҟоу аҳцәа рхан, насгьы акультуратә центр ду аԥҵара еилкаатәуп еиҳа ишьақәгылахьоу, аҳтә аамсҭара ирцщыхарырц азы.
978 шықәсазы Гәықыҭтәи аханаҿ, аԥсуа аԥсҳа Баграт II ихьынҷхахаҵара мҩаԥигит.
Гәықыҭтәи аҳҭынра ақырҭуа ашықәснҵыраҿ лассы-лассы иазгәаҭоуп егьырҭ ақырҭуа аԥсҳацәа зегьы бзиа ирбо ҭыԥны. Иара абри аҳҭынра даара бзиа илбон аҳкәажәдк Ҭамар, аха еиҳа бзиа илбоз Цхәымтәи (Аҟәатәи) аҳҭынра акәын. Ҭамар Ду лаҳраураан, 1191 шықәсазы, аамсҭара илҿагыланы ԥасатәи лхаҵа, аурыс ҭауад Иури (Гьаргь) Боголиубски, ихьынҷхахаҵара мҩаԥыргеит.
2016 ашықәс азы ахыжәжәарақәа ирыкәыршаны асаркьалыхтә аҭӡеибга дыргылеит, уи аҭааҩцәа абаҟа раԥхьатәи аформа зегьы рбартә еиԥш алшара рнаҭеит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аҳҭынрақәа
Акатегориа:Абжьаратәи ашәышықәсақәа раантәи архитектура
Акатегориа:Қәҭешь ақалақь иҟоу ахыбрақәеи аргыламҭақәеи
Акатегориа:Имереҭи иҟоу ахыбрақәеи аргыламҭақәеи
Акатегориа:Қырҭтәыла амилаҭтә ҵакы змоу еиҭамҵуа акультуратә баҟақәа |
44433 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Атлантида | Атлантида | [[Афаил:Atlantis Kircher Mundus subterraneus 1678.jpg|thumb|350px|Атлантида ахсаала [[Афанаси Кирхер]] итрактат аҟынтәи ''{{iw|Mundus Subterraneus}}'' (Том 1: [[Амстердам]], 1664) — аԥхьатәи адунеижәларбжьаратәи [[Ахсаалахаҵара|ахсаалаҟаҵараҿы]]{{sfn|Панченко|1990|с=185|loc=Прим. 3 «К Заключению»}}. Хыхь арымарахь анапаҵаҩра аҳәоит: {{lang-la|Situs Insulae Atlantidis, a mari olim obsorptæ ex mente Ægyptiorum et Platonis discriptio}} («[[Мысраа|Мсырааи]] Платони ишырҳәаз ала, зны амшын иабаанадоз адгьылбжьаха Атлантида ахьыҟаз»). ''Автор аконтинент агәҭаны иқәиргылеит [[Атлантикатәи аокеан]], аладахьы ахсаалаҿы [[Иаарҳәу агеографиатә карта|хыхь иҟоу]]''.]]
'''Атлантида''' ({{lang-grc|grcἈτλαντὶς}}, {{lang-la|Atlantis}}) — амифтә дгьылбжьахауп, [[Платон]] идиалогқәа «Тимеи» «Критиус» (Солон иазкны) рҿы иаагоу ахцәажәарақәа рыла еилкаауп. Атлантида аӡбахә ҳәоуп Посидони, Страбони, Прокл рҩымҭақәеи рыхцәажәарақәеи рҿгьы. Роберт Керролл ишиҳәаз ала, «Атлантида ажәытәӡатәи цивилизациа ду ауп ҳәа агәрагара Платон изы ҵаҟатәи ацәаҳәақәа рышьҭагыла мацара ауп».
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
==Ахрхәара змоу алитература==
* {{Ашәҟәы|ref=Панченко|Ашықәс=1990|Ажәла=Панченко|Ахьӡ=Дмитри Вадим-иԥа|Автор изхьарԥш=Панченко, Дмитри Вадим-иԥа|Астатиа ахьӡ=Платон и Атлантида|Аҭыжьырҭа=Наука: Ленингр. отд-ние|Адаҟьақәа=187, [3]|Асериа=Из истории мировой культуры|isbn=5-02-027177-2}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Атлантида| ]]
[[Акатегориа:Аллегориара]]
[[Акатегориа:Аезотерикатә антропогенез]]
[[Акатегориа:Амифтә анхарҭаҭыԥқәа]]
[[Акатегориа:Афантомтә дгьылбжьахақәа]]
[[Акатегориа:Аплатонизм]]
[[Акатегориа:Атеориатә континентқәа]] | Атлантида (, ) — амифтә дгьылбжьахауп, Платон идиалогқәа «Тимеи» «Критиус» (Солон иазкны) рҿы иаагоу ахцәажәарақәа рыла еилкаауп. Атлантида аӡбахә ҳәоуп Посидони, Страбони, Прокл рҩымҭақәеи рыхцәажәарақәеи рҿгьы. Роберт Керролл ишиҳәаз ала, «Атлантида ажәытәӡатәи цивилизациа ду ауп ҳәа агәрагара Платон изы ҵаҟатәи ацәаҳәақәа рышьҭагыла мацара ауп».
Азгәаҭақәа
Ахрхәара змоу алитература
Акатегориа:Аллегориара
Акатегориа:Аезотерикатә антропогенез
Акатегориа:Амифтә анхарҭаҭыԥқәа
Акатегориа:Афантомтә дгьылбжьахақәа
Акатегориа:Аплатонизм
Акатегориа:Атеориатә континентқәа |
44570 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Васильева,_Раиса_Никон-иԥҳа | Васильева, Раиса Никон-иԥҳа | {{Акарточка артист
|афото=Raisa Vasilyeva portrait.jpg
|ахьӡ=Раиса Никон-иԥҳа Васильева
|аира арыцхә={{date|15|10|1948}}
|аира аҭыԥ=Шматаи
|Азанааҭ=ашәаҳәаҩ, актриса
}}
'''Раиса Никон-иԥҳа Васильева''' ({{lang-ru|Раиса Никоновна Васильева}}; дииҭ {{date|15|10|1948}}, [[Шматаи]], [[Литватәи ССР]], [[Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла|СССР]]) — Урыстәылатәии асоветтәии ашәаҳәаҩ, актриса, РСФСР жәлар рартист (1983), Аԥсны жәлар рартист (2007). Аҭоурых аҿы еицырдыруа асовет ҳәса-шәаҳәаҩцәа дыруаӡәкуп.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://www.biographies.net/biography/raisa-vasilyeva/m/0q_22ty Biography of Raisa Vasilyeva]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Урыстәылатәи ашәаҳәаҩцәа]]
[[Акатегориа:1948 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Жьҭаарамза 15 рзы ииз]]
[[Акатегориа:РСФСР Жәлар рартистцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны жәлар рартистцәа]] | Раиса Никон-иԥҳа Васильева (; дииҭ , Шматаи, Литватәи ССР, СССР) — Урыстәылатәии асоветтәии ашәаҳәаҩ, актриса, РСФСР жәлар рартист (1983), Аԥсны жәлар рартист (2007). Аҭоурых аҿы еицырдыруа асовет ҳәса-шәаҳәаҩцәа дыруаӡәкуп.
Азхьарԥшқәа
Biography of Raisa Vasilyeva
Акатегориа:Урыстәылатәи ашәаҳәаҩцәа
Акатегориа:1948 шықәсазы ииз
Акатегориа:Жьҭаарамза 15 рзы ииз
Акатегориа:РСФСР Жәлар рартистцәа
Акатегориа:Аԥсны жәлар рартистцәа |
44524 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Берзег,_Ҳаџьы_Кьарантыхә | Берзег, Ҳаџьы Кьарантыхә | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Ҳаџьы Кьарантыхә Берзег|афото=QerandiqoBerzegCircassia.png|агерб=Ubykh banner.png}}'''Ҳаџьы Кьарантыхә Берзег''' ([[Аубла бызшәа|убых]]: Барзагь Гьарандыхъва ХӀаджы; [[Адыга бызшәақәа|Адыга]]: Бэрзэдж Джэрандыкъо Хьаджэ; [[Османтәи аимпериа|Османтәи]]: كيراندوك برزك پاشا) — Ачерқьесцәа Рконфедерациа аҳәынҭқарра ахада, аубых политик, ар рԥыза, ашьҭахьгьы [[Османтәи аимпериа|Османтәи]] акомандаҟаҵаҩ. Иԥсҭазаара аиҳарак, иқәыԥшра ашықәсқәагьы налаҵаны, аурыс-черқьестә еибашьра афронтқәа рҿы ихигеит. Ачерқьесцәа ргеноцид ашьҭахь, Османтәи адгьылқәа рахь дхырҵәан. Черкесиа аурысцәа дырҿагыланы дахьаҿагылаз азы, асулҭан Абдулазиз "Паша" ҳәа ачын ииҭеит. Аҭырқәа-аурыс еибашьраан ачерқьесцәа злахәыз арратә хәҭа аԥҵаны Османтәи аҳәынҭқарра дазықәԥон.
== Абиографиа ==
[[Афаил:Ubykh_banner.png|слева|мини|Кьарантыхә Берзег дызҵанакуа Берзегцәа рҭаацәара Ҭамга]]
Инышәынҭраҿы иану адыррақәа рыла, иара диит 1802 ашықәсазы. Ачерқьесцәа рҭоурых рмыҩит, насгьы аинформациа зегьы аурыс хыҵхырҭақәа рҟынтәи иаауеит, убри аҟынтә Берзег раԥхьатәи иԥсҭазаара иазкны ирацәаны иаҳдыруам. Кьарантыхә Берзег диит Черқьесиа Шәача араион Муҭыхәасуа ақыҭан.<ref name=":8">{{Cite web |date=21 Haziran 2018 |title=Хаджи Догомуко Керендуко - последний "принц" убыхов |url=https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230613050150/https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-date=13 Haziran 2023 |access-date=13 Haziran 2023}}</ref><ref name=":0">{{Cite web |date= |title=Giranduko Berzeg |url=http://www.kafkasevi.com/index.php/whoswho/detail/3666 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190731183002/http://www.kafkasevi.com/index.php/whoswho/detail/3666 |archive-date=31 Temmuz 2019 |access-date= |website= |publisher=}}</ref> Иабду Муҳаммед Берзег ихьӡуп, иаб Ҳатаџьуқ Берзег ихьӡуп, иаб иашьа Исмаил Берзег ихьӡуп.<ref name=":8" />
=== Арратә кариера ===
==== Аурыс-черқьестә еибашьра ====
Раԥхьаӡатәи иарратә еихьӡара дуқәа иреиуоуп 1841 ашықәс азы Аҟәа иҟаз Саӡтәи атәылаҿацә аурысқәа рҟынтәи рымхра. Убри ашықәсан уи аинрал Анреп дииааит.<ref name=":8">{{Cite web |date=21 Haziran 2018 |title=Хаджи Догомуко Керендуко - последний "принц" убыхов |url=https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230613050150/https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-date=13 Haziran 2023 |access-date=13 Haziran 2023}}</ref> 1846 шықәсазы Исмаил Берзег данԥсы ашьҭахь, Убыхтәи атәылаҿацә ахадас далырхит. 1846 шықәсазы маи 14 рзы Польшатәи Аҳәынҭқарра Ахада Адам Чарториски изиҩит:<ref name=":6">{{Cite web |date=22 Mart 2022 |title=Çerkez komutanın mezarı restore edilecek |url=https://www.haberler.com/yerel/cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek-14813389-haberi/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220322125359/https://www.haberler.com/yerel/cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek-14813389-haberi/ |archive-date=22 Mart 2022 |access-date=24 Mart 2022 |website=Haberler |language=Türkçe}}</ref><ref name=":7">{{Cite web |date=22 Mart 2022 |title=Çerkez Komutanın Mezarı Restore Edilecek |url=http://www.olay53.com/haber/cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek-962386.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20230312165126/http://www.olay53.com/haber/cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek-962386.htm |archive-date=12 Mart 2023 |access-date=24 Mart 2022 |website=Olay53.com |language=Türkçe}}</ref>
[[Афаил:Qerandiqo_Berzeg.jpg|слева|мини|256x256пкс|Герандыко Берзег Сҭампыл дхҵәаны дыҟоуп. Апатреҭ ҭырхит Абдуллаҳ аишьцәа.]]
{{Ацитата|Ҳажәларқәа еиднакылоит ахақәиҭреи ахьыԥшымреи ргәазыҳәара, иара убас ирзеиԥшу аӷа иҟазаара. Урыстәылатәи арра иацәцаз аполякцәеи егьырҭ ауааи бзианы срыдыркылоит, ибзианы срызныҟәоит. Иара убас, артиллериатәи аинженертәи корпус амаиор Казимир Гордонгьы сара сицны Черқьесиа дсыдыркылоит, даараӡа ибзианы дсыхылаԥшуеит, ҳзеиԥш аӷа иҿагылараҿы ацхыраара ҳаҭаразы иаҭаххо зегьы изыҟасҵоит. Иабжьгарақәа ҳарзыӡырҩуеит, Польша апрезидент ицҳаражәҳәаҩ иеиԥш ҳаизыҟалоит.}}
1854 ашықәс азы иреиҳау акампаниа мҩаԥызгаз Берзег аурыс ар иааннакылаз аҭыԥқәеи абаагәарақәеи рырхынҳәразы ддәықәлеит, насгьы уи ақәҿиарақәа рацәаны иоуит.<ref name=":0">{{Cite web |date= |title=Giranduko Berzeg |url=http://www.kafkasevi.com/index.php/whoswho/detail/3666 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190731183002/http://www.kafkasevi.com/index.php/whoswho/detail/3666 |archive-date=31 Temmuz 2019 |access-date= |website= |publisher=}}</ref> 1857 ашықәс азы Исмаил Заиуши иареи еидкыланы Гагра ақалақь аҿы аурыс мчқәа ирыжәлеит. 1860 ашықәс азы Ачерқьесцәа Реизара ахадас далырхит.<ref name=":8">{{Cite web |date=21 Haziran 2018 |title=Хаджи Догомуко Керендуко - последний "принц" убыхов |url=https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230613050150/https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-date=13 Haziran 2023 |access-date=13 Haziran 2023}}</ref> Апарламенттә ҳәынҭқарра Урыстәылатәи Аҳәынҭқар II ишьақәиргылеит 1861 шықәса асентябр мзазы. Аҭынчра ашьақәыргыларазы Алықьсандри иареи еиқәшәеит. Берзег аурыс ҳәынҭқар дигәра игарц иҽазишәеит:<ref name=":9" />
[[Афаил:Gerandiqo_Berzeg.jpg|мини|Кьарантыхә Берзег]]
Аха аҳ иҳәынҭқарра ачерқьесцәа Кавказ иалырцарц рҭахын, абсолютнтәи анапхгара аиуразы, Ачерқьесиа анексиа Урыстәыла амбициақәа рзы иазхомызт. Аҳ еснагь иаб Николаи I иполитика ицҵон, ачерқьесцәа аҭынчразы иҟарҵоз ажәалагалақәа мап рцәикуан. Апарламент аилатәара мҩаԥыргеит, Урыстәыла адҵақәа мап рыцәкразы аӡбара рыдыркылеит. Ассамблеиа иаарласны Османтәи Аимпериеи Еиду Аҳәынҭқарреи рахь аделегациақәа рышьҭит, аҩтәылак рҟынтәи адгылара аиуразы. Британиатәи аделегатцәа ажәа рырҭеит ихьыԥшым Черкесиа азхаҵара, иара убасгьы еидгыланы еидгыло ҳәынҭқарраны иҟалар Париж аҟынтәи азхаҵара шроуа. Османтәи аимпериаҿы ачерқьесцәа русқәа рзы иҷыдоу акомитет еиҿкаан, аҭыԥантәи аԥсылманцәа рҟынтәи ацхыраара роуит.[1] Апарламент ахыбра рбылит адесанттә гәыԥ 1862 шықәса ииуль мзазы. Уи ашьҭахь, Аизара ахантәаҩы Герандико Берзег иқалақь Мутиксва (уажәы ‘Пластунк’) арегион аҿы Аизара аизарақәа рымҩаԥгара иалагеит.<ref name=":8">{{Cite web |date=21 Haziran 2018 |title=Хаджи Догомуко Керендуко - последний "принц" убыхов |url=https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230613050150/https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-date=13 Haziran 2023 |access-date=13 Haziran 2023}}</ref>
1864 азы аиааира ашьҭахь, Берзег аибашьра аанкылареи аҿагылара ацҵареи рыбжьара еиҟәыҭханы дыҟан. Аԥсылман ҵарауаа дрызҵааит, уимоу, Аԥснытәи аҭауад Михаил Чачбагьы диԥылеит ари азҵаара далацәажәарц.<ref name=":8">{{Cite web |date=21 Haziran 2018 |title=Хаджи Догомуко Керендуко - последний "принц" убыхов |url=https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230613050150/https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-date=13 Haziran 2023 |access-date=13 Haziran 2023}}</ref> Иара дыҟамызт, 3 нызқьҩык рыла иҟаз иар аурысцәа рықәланы, зынӡа иқәырхеит. Раԥхьаӡа аҿагылара ацҵара шиӡбазгьы,<ref name=":8" /> Берзег изхоз асолдаҭцәа реизгара илымшеит 1864 шықәсазы март 24 азы Берзег ачерқьесцәа рырратә усура ааникылт ҳәа иҳәеит, убри аҟнытә Османтәи атәылақәа рахь дхырҵәан.<ref name=":8" /> Ахҵәара дцаанӡа аҵыхәтәантәи ажәахә ҟаиҵеит:
==== Ахҵәара ====
Берзег динхаҵарала дыԥсылманын,<ref name=":8">{{Cite web |date=21 Haziran 2018 |title=Хаджи Догомуко Керендуко - последний "принц" убыхов |url=https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230613050150/https://dzen.ru/media/caucasus_anthropology/hadji-dogomuko-kerenduko-poslednii-princ-ubyhov-5b2a7e0695899600a8768e51 |archive-date=13 Haziran 2023 |access-date=13 Haziran 2023}}</ref> 1839, 1849, 1879 шықәсқәа рзы Ҳаџьра дцеит. Инышәынҭра иану адыррақәа рыла, уи ԥҳәысс диман Аишь Едыҷ Ҳаным.
== Игәалашәара ==
=== Игәалашәаратә нышәынҭра ===
2021 ашықәс азы Ҳаџьи Берзег иҳаҭгәын аҭагылазаашьа ргәы ԥызжәаз ачерқьес активистцәа аҳаҭгәын аиҭашьақәыргыларазы акампаниа мҩаԥыргеит. 2022 шықәса амарҭь мзазы, Маниас араион ахада Кораи Челик араион аҿы иҟоу аԥсыжырҭақәа дырҭааит, Ҳаџьи Берзег иҳаҭгәын еилаҳаны иахьыҟаз даара иџьеишьеит, насгьы иҳәеит ачерқьестә ассоциациақәа рыҿцәажәарала аҳаҭгәын аиҭашьақәыргылара дшадгыло.<ref name=":6">{{Cite web |date=22 Mart 2022 |title=Çerkez komutanın mezarı restore edilecek |url=https://www.haberler.com/yerel/cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek-14813389-haberi/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220322125359/https://www.haberler.com/yerel/cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek-14813389-haberi/ |archive-date=22 Mart 2022 |access-date=24 Mart 2022 |website=Haberler |language=Türkçe}}</ref><ref name=":7">{{Cite web |date=22 Mart 2022 |title=Çerkez Komutanın Mezarı Restore Edilecek |url=http://www.olay53.com/haber/cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek-962386.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20230312165126/http://www.olay53.com/haber/cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek-962386.htm |archive-date=12 Mart 2023 |access-date=24 Mart 2022 |website=Olay53.com |language=Türkçe}}</ref><ref>{{Cite web |date=22 Mart 2022 |title=Çerkez komutanın mezarı restore edilecek - Balıkesir Haberleri |url=https://www.haberturk.com/balikesir-haberleri/95755072-cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek |archive-url=https://web.archive.org/web/20220322131205/https://www.haberturk.com/balikesir-haberleri/95755072-cerkez-komutanin-mezari-restore-edilecek |archive-date=22 Mart 2022 |access-date=24 Mart 2022 |website=www.haberturk.com |language=Türkçe}}</ref>Ҭырқәтәылатәи аҳәынҭқарреи ачерқьестә еиҿкаарақәеи русеицура иалагеит, насгьы амавзолеи аргылара хыркәшахеит 2022 шықәса аиун мзазы. Ацеремониа аартра ацеремониа рхы аладырхәит ачерқьесцәа рнапхгаҩцәа, Берзегцәа рҭаацәара ахаҭарнакцәа, апарламент адепутатцәа, егьырҭ акыр зҵазкуа ауаа. Ацеремониаҿы Фатиҳа лыбжьы рҳәеит, Берзег изы аныҳәарақәа ҟарҵеит. Адепутат Иавуз Субаши иажәахә аҿы иҳәеит: "Шәбызшәа шәыхьчар, уажәшьҭантәи иҟалараны иҟоу аԥхасҭа шәԥырхагахоит. Уахь адингьы алахәуп".<ref name=":2">{{Cite web |date=11 Haziran 2022 |title=Manyas'ta Çerkes Osmanlı komutanının anıt mezarı yenilendi |url=https://www.haberler.com/guncel/manyas-ta-cerkes-osmanli-komutaninin-anit-mezari-15009119-haberi/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220611185200/https://www.haberler.com/guncel/manyas-ta-cerkes-osmanli-komutaninin-anit-mezari-15009119-haberi/ |archive-date=11 Haziran 2022 |access-date=11 Haziran 2022 |website=Haberler |language=Türkçe}}</ref><ref name=":3">{{Cite web |date=11 Haziran 2022 |title=Manyas'ta Çerkes Osmanlı komutanının anıt mezarı yenilendi |url=https://www.sondakika.com/haber/haber-manyas-ta-cerkes-osmanli-komutaninin-anit-mezari-15009119/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220611185218/https://www.sondakika.com/haber/haber-manyas-ta-cerkes-osmanli-komutaninin-anit-mezari-15009119/ |archive-date=11 Haziran 2022 |access-date=11 Haziran 2022 |website=Son Dakika |language=Türkçe}}</ref>
Ҳаџьы Берзег аҵыхәтәантәи иуасиаҭ иԥсыбаҩ ахәҭак иқалақь гәакьа Черқьесиа анышә дамардеит ҳәа акәын. Аха анышәынҭра аартны уи аҟәырҷахқәа рагара ԥсылманла иахәҭам ҳәа иахьыԥхьаӡаз азы, анышәынҭра ахьыҟаз Тепечиктәи араион аҟынтәи иаагаз символтә нышәынҭрак Берзег дахьиз адгьыл ахь ииагахеит, игәаԥхара анагӡаразы. Уи адагьы, Ҳаџьы Берзег ихылҵшьҭра иалҵыз Асым Берзег доуҳала аҵыхәтәантәи ауасиаҭ ҟаиҵеит, Черқьессиантәи иааргаз анышә анышәынҭра иқәыԥсаны.<ref name=":2">{{Cite web |date=11 Haziran 2022 |title=Manyas'ta Çerkes Osmanlı komutanının anıt mezarı yenilendi |url=https://www.haberler.com/guncel/manyas-ta-cerkes-osmanli-komutaninin-anit-mezari-15009119-haberi/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220611185200/https://www.haberler.com/guncel/manyas-ta-cerkes-osmanli-komutaninin-anit-mezari-15009119-haberi/ |archive-date=11 Haziran 2022 |access-date=11 Haziran 2022 |website=Haberler |language=Türkçe}}</ref><ref name=":3">{{Cite web |date=11 Haziran 2022 |title=Manyas'ta Çerkes Osmanlı komutanının anıt mezarı yenilendi |url=https://www.sondakika.com/haber/haber-manyas-ta-cerkes-osmanli-komutaninin-anit-mezari-15009119/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220611185218/https://www.sondakika.com/haber/haber-manyas-ta-cerkes-osmanli-komutaninin-anit-mezari-15009119/ |archive-date=11 Haziran 2022 |access-date=11 Haziran 2022 |website=Son Dakika |language=Türkçe}}</ref>{{Reflist}}
[[Акатегориа:1881 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:1804 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Кавказтәи ахылҵшьҭра змоу Ҭырқәтәыла инхо ауаа]] | Ҳаџьы Кьарантыхә Берзег (убых: Барзагь Гьарандыхъва ХӀаджы; Адыга: Бэрзэдж Джэрандыкъо Хьаджэ; Османтәи: كيراندوك برزك پاشا) — Ачерқьесцәа Рконфедерациа аҳәынҭқарра ахада, аубых политик, ар рԥыза, ашьҭахьгьы Османтәи акомандаҟаҵаҩ. Иԥсҭазаара аиҳарак, иқәыԥшра ашықәсқәагьы налаҵаны, аурыс-черқьестә еибашьра афронтқәа рҿы ихигеит. Ачерқьесцәа ргеноцид ашьҭахь, Османтәи адгьылқәа рахь дхырҵәан. Черкесиа аурысцәа дырҿагыланы дахьаҿагылаз азы, асулҭан Абдулазиз "Паша" ҳәа ачын ииҭеит. Аҭырқәа-аурыс еибашьраан ачерқьесцәа злахәыз арратә хәҭа аԥҵаны Османтәи аҳәынҭқарра дазықәԥон.
Абиографиа
слева|мини|Кьарантыхә Берзег дызҵанакуа Берзегцәа рҭаацәара Ҭамга
Инышәынҭраҿы иану адыррақәа рыла, иара диит 1802 ашықәсазы. Ачерқьесцәа рҭоурых рмыҩит, насгьы аинформациа зегьы аурыс хыҵхырҭақәа рҟынтәи иаауеит, убри аҟынтә Берзег раԥхьатәи иԥсҭазаара иазкны ирацәаны иаҳдыруам. Кьарантыхә Берзег диит Черқьесиа Шәача араион Муҭыхәасуа ақыҭан. Иабду Муҳаммед Берзег ихьӡуп, иаб Ҳатаџьуқ Берзег ихьӡуп, иаб иашьа Исмаил Берзег ихьӡуп.
Арратә кариера
Аурыс-черқьестә еибашьра
Раԥхьаӡатәи иарратә еихьӡара дуқәа иреиуоуп 1841 ашықәс азы Аҟәа иҟаз Саӡтәи атәылаҿацә аурысқәа рҟынтәи рымхра. Убри ашықәсан уи аинрал Анреп дииааит. 1846 шықәсазы Исмаил Берзег данԥсы ашьҭахь, Убыхтәи атәылаҿацә ахадас далырхит. 1846 шықәсазы маи 14 рзы Польшатәи Аҳәынҭқарра Ахада Адам Чарториски изиҩит:
слева|мини|256x256пкс|Герандыко Берзег Сҭампыл дхҵәаны дыҟоуп. Апатреҭ ҭырхит Абдуллаҳ аишьцәа.
1854 ашықәс азы иреиҳау акампаниа мҩаԥызгаз Берзег аурыс ар иааннакылаз аҭыԥқәеи абаагәарақәеи рырхынҳәразы ддәықәлеит, насгьы уи ақәҿиарақәа рацәаны иоуит. 1857 ашықәс азы Исмаил Заиуши иареи еидкыланы Гагра ақалақь аҿы аурыс мчқәа ирыжәлеит. 1860 ашықәс азы Ачерқьесцәа Реизара ахадас далырхит. Апарламенттә ҳәынҭқарра Урыстәылатәи Аҳәынҭқар II ишьақәиргылеит 1861 шықәса асентябр мзазы. Аҭынчра ашьақәыргыларазы Алықьсандри иареи еиқәшәеит. Берзег аурыс ҳәынҭқар дигәра игарц иҽазишәеит:
мини|Кьарантыхә Берзег
Аха аҳ иҳәынҭқарра ачерқьесцәа Кавказ иалырцарц рҭахын, абсолютнтәи анапхгара аиуразы, Ачерқьесиа анексиа Урыстәыла амбициақәа рзы иазхомызт. Аҳ еснагь иаб Николаи I иполитика ицҵон, ачерқьесцәа аҭынчразы иҟарҵоз ажәалагалақәа мап рцәикуан. Апарламент аилатәара мҩаԥыргеит, Урыстәыла адҵақәа мап рыцәкразы аӡбара рыдыркылеит. Ассамблеиа иаарласны Османтәи Аимпериеи Еиду Аҳәынҭқарреи рахь аделегациақәа рышьҭит, аҩтәылак рҟынтәи адгылара аиуразы. Британиатәи аделегатцәа ажәа рырҭеит ихьыԥшым Черкесиа азхаҵара, иара убасгьы еидгыланы еидгыло ҳәынҭқарраны иҟалар Париж аҟынтәи азхаҵара шроуа. Османтәи аимпериаҿы ачерқьесцәа русқәа рзы иҷыдоу акомитет еиҿкаан, аҭыԥантәи аԥсылманцәа рҟынтәи ацхыраара роуит.[1] Апарламент ахыбра рбылит адесанттә гәыԥ 1862 шықәса ииуль мзазы. Уи ашьҭахь, Аизара ахантәаҩы Герандико Берзег иқалақь Мутиксва (уажәы ‘Пластунк’) арегион аҿы Аизара аизарақәа рымҩаԥгара иалагеит.
1864 азы аиааира ашьҭахь, Берзег аибашьра аанкылареи аҿагылара ацҵареи рыбжьара еиҟәыҭханы дыҟан. Аԥсылман ҵарауаа дрызҵааит, уимоу, Аԥснытәи аҭауад Михаил Чачбагьы диԥылеит ари азҵаара далацәажәарц. Иара дыҟамызт, 3 нызқьҩык рыла иҟаз иар аурысцәа рықәланы, зынӡа иқәырхеит. Раԥхьаӡа аҿагылара ацҵара шиӡбазгьы, Берзег изхоз асолдаҭцәа реизгара илымшеит 1864 шықәсазы март 24 азы Берзег ачерқьесцәа рырратә усура ааникылт ҳәа иҳәеит, убри аҟнытә Османтәи атәылақәа рахь дхырҵәан. Ахҵәара дцаанӡа аҵыхәтәантәи ажәахә ҟаиҵеит:
Ахҵәара
Берзег динхаҵарала дыԥсылманын, 1839, 1849, 1879 шықәсқәа рзы Ҳаџьра дцеит. Инышәынҭра иану адыррақәа рыла, уи ԥҳәысс диман Аишь Едыҷ Ҳаным.
Игәалашәара
Игәалашәаратә нышәынҭра
2021 ашықәс азы Ҳаџьи Берзег иҳаҭгәын аҭагылазаашьа ргәы ԥызжәаз ачерқьес активистцәа аҳаҭгәын аиҭашьақәыргыларазы акампаниа мҩаԥыргеит. 2022 шықәса амарҭь мзазы, Маниас араион ахада Кораи Челик араион аҿы иҟоу аԥсыжырҭақәа дырҭааит, Ҳаџьи Берзег иҳаҭгәын еилаҳаны иахьыҟаз даара иџьеишьеит, насгьы иҳәеит ачерқьестә ассоциациақәа рыҿцәажәарала аҳаҭгәын аиҭашьақәыргылара дшадгыло.Ҭырқәтәылатәи аҳәынҭқарреи ачерқьестә еиҿкаарақәеи русеицура иалагеит, насгьы амавзолеи аргылара хыркәшахеит 2022 шықәса аиун мзазы. Ацеремониа аартра ацеремониа рхы аладырхәит ачерқьесцәа рнапхгаҩцәа, Берзегцәа рҭаацәара ахаҭарнакцәа, апарламент адепутатцәа, егьырҭ акыр зҵазкуа ауаа. Ацеремониаҿы Фатиҳа лыбжьы рҳәеит, Берзег изы аныҳәарақәа ҟарҵеит. Адепутат Иавуз Субаши иажәахә аҿы иҳәеит: "Шәбызшәа шәыхьчар, уажәшьҭантәи иҟалараны иҟоу аԥхасҭа шәԥырхагахоит. Уахь адингьы алахәуп".
Ҳаџьы Берзег аҵыхәтәантәи иуасиаҭ иԥсыбаҩ ахәҭак иқалақь гәакьа Черқьесиа анышә дамардеит ҳәа акәын. Аха анышәынҭра аартны уи аҟәырҷахқәа рагара ԥсылманла иахәҭам ҳәа иахьыԥхьаӡаз азы, анышәынҭра ахьыҟаз Тепечиктәи араион аҟынтәи иаагаз символтә нышәынҭрак Берзег дахьиз адгьыл ахь ииагахеит, игәаԥхара анагӡаразы. Уи адагьы, Ҳаџьы Берзег ихылҵшьҭра иалҵыз Асым Берзег доуҳала аҵыхәтәантәи ауасиаҭ ҟаиҵеит, Черқьессиантәи иааргаз анышә анышәынҭра иқәыԥсаны.
Акатегориа:1881 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:1804 шықәсазы ииз
Акатегориа:Кавказтәи ахылҵшьҭра змоу Ҭырқәтәыла инхо ауаа |
44573 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Шәлиман_I | Шәлиман I | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Шәлиман I Ҟаимаҭ|даҽа ахьӡ=осман. سليمان اول
Süleymân-ı evvel|амаҵура=Аҭырқәа асулҭан|инаркны={{date|22|9|1520|}}|рҟынӡа={{date|6|9|1566|}}|абираҟ=Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|аԥыза-министр=Ԥири Меҳмеҭ-ԥашьа
(1520—1523)
Ибраҳим-ԥашьа
(1523—1536)
Аиас Меҳмеҭ-ԥашьа
(1536—1539)
Дамат Лиутфи-ԥашьа
(1539—1541)
Ҳадым Шәлиман-ԥашьа
(1541—1544)
Дамат Русҭам-ԥашьа
(1544—1553, 1555—1561)
Дамат Ҟара Аҳмаҭ-ԥашьа
(1553—1555)
Семиз Алы-ԥашьа
(1561—1565)
Соколлу Дамат Меҳмеҭ-ԥашьа
(1565—1566)|аԥхьа иҟаз=Селым I Амҽеи|аҭынха=Селым II|аира арыцхә={{date|6|11|1494|}}|аира аҭыԥ=Ҭрабзан, [[Османтәи аимпериа]]|аԥсра арыцхә={{date|6|9|1566|}}|аԥсра аҭыԥ=Сигетвар, [[Османтәи аимпериа]]|аԥсыжра аҭыԥ=Аџьаама Сулимание|ани аби=Селым I Амҽеи
Ҳафса-сулҭан|афото=EmperorSuleiman.jpg|аԥҳәыс=1) Фиулане-ҳаҭун
2) Гьулфем-ҳаҭун
3) Гьулбаҳар Маҳидевран-сулҭан
4) Хьуррем (Ҳәыррем)-сулҭан|ахәыҷқәа=Шеҳзаде Мысҭафа, Шеҳзаде Меҳмеҭ, Миҳримаҳ, Селым II, Шеҳзаде Баиазид, Шеҳзаде Мурад, Разие-сулҭан, Шеҳзаде Џьыҳангьыр, Шеҳзаде Абдулла, Фатманур-сулҭан, Шеҳзаде Маҳмыд, Нур-сулҭан.|ацынхаҩы=|ауацәа=|аусура=|анхарҭа=|адин=Аԥсылманра|аԥсра зыхҟьаз=}}
'''Шәлиман I Ҟаимаҭ''' ― [[Османтәи аимпериа|Османтәи Аимпериа]] асулҭан (1520–1566), 1538 инаркны аҳалифс дыҟан. Селым I иԥа. Европаҿы еиҳарак Шәлиман Ҟаимаҭ ҳәа иашьҭоуп, аԥсылман дунеи аҿы - Шәлиман Кануни (Азакәанԥҵаҩы). Шәлиман Османтәи адинастиа иреиҳау асулҭан ҳәа дыԥхьаӡоуп; иара ихаан Османтәи ҳәынҭқарра аҿиара апогеи аҟынӡа инеит<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Османтәи ампыҵахаларақәа|Азхьарԥш=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9781444338232.wbeow464|Ажәла1=GÁBor ÁGoston|Аҭыԥ=Оқсфорд|Аҭыжьырҭа=UK: Blackwell Publishing Ltd}}</ref>. Шәлиман I ихаан, Османтәи Аимпериа Европеи, Мрагылара Ааигәеи, Абжьаратәи амшыни рҿы адгьылқәа ӷәӷәала ирҭбааит<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Константинополь: Адунеи агәазыҳәарақәа рықалақь, 1453-1924.|Азхьарԥш=https://en.wikipedia.org/wiki/Constantinople:_City_of_the_World%27s_Desire,_1453–1924|Ажәла1=|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=}}</ref>, насгьы акультуратә, алитературатә, архитеқтуратә ҿиара аҩаӡара аҟынӡа инеит<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Османтәи аҟазара ахьтәы ашәышықәса|Азхьарԥш=https://web.archive.org/web/20110609191610/http://www.saudiaramcoworld.com/issue/198704/the.golden.age.of.ottoman.art.htm|Аҭыԥ=Техас|Аҭыжьырҭа=Aramco Services Co|Ажәла=Esin|Ахьӡ=Atıl}}</ref>.
== Ақәыԥшра ==
Шәлиман I диит Ҭрабзан, еиуеиԥшым ахыҵхырҭақәа рҿы еиуеиԥшым арыцхәқәа иаадырԥшуеит, еиҳарак ҩба: 1494 шықәса абҵарамза 6 ма 1495 шықәса мшаԥымза 27<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Kanûnı̂ Sultan Süleyman|Азхьарԥш=https://books.google.ru/booksid=UdYcAAAAMAAJ&q=Kanûnı̂+Sultan+Süleyman&dq=Kanûnı̂+Sultan+Süleyman&hl=ru&sa=X&ei=okIMUfKmJsjk4QSF2oCABg&redir_esc=y|Аҭыԥ=Kültür Bakanlığı|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=Yılmaz|Ахьӡ=Öztuna|Ашықәс=1989|Адаҟьа=163}}</ref>. Иаб асулҭан Селым I иакәын; иан Ҳафса-сулҭан, версиак ала, азыхә ҭыԥҳа лакәын. 1512 шықәсанӡа Шәлиман Каффа беилербеис дыҟан<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Нхыҵ Кавказ ажәларқәеи урҭ Урыстәылеи реимадареи: XVI-тәи ашәышықәса аҩбатәи азбжа - XVII-тәи ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа.|Азхьарԥш=|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=ЕССР Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа ашәҟәҭыжьырҭа|Ажәла=Кушева|Ахьӡ=Екатерина|Ашықәс=1963|Адаҟьа=201}}</ref>. 1520 шықәсазы иаб данԥсы, Шәлиман Маниса (Магнезиа) агубернаторс (аҳмадас) дыҟан<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Шәлиман, асулҭан|Азхьарԥш=https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Сулейман,_султан|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Адаҟьа=}}</ref>. Ҩажәи фба шықәса анихыҵуаз дсулҭанхеит. Акардинал Уолси уи изкны акрад Генрих VIII Тиудор иаҳҭынраҿы Венециатәи ацҳаражәҳәаҩ диацәажәеит:<blockquote>''«Ари асулҭан Шәлиман ҩажәи фба шықәса ихыҵуеит, ахшыҩ бзиа имоуп; иаб иеиԥш ихы мҩаԥигар, хицәшәар ақәхоит».''<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Османтәи аимпериа аҿиареи аилабгареи|Азхьарԥш=|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=Лорд|Ахьӡ=Кинросс|Ашықәс=1999|Адаҟьа=214|isbn=5232007327}}</ref></blockquote>
== Аполитика, аҳәаанырцәтәи аибашьрақәа ==
Шәлиман I иаҳра далагеит Селым иҭаикыз мысратәи атҟәацәа раушьҭрала<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Ҭырқәтәыла|Азхьарԥш=https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Турция|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Адаҟьа=|isbn=}}</ref>. Европауаа иара аҳра ахьиоуыз еигәырӷьеит, аха Шәлиман иаб иеиԥш аиааира агара бзиа иибон. Раԥхьаӡа уи венециаа дырҩызан.
Шәлиман I Венгриеи Чехиеи ркрал Лаиош (Лиудовик) II иахь ацҳаражәҳәаҩ дишьҭит, аҳаҭырқәҵара азыҳәан<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Аҭырқәа еибашьрақәа|Азхьарԥш=https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Турецкие_войны|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=СПб|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=1890-1907|Адаҟьа=|isbn=}}</ref>. Акрал дқәыԥшын, аԥышәа имамызт, насгьы амагнатцәа рнапхгара дақәныҟәон, урҭ рҽырԥагьаны аҭырқәцәа рҳәарақәа мап рцәыркит, рыцҳаражәҳәаҩ абахҭа дҭаркит (егьырҭ ахыҵхырҭақәа рыла, уи дыршьит<ref name=":1" />, уи ауп амзыз знаҭаз аибашьра.
1521 ашықәс азы Шәлимани ируааи Дунаи аӡиас аҿы иҟаз Сабак ҳәа изышьҭоу абаагәара иганы Белград иакәшеит. Белградтәи агарнизон акыраамҭа иарҿагылон; аҵыхәтәантәи 400 ҩык еиқәхаз рыҽрырҭеит, аха иаразнак аҭырқәцәа ықәырхеит. 1522 ашықәсазы Шәлиман ар ду иманы Родос дыӡхыҵит, ԥхынҷкәынымза 25 азы аамсҭацәа-аиуанистцәа баахырӷәӷәарҭа хада аҽаҭара ҟанаҵеит. Аҭырқәцәа ацәыӡ дуқәа шроузгьы, Родос, насгьы уи акәша-мыкәша иҟаз адгьылбжьахақәа Ҭырқәтәыла иахәҭакхеит. 1524 ашықәс азы Џьеддаҟынтәи иӡхыҵыз аҭырқәа флот Амшын Ҟаԥшь аҿы апортугалцәа рҿаԥхьа аиааира ргеит, убас ала амшын аамҭала европауаа ирымырхит. 1525 ашықәсазы, фышықәса раԥхьа аҭырқәцәа рхьыԥшыс иҟалаз ашхәарҳәҩы Ҳаиреддин Барбаросса, аҵыхәтәан Алжир аҿы иҽышьақәирӷәӷәеит; уи аамҭа инаркны, Алжиртәи афлот Османтәи Аимпериа амшынтә еибашьрақәа раан амч ду анаҭон.
1526 ашықәсазы Шәлиман 100 азқьтәи ар Венгриахь идәықәиҵеит; 1526 шықәсазы нанҳәа 29 азы Мохачатәи аибашьраҿы аҭырқәцәа Лаиош II ир иқәырхеит, акрал ихаҭа дыбналаны дышцоз аӡмах дӡааҟәрылеит. Венгриа идырбгеит, жәа-нызқьҩыла ауааԥсыра аҭырқәцәа тәыс иргеит. Чехиагьы абри аҩыза аԥеиԥш аҟынтәи еиқәырхеит Австриатәи Габсбургцәа рдинастиа аҵаҟа аҟазаара: уи аамҭа инаркны Австриеи Ҭырқәтәылеи рыбжьара аибашьрақәа ҟалеит, урҭ реибашьрақәа рҭыԥ еснагь Венгриа акәын. 1527-1528 ашықәсқәа рзы аҭырқәцәа Босниеи, Герцеговинеи, Славониеи рнапаҿы иааргеит. 1528 азы Трансильваниа (Румыниа) анапхгаҩы Ианош I Заполиаи, Венгриа аҳратә ҭыԥ азықәԥаҩ, Шәлиман ихьыԥшыс дҟалоит. Изинқәа рыхьчаразы ҽыҵгас иҟаҵаны, 1529 шықәсазы нанӡәамзазы Шәлиман Венгриа аҳҭнықалақь Буда игеит, уи ашықәс азы цәыббрамзазы, 120 000 асқьарцәа напхгара рыҭаны, Вена дақәшеит, Бавариагьы дақәлеит. Аимпериатә арқәа рҟынтәи аҿагылара ӷәӷәеи, иара убасгьы ақәылацәа рыбжьара иҟалаз аепидемиақәеи, афатә азымхареи ирыхҟьаны асулҭан ақәылара аанкыланы Балканқәа рахь дхынҳәырц акәхеит<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Аславиантәи Балкантәи ҭҵаарақәа ринститут (ЕССР Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа). Османтәи аимпериеи Абжьаратәи, Амрагыларатәи, Алада-Мрагыларатәи Европа атәылақәеи 15-16-тәи ашәышықәсақәа рзы|Азхьарԥш=https://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Турецкие_войны|Аҭыԥ=ЕССР|Аҭыжьырҭа=Анаука|Ажәла=Греков|Ахьӡ=И. Б.|Ашықәс=1984|Адаҟьа=165|isbn=}}</ref>. Шәлиман даныхынҳәуаз ақалақьқәеи абаашқәеи рацәаны ықәихит, зықьҩыла абаандаҩцәа игеит.
1532-1533 шықәсқәа рзы ҿыц имҩаԥысыз Австриа-аҭырқәа аибашьра Ҭырқәтәылатәи аҳәаа иаԥну Кьозег агара мацарала иԥкын. Уи ахыхьчара ӷәӷәа Шәлиман игәҭакқәа ԥхасҭанатәит, избанзар иара Вена ҩаԥхьа дакәшарц игәы иҭан. Аинышәарала Австриа Ҭырқәтәыла мраҭашәаратәии агәҭантәии Венгриа аҿы амчра шамоу азханаҵеит, насгьы есышықәса 30 нызқь дукат ршәалар акәын. Шәлиман уаҳа Вена даҿагыланы ақәылара ҟаимҵеит, еиҳаракгьы уи аибашьраҿы австриаа рымацара ракәымкәа, аиспанцәагьы ирҿагылеит: Богемиеи Венгриеи ркрал, арцгерцог Фердинанд I Австриатәи иашьа, Испаниа акрал, насгьы Аԥшьа Аурымтә Аимпериа аимператор – Карл V Габсбург. Аха Шәлиман имчра убриаҟара идуун, ақьырсиантә Европа иреиҳаӡоу атәылақәа ркоалициа дырҿагыланы ажәыларатә еибашьра қәҿиарала имҩаԥигон.
1533 ашықәс азы Шәлиман еиҭа Сафавидтәи аҳәынҭқарра дабашьит (1533-1555), уи напхгара азиуан ашаҳ Таҳмасп I. Сафавидцәа Хорсантәи атәылаҿацә аархынҳәаран Бухаратәи Аханра аузбекцәа ирҿагыланы имҩаԥыргаз аибашьра рхы иархәаны, 1533 ашықәсазы асулҭан Аџьамтәи Азербаиџьан дақәлеит<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Аџьамтәыла аҭоурых ажәытәӡатәи аамҭақәа инаркны 18-тәи ашәышықәса аҵыхәтәанӡа|Азхьарԥш=http://ww38.sbiblio.com/biblio/archive/pigulevskaja_istorija/06.aspx|Аҭыԥ=ЕССР|Аҭыжьырҭа=Издательство Ленинградского университета|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=1958|Адаҟьа=390|isbn=}}</ref>, уаҟа Текелу ажәлар аемир Улама Сафавидцәа раҳҭнықалақь Тебриз аҭырқәцәа ириҭеит. 1534 шықәса цәыббрамзазы Шәлиман аҭырқәцәа рымч хадақәа иманы Тебриз дҭалеит, анаҩс авизир ду Ибраҳим-ԥашьа ирқәа дрылагылан, жьҭаарамзазы урҭ рымчқәа еидҵаны ҩадаҟа Багдатҟа идәықәлеит. 1534 шықәсазы лаҵарамзазы Шәлиман I Баӷдад дҭалеит<ref>''Лорд Кинросс'', Османтәи аимпериа аҿиареи аилабгареи, 1999. — ад. 247, ISBN 5232007327.</ref>. Басра, Хузисҭан, Лурисҭан, Баҳреин, уҳәа Аџьаамтәи аӡыбжьахала ладатәи агаҿы иҟаз егьырҭ аҳрақәеи рнапхгаҩцәа иара изыӡырҩит (1546 шықәсазы Басра ҵыхәаԥҵала аҭырқәцәа иргеит).
1535 азы Таҳмасп Ван ампыҵахалара аанкыланы Азербаиџьанҟа ддәықәлеит. Аҩ-арк Дарџьазин ақалақь азааигәара (Ҳамадан азааигәара) еиҿагылеит, Сафавид қызылбашьқәа аиааира ду ргеит. 1533 ашықәс азы Ҳаиреддин Барбаросса каԥдан-ԥашьас дҟаҵан (Османтәи афлот анапхгаҩы). 1534 ашықәсазы Тунис иигеит, аха 1535 ашықәсазы Тунис ахаҭа испанцәа иааныркылеит, убри ала Африка иҟаз аҭырқәцәа ртәылақәа рыбжьара аиҟәҟьара ҟарҵеит. Аха 1536 ашықәс азы Шәлиман I францызтәи акрал Франциск I Валуа маӡала аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит, уи акыр шықәса рыҩныҵҟа Италиа амчра аиуразы Карл V диҿагылан. Алжиртәи ашхәарҳәҩцәа Франциа аҩадатәи абаӷәазақәа рҿы рыҟазаара алшара роуит.
1537 азы алжираа Абжьаратәи Амшын аҿы ақьырсианцәа ирҿагыланы аибашьра иалагеит, Ҳаиреддин адгьылбжьаха Корфу еимиҵәеит, Апулиа аԥшаҳәа иақәлеит, Неаполь ашәарҭара иҭаиргылеит.
1538 азы Венециа аиспанцәеи папа Римтәии ирыдгыланы Ҭырқәтәыла иақәлеит, аха Ҳаиреддин Егеиатәи Амшын аҿы иҟоу Венециатәи адгьылбжьахақәа ықәихит, Занте, Егина, Чериго, Андрос, Парос, Наксос инапаҿы иааигеит. Уи ашықәс азы Шәлиман I Молдоватәи аҳра дақәлеит, насгьы уи ҵаҟатәи Днестри, Прути ишиашоу аҭырқәа итәыла иаднакылеит.
1540 шықәсазы жьҭаарамза 20 азы Венециеи Ҭырқәтәылеи ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, асулҭан Ҳаираддин импыҵихалаз адгьылбжьахақәа зегьы, иара убасгьы Мореа иҟаз ҩ-қалақьк - Наполи ди Романоии Мальвазиеи аҭара идиҵеит; Венециагьы 30 нызқь дукат ашәахтә ршәеит. Анаҩс Шәлиман Австриаҿ аибашьра далагеит (1540-1547) 1541 азы аҭырқәцәа Буда ргеит. 1543 азы - Естергом, Венгриа ажәытә ҳҭнықалақь, 1544 азы - Вишеград, Ноград, Хатван. 1547 шықәсазы рашәарамза 19 азы Адрианопольтәи Аҭынчрала Австриа ашәахтә ашәара иҟәыҵӡомызт; Венгриа агәҭантәи арегионқәа рҿы иҷыдоу аԥашьалық аԥҵан, Трансильваниа Османтәи Аимпериа ахьыԥшыс иҟалеит, Валахиеи Малдовеи реиԥш.
Мраҭашәараҟны аҭынчра аныҟаиҵа, Шәлиман ҩаԥхьа мрагыларахь ажәылара далагеит: 1548 шықәсазы аҭырқәцәа ԥшьынтәны Тебриз ргеит, Кашанеи Кумеи рҟынӡа инеит, Исфаҳан ргеит. 1552 ашықәс азы Ереван ргеит. 1554 ашықәсазы асулҭан Шәлиман I Нахичеван импыҵахалеит<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Нхыҵ Кавказ ажәларқәа рҭоурых ажәытәӡатәи аамҭақәа инаркны азежәтәи ашәышықәса аҵыхәанӡа.|Азхьарԥш=|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=Анаука|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=1988|Адаҟьа=313|isbn=}}</ref>. 1555 шықәсазы лаҵарамзазы Сафавидтәи аҳәынҭқарра Амасиаҿ мчыла аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит, уи инақәыршәаны Ираҟи Аҩада-Мраҭашәаратәи Анатолиеи Ҭырқәтәыла иахәҭакхеит; уи ацынхәрас аҭырқәцәа Кавказ анҭыҵтәи ахәҭа аиҳарак ашаҳ ирҭеит, аха Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла (Имерҭа, ма Аиамраҭа) Османтәи Аимпериа иахәҭакхеит.
Шәлиман ихаан Ҭырқәтәылеи Урыстәылеи реизыҟазаашьақәа ҭынчмызт. Ихадоу мзызс иамаз Москватәи аҳреи Османтәи аимпериа иаҵанакуаз Ҟрымтәи аханреи рыбжьара иааиԥмырҟьаӡакәа иҟаз аиӷара акәын. Казантәии Сибратәии аханрақәа аҭырқәцәа рҟынтә адипломатиатә, уимоу аибашьратә цхыраарагьы роур ҳәа агәыӷра рыман, аха Сҭампыл ахьынӡахараз иахҟьаны, урҭ агәыӷрақәа ҵаҵӷәы рымамызт.
1565 шықәсазы лаҵарамза 18 азы 180 ӷба змаз, 30 000 ҩык рыла ишьақәгылаз аҭырқәа флот ду Мальта иӡхыҵит, аха 1530 шықәсазы ари адгьылбжьаха зтәыз арыцарцәа-иуанитцәа ажәылара зегьы ириааит. Аҭырқәцәа рыбџьар рыԥшьбатәи ахәҭа рцәыӡит, убри аҟынтә цәыббрамзазы адгьылбжьаха аанрыжьырц акәхеит.
1566 шықәсазы лаҵарамза 1 азы Шәлима I аҵыхәтәантәи, жәахатәи иарратә еибашьрахь ддәықәлеит. Нанҳәамза 7 азы асулҭан ир мраҭашәаратәи Венгриаҿ иааз Сигетвар акәшара иалагеит. Шәлиман I Ҟаимаҭ (Кануни) цәыббрамза 6-7 рзы ауха ишьаԥаҿы дыԥсит, абаа арбгараан.
Асулҭан иԥсыбаҩ Сҭампылҟа иааганы, Сулеиманиеи аџьаама аԥсыжырҭаҿы иҟоу атиурбе аҿы анышә дамардеит, бзиа иибоз иԥҳәыс Хьуррем (Ҳәыррем)-сулҭан лмавзолеи азааигәаран.
== Хаҭалатәи аԥсҭазаара ==
Шәлиман раԥхьаӡа иԥа длыхшеит иуадалық Фулане-ҳаҭун. Ари ауадалық 1512 ашықәс азы аԥа Маҳмыд длыхшеит, уи 1521 ашықәс лаҵарамза 29 азы ацәарԥшӡа ачымазара аан дыԥсит. Асулҭан иԥсҭазаараҿы рольк налыгӡомызт, 1550 ашықәс азы дыԥсит.
Аҩбатәи иуадалық Гьулфем-ҳаҭун лыхьӡын. 1513 ашықәсазы длыхшеит асулҭан иԥа Мурад, уигьы 1521 ашықәсазы ацәарԥшӡа ахҟьаны дыԥсит<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Аԥсылмантә енциклопедиа|Азхьарԥш=https://books.google.ru/booksid=cJQ3AAAAIAAJ&pg=PA66&dq=Alexandra+Lisowska+was+born+Rohatyn&hl=ru&sa=X&ei=3WYcT9bMHMKCOtDT2KQL&ved=0CEEQ6AEwAQ#v=onepage&q=Alexandra%20Lisowska%20was%20born%20Rohatyn&f=false|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=Brill Archive|Ажәла=Sir H. A. R. Gibb|Ахьӡ=|Ашықәс=1979|Адаҟьа=66|isbn=|Атом=5|Ахәҭа=70-80}}</ref>. Гьулфем асулҭан иҟынтә далырцеит, уаҳа ахшара лымамызт, аха акыр аамҭа асулҭан иҩыза гәакьаны даанхеит. Гьулфем Шәлиман идҵала 1562 шықәсазы хәаҽрала дыршьит.
Асулҭан ахԥатәи иуадалық Гьулбаҳар Маҳидевран-сулҭан лакәын, иҟалап уи арнауҭ ҭыԥҳа лакәын<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Ермоленко, 2013|Азхьарԥш=https://books.google.ru/booksid=cJQ3AAAAIAAJ&pg=PA66&dq=Alexandra+Lisowska+was+born+Rohatyn&hl=ru&sa=X&ei=3WYcT9bMHMKCOtDT2KQL&ved=0CEEQ6AEwAQ#v=onepage&q=Alexandra%20Lisowska%20was%20born%20Rohatyn&f=false|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Адаҟьа=2|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref><ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Avtorkhanov, Broxup, 1996|Азхьарԥш=https://books.google.ru/books?id=EOsPCjixL04C|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Адаҟьа=9|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref><ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Peirce, 1993|Азхьарԥш=https://books.google.ru/books?id=L6-VRgVzRcUC|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Адаҟьа=55|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref>. Маҳидевран Мысҭафа (1515-1553) иан лакәын. Ажәлар рыбжьара даараӡа ҳаҭыр ду иман<ref name=":3">{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Peirce, 1993|Азхьарԥш=https://books.google.ru/books?id=L6-VRgVzRcUC|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Адаҟьа=56|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref>. 1553 ашықәс азы, аџьаамцәа ирҿагылаз аибашьраан, Мысҭафа ацәгьахәыцра ҟаиҵеит ҳәа ахара идҵаны дыршьит. Маҳидевран Бурсаҟа дыхҵәан, уаҟа 1580/1581 ашықәсқәа рзы дыԥсит. Бурса иҟоу Шеҳзаде Мысҭафа имавзолеиаҿы лԥа ивараҿы анышә дамардеит<ref name=":3" />.
Шәлиман аԥшьбатәи ифаворитԥҳәыс, 1534 азы официалла ԥҳәысс иигаз Хьуррем (Ҳәыррем)-сулҭан лакәын. Европа Роксолана ҳәа дырдыруеит. Аԥҳәызба ауадалықь дҭалаанӡа лыхьӡ азы игәрагоу адыррақәа ыҟам, аха ахыҵхырҭақәа реиҳарак рҿы Алықьсандра ма Анастасиа Лисовскаиа ҳәа лыхьӡыртәоит.
Венециатәи ацҳаражәҳәаҩ Бернардо Наваџьеро Хьурем дыурысоуп ҳәа ииҳәеит: ''“[donna] ... di nazione russa”'', даҽа Венециатәи ацҳаражәҳәаҩ - Џьованни Баттиста Тревизано - “Асулҭанԥҳәыс Урыстәылантәи” ҳәа лыхьӡиҵеит: ''“ Sultana, ch'è di Russia”,'' Венециатәи арратә напхгаҩы Маркантонио Брагадингьы Хьуррем дыурысоуп ҳәа ианиҵеит: ''“donna di nazion russa”''<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Yermolenko G. Roxolana: "The Greatest Empresse of the East"|Азхьарԥш=https://www.uio.no/studier/emner/hf/iakh/HIS1300/v09/pensumlister/swproxy.pdf|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=Ермеленко Г.|Ахьӡ=«donna di nazion russa» (Bragadino);
«[donna] … di nazione russa» (Navagero);
«Sultana, ch’è di Russia» (Trevisano).|Ашықәс=|Адаҟьа=56|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref><ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=О нравах татар, литовцев и москвитян|Азхьарԥш=https://www.vostlit.info/Texts/rus/Litvin/frametext1.htm|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=Михалон Литвин|Ахьӡ=«и любимейшая жена нынешнего турецкого императора мать перворожденного [сына] его, который будет править после него, похищена была из земли нашей».|Ашықәс=2013|Адаҟьа=|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref><ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Самуил Тавродски иҩуан аҭырқәцәа ишиарҳәаз Роксолана Рогатинтәи аиашахаҵаратә апап диԥҳауп ҳәа|Азхьарԥш=|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=Самуил|Ахьӡ=Твардовски|Ашықәс=|Адаҟьа=|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref>.
1521 ашықәсазы Хьурреми Шәлимани дырхылҵит аԥа Меҳмед (Маҳмеҭ)<ref name=":4">{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Peirce, 1993,|Азхьарԥш=https://books.google.ru/books?id=L6-VRgVzRcUC|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Адаҟьа=59|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref>, 1522 ашықәсазы аԥҳа Миҳримаҳ, 1523 ашықәсазы аԥа Абдуллаҳ, 1524 ашықәсазы Селым. 1525 ашықәсазы рыҷкәын Баиазид диит, аха Абдуллаҳ уи ашықәсазы дыԥсит<ref name=":2" />. 1531 ашықәс азы Роксолана длыхшеит асулҭан иԥа Џьыҳангьыр.
Шәлиман даҽа ԥҳакгьы диман – Разие-сулҭан зыхьӡыз. Асулҭан Шәлиман иԥҳа лакәу, лан дызусҭаз ҳәа адырра ҳамаӡам, аха аҭоурыхҭҵааҩы Чагатаи Улучаи иҳәоит лан Маҳидевран лакәын ҳәа. Разие иԥиам лыҟазаара атәы аҳәоуп Иаҳиа Ефенди итиурбе иазааигоу аҳаҭгәынаҿ иануп “Ихьаада-баадоу Разие-сулҭан, Кануни Асулҭан Шәлиман шьала-далатәи иԥҳа, Иаҳиа Ефенди идоуҳатә ԥҳа ”<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Uluçay, 1985|Азхьарԥш=https://books.google.com.tr/books?id=nktpAAAAMAAJ|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Адаҟьа=35, 39|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref>.
Уи аамҭазы ажәабжьқәеи агәаанагарақәеи ирҳәон Шәлиман I иаҳра аҵыхәтәантәи аамҭазы иԥацәа рыбжьара аҳра азы ақәԥара еилкаахеит ҳәа. Мысҭафа дыршьит; мышқәак рышьҭахь, бжьышықәса зхыҵуаз Мысҭафа иԥа Меҳмедгьы дыршьит<ref>{{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Kinross, 2002|Азхьарԥш=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=zf_YEyMAou0C|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Ажәла=|Ахьӡ=|Ашықәс=|Адаҟьа=233|isbn=|Атом=|Ахәҭа=}}</ref>. Идырым, Мысҭафа ииашаҵәҟьаны асулҭан инапхгара имхра игәы иҭазма, мамзаргьы ицәгьа ирҳәазма<ref name=":4" />.
Аҳра ҭынхас дызмаз Роксолана лԥа Селым иакәын; аха лара данԥсы ашьҭахь (1558) Роксолани Шәлимани рԥа Баиазид (1559) ақәгылара мҩаԥигит. 1559 шықәсазы лаҵарамзазы Кониа иашьа Селым дииааит, 1561 шықәсазы Баиазид дыршьит, иара убасгьы иԥацәа хәҩыкгьы ршьит (урҭ рҟынтә аиҵбы хышықәса ихыҵуан).
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1494 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Абҵарамза 6 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1566 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Цәыббрамза 6 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Османтәи аимпериа асулҭанцәа]]
[[Акатегориа:Ахәыҷқәа ршьыҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсылманреи аиудеиатә дини]]
[[Акатегориа:Османтәи аимпериа аҟынтәи Дивантәи апоетцәа]]
[[Акатегориа:Аҭырқәа-аџьамтә еибашьрақәа рҟны Османтәи аимпериа иаҵанакуа ауаа]]
[[Акатегориа:Осман-Венециатәи аибашьрақәа рҟны Османтәи аимпериа иаҵанакуа ауаа]]
[[Акатегориа:Венгриа Османтәи аамҭазы]]
[[Акатегориа:Трабзонаа]]
[[Акатегориа:Ҭырқәтәылатәи апоетцәа]]
[[Акатегориа:Аҭырқәа мсылманцәа]]
[[Акатегориа:Аџьаама ԥшьақәа ҩба рыхьчаҩ]]
[[Акатегориа:Османтәи ахалифцәа]]
[[Акатегориа:Асулҭанцәа рԥацәа]] | Шәлиман I Ҟаимаҭ ― Османтәи Аимпериа асулҭан (1520–1566), 1538 инаркны аҳалифс дыҟан. Селым I иԥа. Европаҿы еиҳарак Шәлиман Ҟаимаҭ ҳәа иашьҭоуп, аԥсылман дунеи аҿы - Шәлиман Кануни (Азакәанԥҵаҩы). Шәлиман Османтәи адинастиа иреиҳау асулҭан ҳәа дыԥхьаӡоуп; иара ихаан Османтәи ҳәынҭқарра аҿиара апогеи аҟынӡа инеит. Шәлиман I ихаан, Османтәи Аимпериа Европеи, Мрагылара Ааигәеи, Абжьаратәи амшыни рҿы адгьылқәа ӷәӷәала ирҭбааит, насгьы акультуратә, алитературатә, архитеқтуратә ҿиара аҩаӡара аҟынӡа инеит.
Ақәыԥшра
Шәлиман I диит Ҭрабзан, еиуеиԥшым ахыҵхырҭақәа рҿы еиуеиԥшым арыцхәқәа иаадырԥшуеит, еиҳарак ҩба: 1494 шықәса абҵарамза 6 ма 1495 шықәса мшаԥымза 27. Иаб асулҭан Селым I иакәын; иан Ҳафса-сулҭан, версиак ала, азыхә ҭыԥҳа лакәын. 1512 шықәсанӡа Шәлиман Каффа беилербеис дыҟан. 1520 шықәсазы иаб данԥсы, Шәлиман Маниса (Магнезиа) агубернаторс (аҳмадас) дыҟан. Ҩажәи фба шықәса анихыҵуаз дсулҭанхеит. Акардинал Уолси уи изкны акрад Генрих VIII Тиудор иаҳҭынраҿы Венециатәи ацҳаражәҳәаҩ диацәажәеит:«Ари асулҭан Шәлиман ҩажәи фба шықәса ихыҵуеит, ахшыҩ бзиа имоуп; иаб иеиԥш ихы мҩаԥигар, хицәшәар ақәхоит».
Аполитика, аҳәаанырцәтәи аибашьрақәа
Шәлиман I иаҳра далагеит Селым иҭаикыз мысратәи атҟәацәа раушьҭрала. Европауаа иара аҳра ахьиоуыз еигәырӷьеит, аха Шәлиман иаб иеиԥш аиааира агара бзиа иибон. Раԥхьаӡа уи венециаа дырҩызан.
Шәлиман I Венгриеи Чехиеи ркрал Лаиош (Лиудовик) II иахь ацҳаражәҳәаҩ дишьҭит, аҳаҭырқәҵара азыҳәан. Акрал дқәыԥшын, аԥышәа имамызт, насгьы амагнатцәа рнапхгара дақәныҟәон, урҭ рҽырԥагьаны аҭырқәцәа рҳәарақәа мап рцәыркит, рыцҳаражәҳәаҩ абахҭа дҭаркит (егьырҭ ахыҵхырҭақәа рыла, уи дыршьит, уи ауп амзыз знаҭаз аибашьра.
1521 ашықәс азы Шәлимани ируааи Дунаи аӡиас аҿы иҟаз Сабак ҳәа изышьҭоу абаагәара иганы Белград иакәшеит. Белградтәи агарнизон акыраамҭа иарҿагылон; аҵыхәтәантәи 400 ҩык еиқәхаз рыҽрырҭеит, аха иаразнак аҭырқәцәа ықәырхеит. 1522 ашықәсазы Шәлиман ар ду иманы Родос дыӡхыҵит, ԥхынҷкәынымза 25 азы аамсҭацәа-аиуанистцәа баахырӷәӷәарҭа хада аҽаҭара ҟанаҵеит. Аҭырқәцәа ацәыӡ дуқәа шроузгьы, Родос, насгьы уи акәша-мыкәша иҟаз адгьылбжьахақәа Ҭырқәтәыла иахәҭакхеит. 1524 ашықәс азы Џьеддаҟынтәи иӡхыҵыз аҭырқәа флот Амшын Ҟаԥшь аҿы апортугалцәа рҿаԥхьа аиааира ргеит, убас ала амшын аамҭала европауаа ирымырхит. 1525 ашықәсазы, фышықәса раԥхьа аҭырқәцәа рхьыԥшыс иҟалаз ашхәарҳәҩы Ҳаиреддин Барбаросса, аҵыхәтәан Алжир аҿы иҽышьақәирӷәӷәеит; уи аамҭа инаркны, Алжиртәи афлот Османтәи Аимпериа амшынтә еибашьрақәа раан амч ду анаҭон.
1526 ашықәсазы Шәлиман 100 азқьтәи ар Венгриахь идәықәиҵеит; 1526 шықәсазы нанҳәа 29 азы Мохачатәи аибашьраҿы аҭырқәцәа Лаиош II ир иқәырхеит, акрал ихаҭа дыбналаны дышцоз аӡмах дӡааҟәрылеит. Венгриа идырбгеит, жәа-нызқьҩыла ауааԥсыра аҭырқәцәа тәыс иргеит. Чехиагьы абри аҩыза аԥеиԥш аҟынтәи еиқәырхеит Австриатәи Габсбургцәа рдинастиа аҵаҟа аҟазаара: уи аамҭа инаркны Австриеи Ҭырқәтәылеи рыбжьара аибашьрақәа ҟалеит, урҭ реибашьрақәа рҭыԥ еснагь Венгриа акәын. 1527-1528 ашықәсқәа рзы аҭырқәцәа Босниеи, Герцеговинеи, Славониеи рнапаҿы иааргеит. 1528 азы Трансильваниа (Румыниа) анапхгаҩы Ианош I Заполиаи, Венгриа аҳратә ҭыԥ азықәԥаҩ, Шәлиман ихьыԥшыс дҟалоит. Изинқәа рыхьчаразы ҽыҵгас иҟаҵаны, 1529 шықәсазы нанӡәамзазы Шәлиман Венгриа аҳҭнықалақь Буда игеит, уи ашықәс азы цәыббрамзазы, 120 000 асқьарцәа напхгара рыҭаны, Вена дақәшеит, Бавариагьы дақәлеит. Аимпериатә арқәа рҟынтәи аҿагылара ӷәӷәеи, иара убасгьы ақәылацәа рыбжьара иҟалаз аепидемиақәеи, афатә азымхареи ирыхҟьаны асулҭан ақәылара аанкыланы Балканқәа рахь дхынҳәырц акәхеит. Шәлиман даныхынҳәуаз ақалақьқәеи абаашқәеи рацәаны ықәихит, зықьҩыла абаандаҩцәа игеит.
1532-1533 шықәсқәа рзы ҿыц имҩаԥысыз Австриа-аҭырқәа аибашьра Ҭырқәтәылатәи аҳәаа иаԥну Кьозег агара мацарала иԥкын. Уи ахыхьчара ӷәӷәа Шәлиман игәҭакқәа ԥхасҭанатәит, избанзар иара Вена ҩаԥхьа дакәшарц игәы иҭан. Аинышәарала Австриа Ҭырқәтәыла мраҭашәаратәии агәҭантәии Венгриа аҿы амчра шамоу азханаҵеит, насгьы есышықәса 30 нызқь дукат ршәалар акәын. Шәлиман уаҳа Вена даҿагыланы ақәылара ҟаимҵеит, еиҳаракгьы уи аибашьраҿы австриаа рымацара ракәымкәа, аиспанцәагьы ирҿагылеит: Богемиеи Венгриеи ркрал, арцгерцог Фердинанд I Австриатәи иашьа, Испаниа акрал, насгьы Аԥшьа Аурымтә Аимпериа аимператор – Карл V Габсбург. Аха Шәлиман имчра убриаҟара идуун, ақьырсиантә Европа иреиҳаӡоу атәылақәа ркоалициа дырҿагыланы ажәыларатә еибашьра қәҿиарала имҩаԥигон.
1533 ашықәс азы Шәлиман еиҭа Сафавидтәи аҳәынҭқарра дабашьит (1533-1555), уи напхгара азиуан ашаҳ Таҳмасп I. Сафавидцәа Хорсантәи атәылаҿацә аархынҳәаран Бухаратәи Аханра аузбекцәа ирҿагыланы имҩаԥыргаз аибашьра рхы иархәаны, 1533 ашықәсазы асулҭан Аџьамтәи Азербаиџьан дақәлеит, уаҟа Текелу ажәлар аемир Улама Сафавидцәа раҳҭнықалақь Тебриз аҭырқәцәа ириҭеит. 1534 шықәса цәыббрамзазы Шәлиман аҭырқәцәа рымч хадақәа иманы Тебриз дҭалеит, анаҩс авизир ду Ибраҳим-ԥашьа ирқәа дрылагылан, жьҭаарамзазы урҭ рымчқәа еидҵаны ҩадаҟа Багдатҟа идәықәлеит. 1534 шықәсазы лаҵарамзазы Шәлиман I Баӷдад дҭалеитЛорд Кинросс, Османтәи аимпериа аҿиареи аилабгареи, 1999. — ад. 247, ISBN 5232007327.. Басра, Хузисҭан, Лурисҭан, Баҳреин, уҳәа Аџьаамтәи аӡыбжьахала ладатәи агаҿы иҟаз егьырҭ аҳрақәеи рнапхгаҩцәа иара изыӡырҩит (1546 шықәсазы Басра ҵыхәаԥҵала аҭырқәцәа иргеит).
1535 азы Таҳмасп Ван ампыҵахалара аанкыланы Азербаиџьанҟа ддәықәлеит. Аҩ-арк Дарџьазин ақалақь азааигәара (Ҳамадан азааигәара) еиҿагылеит, Сафавид қызылбашьқәа аиааира ду ргеит. 1533 ашықәс азы Ҳаиреддин Барбаросса каԥдан-ԥашьас дҟаҵан (Османтәи афлот анапхгаҩы). 1534 ашықәсазы Тунис иигеит, аха 1535 ашықәсазы Тунис ахаҭа испанцәа иааныркылеит, убри ала Африка иҟаз аҭырқәцәа ртәылақәа рыбжьара аиҟәҟьара ҟарҵеит. Аха 1536 ашықәс азы Шәлиман I францызтәи акрал Франциск I Валуа маӡала аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит, уи акыр шықәса рыҩныҵҟа Италиа амчра аиуразы Карл V диҿагылан. Алжиртәи ашхәарҳәҩцәа Франциа аҩадатәи абаӷәазақәа рҿы рыҟазаара алшара роуит.
1537 азы алжираа Абжьаратәи Амшын аҿы ақьырсианцәа ирҿагыланы аибашьра иалагеит, Ҳаиреддин адгьылбжьаха Корфу еимиҵәеит, Апулиа аԥшаҳәа иақәлеит, Неаполь ашәарҭара иҭаиргылеит.
1538 азы Венециа аиспанцәеи папа Римтәии ирыдгыланы Ҭырқәтәыла иақәлеит, аха Ҳаиреддин Егеиатәи Амшын аҿы иҟоу Венециатәи адгьылбжьахақәа ықәихит, Занте, Егина, Чериго, Андрос, Парос, Наксос инапаҿы иааигеит. Уи ашықәс азы Шәлиман I Молдоватәи аҳра дақәлеит, насгьы уи ҵаҟатәи Днестри, Прути ишиашоу аҭырқәа итәыла иаднакылеит.
1540 шықәсазы жьҭаарамза 20 азы Венециеи Ҭырқәтәылеи ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, асулҭан Ҳаираддин импыҵихалаз адгьылбжьахақәа зегьы, иара убасгьы Мореа иҟаз ҩ-қалақьк - Наполи ди Романоии Мальвазиеи аҭара идиҵеит; Венециагьы 30 нызқь дукат ашәахтә ршәеит. Анаҩс Шәлиман Австриаҿ аибашьра далагеит (1540-1547) 1541 азы аҭырқәцәа Буда ргеит. 1543 азы - Естергом, Венгриа ажәытә ҳҭнықалақь, 1544 азы - Вишеград, Ноград, Хатван. 1547 шықәсазы рашәарамза 19 азы Адрианопольтәи Аҭынчрала Австриа ашәахтә ашәара иҟәыҵӡомызт; Венгриа агәҭантәи арегионқәа рҿы иҷыдоу аԥашьалық аԥҵан, Трансильваниа Османтәи Аимпериа ахьыԥшыс иҟалеит, Валахиеи Малдовеи реиԥш.
Мраҭашәараҟны аҭынчра аныҟаиҵа, Шәлиман ҩаԥхьа мрагыларахь ажәылара далагеит: 1548 шықәсазы аҭырқәцәа ԥшьынтәны Тебриз ргеит, Кашанеи Кумеи рҟынӡа инеит, Исфаҳан ргеит. 1552 ашықәс азы Ереван ргеит. 1554 ашықәсазы асулҭан Шәлиман I Нахичеван импыҵахалеит. 1555 шықәсазы лаҵарамзазы Сафавидтәи аҳәынҭқарра Амасиаҿ мчыла аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит, уи инақәыршәаны Ираҟи Аҩада-Мраҭашәаратәи Анатолиеи Ҭырқәтәыла иахәҭакхеит; уи ацынхәрас аҭырқәцәа Кавказ анҭыҵтәи ахәҭа аиҳарак ашаҳ ирҭеит, аха Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла (Имерҭа, ма Аиамраҭа) Османтәи Аимпериа иахәҭакхеит.
Шәлиман ихаан Ҭырқәтәылеи Урыстәылеи реизыҟазаашьақәа ҭынчмызт. Ихадоу мзызс иамаз Москватәи аҳреи Османтәи аимпериа иаҵанакуаз Ҟрымтәи аханреи рыбжьара иааиԥмырҟьаӡакәа иҟаз аиӷара акәын. Казантәии Сибратәии аханрақәа аҭырқәцәа рҟынтә адипломатиатә, уимоу аибашьратә цхыраарагьы роур ҳәа агәыӷра рыман, аха Сҭампыл ахьынӡахараз иахҟьаны, урҭ агәыӷрақәа ҵаҵӷәы рымамызт.
1565 шықәсазы лаҵарамза 18 азы 180 ӷба змаз, 30 000 ҩык рыла ишьақәгылаз аҭырқәа флот ду Мальта иӡхыҵит, аха 1530 шықәсазы ари адгьылбжьаха зтәыз арыцарцәа-иуанитцәа ажәылара зегьы ириааит. Аҭырқәцәа рыбџьар рыԥшьбатәи ахәҭа рцәыӡит, убри аҟынтә цәыббрамзазы адгьылбжьаха аанрыжьырц акәхеит.
1566 шықәсазы лаҵарамза 1 азы Шәлима I аҵыхәтәантәи, жәахатәи иарратә еибашьрахь ддәықәлеит. Нанҳәамза 7 азы асулҭан ир мраҭашәаратәи Венгриаҿ иааз Сигетвар акәшара иалагеит. Шәлиман I Ҟаимаҭ (Кануни) цәыббрамза 6-7 рзы ауха ишьаԥаҿы дыԥсит, абаа арбгараан.
Асулҭан иԥсыбаҩ Сҭампылҟа иааганы, Сулеиманиеи аџьаама аԥсыжырҭаҿы иҟоу атиурбе аҿы анышә дамардеит, бзиа иибоз иԥҳәыс Хьуррем (Ҳәыррем)-сулҭан лмавзолеи азааигәаран.
Хаҭалатәи аԥсҭазаара
Шәлиман раԥхьаӡа иԥа длыхшеит иуадалық Фулане-ҳаҭун. Ари ауадалық 1512 ашықәс азы аԥа Маҳмыд длыхшеит, уи 1521 ашықәс лаҵарамза 29 азы ацәарԥшӡа ачымазара аан дыԥсит. Асулҭан иԥсҭазаараҿы рольк налыгӡомызт, 1550 ашықәс азы дыԥсит.
Аҩбатәи иуадалық Гьулфем-ҳаҭун лыхьӡын. 1513 ашықәсазы длыхшеит асулҭан иԥа Мурад, уигьы 1521 ашықәсазы ацәарԥшӡа ахҟьаны дыԥсит. Гьулфем асулҭан иҟынтә далырцеит, уаҳа ахшара лымамызт, аха акыр аамҭа асулҭан иҩыза гәакьаны даанхеит. Гьулфем Шәлиман идҵала 1562 шықәсазы хәаҽрала дыршьит.
Асулҭан ахԥатәи иуадалық Гьулбаҳар Маҳидевран-сулҭан лакәын, иҟалап уи арнауҭ ҭыԥҳа лакәын. Маҳидевран Мысҭафа (1515-1553) иан лакәын. Ажәлар рыбжьара даараӡа ҳаҭыр ду иман. 1553 ашықәс азы, аџьаамцәа ирҿагылаз аибашьраан, Мысҭафа ацәгьахәыцра ҟаиҵеит ҳәа ахара идҵаны дыршьит. Маҳидевран Бурсаҟа дыхҵәан, уаҟа 1580/1581 ашықәсқәа рзы дыԥсит. Бурса иҟоу Шеҳзаде Мысҭафа имавзолеиаҿы лԥа ивараҿы анышә дамардеит.
Шәлиман аԥшьбатәи ифаворитԥҳәыс, 1534 азы официалла ԥҳәысс иигаз Хьуррем (Ҳәыррем)-сулҭан лакәын. Европа Роксолана ҳәа дырдыруеит. Аԥҳәызба ауадалықь дҭалаанӡа лыхьӡ азы игәрагоу адыррақәа ыҟам, аха ахыҵхырҭақәа реиҳарак рҿы Алықьсандра ма Анастасиа Лисовскаиа ҳәа лыхьӡыртәоит.
Венециатәи ацҳаражәҳәаҩ Бернардо Наваџьеро Хьурем дыурысоуп ҳәа ииҳәеит: “[donna] ... di nazione russa”, даҽа Венециатәи ацҳаражәҳәаҩ - Џьованни Баттиста Тревизано - “Асулҭанԥҳәыс Урыстәылантәи” ҳәа лыхьӡиҵеит: “ Sultana, ch'è di Russia”, Венециатәи арратә напхгаҩы Маркантонио Брагадингьы Хьуррем дыурысоуп ҳәа ианиҵеит: “donna di nazion russa”.
1521 ашықәсазы Хьурреми Шәлимани дырхылҵит аԥа Меҳмед (Маҳмеҭ), 1522 ашықәсазы аԥҳа Миҳримаҳ, 1523 ашықәсазы аԥа Абдуллаҳ, 1524 ашықәсазы Селым. 1525 ашықәсазы рыҷкәын Баиазид диит, аха Абдуллаҳ уи ашықәсазы дыԥсит. 1531 ашықәс азы Роксолана длыхшеит асулҭан иԥа Џьыҳангьыр.
Шәлиман даҽа ԥҳакгьы диман – Разие-сулҭан зыхьӡыз. Асулҭан Шәлиман иԥҳа лакәу, лан дызусҭаз ҳәа адырра ҳамаӡам, аха аҭоурыхҭҵааҩы Чагатаи Улучаи иҳәоит лан Маҳидевран лакәын ҳәа. Разие иԥиам лыҟазаара атәы аҳәоуп Иаҳиа Ефенди итиурбе иазааигоу аҳаҭгәынаҿ иануп “Ихьаада-баадоу Разие-сулҭан, Кануни Асулҭан Шәлиман шьала-далатәи иԥҳа, Иаҳиа Ефенди идоуҳатә ԥҳа ”.
Уи аамҭазы ажәабжьқәеи агәаанагарақәеи ирҳәон Шәлиман I иаҳра аҵыхәтәантәи аамҭазы иԥацәа рыбжьара аҳра азы ақәԥара еилкаахеит ҳәа. Мысҭафа дыршьит; мышқәак рышьҭахь, бжьышықәса зхыҵуаз Мысҭафа иԥа Меҳмедгьы дыршьит. Идырым, Мысҭафа ииашаҵәҟьаны асулҭан инапхгара имхра игәы иҭазма, мамзаргьы ицәгьа ирҳәазма.
Аҳра ҭынхас дызмаз Роксолана лԥа Селым иакәын; аха лара данԥсы ашьҭахь (1558) Роксолани Шәлимани рԥа Баиазид (1559) ақәгылара мҩаԥигит. 1559 шықәсазы лаҵарамзазы Кониа иашьа Селым дииааит, 1561 шықәсазы Баиазид дыршьит, иара убасгьы иԥацәа хәҩыкгьы ршьит (урҭ рҟынтә аиҵбы хышықәса ихыҵуан).
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1494 шықәсазы ииз
Акатегориа:Абҵарамза 6 рзы ииз
Акатегориа:1566 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Цәыббрамза 6 рзы иԥсыз
Акатегориа:Османтәи аимпериа асулҭанцәа
Акатегориа:Ахәыҷқәа ршьыҩцәа
Акатегориа:Аԥсылманреи аиудеиатә дини
Акатегориа:Османтәи аимпериа аҟынтәи Дивантәи апоетцәа
Акатегориа:Аҭырқәа-аџьамтә еибашьрақәа рҟны Османтәи аимпериа иаҵанакуа ауаа
Акатегориа:Осман-Венециатәи аибашьрақәа рҟны Османтәи аимпериа иаҵанакуа ауаа
Акатегориа:Венгриа Османтәи аамҭазы
Акатегориа:Трабзонаа
Акатегориа:Ҭырқәтәылатәи апоетцәа
Акатегориа:Аҭырқәа мсылманцәа
Акатегориа:Аџьаама ԥшьақәа ҩба рыхьчаҩ
Акатегориа:Османтәи ахалифцәа
Акатегориа:Асулҭанцәа рԥацәа |
44818 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Комодо_аџьныш | Комодо аџьныш | [[File:Komodo dragon Varanus komodoensis Ragunan Zoo 2.JPG|thumb|340x340пкс]]
'''Комодо аџьныш''' (Varanus komodoensis), Комодотәи амонитор ҳәагьы изышьҭоу, Индонезиатәи адгьылбжьахақәа Комодо, Ринка, Флорес, Гили Мотанг рҿы инхо аҳәынаԥ дууп.
[[Акатегориа:Аҳәазақәа]] | Комодо аџьныш (Varanus komodoensis), Комодотәи амонитор ҳәагьы изышьҭоу, Индонезиатәи адгьылбжьахақәа Комодо, Ринка, Флорес, Гили Мотанг рҿы инхо аҳәынаԥ дууп.
Акатегориа:Аҳәазақәа |
44887 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥстәы | Аԥстәы | [[Афаил:Animal diversity.png|thumb|452x452px]]
'''Аԥстәы''' [[Рахра (абиологиа)|абиологиатә ҳәынҭқарра]] '''Animalia''' иаҵанакуа ахәыцрацәа змоу, аеукариоттә организмқәа роуп. Маҷк рыда, аԥстәқәа аорганикатә маҭәашьарқәа рфоит, ахәышәтәыга рыԥсыԥ ргоит, амиоцитқәа рымоуп, рныҟәара рылшоит, цәеижьла ахылҵра рылшоит, насгьы амлакыра аҿиараан ахәыцқәа рҭыҳәҳәа, абластула аҟынтәи ирызҳауеит. Аԥстәқәа аклад шьақәдыргылоит, уи иаанагоит урҭ еицырзеиԥшу ажәытәӡатәи иалҵит ҳәа. 1.5 миллион инареиҳаны ԥсы зхоу аԥстәқәа рыхкқәа рыӡбахә ҳәоуп, урҭ рҟынтә 1.05 миллион раҟара хәаҷа-маҷақәоуп, 85,000 раҟара амоллускқәа роуп, 65,000 раҟара зҟәаҟәа змоу ԥстәқәоуп. Иҟоуп агәаанагарақәа 7.77 миллион ԥстәы хкы Адгьыл аҿы. Аԥстәқәа рцәеижь аура 8.5 мкм (0.00033 инч) инаркны 33.6 м (110 фут) рҟынӡа. Урҭ еилашуа аекологиа рымоуп, насгьы рыкәша-мыкәша иҟоу зегьы реидҳәалара рымоуп, еилаԥсоу ачыстә ҭҳәаақәа шьақәдыргылоит. Аԥстәқәа рҭҵаара азоологиа ҳәа иашьҭоуп, аԥстәқәа рҟазшьа аҭҵаара аетологиа ҳәа иашьҭоуп.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://animaldiversity.org/ Animal Diversity Web] – [[Мичигантәи Ауниверситет]] аԥстәқәа рдыррақәа рбаза
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:ԥстәы}}
[[Акатегориа:Аԥстәқәа| ]]
[[Акатегориа:Абиологиатә терминологиа]]
[[Акатегориа:Рахра (абиологиа)]]
[[Акатегориа:Азоологиа]] | Аԥстәы абиологиатә ҳәынҭқарра Animalia иаҵанакуа ахәыцрацәа змоу, аеукариоттә организмқәа роуп. Маҷк рыда, аԥстәқәа аорганикатә маҭәашьарқәа рфоит, ахәышәтәыга рыԥсыԥ ргоит, амиоцитқәа рымоуп, рныҟәара рылшоит, цәеижьла ахылҵра рылшоит, насгьы амлакыра аҿиараан ахәыцқәа рҭыҳәҳәа, абластула аҟынтәи ирызҳауеит. Аԥстәқәа аклад шьақәдыргылоит, уи иаанагоит урҭ еицырзеиԥшу ажәытәӡатәи иалҵит ҳәа. 1.5 миллион инареиҳаны ԥсы зхоу аԥстәқәа рыхкқәа рыӡбахә ҳәоуп, урҭ рҟынтә 1.05 миллион раҟара хәаҷа-маҷақәоуп, 85,000 раҟара амоллускқәа роуп, 65,000 раҟара зҟәаҟәа змоу ԥстәқәоуп. Иҟоуп агәаанагарақәа 7.77 миллион ԥстәы хкы Адгьыл аҿы. Аԥстәқәа рцәеижь аура 8.5 мкм (0.00033 инч) инаркны 33.6 м (110 фут) рҟынӡа. Урҭ еилашуа аекологиа рымоуп, насгьы рыкәша-мыкәша иҟоу зегьы реидҳәалара рымоуп, еилаԥсоу ачыстә ҭҳәаақәа шьақәдыргылоит. Аԥстәқәа рҭҵаара азоологиа ҳәа иашьҭоуп, аԥстәқәа рҟазшьа аҭҵаара аетологиа ҳәа иашьҭоуп.
Азхьарԥшқәа
Animal Diversity Web – Мичигантәи Ауниверситет аԥстәқәа рдыррақәа рбаза
Акатегориа:Абиологиатә терминологиа
Акатегориа:Рахра (абиологиа)
Акатегориа:Азоологиа |
44903 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ј̵ | Ј̵ | '''Ј̵''', '''ј̵''' — [[кириллтәи аҩыратә]] архаикатә иажәхьоу нбан.
{{charmap
|0408|name1=Cyrillic Capital Latter Je WITH STROKE
|0458|name2=Cyrillic Small Letter Je WITH STROKE
|0336|name3=Combining LONG STROKE OVERLAY
}}
{{Кириллица}} | Ј̵, ј̵ — кириллтәи аҩыратә архаикатә иажәхьоу нбан. |
44902 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Баскин-Роббинс | Баскин-Роббинс | [[Афаил:Baskin-Robbins logo 2022.svg|мини|Баскин-Роббинс акомпаниа алого]]
'''Баскин-Роббинс''' — жәларбжьаратәи аҵаатәыҩсатә еилазаара ауп. 30-тәылак рҿы афранчаизингқәа амоуп. 5800 ҭыԥ рҟынтә 2800 ҭыԥ Америкатәи Аидгылаҿы иҟоуп. Уи аԥҵан 1953 ашықәс азы [[Берт Баскин]], [[Ирв Роббинс]] рыҩбатәи аҵаатәыҩсатә наплакқәа реидҵарала, урҭ еишьцәан. Аидҵара ҟалаанӡа, еиуеиԥшым аҵаатәыҩсатә наплакқәа ҩба рыхьӡын [[Бурт иҵаатәыҩсатә дыкаҳуажәырҭа]], насгьы [[Сноуберд аҵаатәыҩса]]. Уи аамҭазы Snowbird Ice cream 21 гьама аманы иҟан, уи ҿыцны, иҿыцны иԥхьаӡан.
Аҩ-наплакк еидҵаны Баскин-Роббинс ҳәа изышьҭоу, анаҩс адунеи аҿы еицырдыруа аҵаатәыҩсатә ҭыԥны иҟалаз, урҭ "[[31 ҟазшьа]]" ҳәа аҳәамҭа ҟарҵеит. Баскин-Роббинс иҟаиҵаз азнеишьаҿы аҟазара ааирԥшит, аҿырԥштәқәа рыҭаратә система ааирԥшит — ауаа знык рхы иадырхәо апластиктә махәҭа хәыҷқәа рыла еиуеиԥшым аҵаа ргьама рбартә алшара риҭон, ирҭаху агьама рыԥшаанӡа. Иара убас, Баскин-Роббинс раԥхьаӡа акәны [[аҵаатәы]] ажәлар ирылаирҵәеит.
==Азхьарԥшқәа==
{{Commons category|Baskin-Robbins}}
* [https://www.baskinrobbins.com/en Аофициалтә саит]
** [https://baskinrobbins.com.au Baskin Robbins Австралиа]
** [https://www.31ice.co.jp/ Baskin Robbins Иапониа] (Иапониаҿы аҟаз акомпаниа ахьӡ: «B-R 31 ICE CREAM CO., LTD.»)
** [https://web.archive.org/web/20100324063522/http://www.baskinrobbinsme.com/ Baskin Robbins Мрагылара Ааигәа ]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аҵааршә абрендқәа]] | Баскин-Роббинс — жәларбжьаратәи аҵаатәыҩсатә еилазаара ауп. 30-тәылак рҿы афранчаизингқәа амоуп. 5800 ҭыԥ рҟынтә 2800 ҭыԥ Америкатәи Аидгылаҿы иҟоуп. Уи аԥҵан 1953 ашықәс азы Берт Баскин, Ирв Роббинс рыҩбатәи аҵаатәыҩсатә наплакқәа реидҵарала, урҭ еишьцәан. Аидҵара ҟалаанӡа, еиуеиԥшым аҵаатәыҩсатә наплакқәа ҩба рыхьӡын Бурт иҵаатәыҩсатә дыкаҳуажәырҭа, насгьы Сноуберд аҵаатәыҩса. Уи аамҭазы Snowbird Ice cream 21 гьама аманы иҟан, уи ҿыцны, иҿыцны иԥхьаӡан.
Аҩ-наплакк еидҵаны Баскин-Роббинс ҳәа изышьҭоу, анаҩс адунеи аҿы еицырдыруа аҵаатәыҩсатә ҭыԥны иҟалаз, урҭ "31 ҟазшьа" ҳәа аҳәамҭа ҟарҵеит. Баскин-Роббинс иҟаиҵаз азнеишьаҿы аҟазара ааирԥшит, аҿырԥштәқәа рыҭаратә система ааирԥшит — ауаа знык рхы иадырхәо апластиктә махәҭа хәыҷқәа рыла еиуеиԥшым аҵаа ргьама рбартә алшара риҭон, ирҭаху агьама рыԥшаанӡа. Иара убас, Баскин-Роббинс раԥхьаӡа акәны аҵаатәы ажәлар ирылаирҵәеит.
Азхьарԥшқәа
Аофициалтә саит
Baskin Robbins Австралиа
Baskin Robbins Иапониа (Иапониаҿы аҟаз акомпаниа ахьӡ: «B-R 31 ICE CREAM CO., LTD.»)
Baskin Robbins Мрагылара Ааигәа
Акатегориа:Аҵааршә абрендқәа |
44907 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Иԥшьоу_ахҩы | Иԥшьоу ахҩы | '''Иԥшьоу ахҩы''' — Ақьырсианраҿы х-персонак роуп, аха ҵакыла Анцәак иоуп. Атермин «Хҩык» раԥхьаӡа акәны ишьақәирӷәӷәеит Ашьамтәылантәи епископ Антиохиатәи Теофил (2-тәи ашәышықәсазы). Иахьатәи ақьырсиантә динхаҵарақәа реиҳараҩык Х-хаҿшарала иҟоу Анцәа идоктрина ирыдыркылоит.
==Шәахәаԥш иара убас:==
==Алитература==
==Азхьарԥшрақәа==
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Атринитаризм]]
[[Акатегориа:Ажәытәтәи ақьырсиантә еимакқәа]]
[[Акатегориа:Ахристиантә теологиаҿы Анцәа иҟазшьақәа]]
[[Акатегориа:Ақьырсиантә терминологиа]]
[[Акатегориа:Хҩык анцәахәқәа]]
[[Акатегориа:Анцәа]] | Иԥшьоу ахҩы — Ақьырсианраҿы х-персонак роуп, аха ҵакыла Анцәак иоуп. Атермин «Хҩык» раԥхьаӡа акәны ишьақәирӷәӷәеит Ашьамтәылантәи епископ Антиохиатәи Теофил (2-тәи ашәышықәсазы). Иахьатәи ақьырсиантә динхаҵарақәа реиҳараҩык Х-хаҿшарала иҟоу Анцәа идоктрина ирыдыркылоит.
Шәахәаԥш иара убас:
Алитература
Азхьарԥшрақәа
Акатегориа:Атринитаризм
Акатегориа:Ажәытәтәи ақьырсиантә еимакқәа
Акатегориа:Ахристиантә теологиаҿы Анцәа иҟазшьақәа
Акатегориа:Ақьырсиантә терминологиа
Акатегориа:Хҩык анцәахәқәа
Акатегориа:Анцәа |
44913 | https://ab.wikipedia.org/wiki/2025 | 2025 | {{Ашықәс|{{PAGENAME}}}}
==Ахҭысқəа==
===Ажьырныҳәамза===
===Жәабранмза===
===Хәажәкырамза===
===Мшаԥымза===
===Лаҵарамза===
===Рашәарамза===
===Ԥхынгәымза===
===Нанҳәамза===
===Цәыббрамза===
===Жьҭаарамза===
===Абҵарамза===
===Ԥхынҷкәынмза===
==Иит==
==Рыԥсҭазаара иалҵит== | Ахҭысқəа
Ажьырныҳәамза
Жәабранмза
Хәажәкырамза
Мшаԥымза
Лаҵарамза
Рашәарамза
Ԥхынгәымза
Нанҳәамза
Цәыббрамза
Жьҭаарамза
Абҵарамза
Ԥхынҷкәынмза
Иит
Рыԥсҭазаара иалҵит |
44905 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Зыԥсҭазаара_иалҵны_ибзахо_анцәа | Зыԥсҭазаара иалҵны ибзахо анцәа | '''Зыԥсҭазаара иалҵны ибзахо анцәа''' [[Џьеимс Фрезер|Џьеимс Фрезери]] ишьҭанеицәеи ргәаанагарыла зегьы ирылаҵәоу мифологиатә [[архетип]]уп.
==Иԥсны ибзахо анцәақәа:==
* [[Осирис]]
* [[Таммуз]]
* [[Адонис]]
* [[Бальдр]]
* [[Дионис]]
* [[Телепин]]
* [[Персефона]]
* [[Серапис]]
* [[Митра]]
==Ахархәара змоу алитература==
* ''Отто Б.'' [http://annales.info/greece/otto/god.htm Приносимый в жертву бог] // [[Вестник древней истории]]. — 1996. — № 2.
* ''[[Пропп, Владимир Яковлевич|Пропп В. Я.]]'' [https://www.booksite.ru/fulltext/agrarn1/text.pdf Русские аграрные праздники: Опыт историко-этнографического исследования]
* ''[[Фрезер, Џьеимс Џьорџь|Фрезер, Џь. Џь.]]'' [[Золотая ветвь: исследование магии и религии]]
* ''Смит, Џьонатан Зиттель'', "Dying and Rising Gods." // Encyclopedia of Religion: Vol. 3. / Ed. [[Mircea Eliade]]. New York: [[Simon & Schuster]]; [[Macmillan]], 1987. ([https://religious.life/2014/10/dzhonatan-smit-umirayushhie-i-voskresayushhie-bogi-anofriev/ Умирающие и воскресающие боги]/ Пер. с англ. и прим. И. С. Анофриев)
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1890 шықәсазы иҟаз аҿыцрақәа]]
[[Акатегориа:Қьырса амифтә теориа]]
[[Акатегориа:Аиҿырԥшратә мифологиа]]
[[Акатегориа:Аԥсҭазаара-аԥсра-аиҭаира анцәахәқәа]]
[[Акатегориа:Иԥсуа, игыло анцәахәқәа]]
[[Акатегориа:Амифологиатә архетипқәа]]
[[Акатегориа:Дионис]]
[[Акатегориа:Анцәахәқәа рыԥсра]]
[[Акатегориа:Аԥсра анцәахәқәа]]
[[Акатегориа:Ақыҭанхамҩатә нцәахәқәа]] | Зыԥсҭазаара иалҵны ибзахо анцәа Џьеимс Фрезери ишьҭанеицәеи ргәаанагарыла зегьы ирылаҵәоу мифологиатә архетипуп.
Иԥсны ибзахо анцәақәа:
Осирис
Таммуз
Адонис
Бальдр
Дионис
Телепин
Персефона
Серапис
Митра
Ахархәара змоу алитература
Отто Б. Приносимый в жертву бог // Вестник древней истории. — 1996. — № 2.
Пропп В. Я. Русские аграрные праздники: Опыт историко-этнографического исследования
Фрезер, Џь. Џь. Золотая ветвь: исследование магии и религии
Смит, Џьонатан Зиттель, "Dying and Rising Gods." // Encyclopedia of Religion: Vol. 3. / Ed. Mircea Eliade. New York: Simon & Schuster; Macmillan, 1987. (Умирающие и воскресающие боги/ Пер. с англ. и прим. И. С. Анофриев)
Акатегориа:1890 шықәсазы иҟаз аҿыцрақәа
Акатегориа:Қьырса амифтә теориа
Акатегориа:Аиҿырԥшратә мифологиа
Акатегориа:Аԥсҭазаара-аԥсра-аиҭаира анцәахәқәа
Акатегориа:Иԥсуа, игыло анцәахәқәа
Акатегориа:Амифологиатә архетипқәа
Акатегориа:Дионис
Акатегориа:Анцәахәқәа рыԥсра
Акатегориа:Аԥсра анцәахәқәа
Акатегориа:Ақыҭанхамҩатә нцәахәқәа |
44986 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Акаиманқәа | Акаиманқәа | '''Каиманқәа''' ({{lang-la|Caiman}}) — [[аллигаторқәа рҭаацәара]] (Alligatoridae), [[Caimaninae рҭаацәара хәыҷы]] иалоуп, Абжьаратәии Аҩадатәии Америкаҿы иҟоу ахәаҷа-маҷа хылҵшьҭроуп.
Акрокодил хәыҷқәа роуп – рыхкқәа зегьы рыҩаӡара 1,5-2 метра рыҟара иҟоуп, рыхьанҭара абжьаратәла 6 кьыла инаркны 40 кьыла рҟынӡа аҟынӡа инаӡоит. [[Аиспан бызшәа]] аҟынтәи «каиман» «аллигатор, акрокодил» ҳәа иаанагоит. Абарҭ аԥстәқәеи акаиман еиқәеи (Melanosuchus) акаиман еиқәаҵәақәеи (Paleosuchus) еиларҩашьатәӡам.
==Акаиманқәа рыхцәажәара==
==Азгәаҭақәа==
==Азхьарԥшрақәа==
[[Акатегориа:Аҳәазақәа]] | Каиманқәа () — аллигаторқәа рҭаацәара (Alligatoridae), Caimaninae рҭаацәара хәыҷы иалоуп, Абжьаратәии Аҩадатәии Америкаҿы иҟоу ахәаҷа-маҷа хылҵшьҭроуп.
Акрокодил хәыҷқәа роуп – рыхкқәа зегьы рыҩаӡара 1,5-2 метра рыҟара иҟоуп, рыхьанҭара абжьаратәла 6 кьыла инаркны 40 кьыла рҟынӡа аҟынӡа инаӡоит. Аиспан бызшәа аҟынтәи «каиман» «аллигатор, акрокодил» ҳәа иаанагоит. Абарҭ аԥстәқәеи акаиман еиқәеи (Melanosuchus) акаиман еиқәаҵәақәеи (Paleosuchus) еиларҩашьатәӡам.
Акаиманқәа рыхцәажәара
Азгәаҭақәа
Азхьарԥшрақәа
Акатегориа:Аҳәазақәа |
45004 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аӡхыда_(аангыларҭа) | Аӡхыда (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Аӡхыда''' ('''Гагра-Аџьармыкьа''') — Гагра иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп. Астанциақәа [[Гагрыԥшь (аангыларта)|Гагрыԥшьи]] [[Гагра (астанциа)|Гагреи]] рыбжьара иҟоуп.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Гагра]] | Аӡхыда (Гагра-Аџьармыкьа) — Гагра иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп. Астанциақәа Гагрыԥшьи Гагреи рыбжьара иҟоуп.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Гагра |
45006 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ачадара_(аангыларҭа) | Ачадара (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Ачадара''' — Аԥсны Гәдоуҭатәи араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1944 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 31. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>. 1951 инаркны 1967 рзы Ачадари ҳәа иашьҭан<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 252. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>.
== Азгәаҭақәа ==
<references />
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Ачадара — Аԥсны Гәдоуҭатәи араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1944 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 31. — 368 с. — 100 000 экз.. 1951 инаркны 1967 рзы Ачадари ҳәа иашьҭанАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 252. — 360 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45005 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Афон_Ҿыц_(астанциа) | Афон Ҿыц (астанциа) | [[File:Вокзал Нового Афона - panoramio.jpg|250px|right|thumb|Астанциа атерминал]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Афон Ҿыц''' ({{lang-ru|Новый Афон}}) — [[Аԥсны Аихамҩа]] аихамҩатә станциоуп, [[Ԥсоу (аангыларҭа)|Ԥсоу]] — [[Аҟәа (астанциа)|Аҟәа]] аҟәшаҿы, [[Афон Ҿыц]] ақалақь аҿы иҟоуп.
Астанциа аартын 1944 ашықәс азы<ref name=Архангельский>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 353. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>. Астанциа атерминал аартын 1967 ашықәс азы<ref name=sputnik>[https://sputnik-abkhazia.ru/20220618/vokzal-s-vidom-na-more-sovetskoe-nasledie-novogo-afona-1039676912.html Вокзал с видом на море: советское наследие Нового Афона] // [[Sputnik]] (18 июня 2022)</ref>. Астанциа апроект азы аконкурс 200-ҩык аусумҭақәа рхы аладырхәит. Ахыбра дыргылеит [[Сталинтә архитектура|асовет неоклассицизм]] астиль ала, насгьы [[ротонда]] еиԥшу агәҭаны иаарту азал амоуп, аколоннақәеи, акуполқәеи, аҵәҩанқәеи рыла. Аԥшырҭа арӷьарахьтәи аган аҿы иҟан, атехникатә уаҭахқәа армарахьтәи аган аҿы.
1981 азы уи абагажқәа рыдкылареи рыҭареи, аҭыԥантәии харатәи адәыӷбақәа рзы абилетқәа рыҭиреи рҿы аус ауан. 1992 шықәсанӡа астанциа [[Кавказхыҵтәи Аихамҩа]] [[Кавказнҭыҵтәи аихамҩа Самтредатәи аҟәша|Самтреди аҟәша]] иаҵанакуан.
Астанциа 2022 шықәсазы афымцамч амазаауеит; Астанциа ахыбраҿы абилетқәа рыҭирҭақәа ыҟан, аха ахыбра аиҳарак аанрыжьны, еилабганы иҟан.
== Агалериа ==
<gallery>
Афаил:2TE10M-2974, New Athos station.jpg
Афаил:New Athos railway station.jpg
Афаил:Novy Afon station-2008-08-06a.jpg
</gallery>
== Азгәаҭақәа ==
<references />
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Афон Ҿыц]] | Афон Ҿыц () — Аԥсны Аихамҩа аихамҩатә станциоуп, Ԥсоу — Аҟәа аҟәшаҿы, Афон Ҿыц ақалақь аҿы иҟоуп.
Астанциа аартын 1944 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 353. — 368 с. — 100 000 экз.. Астанциа атерминал аартын 1967 ашықәс азыВокзал с видом на море: советское наследие Нового Афона // Sputnik (18 июня 2022). Астанциа апроект азы аконкурс 200-ҩык аусумҭақәа рхы аладырхәит. Ахыбра дыргылеит асовет неоклассицизм астиль ала, насгьы ротонда еиԥшу агәҭаны иаарту азал амоуп, аколоннақәеи, акуполқәеи, аҵәҩанқәеи рыла. Аԥшырҭа арӷьарахьтәи аган аҿы иҟан, атехникатә уаҭахқәа армарахьтәи аган аҿы.
1981 азы уи абагажқәа рыдкылареи рыҭареи, аҭыԥантәии харатәи адәыӷбақәа рзы абилетқәа рыҭиреи рҿы аус ауан. 1992 шықәсанӡа астанциа Кавказхыҵтәи Аихамҩа Самтреди аҟәша иаҵанакуан.
Астанциа 2022 шықәсазы афымцамч амазаауеит; Астанциа ахыбраҿы абилетқәа рыҭирҭақәа ыҟан, аха ахыбра аиҳарак аанрыжьны, еилабганы иҟан.
Агалериа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Афон Ҿыц |
45012 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Кодор_(аангыларҭа) | Кодор (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Кодор''' — Дранда-Аӡҩыбжьа аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1940 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 232. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Кодор — Дранда-Аӡҩыбжьа аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1940 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 232. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45009 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ешыра_(астанциа) | Ешыра (астанциа) | [[File:Eshera-station.jpg|250px|right|thumb|Астанциа атерминал]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Ешыра''' – Аԥсны Гәдоуҭа араион аҿы иҟоу [[Аԥснытәи аихамҩа]] аихамҩатә станциоуп.
Астанциа аартын 1944 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 155. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>, еиуеиԥшым анаплакқәа рахь амҩақәа амоуп. Иаабац астанциа 1960-тәи ашықәсқәа рзы идыргылеит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Ешыра – Аԥсны Гәдоуҭа араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә станциоуп.
Астанциа аартын 1944 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 155. — 360 с. — 100 000 экз., еиуеиԥшым анаплакқәа рахь амҩақәа амоуп. Иаабац астанциа 1960-тәи ашықәсқәа рзы идыргылеит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45010 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гуандра_(аангыларҭа) | Гуандра (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гуандра''' – Аԥсны Ешыра – [[Афон Ҿыц (астанциа)|Афон Ҿыц]] аҟәшаҿы иҟоу адәыӷбамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1944 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 111. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>. 1951 шықәсанӡа Цитрус ҳәа иашьҭан, 1951 инаркны 1967 шықәсанӡа - Наринџьовани<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 258. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Гуандра – Аԥсны Ешыра – Афон Ҿыц аҟәшаҿы иҟоу адәыӷбамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1944 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 111. — 368 с. — 100 000 экз.. 1951 шықәсанӡа Цитрус ҳәа иашьҭан, 1951 инаркны 1967 шықәсанӡа - НаринџьованиАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 258. — 360 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45011 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гулрыпш_(аангыларҭа) | Гулрыпш (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гулрыпш''' ('''Гәылрыԥшь''') — Аԥсны Гәылрыԥшьтәи араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа адәыӷбамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1940 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 9. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Гулрыпш (Гәылрыԥшь) — Аԥсны Гәылрыԥшьтәи араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа адәыӷбамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1940 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 9. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45013 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Мчишта_(астанциа) | Мчишта (астанциа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Мчишта''' ('''Звандрыпш''') – Аԥсны [[Гәдоуҭа араион]] аихамҩатә станциоуп.
Уи аартын 1944 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 173. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Мчишта (Звандрыпш) – Аԥсны Гәдоуҭа араион аихамҩатә станциоуп.
Уи аартын 1944 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 173. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45017 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аапста_(аангыларҭа) | Аапста (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Аапста''' — Аԥсны [[Гәдоуҭа араион]] аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1975 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 7. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Аапста — Аԥсны Гәдоуҭа араион аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1975 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 7. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45015 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Цкуара_(астанциа) | Цкуара (астанциа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Цкуара''' – Аԥсны [[Гәдоуҭа араион]] Ҵкәара ақыҭан аихамҩа а́иҩысырҭа ауп.
Уи аартын 1944 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 27. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Цкуара – Аԥсны Гәдоуҭа араион Ҵкәара ақыҭан аихамҩа а́иҩысырҭа ауп.
Уи аартын 1944 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 27. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45018 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Багнашени_(аангыларҭа) | Багнашени (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Багнашени''' — Аԥсны [[Гагра араион]] аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩа аплатформа.
Уи аартын 1951 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 34. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Багнашени — Аԥсны Гагра араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩа аплатформа.
Уи аартын 1951 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 34. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45016 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Апшдваны_(аангыларҭа) | Апшдваны (аангыларҭа) | [[File:Апшдваны.jpg|250px|right|thumb|Авокзал]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Аԥшдваны''' — Аԥсны [[Гәдоуҭа араион]] аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1951 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 205. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>. 1951 шықәсанӡа Белаиа Речка ҳәа иашьҭан, 1951 инаркны 1967 шықәсанӡа - Тетрцкала<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 295. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]. | Аԥшдваны — Аԥсны Гәдоуҭа араион аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1951 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 205. — 368 с. — 100 000 экз.. 1951 шықәсанӡа Белаиа Речка ҳәа иашьҭан, 1951 инаркны 1967 шықәсанӡа - ТетрцкалаАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 295. — 360 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа. |
45020 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Худзырта_(аангыларҭа) | Худзырта (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Худзырта''' — Аԥснытәи аихамҩа аихамҩа аплатформа Аԥсны [[Гәдоуҭа араион|Гәдоуҭатәи араион]] аҿы.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Гәдоуҭа араион]] | Худзырта — Аԥснытәи аихамҩа аихамҩа аплатформа Аԥсны Гәдоуҭатәи араион аҿы.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Гәдоуҭа араион |
45021 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гал_(астанциа) | Гал (астанциа) | [[Афаил:Гал (станция), август 2016.jpg|250px|right|thumb|Астанциа 2016 азы]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гал''' — Аԥсны ақалақь [[Гал]] иҟоу [[Аԥснытәи аихамҩа]] астанциа.
Иаартуп 1940 азы.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Гал]] | Гал — Аԥсны ақалақь Гал иҟоу Аԥснытәи аихамҩа астанциа.
Иаартуп 1940 азы.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Гал |
45022 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ҭаглан_(астанциа) | Ҭаглан (астанциа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Ҭаглан''' — Аԥсны [[Гал араион]] аҿы Аԥснытәи адәыӷбамҩа аиҩысырҭа.
Иаартуп 1940 азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 104. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Ҭаглан — Аԥсны Гал араион аҿы Аԥснытәи адәыӷбамҩа аиҩысырҭа.
Иаартуп 1940 азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 104. — 360 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45024 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Араду_(аангыларҭа) | Араду (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Араду''' — Аԥсны Очамчыра араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩа аплатформа.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Араду — Аԥсны Очамчыра араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩа аплатформа.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45028 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гәдоуҭа_(астанциа) | Гәдоуҭа (астанциа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гәдоуҭа''' — Аԥсны ақалақь [[Гәдоуҭа]] иҟоу Аԥснытәи адәыӷбамҩа адәыӷбатә станциоуп.
Астанциа ахыбра Сталин иимпериа астиль ала иҟоуп. Иара ирԥшӡоуп аколонна дуқәеи, аҵәҩанқәеи, аԥенџьырқәеи рыла.
Астанциа аартын 1944 ашықәс азы.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Гәдоуҭа]] | Гәдоуҭа — Аԥсны ақалақь Гәдоуҭа иҟоу Аԥснытәи адәыӷбамҩа адәыӷбатә станциоуп.
Астанциа ахыбра Сталин иимпериа астиль ала иҟоуп. Иара ирԥшӡоуп аколонна дуқәеи, аҵәҩанқәеи, аԥенџьырқәеи рыла.
Астанциа аартын 1944 ашықәс азы.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Гәдоуҭа |
45023 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҽгәара_(аплатформа) | Аҽгәара (аплатформа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Аҽгәара''' — Аԥснытәи аихамҩа адәыӷбатә станциа Очамчыреи Гал.
Уи аартын 1940 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 82. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Аҽгәара — Аԥснытәи аихамҩа адәыӷбатә станциа Очамчыреи Гал.
Уи аартын 1940 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 82. — 360 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45027 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гагра_(астанциа) | Гагра (астанциа) | {{coord|43|15|44|N|40|17|02|E}}
[[Афаил:Gagra Station.JPG|250px|right|thumb|Астанциа авокзал]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гагра''' — Аԥснытәи адәыӷбамҩа Ԥсоу - Аҟәа Аԥсны иҟоу адәыӷбатә станциа. Гагра акурорттә қалақь амраҭашәаратәи аган аҿы иҟоуп.
Астанциа аартын 1943 ашықәс азы. Ақалақь иаԥну адәыӷбақәа ртерминалтә станциа [[Адлер (астанциа)|Адлер]] - Гагра.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Гагра]] | Гагра — Аԥснытәи адәыӷбамҩа Ԥсоу - Аҟәа Аԥсны иҟоу адәыӷбатә станциа. Гагра акурорттә қалақь амраҭашәаратәи аган аҿы иҟоуп.
Астанциа аартын 1943 ашықәс азы. Ақалақь иаԥну адәыӷбақәа ртерминалтә станциа Адлер - Гагра.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Гагра |
45035 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гудоу_(аангыларҭа) | Гудоу (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гудоу''' – Аԥсны [[Гәдоуҭа араион]] аихамҩатә платформа ауп.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Гудоу – Аԥсны Гәдоуҭа араион аихамҩатә платформа ауп.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45029 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Копитнари_(астанциа) | Копитнари (астанциа) | [[Афаил:Stadler train at Kutaisi airport station.jpg|250px|right|thumb|Астанциа]]
'''Копитнари''' — Қырҭтәылатәи аихамҩа адәыӷбатә станциоуп. Кутаиси Жәларбжьаратәи аҳаиртә баӷәаза аҟынтәи 1,5 км рыбжьара иҟоуп.
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи аихамҩа]] | Копитнари — Қырҭтәылатәи аихамҩа адәыӷбатә станциоуп. Кутаиси Жәларбжьаратәи аҳаиртә баӷәаза аҟынтәи 1,5 км рыбжьара иҟоуп.
Акатегориа:Қырҭтәылатәи аихамҩа |
45031 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Кындыг_(аангыларҭа) | Кындыг (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Кындыӷ''' – Аӡҩыбжьа-Тамыш аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1940 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 224. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Кындыӷ – Аӡҩыбжьа-Тамыш аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Уи аартын 1940 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 224. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45036 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Дзиата_(аангыларҭа) | Дзиата (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Дзиата''' — Аԥсны [[Ешыра (астанциа)|Ешыра]] — [[Афон Ҿыц (астанциа)|Афон Ҿыц]] аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Арратә санаториа ҳәагьы иашьҭоуп.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Дзиата — Аԥсны Ешыра — Афон Ҿыц аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Арратә санаториа ҳәагьы иашьҭоуп.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45037 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Акуаскя_(аангыларҭа) | Акуаскя (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Акуаскя''' — Аԥсны [[Очамчыра араион]] аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа адәыӷбатә платформа ауп. 1940 азы а́иҩысырҭа еиԥш иаартын<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 14. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Акуаскя — Аԥсны Очамчыра араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа адәыӷбатә платформа ауп. 1940 азы а́иҩысырҭа еиԥш иаартынАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 14. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45041 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Шицкуара_(аангыларҭа) | Шицкуара (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Шицкуара''' — Аԥсны Ешыра — Афон Ҿыц аҟәшаҿы иҟоу адәыӷбамҩатә аплатформа ауп.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Шицкуара — Аԥсны Ешыра — Афон Ҿыц аҟәшаҿы иҟоу адәыӷбамҩатә аплатформа ауп.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45040 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Баслахә_(аангыларҭа) | Баслахә (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Баслахә''' – Аԥсны [[Очамчыра араион]] Баслахә ақыҭан иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Аплатформа аартын 1940 ашықәс азы.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Баслахә – Аԥсны Очамчыра араион Баслахә ақыҭан иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Аплатформа аартын 1940 ашықәс азы.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45044 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҟәа_(алокомотивтә_адепо) | Аҟәа (алокомотивтә адепо) | '''Аҟәа алокомотивтә адепо''' ({{lang-ru|Локомотивное депо Сухум}}) — алокомотивтә депо ауп, Аԥснытәи аихамҩаҿы иҟоу заҵәык ауп. Аофициалтә документациаҿы уи ТС-1 (АДЖ) ҳәа иарбоуп.
Адепо аартын 1942 ашықәс азы.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Аҟәа ақалақь аҿы иҟоу ахыбрақәеи аргыларақәеи]] | Аҟәа алокомотивтә адепо () — алокомотивтә депо ауп, Аԥснытәи аихамҩаҿы иҟоу заҵәык ауп. Аофициалтә документациаҿы уи ТС-1 (АДЖ) ҳәа иарбоуп.
Адепо аартын 1942 ашықәс азы.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Аҟәа ақалақь аҿы иҟоу ахыбрақәеи аргыларақәеи |
45039 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Атьчада_(аангыларҭа) | Атьчада (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Атьчада''' — Аԥсны [[Мысра (астанциа)|Мысра]] — [[Бзыԥҭа (астанциа)|Бзыԥҭа]] аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Атьчада — Аԥсны Мысра — Бзыԥҭа аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45038 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гуп_(аплатформа) | Гуп (аплатформа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гуп''' — Аԥсны [[Очамчыра араион]] Гәыԥ ақыҭан Тҟәарчалтәи амахәҭа иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Аплатформа аартын 1940 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 127. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Гуп — Аԥсны Очамчыра араион Гәыԥ ақыҭан Тҟәарчалтәи амахәҭа иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Аплатформа аартын 1940 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 127. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45045 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсны_(астанциа) | Аԥсны (астанциа) | [[File:Wikiexpedition to Abhazia 76.JPG|250px|right|thumb|Аԥсны азал астанциа]]
'''Аԥсны азал''' ({{lang-ru|Зал Апсны, Зал Абхазия}}) — Афон Ҿыцтәи аҳаԥы аихамҩа станциоуп. Атәаразы мацара аус ауеит.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Афон Ҿыц]] | Аԥсны азал () — Афон Ҿыцтәи аҳаԥы аихамҩа станциоуп. Атәаразы мацара аус ауеит.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Афон Ҿыц |
45042 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Охурса_(аангыларҭа) | Охурса (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Охурса''' – Аԥсны Очамчыра араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Аплатформа аартын 1940 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 21. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Охурса – Аԥсны Очамчыра араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Аплатформа аартын 1940 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 21. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45043 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Шешелета_(аангыларҭа) | Шешелета (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Шешелета''' – Аԥсны Очамчыра араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Аплатформа аартын 1951 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 229. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Шешелета – Аԥсны Очамчыра араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформа ауп.
Аплатформа аартын 1951 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР. Справочник. — М.: Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 229. — 360 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45026 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҟәа_(астанциа) | Аҟәа (астанциа) | [[Афаил:2014 Suchum, dworzec kolejowy (05).jpg|250px|right]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Аҟәа''' ({{lang-ru|Сухум}}) — Аԥснытәи адәыӷбамҩа адәыӷбатә станциа, [[Аҟәа]] ақалақь аҿы иҟоуп.
Астанциаҿы иҟоуп 2022 шықәсазы еилабгоу астанциа ахыбра. Ааигәа еиҭашьақәыргылоу абилетқәа рыҭирҭа ыҟоуп, уаҟа адәыӷба мацара акәымкәа, аҳаирплангьы абилетқәа аахәара ауеит. Астанциа наҟ-ааҟ автобустә станциа ыҟоуп.
2022 шықәсазы адыррақәа рыла, астанциа шықәсык ахь бжьаратәла 300 нызқьҩык аныҟәаҩцәа рыдыркылоит.
Астанциа аҳәаақәа рҿы иҟоуп иара убас Аԥснытәи аихамҩа [[Аҟәа (алокомотивтә адепо)|алокомотивтә адепо ТЧ-1 Аҟәа]], 1991 шықәсанӡа – Кавказнҭыҵтәи аихамҩа ТЧ-1.
== Адәыӷбақәа ==
{| class="wikitable collapsible collapsed" font-size: 95%;
|-
! style="background: #efefef; border-bottom: px solid gray;" | '''Адәыӷба №'''
! style="background: #efefef; border-bottom: px solid gray;" | '''Амаршрут'''
! style="background: #efefef; border-bottom: px solid gray;" | '''Адәыӷба №'''
! style="background: #efefef; border-bottom: px solid gray;" | '''Амаршрут'''
|-
| 305 || [[Москва-Апассаџьы́ртә-Кәазан|Москва (Казантәи авокзал)]] — [[Аҟәа]] || 306 || [[Аҟәа]] — [[Москва-Апассаџьы́ртә-Кәазан|Москва (Казантәи авокзал)]]
|-
| 479* || [[Санкт-Петербург-Ихадоу|Санкт-Петербург (Москватәи авокзал)]] — [[Аҟәа]] || 480* || [[Аҟәа]] — [[Санкт-Петербург-Ихадоу|Санкт-Петербург (Москватәи авокзал)]]
|-
| 487 || [[Самара (астанциа)|Самара]] — [[Аҟәа]] ||488*||[[Аҟәа]] — [[Самара (астанциа)|Самара]]
|-
|}
== Агалериа ==
<gallery widths="220" heights="160">
Vokzal Suxum.jpg|Железнодорожные пути станции
Файл:Station building.jpg|Станционное здание
Файл:2014 Suchum, dworzec kolejowy (08).jpg|Вокзал железнодорожной станции
Файл:Moscow-Sukhum train.jpg|Вагон поезда Москва — Сухум
</gallery>
<gallery widths="400" heights="160">
Файл:Vokzal-1.jpg|Вокзал железнодорожной станции Сухум
</gallery>
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Аҟәа атранспорт]]
[[Акатегориа:Аҟәа ақалақь аҿы иҟоу ахыбрақәеи аргыларақәеи]] | Аҟәа () — Аԥснытәи адәыӷбамҩа адәыӷбатә станциа, Аҟәа ақалақь аҿы иҟоуп.
Астанциаҿы иҟоуп 2022 шықәсазы еилабгоу астанциа ахыбра. Ааигәа еиҭашьақәыргылоу абилетқәа рыҭирҭа ыҟоуп, уаҟа адәыӷба мацара акәымкәа, аҳаирплангьы абилетқәа аахәара ауеит. Астанциа наҟ-ааҟ автобустә станциа ыҟоуп.
2022 шықәсазы адыррақәа рыла, астанциа шықәсык ахь бжьаратәла 300 нызқьҩык аныҟәаҩцәа рыдыркылоит.
Астанциа аҳәаақәа рҿы иҟоуп иара убас Аԥснытәи аихамҩа алокомотивтә адепо ТЧ-1 Аҟәа, 1991 шықәсанӡа – Кавказнҭыҵтәи аихамҩа ТЧ-1.
Адәыӷбақәа
Адәыӷба № Амаршрут Адәыӷба № Амаршрут 305 Москва (Казантәи авокзал) — Аҟәа 306 Аҟәа — Москва (Казантәи авокзал) 479* Санкт-Петербург (Москватәи авокзал) — Аҟәа 480* Аҟәа — Санкт-Петербург (Москватәи авокзал) 487 Самара — Аҟәа 488*Аҟәа — Самара
Агалериа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Аҟәа атранспорт
Акатегориа:Аҟәа ақалақь аҿы иҟоу ахыбрақәеи аргыларақәеи |
45088 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ԥсоу_(аангыларҭа) | Ԥсоу (аангыларҭа) | [[Афаил:Psou station-2008-08-07j.jpg|250px|right|thumb|Аплатформа]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Ԥсоу''' — Аԥсны [[Гагра араион]] Џьачрыԥшь ақыҭан Ԥсоу-Аҟәа аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аплатформа ауп.
Идыргылеит 1992 ашықәс азы. Иҟоуп аҳәаахьчаратә зона аҿы, Аԥснытәи аихамҩа Ԥсоу – Аҟәа афымцатә ҟәшаҿы. Уи Урыстәылеи иареи рҳәааҿы, убри ахьӡ змоу аӡиас ихықәгылоу аҳаҭгәын азааигәара иҟоу аҳәаатә платформа ауп.
Апассаџьыртә дәыӷбақәа аперрон аҿы иаангылом.
== Агалериа ==
<gallery>
Psou station-2008-08-07e.jpg
Psou station-2008-08-07d.jpg
Psou station-2008-08-07c.jpg
</gallery>
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Ԥсоу — Аԥсны Гагра араион Џьачрыԥшь ақыҭан Ԥсоу-Аҟәа аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аплатформа ауп.
Идыргылеит 1992 ашықәс азы. Иҟоуп аҳәаахьчаратә зона аҿы, Аԥснытәи аихамҩа Ԥсоу – Аҟәа афымцатә ҟәшаҿы. Уи Урыстәылеи иареи рҳәааҿы, убри ахьӡ змоу аӡиас ихықәгылоу аҳаҭгәын азааигәара иҟоу аҳәаатә платформа ауп.
Апассаџьыртә дәыӷбақәа аперрон аҿы иаангылом.
Агалериа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45132 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чигрипш_(астанциа) | Чигрипш (астанциа) | [[File:Вокзал бывшей станции Чигрипш (Чагрыпшь).jpg|250px|right|thumb|Авокзал]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Чигрипш''' – Аԥсны [[Гагра араион]] аҿы иҟоу [[Аԥснытәи аихамҩа]] аангыларҭа, а́иҩысырҭа.
Аплатформа аартын 1943 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 122. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Чигрипш – Аԥсны Гагра араион аҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа аангыларҭа, а́иҩысырҭа.
Аплатформа аартын 1943 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 122. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45131 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Багрыԥш_(аангыларҭа) | Багрыԥш (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Багрыԥш''' – [[Аԥснытәи аихамҩа]] аихамҩатә платформоуп, Аԥсны Аҳәынҭқарра Гагра араион аҿы.
Уи аартын 1951 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 120. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Багрыԥш – Аԥснытәи аихамҩа аихамҩатә платформоуп, Аԥсны Аҳәынҭқарра Гагра араион аҿы.
Уи аартын 1951 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 120. — 360 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45129 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гьачрыԥш_(аангыларҭа) | Гьачрыԥш (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гьачрыԥшь''' — Аԥснытәи аихамҩаҿы иаангыло ҭыԥуп, Аԥсны ақыҭаҿы убри ахьӡ змоу ақыҭаҿы иҟоуп. Зны-зынла аамҭеихшарҭақәа рҿы уи '''2000 км''' ҳәа иарбоуп.
Уи аартын 1943 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 283. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>. Уаанӡа Леселиӡе ҳәа изышьҭаз.
Аплатформаҿы иҟоуп 1950-тәи ашықәсқәа рзы идыргылаз, 2003 шықәсазы иаанрыжьыз астанциа ахыбра хәыҷы.
Уи аҩганкгьы аныҟәаразы ахархәара змоу ганктәи платформа ҳаракк ала ишьақәгылоуп.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Гьачрыԥшь — Аԥснытәи аихамҩаҿы иаангыло ҭыԥуп, Аԥсны ақыҭаҿы убри ахьӡ змоу ақыҭаҿы иҟоуп. Зны-зынла аамҭеихшарҭақәа рҿы уи 2000 км ҳәа иарбоуп.
Уи аартын 1943 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 283. — 368 с. — 100 000 экз.. Уаанӡа Леселиӡе ҳәа изышьҭаз.
Аплатформаҿы иҟоуп 1950-тәи ашықәсқәа рзы идыргылаз, 2003 шықәсазы иаанрыжьыз астанциа ахыбра хәыҷы.
Уи аҩганкгьы аныҟәаразы ахархәара змоу ганктәи платформа ҳаракк ала ишьақәгылоуп.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45138 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Абааҭа_(аангыларҭа) | Абааҭа (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Абааҭа''' — Аԥсны Амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы аԥсшьарҭа қалақь [[Гагра]] аҟны иҟоу Аԥснытәи адәыӷбамҩа аныҟәаҩцәа рплатформа ауп.
Аплатформа аартын 1943 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 206. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>. 2023 шықәса инаркны Ласточка ҳәа изышьҭоу адәыӷба Шәача-Гагра амҩаду аҿы иҟоу аплатформаҿы иаангылоит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Абааҭа — Аԥсны Амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы аԥсшьарҭа қалақь Гагра аҟны иҟоу Аԥснытәи адәыӷбамҩа аныҟәаҩцәа рплатформа ауп.
Аплатформа аартын 1943 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 206. — 360 с. — 100 000 экз.. 2023 шықәса инаркны Ласточка ҳәа изышьҭоу адәыӷба Шәача-Гагра амҩаду аҿы иҟоу аплатформаҿы иаангылоит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45136 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Цандрыԥшь_(астанциа) | Цандрыԥшь (астанциа) | [[Афаил:Tsandrypsh station.jpg|250px|right|thumb|Авокзал]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Цандрыԥшь''' — Аԥсны [[Гагра араион]] ақалақьтә хкы змоу аҳабла [[Цандрыԥшь]] аҟны иҟоу Аԥснытәи адәыӷбамҩа аангыларҭа ауп.
Апассаџьыртә дәыӷбақәа зегьы астанциаҿы иаангылоит. Аныҟәаҩцәа аҳәааи аҳазылхратә хылаԥшреи ирылсны ицоит.
Астанциа аартын 1943 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 109. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Цандрыԥшь — Аԥсны Гагра араион ақалақьтә хкы змоу аҳабла Цандрыԥшь аҟны иҟоу Аԥснытәи адәыӷбамҩа аангыларҭа ауп.
Апассаџьыртә дәыӷбақәа зегьы астанциаҿы иаангылоит. Аныҟәаҩцәа аҳәааи аҳазылхратә хылаԥшреи ирылсны ицоит.
Астанциа аартын 1943 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 109. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45139 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гагрыԥшь_(аангыларҭа) | Гагрыԥшь (аангыларҭа) | [[Афаил:Gagrypsh-2008-08-05-04.jpg|300px|right|thumb|Апавилион]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гагрыԥшь''' — Аԥсны Амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы иҟоу акурорттә қалақь [[Гагра]] Аԥснытәи аихамҩа аангыларҭоуп.
Аплатформа аартын 1943 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 108. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>. Раԥхьа Гагра-Пассажир, нас Гагра-Апавилион ҳәа иашьҭан.
2022 шықәса инаркны [[Ласточка (афыымцадәыӷба)|Ласточка]] ҳәа изышьҭоу адәыӷба Шәача-Гагра амҩаду аҿы иҟоу аплатформаҿы иаангылоит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Гагрыԥшь — Аԥсны Амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы иҟоу акурорттә қалақь Гагра Аԥснытәи аихамҩа аангыларҭоуп.
Аплатформа аартын 1943 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 108. — 368 с. — 100 000 экз.. Раԥхьа Гагра-Пассажир, нас Гагра-Апавилион ҳәа иашьҭан.
2022 шықәса инаркны Ласточка ҳәа изышьҭоу адәыӷба Шәача-Гагра амҩаду аҿы иҟоу аплатформаҿы иаангылоит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45140 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Бзыԥҭа_(астанциа) | Бзыԥҭа (астанциа) | [[Афаил:Bzypta railway station.JPG|300px|right|thumb|Астанциа]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Бзыԥҭа''' — Гагра-Мысра аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа адәыӷбатә станциоуп.
Астанциа аартын 1943 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 54. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Бзыԥҭа — Гагра-Мысра аҟәшаҿы иҟоу Аԥснытәи аихамҩа адәыӷбатә станциоуп.
Астанциа аартын 1943 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 54. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45170 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Мысра_(астанциа) | Мысра (астанциа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Мысра''' ('''Мыуссерагьы''') — Аԥсны [[Гәдоуҭа араион|Гәдоуҭатәи араион]] аҿы иҟоу аихамҩатә мҩа а́иҩысра ауп, уи ахьӡ змоу ақыҭаҿы иҟоуп.
Астанциа аартын 1944 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 332. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Мысра (Мыуссерагьы) — Аԥсны Гәдоуҭатәи араион аҿы иҟоу аихамҩатә мҩа а́иҩысра ауп, уи ахьӡ змоу ақыҭаҿы иҟоуп.
Астанциа аартын 1944 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 332. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45179 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Лаԥсҭа_(аангыларҭа) | Лаԥсҭа (аангыларҭа) | [[Афаил:Lapsta.jpg|250px|right|thumb|Аплатформа]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Лаԥсҭа''' – Аԥсны [[Гәдоуҭа араион]] аихамҩатә аплатформа ауп. Уи Ермантәи аиҩхаа ақыҭаҿы иҟоуп.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Лаԥсҭа – Аԥсны Гәдоуҭа араион аихамҩатә аплатформа ауп. Уи Ермантәи аиҩхаа ақыҭаҿы иҟоуп.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45178 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Динамо_(Гагратәи_ашьапылампылтә_аклуб) | Динамо (Гагратәи ашьапылампылтә аклуб) | '''Динамо''' — [[Гагра]]тәи Аԥснытәи ашьапылампылтә клуб ауп. Аԥсны Ахраҿа аиааира згаз. Аԥснытәи АССР, Қырҭтәылатәи АССР, ақалақь Гагра 1983 шықәса иреиҳамкәа иаԥҵан. 1983, 1986, 1987, 1988 шықәсқәа рзы Қырҭтәылатәи ССР Ачемпионат алахәылаҩ. 1991 шықәсазы СССР Ачемпионат Аҩбатәи Ҵаҟатәи Алига аҿы адебютант, 4-тәи азона.
== Аихьӡарақәа ==
* Аԥсны Ачемпионат - аҩбатәи аҭыԥ (1999, 1999/00) Ахԥатәи аҭыԥ (2003)
* Аԥсны Ахраҿа аиааира
* Аԥсны Асуперкупа - афиналист (1999)
* СССР ахԥатәи алига аҿы - 22-тәи аҭыԥ (1991 азы ахԥатәи алига азоналтә турнир аҿы).
[[Акатегориа:Гагра]]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарраҿы иҟоу аспорт]] | Динамо — Гагратәи Аԥснытәи ашьапылампылтә клуб ауп. Аԥсны Ахраҿа аиааира згаз. Аԥснытәи АССР, Қырҭтәылатәи АССР, ақалақь Гагра 1983 шықәса иреиҳамкәа иаԥҵан. 1983, 1986, 1987, 1988 шықәсқәа рзы Қырҭтәылатәи ССР Ачемпионат алахәылаҩ. 1991 шықәсазы СССР Ачемпионат Аҩбатәи Ҵаҟатәи Алига аҿы адебютант, 4-тәи азона.
Аихьӡарақәа
Аԥсны Ачемпионат - аҩбатәи аҭыԥ (1999, 1999/00) Ахԥатәи аҭыԥ (2003)
Аԥсны Ахраҿа аиааира
Аԥсны Асуперкупа - афиналист (1999)
СССР ахԥатәи алига аҿы - 22-тәи аҭыԥ (1991 азы ахԥатәи алига азоналтә турнир аҿы).
Акатегориа:Гагра
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарраҿы иҟоу аспорт |
45181 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Дранда_(астанциа) | Дранда (астанциа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Дранда''' — Аԥснытәи адәыӷбамҩа адәыӷбатә станциоуп, Аҟәа - Очамчыра ҳәа изышьҭоу афымцамца аҟәшаҿы иҟоу. Уи ахьыҟоу Дранда ақыҭа ахьӡ ахуп.
Астанциа аартын 1940 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 145. — 368 с. — 100 000 экз.</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Дранда — Аԥснытәи адәыӷбамҩа адәыӷбатә станциоуп, Аҟәа - Очамчыра ҳәа изышьҭоу афымцамца аҟәшаҿы иҟоу. Уи ахьыҟоу Дранда ақыҭа ахьӡ ахуп.
Астанциа аартын 1940 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 1. — С. 145. — 368 с. — 100 000 экз..
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45186 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гума_(аангыларҭа) | Гума (аангыларҭа) | [[Афаил:Guma station.jpg|250px|right|thumb|Апавилион]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Гума''' ('''Гәыма''') — [[Аҟәа]] иҟоу аихамҩатә платформа ауп. Уи аартын 1940 ашықәс азы. Уи Гәымскаиа амҩаду иаваргыланы, [[Аҟәатәи Аботаникатә баҳча|Аҟәатәи аботаникатә баҳчеи]] Аҟәатәи амаамынқәа рааӡарҭеи рыбжьара иҟоуп.
== Ахҭыс ==
Аангыларҭа аартуп ''Аботаникатә баҳча'' ҳәа, ашьҭахь ''Бараҭашвили'', нас ''Баратов'' ҳәа ахьӡ ԥсахын. 1990-тәи ашықәсқәа рзы ауп аплатформа ахьӡ Гума ҳәа ианыԥсахыз.
Асовет мчра аан [[Аҟәа (астанциа)|Аҟәа]] — [[Очамчыра (астанциа)|Очамчыра]], Аҟәа — [[Тҟәарчал (астанциа)|Тҟәарчал]], Аҟәа — [[Зугдыди (астанциа)|Зугдыди]] ҳәа ицоз афымцадәыӷбақәа аперрон аҿы иаангылон.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]]
[[Акатегориа:Аҟәа атранспорт]] | Гума (Гәыма) — Аҟәа иҟоу аихамҩатә платформа ауп. Уи аартын 1940 ашықәс азы. Уи Гәымскаиа амҩаду иаваргыланы, Аҟәатәи аботаникатә баҳчеи Аҟәатәи амаамынқәа рааӡарҭеи рыбжьара иҟоуп.
Ахҭыс
Аангыларҭа аартуп Аботаникатә баҳча ҳәа, ашьҭахь Бараҭашвили, нас Баратов ҳәа ахьӡ ԥсахын. 1990-тәи ашықәсқәа рзы ауп аплатформа ахьӡ Гума ҳәа ианыԥсахыз.
Асовет мчра аан Аҟәа — Очамчыра, Аҟәа — Тҟәарчал, Аҟәа — Зугдыди ҳәа ицоз афымцадәыӷбақәа аперрон аҿы иаангылон.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа
Акатегориа:Аҟәа атранспорт |
45198 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Тҟәарчал_(астанциа) | Тҟәарчал (астанциа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Тҟәарчал''' — [[Тҟәарчал]] ақалақь аҿы иҟоу, Аԥснытәи адәыӷбамҩа адәыӷбатә станциоуп.
Астанциа аартын 1940 ашықәс азы<ref>Архангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 165. — 360 с. — 100 000 экз.</ref>. 1992-1993 шықәсқәа рзы имҩаԥысуаз арратә усмҩаԥгатәқәа ирыхҟьаны астанциа ԥхасҭахеит, анаҩс еиҭашьақәыргыламызт, насгьы иаанрыжьит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Тҟәарчал — Тҟәарчал ақалақь аҿы иҟоу, Аԥснытәи адәыӷбамҩа адәыӷбатә станциоуп.
Астанциа аартын 1940 ашықәс азыАрхангельский А. С., Архангельский В. А. Железнодорожные станции СССР : Справочник : в 2 т.. — М. : Транспорт, 1981. — Т. 2. — С. 165. — 360 с. — 100 000 экз.. 1992-1993 шықәсқәа рзы имҩаԥысуаз арратә усмҩаԥгатәқәа ирыхҟьаны астанциа ԥхасҭахеит, анаҩс еиҭашьақәыргыламызт, насгьы иаанрыжьит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45202 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гагратәи_аҽытә_атрамваи | Гагратәи аҽытә атрамваи | '''Гагратәи аҽытә трамваи''' — 20-тәи ашәышықәса алагамҭазы (Актәи Адунеизегьтәи аибашьра аламҭалазы) [[Ажәытә Гагра|Ажәытә]] [[Гагра]] (Урыстәылатәи Аимпериа, Амшын Еиқәа агубернаторра, Аԥсны) аус зуаз аҽымҩатә мҩа ауп. Уи егьырҭ ирылукаартә иҟан, амч аҽқәа ракәымкәа, аҽадақәеи аҽадақәеи ракәын.
Ажәытә Гагреи амҿтәы ҟаҵарҭеи рыбжьара електртә трамваи ҟаҵатәын, аха уи апроект анагӡара залымшеит, избан акәзар амшынтә ӷба дуқәа рыдкыларазы абаӷәаза ду аԥҵара ргәы иҭан.
== Амаршрут ==
Ақалақь асасааирҭа аҟынтәи амшын аԥшаҳәаҿы иҟоу амшын аԥшаҳәа аҽыкәабарҭақәа рҟынӡа амҩа ықәын. Аҽы атрамваи аус ауан 1903 инаркны 1918 рҟынӡа.
[[Акатегориа:Гагра]] | Гагратәи аҽытә трамваи — 20-тәи ашәышықәса алагамҭазы (Актәи Адунеизегьтәи аибашьра аламҭалазы) Ажәытә Гагра (Урыстәылатәи Аимпериа, Амшын Еиқәа агубернаторра, Аԥсны) аус зуаз аҽымҩатә мҩа ауп. Уи егьырҭ ирылукаартә иҟан, амч аҽқәа ракәымкәа, аҽадақәеи аҽадақәеи ракәын.
Ажәытә Гагреи амҿтәы ҟаҵарҭеи рыбжьара електртә трамваи ҟаҵатәын, аха уи апроект анагӡара залымшеит, избан акәзар амшынтә ӷба дуқәа рыдкыларазы абаӷәаза ду аԥҵара ргәы иҭан.
Амаршрут
Ақалақь асасааирҭа аҟынтәи амшын аԥшаҳәаҿы иҟоу амшын аԥшаҳәа аҽыкәабарҭақәа рҟынӡа амҩа ықәын. Аҽы атрамваи аус ауан 1903 инаркны 1918 рҟынӡа.
Акатегориа:Гагра |
45237 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ахуи | Ахуи | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|zoom1=13}}
Ахуи ([[аиспан бызшәа|аиспан.]] Ajuy) — [[аԥсыӡкратә қыҭа]] хәыҷ, насгьы уи азааигәара адгьылбжьаха Фуертевентура ([[Канариатәи адгьылбжьахақәа, Испаниа]]) иҟоу амшын аԥшаҳәа иахьӡуп. Ахуи ахрақәа рыбжьара, ахықә хәыҷ аҿы иҟоуп.
[[Акатегориа:Испаниа ақыҭақәа]] | Ахуи (аиспан. Ajuy) — аԥсыӡкратә қыҭа хәыҷ, насгьы уи азааигәара адгьылбжьаха Фуертевентура (Канариатәи адгьылбжьахақәа, Испаниа) иҟоу амшын аԥшаҳәа иахьӡуп. Ахуи ахрақәа рыбжьара, ахықә хәыҷ аҿы иҟоуп.
Акатегориа:Испаниа ақыҭақәа |
45327 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аредба,_Румеиса | Аредба, Румеиса | {{Акарточка ашәҟәыҩҩы|ахьӡ=Румеиса Аредба|даҽа ахьӡ=Rumeysa Aredba|аира аҭыԥ=Аԥсуа аҳра|аԥсра аҭыԥ=[[Сҭампыл]], [[Ҭырқәтәыла ареспублика]]|аԥсра арыцхә=1927|аусура=[[ашәҟәыҩҩы]]|амилаҭра=[[аԥсуаа|аԥсуа]]}}
'''Румеиса Аредба''' ({{lang-tr|Rumeysa Aredba}}; [[1873]], [[Аԥсуа аҳра]] – [[1927]], [[Сҭамԥыл]], [[Ҭырқәтәыла]]) — Аԥснытәи аристократтә аҳкәажә, аҵыхәтәантәи а-Осман (аҭырқә) [[Султан Меҳмед VI]] иԥҳәыс [[Вахидеддин Назикеда Кадын-ефенди]] лаҳҭынраҭыԥҳа. Румеиса лыԥсҭазаара аиҳарак асулҭан иҭаацәараҿы илхылгеит, насгьы Сан-Ремо ахҵәара атәии, Меҳмед VI ихаҭара атәы зҳәоуи агәалашәарақәа даԥҵаҩын.
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1873 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1927 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Османтәи аимпериа ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Османтәи аԥсуаа]] | Румеиса Аредба (; 1873, Аԥсуа аҳра – 1927, Сҭамԥыл, Ҭырқәтәыла) — Аԥснытәи аристократтә аҳкәажә, аҵыхәтәантәи а-Осман (аҭырқә) Султан Меҳмед VI иԥҳәыс Вахидеддин Назикеда Кадын-ефенди лаҳҭынраҭыԥҳа. Румеиса лыԥсҭазаара аиҳарак асулҭан иҭаацәараҿы илхылгеит, насгьы Сан-Ремо ахҵәара атәии, Меҳмед VI ихаҭара атәы зҳәоуи агәалашәарақәа даԥҵаҩын.
Акатегориа:1873 шықәсазы ииз
Акатегориа:1927 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Османтәи аимпериа ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Османтәи аԥсуаа |
45326 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба_(ажәла) | Чачба (ажәла) | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
| даҽа ахьӡ = Насгьы аҭоурых аҿы: Чачасӡе, Чач, Чеч, Шарвашиӡе
| аҳҭнықалақь = [[Лыхны]] (Зуԥу/Соуқ-су), [[Аҟәа]]
| ахьӡ = Чачба-Шервашиӡе
| абызшәақәа = [[аԥсуа бызшәа|аԥсшәа]], [[аурыс бызшәа|аурысшәа]], [[аҭырқәа бызшәа|аҭырқәшәа]]
| агерб = Coat of Arms of the Sharvashidze.jpg
| адин = [[аԥсылманра]], [[ақьырсианра]]
}}
'''Чачба''' мамзаргьы '''Шервашиӡе''' ({{lang-ka|შარვაშიძე}}) — аԥсуааи ақырҭқәеи рыҭауадтә хылҵшьҭроуп. 1184 шықәс аҟынтәи Аԥсны иахагылоу ҭауадцәахеит.
==Чачаа рхылҵшьҭра аҭоурых==
Чачаа реимшьҭратә легенда излаҳәо ала, 7-тәи ашәышықәсазы здинастиатә хылҵшьҭра назышьҭыз Ширван анапхагаҩы аемир Шавир Шервашиӡаа ирхылҵит. Уи, 1124 ашықәс азы дытҟәны, Қырҭтәылаҟа дааигеит [[Давид IV Арҿиаҩы]] Анаҩсангьы 1184 шықәсазы Датаӷо Шервашиӡе Аԥсны аҳ атитул аҳкәажә Ҭамара илҭеит.
Абри аамҭанӡа аԥсҳацәас [[Ачба (ажәла)|Ачаа]] рымацара ракәын, урҭ рыжәлагьы аԥсышәаҿы ажәа “аҳәынҭқар” иасинонтмхеит. Убри аҟнытә аԥсуаа рҿы Шарвашиӡе аԥсҳа ҿыцқәа Ач-Ачба ҳәа ажәлар ирыхьӡырҵеит - «Ачба ихагылоу Ачба» ҳәа мамзаргьы, аԥсуа фонетикала, а-Чачба ҳәа.
Ареволиуциа-ҟалаанӡатәи литератураҿы Шервашиӡе ажәла ахьӡ Ширван аҟынтәи иаауеит ҳәа, насгьы егьырҭ аԥсуа ҭауадцәа ҭаацәарақәак, лымкаала Маршьанааи [[Ачба (ажәла)|Ачааи]] (Анчабаӡеи, Анчба), еиҳа Шервашиӡараа раасҭа ижәытәӡатәиқәоу жәлақәоуп ҳәа рхы рыԥхьаӡоит.
== Аԥсны анапхгаҩцәа рсиа ==
[[Файл:Seteman Sharashia.jpg|thumb|<center>Аԥсҳа Саҭеман Шарашиа (Шервашиӡе). Дон [[Кастелли, Кристофоро де|Кристофоро де Кастелли]] иалбом асахьақәа рҟынтәи</center>]]
=== Аҟәа аҳцәа (ериставцәа) ===
* [[Куабулел-Оҭаӷо Чачасӡе (Чачба)]] 1045
* [[Оҭаӷо I]] 1124 инаркн
* [[Дотагод Чачба|Дотагод]] (Отаго II) (1184—1213)
* [[Дардын Чачба|Дардын]] (Дар-ад-дин) (1213—1243)
=== Ихьыԥшыму Аԥсҳара анапхгаҩцәа мтаврцәа ===
* [[Чачба, Аргәынаи|Аргәынаи]] (1412—1444)
* [[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа|Рабиа]] (1451—1465) или (ок. 1459—1461)
* [[Чачба, Салуман I|Салуман I]] (ок. 1465—1480) или (ок. 1491—1495)
* [[Чачба, Сусҭан|Сусҭан]] (1480—1500)
* [[Чачба, Арзаҟан|Арзаҟан]] (1500—1535) или (ок. 1491—1520)
* [[Чачба, Шәарах I|Шәарах I]] (1535—1550)
* [[Чачба, Баслакәа I|Баслакәа I]] (1550—1580)
* [[Чачба, Ҟара-беи|Ҟара-беи]] (1580—1630)
* [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭо]] (Пуҭу) (1580—1620)
* [[Чачба, Ҭанури|Ҭанури]] (1613—1628)
* [[Чачба, Баслакәа II|Баслакәа II]](1627—1650)
* [[Соломон II Чачба|Салуман II]] (1627—1650)
* [[Чачба, Саҭеман|Саҭеман]] (1627—1650)
* [[Сусҭар Чачба|Сусҭар]] (Георги I) (1650—1665)
* [[Чачба, Шәарах|Шәарах II]] (1660—1680)
* [[Чачба, Зегнаҟ|Зегнаҟ]] (1665—1700)
* [[Чачба, Росҭом|Росҭом]] (1700 — 1730)
* [[Чачба, Џьигешиа|Џьигешиа]] (Дгеша) (ок. 1700—1710)
* [[Ҳамид Чачба|Ҳамид]] (Леуан) (1730)
* [[Чачба, Манча I|Манча]] (1730 — 1750)
* [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб]] (1750 — 1780)
* [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышьбеи]] (ок. 1780 — 1808)
* [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа]] (1808—1810)
* [[Чачба, Сафар Алибеи]] (Георги II) (1810—1821)
* [[Чачба, Омарбеи|Омарбеи]] (Дмитри) (1821—1822)
* [[Чачба, Михаил Гьаргь-иԥа]] (1822—1866)
=== Аԥсны апрестол аҭыԥблиустителцәа ===
* [[Гьаргь Михаил-иԥа Шервашиӡе]] (1846—1918)
* Константин Иосеб-иԥа Шервашиӡе (1918—1973)
* Гьаргь Константин-иԥа Шервашиӡе (1973—2010)
* Теимураз Гьаргь-иԥа Шервашиӡе (2010 — .)
[[Акатегориа:Чачаа| ]]
[[Акатегориа:Аԥсны аамсҭацәа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи аамсҭацәа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа]] | Чачба мамзаргьы Шервашиӡе () — аԥсуааи ақырҭқәеи рыҭауадтә хылҵшьҭроуп. 1184 шықәс аҟынтәи Аԥсны иахагылоу ҭауадцәахеит.
Чачаа рхылҵшьҭра аҭоурых
Чачаа реимшьҭратә легенда излаҳәо ала, 7-тәи ашәышықәсазы здинастиатә хылҵшьҭра назышьҭыз Ширван анапхагаҩы аемир Шавир Шервашиӡаа ирхылҵит. Уи, 1124 ашықәс азы дытҟәны, Қырҭтәылаҟа дааигеит Давид IV Арҿиаҩы Анаҩсангьы 1184 шықәсазы Датаӷо Шервашиӡе Аԥсны аҳ атитул аҳкәажә Ҭамара илҭеит.
Абри аамҭанӡа аԥсҳацәас Ачаа рымацара ракәын, урҭ рыжәлагьы аԥсышәаҿы ажәа “аҳәынҭқар” иасинонтмхеит. Убри аҟнытә аԥсуаа рҿы Шарвашиӡе аԥсҳа ҿыцқәа Ач-Ачба ҳәа ажәлар ирыхьӡырҵеит - «Ачба ихагылоу Ачба» ҳәа мамзаргьы, аԥсуа фонетикала, а-Чачба ҳәа.
Ареволиуциа-ҟалаанӡатәи литератураҿы Шервашиӡе ажәла ахьӡ Ширван аҟынтәи иаауеит ҳәа, насгьы егьырҭ аԥсуа ҭауадцәа ҭаацәарақәак, лымкаала Маршьанааи Ачааи (Анчабаӡеи, Анчба), еиҳа Шервашиӡараа раасҭа ижәытәӡатәиқәоу жәлақәоуп ҳәа рхы рыԥхьаӡоит.
Аԥсны анапхгаҩцәа рсиа
thumb|Аԥсҳа Саҭеман Шарашиа (Шервашиӡе). Дон Кристофоро де Кастелли иалбом асахьақәа рҟынтәи
Аҟәа аҳцәа (ериставцәа)
Куабулел-Оҭаӷо Чачасӡе (Чачба) 1045
Оҭаӷо I 1124 инаркн
Дотагод (Отаго II) (1184—1213)
Дардын (Дар-ад-дин) (1213—1243)
Ихьыԥшыму Аԥсҳара анапхгаҩцәа мтаврцәа
Аргәынаи (1412—1444)
Рабиа (1451—1465) или (ок. 1459—1461)
Салуман I (ок. 1465—1480) или (ок. 1491—1495)
Сусҭан (1480—1500)
Арзаҟан (1500—1535) или (ок. 1491—1520)
Шәарах I (1535—1550)
Баслакәа I (1550—1580)
Ҟара-беи (1580—1630)
Ԥуҭо (Пуҭу) (1580—1620)
Ҭанури (1613—1628)
Баслакәа II(1627—1650)
Салуман II (1627—1650)
Саҭеман (1627—1650)
Сусҭар (Георги I) (1650—1665)
Шәарах II (1660—1680)
Зегнаҟ (1665—1700)
Росҭом (1700 — 1730)
Џьигешиа (Дгеша) (ок. 1700—1710)
Ҳамид (Леуан) (1730)
Манча (1730 — 1750)
Зураб (1750 — 1780)
Қьалышьбеи (ок. 1780 — 1808)
Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа (1808—1810)
Чачба, Сафар Алибеи (Георги II) (1810—1821)
Омарбеи (Дмитри) (1821—1822)
Чачба, Михаил Гьаргь-иԥа (1822—1866)
Аԥсны апрестол аҭыԥблиустителцәа
Гьаргь Михаил-иԥа Шервашиӡе (1846—1918)
Константин Иосеб-иԥа Шервашиӡе (1918—1973)
Гьаргь Константин-иԥа Шервашиӡе (1973—2010)
Теимураз Гьаргь-иԥа Шервашиӡе (2010 — .)
Акатегориа:Аԥсны аамсҭацәа
Акатегориа:Урыстәылатәи аамсҭацәа
Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа |
45361 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Алаҳаӡы_(аангыларҭа) | Алаҳаӡы (аангыларҭа) | {{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Алаҳаӡы''' — Аԥснытәи аихамҩатә платформа Аԥсны [[Гагра араион]].
Уаанӡа ''Бичвинтеи'' ''Пицунди'' ҳәа иашьҭан.
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа]] | Алаҳаӡы — Аԥснытәи аихамҩатә платформа Аԥсны Гагра араион.
Уаанӡа Бичвинтеи Пицунди ҳәа иашьҭан.
Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа |
45396 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аџьыка | Аџьыка | [[Афаил:Adjika e-citizen.jpg|мини|Апомидорқәа злыху ақырҭқәа рџьыка]]
'''Аџьыка''' ({{lang-ka|აჯიკა}}, {{lang-tr|Acuka}}) — Еиҳарак [[Аԥсны Аҳәынҭқарра|Аԥсни]], [[Қырҭтәылеи]]<ref>{{Cite web |title=Adjika: A Georgian condiment that brings fire to the table|url=https://www.washingtonpost.com/lifestyle/magazine/adjika-a-georgian-condiment-that-brings-fire-to-the-table/2018/07/27/0922ccfa-755d-11e8-805c-4b67019fcfe4_story.html|publisher=Washington Post|date=2 April 2018}}</ref> зхы иадырхәо чысуп.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:џьыка}}
[[Акатегориа:Афатәи арыжәтәи]]
[[Акатегориа:Аԥсуа чыс]] | Аџьыка (, ) — Еиҳарак Аԥсни, Қырҭтәылеи зхы иадырхәо чысуп.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Афатәи арыжәтәи
Акатегориа:Аԥсуа чыс |
45399 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ө̆ | Ө̆ | '''Ө̆''', '''ө̆''' — [[кириллтәи аҩыратә]] нбан.
{{charmap
|04E8|name1=Cyrillic Capital Letter<br />Barred O WITH BREVE
|04E9|name2=Cyrillic Small Letter<br />Barred O WITH BREVE
|0306|name3=Combining breve
}}
{{Кириллица}} | Ө̆, ө̆ — кириллтәи аҩыратә нбан. |
45603 | https://ab.wikipedia.org/wiki/I.O.I | I.O.I | '''I.O.I''' (Кореиа: 아이오아이; акроним Ideal Of Idol, IOI ҳәагьы еицырдыруеит) — ԥыхьатәи Аҩадатәи Кореиатәи аӡӷабцәа ргәыԥ, CJ E&M ҵаҟа иаԥҵаз апрограмма ''Produce 101'' ала 2016 азы Mnet аҿы. Агәыԥ еиуеиԥшым аусбарҭақәа рҟынтәи аҵара зҵоз 101ҩык рҟынтәи иалхыз 11ҩык рыла ишьақәгылан. Урҭ рдебиут ҟарҵеит маи 4, 2016 рзы ралбом хәыҷы, Chrysalis рыла, насгьы активла ԥшь-альбомк рыладырҵәеит, 2017 ашықәс анҵәамҭазы еиҟәыҵаанӡа.
[[Акатегориа:Аҩадатәи Кореиа]] | I.O.I (Кореиа: 아이오아이; акроним Ideal Of Idol, IOI ҳәагьы еицырдыруеит) — ԥыхьатәи Аҩадатәи Кореиатәи аӡӷабцәа ргәыԥ, CJ E&M ҵаҟа иаԥҵаз апрограмма Produce 101 ала 2016 азы Mnet аҿы. Агәыԥ еиуеиԥшым аусбарҭақәа рҟынтәи аҵара зҵоз 101ҩык рҟынтәи иалхыз 11ҩык рыла ишьақәгылан. Урҭ рдебиут ҟарҵеит маи 4, 2016 рзы ралбом хәыҷы, Chrysalis рыла, насгьы активла ԥшь-альбомк рыладырҵәеит, 2017 ашықәс анҵәамҭазы еиҟәыҵаанӡа.
Акатегориа:Аҩадатәи Кореиа |
45604 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Wanna_One | Wanna One | '''Wanna One''' (Кореиа: 워너원 насгьы стиль: WANNA·ONE) — ԥыхьатәи Аҩадатәи Кореиатәи аҷкәынцәа ргәыԥ, Stone Music Entertainment ҵаҟа иаԥҵаз апрограмма ''Produce 101 Сезон 2'' 2017 азы Mnet аҿы. Агәыԥ аамҭалатәи акәын, еиуеиԥшым амаҵзурақәа рҟынтәи 101-ҩык аҵаҩцәа рҟынтәи иалхыз 11-ҩык рыла ишьақәгылан: Канг Даниел, Парк Джи-хун, Ким Џье-хван, Иун Джи-сунг, Ли Дае-хви, Парк Ву-џин, Ха Сунг-вун, Хванг Мин-хиун, Онг Сонг-вуни, Ба.
[[Акатегориа:Аҩадатәи Кореиа]] | Wanna One (Кореиа: 워너원 насгьы стиль: WANNA·ONE) — ԥыхьатәи Аҩадатәи Кореиатәи аҷкәынцәа ргәыԥ, Stone Music Entertainment ҵаҟа иаԥҵаз апрограмма Produce 101 Сезон 2 2017 азы Mnet аҿы. Агәыԥ аамҭалатәи акәын, еиуеиԥшым амаҵзурақәа рҟынтәи 101-ҩык аҵаҩцәа рҟынтәи иалхыз 11-ҩык рыла ишьақәгылан: Канг Даниел, Парк Джи-хун, Ким Џье-хван, Иун Джи-сунг, Ли Дае-хви, Парк Ву-џин, Ха Сунг-вун, Хванг Мин-хиун, Онг Сонг-вуни, Ба.
Акатегориа:Аҩадатәи Кореиа |
45593 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ли_Исиу | Ли Исиу | [[Афаил:歷史哥.jpg|thumb|Ли Исиу]]
'''Ли Исиу''' ({{lang-zh|李易修}}; * {{date|10|6|1988}}), '''Аҭоурых Бро''' ({{lang-zh|歷史哥}}) — [[Таиван]]тәи аполитикатә активист, арадио уаҩ, Интернет еицырдыруа. Ли амагистртә диплом имоуп. Ли дидгылан [[Хан Куо-иу]]. 1988 ашықәс азы диит, [[Каохсиунг]] ақалақь аҿы дзааӡаз [[YouTube]] канал имоуп.
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1988 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Рашәарамза 10 рзы ииз]]
[[Акатегориа:Акитаицәа]]
[[Акатегориа:Китаитәи Ареспублика]]
[[Акатегориа:Таиван]] | Ли Исиу (; * ), Аҭоурых Бро () — Таивантәи аполитикатә активист, арадио уаҩ, Интернет еицырдыруа. Ли амагистртә диплом имоуп. Ли дидгылан Хан Куо-иу. 1988 ашықәс азы диит, Каохсиунг ақалақь аҿы дзааӡаз YouTube канал имоуп.
Акатегориа:1988 шықәсазы ииз
Акатегориа:Рашәарамза 10 рзы ииз
Акатегориа:Акитаицәа
Акатегориа:Китаитәи Ареспублика
Акатегориа:Таиван |
45328 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Протоаԥсуа-абаза_бызшәа | Протоаԥсуа-абаза бызшәа | '''Протоаԥсуа-абаза бызшәа''' — аԥсшәеи абаза бызшәеи изхылҵыз ареконструкциа зауз ажәытәӡатәи абызшәа.
== Афонологиа ==
=== Ацыбжьыҟақәа ===
Ацыбжьыҟақәа рсистема еиҭашьақәыргылоуп астопқәеи аффрикатқәеи рҿы ԥшь-ганктәи афонациатә контраст аманы, африкативқәа рҿы ҩ-ганктәи аконтраст аманы.
Ҵаҟа иаагоуп апротоԥсуа-абаза алфавит аҭаӡҩыра::
{| wikitable" border="1" text-align="right"
! rowspan="2"| Proto!! colspan="2"| Aԥсуа !! rowspan="2"| Cyrillic !! Aбаза
|-
! [[Абзыԥаа рцәажәашьа|Абзыԥаа]]
[[Абзыԥаа рцәажәашьа|рцәажәашьа]]
! [[Aбжьыуаа рцәажәашьа|Aбжьыуаа]]
[[Aбжьыуаа рцәажәашьа|рцәажәашьа]]
! [[Ашәуаа рцәажәашьа|Ашәуаа]]
[[Ашәуаа рцәажәашьа|рцәажәашьа]]
|-
| {{IPA|*p}} || colspan="2"| {{IPA|pʰ}} || [[Pe with descender|Ԥ ԥ]] || {{IPA|p }}
|-
| {{IPA|*b}} || colspan="2"| {{IPA|b}} || Б б || {{IPA|b}}
|-
| {{IPA|*pʼ}} || colspan="2"| {{IPA|pʼ}} || П п || {{IPA|pʼ}}
|-
| {{IPA|*f}} || colspan="2"| {{IPA|f}} || Ф ф || {{IPA|f}}
|-
| {{IPA|*w}} || colspan="2"| {{IPA|w}} || У у || {{IPA|w}}
|-
| {{IPA|*m}} || colspan="2"| {{IPA|m}} || М м || {{IPA|m}}
|-
| {{IPA|*t}} || colspan="2"| {{IPA|t}} || [[Ҭ|Ҭ ҭ]] || {{IPA|t}}
|-
| {{IPA|*d}} || colspan="2"| {{IPA|d}} || Д д || {{IPA|d}}
|-
| {{IPA|*tʼ}} || colspan="2"| {{IPA|tʼ}} || Т т || {{IPA|tʼ}}
|-
| {{IPA|*r}} || colspan="2"| {{IPA|r}} || Р р || {{IPA|r}}
|-
| {{IPA|*l}} || colspan="2"| {{IPA|l}} || Л л || {{IPA|l}}
|-
| {{IPA|*n}} || colspan="2"| {{IPA|n}} || Н н || {{IPA|n}}
|-
| {{IPA|*tʷ}} || colspan="2"| {{IPA|tʷ}} || Ҭә ҭә || {{IPA|tʃʷ}}
|-
| {{IPA|*dʷ}} || colspan="2"| {{IPA|dʷ}} || Дә дә || {{IPA|dʒʷ}}
|-
| {{IPA|*ts}} || colspan="2"| {{IPA|tsʰ}} || Ц ц || {{IPA|ts}}
|-
| {{IPA|*dz}} || colspan="2"| {{IPA|dz}} || [[Ӡ|Ӡ ӡ]] || {{IPA|dz}}
|-
| {{IPA|*tsʼ}} || colspan="2"| {{IPA|tsʼ}} || [[Ҵ|Ҵ ҵ]] || {{IPA|tsʼ}}
|-
| {{IPA|*s}} || colspan="2"| {{IPA|s}} || С с || {{IPA|s}}
|-
| {{IPA|*z}} || colspan="2"| {{IPA|z}} || З з || {{IPA|z}}
|-
| {{IPA|*tś}} || {{IPA|tś}} || {{IPA|ts(~s)}} || Ц ц || {{IPA|ts(~s)}}
|-
| {{IPA|*dź}} || {{IPA|dź}} || {{IPA|dz(~z)}} || [[Ӡ|Ӡ ӡ]] || {{IPA|dz(~z)}}
|-
| {{IPA|*tśˀ}} || {{IPA|tśˀ}} || {{IPA|tsˀ}} || [[Ҵ|Ҵ ҵ]] || {{IPA|tsˀ}}
|-
| {{IPA|*ś}} || {{IPA|ś}} || {{IPA|s}} || С с || {{IPA|s}}
|-
| {{IPA|*ź}} || {{IPA|ź}} || {{IPA|z}} || З з || {{IPA|z}}
|-
| {{IPA|*tśʷʰ}} || {{IPA|tśs˞ʰ}} || {{IPA|ʈʂʰ}} || || {{IPA|tʃʷʰ}}
|-
| {{IPA|*dzʷ}} || {{IPA|dz˞}} || {{IPA|ɖʐ}} || || {{IPA|ʒʷ}}
|-
| {{IPA|*tsʷˀ}} || {{IPA|ts˞ˀ}} || {{IPA|ʈʂˀ}} || || {{IPA|tʃʷˀ}}
|-
| {{IPA|*sʷ}} || {{IPA|s˞}} || {{IPA|ʂ}} || || {{IPA|ʃʷ}}
|-
| {{IPA|*zʷ}} || {{IPA|z˞}} || {{IPA|ʐ}} || || {{IPA|ʒʷ}}
|-
| {{IPA|*tʃ}} || colspan="2"| {{IPA|tʃ}} || || {{IPA|tʃ}}
|-
| {{IPA|*dʒ}} || colspan="2"| {{IPA|dʒ}} || || {{IPA|dʒ}}
|-
| {{IPA|*tʃˀ}} || colspan="2"| {{IPA|tʃˀ}} || || {{IPA|tʃˀ}}
|-
| {{IPA|*ʃ}} || colspan="2"| {{IPA|ʃ}} || || {{IPA|ʃ}}
|-
| {{IPA|*ʒ}} || colspan="2"| {{IPA|ʒ}} || || {{IPA|ʒ}}
|-
| {{IPA|*tɕ}} || colspan="2"| {{IPA|tɕ}} || || {{IPA|tɕ}}
|-
| {{IPA|*dʑ}} || colspan="2"| {{IPA|dʑ}} || || {{IPA|dʑ}}
|-
| {{IPA|*tɕˀ}} || colspan="2"| {{IPA|tɕˀ}} || || {{IPA|tɕˀ}}
|-
| {{IPA|*ɕ}} || colspan="2"| {{IPA|ɕ}} || || {{IPA|ɕ}}
|-
| {{IPA|*ʑ}} || colspan="2"| {{IPA|ʑ}} || || {{IPA|ʑ}}
|-
| {{IPA|*j}} || colspan="2"| {{IPA|j}} || || {{IPA|j}}
|-
| {{IPA|*fʰVtsʰV}} || colspan="2"| {{IPA|fʰ}} || || {{IPA|tsʰ}}
|-
| {{IPA|*dzVvV}} || colspan="2"| {{IPA|v}} || || {{IPA|dz}}
|-
| {{IPA|*tsˀVfˀV}} || {{IPA|pˀ}} || {{IPA|fˀ}} || || {{IPA|tsˀ}}
|-
| {{IPA|*ʃʷ}} || colspan="2"| {{IPA|ʂ}} || || {{IPA|ʃʷ}}
|-
| {{IPA|*ʒʷ}} || colspan="2"| {{IPA|ʐ}} || || {{IPA|ʒʷ}}
|-
| {{IPA|*k}} || colspan="2"| {{IPA|k}} || || {{IPA|k}}
|-
| {{IPA|*ɡ}} || colspan="2"| {{IPA|ɡ}} || || {{IPA|ɡ}}
|-
| {{IPA|*kˀ}} || colspan="2"| {{IPA|kˀ}} || || {{IPA|kˀ}}
|-
| {{IPA|*χ}} || colspan="2"| {{IPA|χ}} || || {{IPA|χ}}
|-
| {{IPA|*ʁ}} || colspan="2"| {{IPA|ʁ}} || || {{IPA|ʁ}}
|-
| {{IPA|*kʲ}} || colspan="2"| {{IPA|kʲ}} || || {{IPA|kʲ}}
|-
| {{IPA|*ɡʲ}} || colspan="2"| {{IPA|ɡʲ}} || || {{IPA|ɡʲ}}
|-
| {{IPA|*kʲˀ}} || colspan="2"| {{IPA|kʲˀ}} || || {{IPA|kʲˀ}}
|-
| {{IPA|*χʲ}} || colspan="2"| {{IPA|χʲ}} || || {{IPA|χʲ}}
|-
| {{IPA|*ʁʲ}} || colspan="2"| {{IPA|ʁʲ}} || || {{IPA|ʁʲ}}
|-
| {{IPA|*kʷ}} || colspan="2"| {{IPA|kʷ}} || || {{IPA|kʷ}}
|-
| {{IPA|*ɡʷ}} || colspan="2"| {{IPA|ɡʷ}} || || {{IPA|ɡʷ}}
|-
| {{IPA|*kʷˀ}} || colspan="2"| {{IPA|kʷˀ}} || || {{IPA|kʷˀ}}
|-
| {{IPA|*χʷ}} || colspan="2"| {{IPA|χʷ}} || || {{IPA|χʷ}}
|-
| {{IPA|*ʁʷ}} || colspan="2"| {{IPA|ʁʷ}} || || {{IPA|ʁʷ}}
|-
| {{IPA|*qʰ}} || {{IPA|χˤ}} || {{IPA|χ}} || || {{IPA|qʰ}}
|-
| {{IPA|*qˀ}} || colspan="2"| {{IPA|qˀ}} || || {{IPA|qˀ}}
|-
| {{IPA|*qʲˀ}} || colspan="2"| {{IPA|qʲˀ}} || || {{IPA|qʲˀ}}
|-
| {{IPA|*qʷ}} || colspan="2"| {{IPA|χˤʷ}} || || {{IPA|qʷ}}
|-
| {{IPA|*qʷˀ}} || colspan="2"| {{IPA|qʷˀ}} || || {{IPA|qʷˀ}}
|-
| {{IPA|*qˀ}} || colspan="2"| {{IPA|qˀ}} || || {{IPA|qˀ}}
|-
| {{IPA|*ħ}} || colspan="2"| {{IPA|ħ}} || || {{IPA|ħ}}
|-
| {{IPA|*ʕ}} || colspan="2"| {{IPA|ɑɑ}} || || {{IPA|ʕ}}
|-
| {{IPA|*ħʷ}} || colspan="2"| {{IPA|ħʷ}} || || {{IPA|ħʷ}}
|-
| {{IPA|*ʕʷ}} || colspan="2"| {{IPA|ɥ}} || || {{IPA|ʕʷ}}
|}
# Абаза диалектқәак рҿы [[велартә цыбжьыҟа]]қәа [[увуляртә цыбжьыҟа]]қәа рахь ииасит.
Еиҳа иубарҭоу аԥсахрақәа рахь иаҵанакуеит:
* Аԥсуа бызшәақәа рҿы [[авелиартә цыбжьыҟа]]қәа [[авулиартә цыбжьыҟа]]қәаны иҟалоит.
===Grammar===
{| class="wikitable" border="1" text-align="right"
! Иахьатәи аԥсшәа !! Протоаԥсуа-абаза !! Аԥсшәа(абзыԥуа) !! Аԥсшәа !! Абаза(ашәуа)
|-
| ача || {{IPA|ač́a}} (ача) || – || {{IPA|áč́a}}(ача) || {{IPA|ač́a}}(ача)
|-
| ажәа || {{IPA|azʷa}} (азәа) || {{IPA|áža}} (ажәа) || {{IPA|áž̌a}}(ажәа) || {{IPA|ažʷa(ажва)}}
|-
| аӷа || {{IPA|aɣa}} (аӷа) || – || {{IPA|a-ʁá}}(аӷа) || {{IPA|aʁa}}(аӷа)
|-
| амаҭ || {{IPA|matǝ}} (маҭы) || – || {{IPA|аmat}}(амаҭы) || matǝ(маҭы)
|-
| ашә || {{IPA|ašʷǝ}} (ашвы)без свиста || {{IPA|áš̌}}(ашә) || {{IPA|áš̌}}(ашә) || {{IPA|ašʷǝ}}(ашвы, без свиста)
|}
{| class="wikitable" border="1" text-align="right"
! Иахьатәи аԥсшәа !! Протоаԥсуа-абаза !! Аԥсшәа(абзыԥуа) !! Аԥсшәа(Aбжьыуа) !! Aбаза(ашәуа)
|-
| 1 || {{IPA|za-kʼə}} (закы) || {{IPA|a-kʼə}} (акы) || – || {{IPA|za-kʼə}} (закы)
|-
| 2 || {{IPA|ʕʷ-ba}} (г|вба) || {{IPA|ɥ-ba}} (ҩба) || – || {{IPA|ʕʷ-ba }} (г|вба)
|-
| 3 || {{IPA|χ-ba}} (хба) || {{IPA|χ-pa}} (хԥа) || – || {{IPA|χ-pa}} (хԥа)
|-
| 4 || {{IPA|pɕ-ba}} (ԥшьба) || {{IPA|pɕ-ba}} (ԥшьба) || – || {{IPA|pɕ-ba}} (ԥшьба)
|-
| 5 || {{IPA|χʷ-ba}} (хәба) || {{IPA|xʷ-ba}} (хәба) || {{IPA|χʷ-ba}} || {{IPA|χʷ-ba}} (хәба)
|-
| 6 || ???ts-ba(цба)??? || {{IPA|f-ba}} (фба) || – || {{IPA|t͡s-ba }} (цба)
|-
| 7 || {{IPA|bəʑ-ba}} || {{IPA|bəʑ-ba}} || – || {{IPA|bəʑ-ba}}(быжьба)
|-
| 8 || {{IPA|aʕ-ba}} (аг1ба) || {{IPA|aa-ba}} || – || {{IPA|aʕ-ba}} (аг|ба)
|-
| 9 || {{IPA|*ʑʷ-ba}} (жәб || {{IPA|ʑʷ-ba}} || – || {{IPA|ʒʷ-ba}} (жвба)
|-
| 10 || {{IPA|*ʑʷa-ba}} (жәаба) || {{IPA|ʑʷa-ba}} || – || {{IPA|ʒʷa-ba}} (жваба)
|-
| 11 || – || {{IPA|ʑʷaj-za}} || – || {{IPA|ʒʷəj-z}} (жвыйз)
|-
| 12 || – || {{IPA|ʑʷaj-ɥa}} || – || {{IPA|ʒʷə-ʕʷ}} (жваба)
|-
| 13 || – || {{IPA|ʑʷa-xa}} || – || {{IPA|ʒʷa-χ}} (жвах)
|-
| 14 || – || {{IPA|ʑʷaj-pɕ}} || – || {{IPA|ʒʷəj-pɕ}} (жвыԥшь)
|-
| 15 || – || {{IPA|ʑʷa-xʷ}} || – || {{IPA|ʒʷə-χʷ}} (жвыхә)
|-
| 16 || – || {{IPA|ʑʷa-f}} || – || {{IPA|ʒʷaj-t͡s}} (жвайц)
|-
| 17 || {{IPA|*ʑʷaj-bəʑ̩}} || {{IPA|ʑʷaj-bəʑ̩}} || – || {{IPA|ʒʷaj-bəʑ̩}} (
|-
| 18 || {{IPA|*ʑʷ-ʕ}} || {{IPA|ʑʷ-aa}} || – || {{IPA|ʒʷa-ʕ}}
|-
| 19 || {{IPA|*ʒʷaj-ʑʷ}} || {{IPA|ʒʷaj-ʑʷ}} || – || {{IPA|ʒʷaj-ʒʷ}}
|-
| 20 || {{IPA|*ʕʷa-ʑʷa}} || {{IPA|ɥa-ʑʷa}} || – || {{IPA|ʕʷa-ʒʷa}}
|-
| 100 || – || {{IPA|ɕʷ-kʼə}} || – || {{IPA|ʃʷ-kʼə}}
|-
| 1000 || {{IPA|z-kʲə}} || {{IPA|z-kʲə}} || – || {{IPA|z-kʲə}}
|}
[[Акатегориа:Апротобызшәақәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуа-адыга бызшәақәа]] | Протоаԥсуа-абаза бызшәа — аԥсшәеи абаза бызшәеи изхылҵыз ареконструкциа зауз ажәытәӡатәи абызшәа.
Афонологиа
Ацыбжьыҟақәа
Ацыбжьыҟақәа рсистема еиҭашьақәыргылоуп астопқәеи аффрикатқәеи рҿы ԥшь-ганктәи афонациатә контраст аманы, африкативқәа рҿы ҩ-ганктәи аконтраст аманы.
Ҵаҟа иаагоуп апротоԥсуа-абаза алфавит аҭаӡҩыра::
Proto Aԥсуа Cyrillic Aбаза Абзыԥаа
рцәажәашьа Aбжьыуаа
рцәажәашьа Ашәуаа
рцәажәашьа Ԥ ԥ Б б П п Ф ф У у М м Ҭ ҭ Д д Т т Р р Л л Н н Ҭә ҭә Дә дә Ц ц Ӡ ӡ Ҵ ҵ С с З з Ц ц Ӡ ӡ Ҵ ҵ С с З з
Абаза диалектқәак рҿы велартә цыбжьыҟақәа увуляртә цыбжьыҟақәа рахь ииасит.
Еиҳа иубарҭоу аԥсахрақәа рахь иаҵанакуеит:
Аԥсуа бызшәақәа рҿы авелиартә цыбжьыҟақәа авулиартә цыбжьыҟақәаны иҟалоит.
Grammar
Иахьатәи аԥсшәа Протоаԥсуа-абаза Аԥсшәа(абзыԥуа) Аԥсшәа Абаза(ашәуа) ача (ача) – (ача) (ача) ажәа (азәа) (ажәа) (ажәа) аӷа (аӷа) – (аӷа) (аӷа) амаҭ (маҭы) – (амаҭы) matǝ(маҭы) ашә (ашвы)без свиста (ашә) (ашә) (ашвы, без свиста)
Иахьатәи аԥсшәа Протоаԥсуа-абаза Аԥсшәа(абзыԥуа) Аԥсшәа(Aбжьыуа) Aбаза(ашәуа) 1 (закы) (акы) – (закы) 2 вба) (ҩба) – вба) 3 (хба) (хԥа) – (хԥа) 4 (ԥшьба) (ԥшьба) – (ԥшьба) 5 (хәба) (хәба) (хәба) 6 ???ts-ba(цба)??? (фба) – (цба) 7 – (быжьба) 8 (аг1ба) – ба) 9 (жәб – (жвба) 10 (жәаба) – (жваба) 11 – – (жвыйз) 12 – – (жваба) 13 – – (жвах) 14 – – (жвыԥшь) 15 – – (жвыхә) 16 – – (жвайц) 17 – ( 18 – 19 – 20 – 100 – – 1000 –
Акатегориа:Апротобызшәақәа
Акатегориа:Аԥсуа-адыга бызшәақәа |
45707 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гагра_(апансионат) | Гагра (апансионат) | '''«Гагра»'''— 1952 шықәсазы иргылаз [[Гагра]]тәи апансионат. Асовет аамҭазы Кавказ Амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы иҟаз асанаториатә усбарҭеи аԥсшьарҭа ҩнқәеи ирыҵанакуан СССР Агәабзиарахьчара Аминистрра Аԥшьбатәи Аҟәша хада, шықәсык иалагӡаны аус ауан, 110 уаҩы рзы иҟаҵан, аспорттә зал, акинотеатртә зал, иҟан. Уажәазы "Гагра" ԥшьбаҟа еихагыла змоу хыбрауп, ахаҳә ԥшаҳәа ыҟоуп.
== Ахыҵхырҭақәа ==
* Абхазия: краткая энциклопедия. Сухум, 2022
[[Акатегориа:Гагра]] | «Гагра»— 1952 шықәсазы иргылаз Гагратәи апансионат. Асовет аамҭазы Кавказ Амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы иҟаз асанаториатә усбарҭеи аԥсшьарҭа ҩнқәеи ирыҵанакуан СССР Агәабзиарахьчара Аминистрра Аԥшьбатәи Аҟәша хада, шықәсык иалагӡаны аус ауан, 110 уаҩы рзы иҟаҵан, аспорттә зал, акинотеатртә зал, иҟан. Уажәазы "Гагра" ԥшьбаҟа еихагыла змоу хыбрауп, ахаҳә ԥшаҳәа ыҟоуп.
Ахыҵхырҭақәа
Абхазия: краткая энциклопедия. Сухум, 2022
Акатегориа:Гагра |
45713 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Шәарах | Чачба, Шәарах | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Шәарах Чачба
|даҽа ахьӡ=Сорех
|амаҵура=Аԥсны аҳ
|инаркны=~[[1660]]
|рҟынӡа=~[[1680]]
|абираҟ=Flag of Principality of Abkhazia.jpg
|агерб=Principality of Abkhazia coat of arms.svg
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Гьаргь I|Гьаргь I]] Чачба
|аҭынха=[[Чачба, Зегнаҟ|Зегнаҟ Чачба]]
|ани аби=Гьаргь Чачба (аб), ан иҳаздырамкәа.
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсны]](?)
|аԥсра арыцхә=[[1680]]?
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсны]](?)
}}
'''Шәарах (Сорех, Сарех) Чачба-Шервашиӡе''' — [[Аԥсны аҳратәра]] аҳ. Ахыҵхырҭақәа рҿы 1660-1680 шықәсазы даҳбоит.
==Иполитика==
Шәарах [[Чачба]] [[амрагылара]]хь аԥсуаа рҳәаақәеи анахара азыҳәан ихы иалаирхәан. Амрагылатәи аԥсуа аҳра аҳәаақәа ахынҳәара иҭахын. [[Ваҳушҭи Багратиони]] ишызгәаиҭаз Шәарахеи иашьеи [[Чачба-Шервашиӡе, Кәаԥ|Кәаԥеи]] Агыруа аҳра иақәланы еибашьеит, адгьыл аӡиас [[Егры]] ҟынӡа агырцәа рҟынтәи ахы ақәырҭит, Аԥсны иадҳәалеит.<ref name="Вахушти">Вахушти Багратиони. История царства Грузинского. Stalinis saxelobis Tʻbilisis saxelmcipʻo universitetis gamomcʻemloba — 1941.</ref> Убри ашьҭахь Шәарах [[Агыруа аҳратәра|Гырны]] "мҭавар" (агыршәала - аҳ, аҭауад) иара дшакәыу ҳәа иҳәит, <ref name="Вахушти" /> Кәаԥи Шәарахеи Егры иавсны Гыртәылаахь иақәлон, [[атәы|атәцәеи]] иргон. Гырны аҳеи [[Имереттәыла|Имерети]] аҳеи [[Абашиӡе]] изжәлаз Шәарах ирра ԥырҿеит аибыслараҿы акәхап,<ref name="Вахушти" /> убри азыҳәан Шәарах илымшаӡит Гырны атәыртәра. Аха Шәарах иҳәаақәа ихьчеит. Шәарах ихадара ҵыхәтәантәи азыҳәан иара иабшьа [[Чачба, Зегнаҟ|Зегнаҟ]] идгьыл дақәлеит, имихеит.<ref>О.Х. Бгажба, З.С. Лакоба. История Абхазии с древнейших времён до наших дней. [[Аҟәа]] — 2007.</ref> Ваҳушҭи Багратиони иашиҳәо ала Шәарах Аԥсны ахь ахынҳәыз адгьыл аҿы иара "[[аԥсуаа]] ихҵәаны иааигеит уаҟа"<ref name="Вахушти" />, убри Аԥсны амрагылатәи адгьыл Гырны амԥыҵахалаҩцәа ирацәаны аамҭазы ишадҳәалаз амилаҭтәи бызшәеи [[ассимилиациа]]гьы ахьыз ҳәа ҟалоит, убри азыҳәан акәхап иара убас иазгәаиҭоит ихыҵхырҭаҿы. Шәарах [[Нхыҵ Кавказ]] ианхоз ажәларқәа ([[Абазақәа|Ашәуаа]], [[Аедыгьақәа|Азахәцәа]], [[Аҟарач-абалҟар бызшәа|Аҟарачқәа]]) рахьгьы анырра иман акәхап, рыцхыраара иқәларақәа рҿы ирҭон ҳәа ҟалоит.<ref>Хотко. С.Х. Карачай. Страна на вершинах Кавказа. Полиграф ЮГ. [[Маиҟәаԥ]] — 2011.</ref>
==Иԥсҭазаара==
Шәарах ақырҭ бызшәа ҟаҵаны иау хыҵхырҭақәа рҿы Сорех ҳәа ихьӡуп, аха уи ахьыӡ Сорех еиԥш иҟаӡым акәхап, убри азыҳәан иара ихьыӡ аԥсуахьӡы Шәарах ишакәыз рҳәоит. Шәарах иаб Гьаргь ихьӡан. Зегнаҟ Чачба иашьаԥа иакәын иара.<ref>Юрий Чиковани. Род князей Чачба-Шервашидзе</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Шәарах (Сорех, Сарех) Чачба-Шервашиӡе — Аԥсны аҳратәра аҳ. Ахыҵхырҭақәа рҿы 1660-1680 шықәсазы даҳбоит.
Иполитика
Шәарах Чачба амрагыларахь аԥсуаа рҳәаақәеи анахара азыҳәан ихы иалаирхәан. Амрагылатәи аԥсуа аҳра аҳәаақәа ахынҳәара иҭахын. Ваҳушҭи Багратиони ишызгәаиҭаз Шәарахеи иашьеи Кәаԥеи Агыруа аҳра иақәланы еибашьеит, адгьыл аӡиас Егры ҟынӡа агырцәа рҟынтәи ахы ақәырҭит, Аԥсны иадҳәалеит.Вахушти Багратиони. История царства Грузинского. Stalinis saxelobis Tʻbilisis saxelmcipʻo universitetis gamomcʻemloba — 1941. Убри ашьҭахь Шәарах Гырны "мҭавар" (агыршәала - аҳ, аҭауад) иара дшакәыу ҳәа иҳәит, Кәаԥи Шәарахеи Егры иавсны Гыртәылаахь иақәлон, атәцәеи иргон. Гырны аҳеи Имерети аҳеи Абашиӡе изжәлаз Шәарах ирра ԥырҿеит аибыслараҿы акәхап, убри азыҳәан Шәарах илымшаӡит Гырны атәыртәра. Аха Шәарах иҳәаақәа ихьчеит. Шәарах ихадара ҵыхәтәантәи азыҳәан иара иабшьа Зегнаҟ идгьыл дақәлеит, имихеит.О.Х. Бгажба, З.С. Лакоба. История Абхазии с древнейших времён до наших дней. Аҟәа — 2007. Ваҳушҭи Багратиони иашиҳәо ала Шәарах Аԥсны ахь ахынҳәыз адгьыл аҿы иара "аԥсуаа ихҵәаны иааигеит уаҟа", убри Аԥсны амрагылатәи адгьыл Гырны амԥыҵахалаҩцәа ирацәаны аамҭазы ишадҳәалаз амилаҭтәи бызшәеи ассимилиациагьы ахьыз ҳәа ҟалоит, убри азыҳәан акәхап иара убас иазгәаиҭоит ихыҵхырҭаҿы. Шәарах Нхыҵ Кавказ ианхоз ажәларқәа (Ашәуаа, Азахәцәа, Аҟарачқәа) рахьгьы анырра иман акәхап, рыцхыраара иқәларақәа рҿы ирҭон ҳәа ҟалоит.Хотко. С.Х. Карачай. Страна на вершинах Кавказа. Полиграф ЮГ. Маиҟәаԥ — 2011.
Иԥсҭазаара
Шәарах ақырҭ бызшәа ҟаҵаны иау хыҵхырҭақәа рҿы Сорех ҳәа ихьӡуп, аха уи ахьыӡ Сорех еиԥш иҟаӡым акәхап, убри азыҳәан иара ихьыӡ аԥсуахьӡы Шәарах ишакәыз рҳәоит. Шәарах иаб Гьаргь ихьӡан. Зегнаҟ Чачба иашьаԥа иакәын иара.Юрий Чиковани. Род князей Чачба-Шервашидзе
Азгәаҭақәа
Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
45772 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Википедия:Сообщения_об_ошибках | Википедия:Сообщения об ошибках | == Ихадоу адаҟьа (Главная страница) ==
Не могу начать создание новой статьи. При вводе название новой статьи на Главной странице и нажатии кнопки "адаҟьа аԥҵара" выскакивает предупрждение (банер) от бразуера с заголовком "Подтвердите действие на сайте N.org" и внизу написано: "Введите название новой статьи", хотя я ее изначально ввел.
Автор сообщения: [[Алахәыла:Ablaskir|Ablaskir]] ([[Алахәыла ахцәажәара:Ablaskir|ахцәажәара]]) 22:58, 4 мшаԥымза 2025 (UTC)
: Привет. Мне не удалось искусственно вызвать описанную ошибку, поэтому я не могу выяснить, в чем конкретно заключалась проблема. Однако в последнее время я заметил странное поведение Википедии, которое осложнило мою работу. — [[Алахәыла:Fraxinus.cs|Fraxinus.cs]] ([[Алахәыла ахцәажәара:Fraxinus.cs|ахцәажәара]]) 11:35, 5 мшаԥымза 2025 (UTC)
[[Акатегориа:Авикипедиа анапхгара]] | Ихадоу адаҟьа (Главная страница)
Не могу начать создание новой статьи. При вводе название новой статьи на Главной странице и нажатии кнопки "адаҟьа аԥҵара" выскакивает предупрждение (банер) от бразуера с заголовком "Подтвердите действие на сайте N.org" и внизу написано: "Введите название новой статьи", хотя я ее изначально ввел.
Автор сообщения: Ablaskir (ахцәажәара) 22:58, 4 мшаԥымза 2025 (UTC)
Привет. Мне не удалось искусственно вызвать описанную ошибку, поэтому я не могу выяснить, в чем конкретно заключалась проблема. Однако в последнее время я заметил странное поведение Википедии, которое осложнило мою работу. — Fraxinus.cs (ахцәажәара) 11:35, 5 мшаԥымза 2025 (UTC)
Акатегориа:Авикипедиа анапхгара |
45816 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гагратәи_агәашьаркыра | Гагратәи агәашьаркыра | [[Афаил:Gagra colonnade.jpg|300px|right|thumb|Гагратәи агәашьаркыра]]
'''Гагратәи агәашьаркыра''', '''Гагратәи аколоннада''' ({{lang-ru|Гагрская колоннада}}) — [[Гагра]] ақалақь аҿы аргылара; [[Приморски апарк|Приморскитәи Апарки]] [[Приморски абульвар|Приморскотәи абульвари]] аилаҵәараҿы. Aгьежьбжа еиԥш иҟоу, 60 м ҟынӡа аура змоу, 4-тәи аханқәа рыла ишьақәгылоуп, урҭ еидҳәалоу аркадақәа рыла ишьақәгылоуп. Архитекторцәа: Т. Канделаки, С. Цинцабаӡе. Аколоннада аргылара иалагеит [[1949]] азы; Аартра ду мҩаԥысит {{date|23|1|1956}} азы.
== Ахыҵхырҭақәа ==
* Абхазия: краткая энциклопедия. Сухум, 2022
==Азхьарԥшқәа==
* [https://www.sputnik8.com/ru/gagra/sights/gagra-colonnade/info Гагрская колоннада – sputnik8.com]
* [https://abkhazia-info.ru/where-to-go-on-tour/dostoprimechatelnosti/gagrskaya-kolonnada/ Гагрская колоннада – abkhazia-info.ru]
[[Акатегориа:Гагра]]
[[Акатегориа:Аԥсны иҟоу аблахкыгарҭақәа]] | Гагратәи агәашьаркыра, Гагратәи аколоннада () — Гагра ақалақь аҿы аргылара; Приморскитәи Апарки Приморскотәи абульвари аилаҵәараҿы. Aгьежьбжа еиԥш иҟоу, 60 м ҟынӡа аура змоу, 4-тәи аханқәа рыла ишьақәгылоуп, урҭ еидҳәалоу аркадақәа рыла ишьақәгылоуп. Архитекторцәа: Т. Канделаки, С. Цинцабаӡе. Аколоннада аргылара иалагеит 1949 азы; Аартра ду мҩаԥысит азы.
Ахыҵхырҭақәа
Абхазия: краткая энциклопедия. Сухум, 2022
Азхьарԥшқәа
Гагрская колоннада – sputnik8.com
Гагрская колоннада – abkhazia-info.ru
Акатегориа:Гагра
Акатегориа:Аԥсны иҟоу аблахкыгарҭақәа |
45825 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Лагәлаа,_Левон | Лагәлаа, Левон | '''Левон Лагәлаа''' мамзаргьы '''Леван Лагәлаа''' — Қырҭтәыла еилаԥсоу еиқәԥарақәа реисҩы, ахьанҭаӡатәи акатегориа ахаҭарнак. Уи 1990-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы, 2000-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы апрофессионалтә еицлабрақәа рҿы дрылахәын, еицырдыруа Урыстәылатәи асамбист [[Федор Емелианенко]]и иареи реисра ала ирацәаны ауаа дырдыруеит.
==Левон Лагәлаа иԥсҭазаареи ирҿиаратә мҩеи==
Левон диит, ихәыҷра шықәсқәагьы [[Қырҭтәылатәи Асоветтә Социалисттә Республика|Қырҭтәылатәи ССР]] аҿы ихигеит. Бжьышықәса анихыҵуаз, иаб илабжьара инақәыршәаны, [[Аҟәа]] ақалақь аҿы аиқәԥаратә секциа далалеит, анаҩс иеиқәԥаратә ҟазара дазҿлымҳахеит, 13-14 шықәса анихыҵуаз акарате ахь диасит, ҷыдала Киокусинкаи иҽазыҟаиҵон – абри астиль ала амаҟа еиқәа ианашьан. 1990-тәи ашықәсқәа рыбжьара еилаԥсоу аисратә ҟазарақәа апопулиарра аиура ианалага, [[Қырҭтәыла]] иаартыз аҟәшаҿы раԥхьаӡа акәны зҽазызҩызҵаз дыруаӡәкын.
==Азхьарԥшқәа==
* https://matchtv.ru/articles/boy-s-fedorom-tula
* https://www.peoples.ru/sport/martial_art/levan_lagvilava/
[[Акатегориа:20-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Аспорт иадҳәалоу ауаа]]
[[Акатегориа:Ақырҭцәа]] | Левон Лагәлаа мамзаргьы Леван Лагәлаа — Қырҭтәыла еилаԥсоу еиқәԥарақәа реисҩы, ахьанҭаӡатәи акатегориа ахаҭарнак. Уи 1990-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы, 2000-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы апрофессионалтә еицлабрақәа рҿы дрылахәын, еицырдыруа Урыстәылатәи асамбист Федор Емелианенкои иареи реисра ала ирацәаны ауаа дырдыруеит.
Левон Лагәлаа иԥсҭазаареи ирҿиаратә мҩеи
Левон диит, ихәыҷра шықәсқәагьы Қырҭтәылатәи ССР аҿы ихигеит. Бжьышықәса анихыҵуаз, иаб илабжьара инақәыршәаны, Аҟәа ақалақь аҿы аиқәԥаратә секциа далалеит, анаҩс иеиқәԥаратә ҟазара дазҿлымҳахеит, 13-14 шықәса анихыҵуаз акарате ахь диасит, ҷыдала Киокусинкаи иҽазыҟаиҵон – абри астиль ала амаҟа еиқәа ианашьан. 1990-тәи ашықәсқәа рыбжьара еилаԥсоу аисратә ҟазарақәа апопулиарра аиура ианалага, Қырҭтәыла иаартыз аҟәшаҿы раԥхьаӡа акәны зҽазызҩызҵаз дыруаӡәкын.
Азхьарԥшқәа
https://matchtv.ru/articles/boy-s-fedorom-tula
https://www.peoples.ru/sport/martial_art/levan_lagvilava/
Акатегориа:20-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:Аспорт иадҳәалоу ауаа
Акатегориа:Ақырҭцәа |
45773 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Windows | Windows |
'''Windows''' (англыз аҟ. "аԥенџьр"); [[Аббревиатура|иркьаҿны]] ''Win'' ) - ари акорпорациа Microsoft аҟынтәи акоммерциатә хатә операциатә системақәа рҭаацәарақәа ргәыԥуп, аграфикатә интерфеис ахархәарала анапхгара аҟаҵара иазынархоу. MS-DOS Windows ажәытәӡатәиуп. Ҭаацәарацыԥхьаӡа акомпиутертә индустриа аҟны иалкаау секторк амаҵ руеит. Активтә Windows аҭаацәарақәа ирыҵанакуеит Windows NT насгьы Windows IoT ; Урҭ рҟны иҟазар ауеит аҭаацәарахәҭақәа (иаҳҳәап, Windows Server ма Windows Embedded Compact ). Идгылоуп – Windows 9x, Windows Mobile и Windows Phone . Раԥхьаӡа, Windows MS-DOS аоперациатә системазы аграфикатә ацҵаратә программан, уи 1980-1990-тәи ашықәсқәа рзы еиҳа инарҭбааны иҟан. Statcounter инақәыршәаны, 2024 шықәса аԥхынразы, 88% рҟынӡа ахатәы компьютерқәа рҿы Windows аоперациатә системақәа аус руеит. Windows аус ауеит ПК-еиқәшәо архитектурақәа рҿы x86, x86-64, насгьы ARM апроцессорқәа рыла. Иҟан иара убасгьы DEC Альфа, MIPS, IA-64, PowerPC, SPARC рзы аверсиақәа.
Microsoft иҵыхәтәантәи аоперациатә система Windows 11 ауп, уи 2021 шықәса ианҵәамҭазы иҭрыжьит <ref name="ВН-W2">{{Cite web |date=2021-06-24 |title=Представлена Windows 11 |url=https://www.vesti.ru/hitech/article/2579822 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211005181601/https://www.vesti.ru/hitech/article/2579822 |archive-date=2021-10-05 |access-date=2021-10-05 |publisher=[[Вести.Ру]] |language=ru}}</ref> насгьы уи ашықәс азы ақәбаҩымза 5 азы иҭыҵит <ref>{{Cite web |date=2021-08-31 |title=Официально: Релиз Windows 11 состоится 5 октября |url=https://www.comss.ru/page.php?id=9502 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20241007091259/https://www.comss.ru/page.php?id=9502 |archive-date=2024-10-07 |access-date=2024-10-03 |website=www.comss.ru |language=ru}}</ref> .
== Аверсиақәа ==
== Аграфикатә интерфеисқәеи анарҭбаарақәеи DOS азы ==
[[Афаил:Windows_logo_and_wordmark_-_1985.svg|справа|мини|300x300пкс|{{Center|Раԥхьатәи Windows алого}}]]
Windows раԥхьатәи аверсиақәа аоперациатә системақәа зегьы ракәмызт, аха DOS аоперациатә системазы ахарҭәаарақәа ракәын, насгьы еиҳарак афункциа рацәа змоу анарҭбааран, апроцессор аусуратә режим ҿыцқәа рыдгылара, аусура рацәа рыдгылара, ахархәагатә интерфеисқәа рстандартизациа, апликациақәа рыбжьара адыррақәа реимдара, апрограммақәа рыбжьара аиҭныԥсахлара . Аграфикатә интерфеис аԥҵаразы иагәылоу GDI еиԥш USER амыругақәа рхы иадырхәеит. Windows раԥхьатәи аверсиақәа х-модульк рыла ишьақәгылан: KERNEL, GDI, USER. Урҭ рҟынтәи актәи агәынкылара анапхгара, анагӡаратә фаилқәа ралагара, адинамикатә DLL библиотекақәа рҭагалара еиқәнаршәон, аҩбатәи аграфика азы аҭакԥхықәра зду, ахԥатәи – аԥенџьырқәа рзы. Урҭ Intel 8086 инаркны апроцессорқәа рыла аус руан.
# Windows 1.0 (1985)
# Windows 2.0 (1987) — появилась возможность запуска DOS-приложений в графических окнах, причём каждому приложению предоставлялись полные 640 Кбайт памяти. Улучшена поддержка процессоров 80286. В версии 2.03 (2.0/386) появилась поддержка процессоров 80386<ref>{{Cite web |title=A legacy of Windows, part 1: Windows 1-2-3 — TechRepublic |url=http://www.techrepublic.com/article/a-legacy-of-windows-part-1-windows-1-2-3/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170327170048/http://www.techrepublic.com/article/a-legacy-of-windows-part-1-windows-1-2-3/ |archive-date=2017-03-27 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=The Apple vs. Microsoft GUI Lawsuit {{!}} Low End Mac |url=http://lowendmac.com/2006/the-apple-vs-microsoft-gui-lawsuit/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20180628153958/http://lowendmac.com/2006/the-apple-vs-microsoft-gui-lawsuit/ |archive-date=2018-06-28 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=APPLE COMPUTER, INC. v. MICROSOFT CORP., 35 °F.3d 1435 (9th Cir. 1994) |url=http://home.earthlink.net/~mjohnsen/Technology/Lawsuits/appvsms.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20071214033452/http://home.earthlink.net/~mjohnsen/Technology/Lawsuits/appvsms.html |archive-date=2007-12-14 |access-date=2018-06-28}}</ref>.
# Windows 2.1 (1988) — полная поддержка всех особенностей процессоров 80286 и 80386.
# Windows 3.0 (1990) — улучшена поддержка процессоров 80386 и защищённого режима.
# Windows 3.1 (1992) — серьёзная переработка Windows 3.0: устранены UAE (фатальные ошибки прикладных программ), добавлен механизм OLE, печать в режиме WYSIWYG («что видишь, то и получишь»), шрифты TrueType, изменён диспетчер файлов, добавлены мультимедийные функции. Прекращена поддержка процессора 8086 и реального режима.
# Windows 3.2 (1994) — китайская версия Windows 3.1. Обновление было ограничено, поскольку оно исправляло только проблемы, связанные со сложной системой написания в китайском языке.
# Windows for Workgroups 3.11 (1993) — Windows для рабочих групп, первая версия ОС семейства с поддержкой локальных сетей. В системе также испытывались отдельные усовершенствования ядра, позднее применённые в Windows 95. С этой версии прекращена поддержка процессора 80286 и стандартного режима.
== Аԥенџьырқәа 9х аҭаацәара ==
[[Афаил:Microsoft_Windows_95_logo_with_wordmark.svg|мини| Windows 9x аҭаацәара актәи асистема алоготип]]
Ари аҭаацәара раԥхьатәи аоперациатә система, Windows 95, 1995 азы иҭыҵит <ref>{{Cite web |title=Windows 95 turns 15: Has Microsoft’s OS peaked? — CNN.com |url=http://edition.cnn.com/2010/TECH/web/08/25/cnet.microsoft.windows/index.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20190428112833/http://edition.cnn.com/2010/TECH/web/08/25/cnet.microsoft.windows/index.html |archive-date=2019-04-28 |access-date=2018-06-28}}</ref> <ref>{{Cite web |title=Microsoft Internet Explorer Web Browser Available on All Major Platforms, Offers Broadest International Support {{!}} Stories |url=https://news.microsoft.com/1996/04/30/microsoft-internet-explorer-web-browser-available-on-all-major-platforms-offers-broadest-international-support/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20080115072757/http://www.microsoft.com/presspass/press/1996/apr96/iemompr.mspx |archive-date=2008-01-15 |access-date=2018-06-28}}</ref> <ref>{{Cite web |title=Политика жизненного цикла поддержки Майкрософт |url=https://support.microsoft.com/lifecycle/?p1=7864 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180702034312/https://support.microsoft.com/lifecycle/?p1=7864 |archive-date=2018-07-02 |access-date=2018-06-28}}</ref> . Иара иҷыдоу аҷыдаҟазшьақәа рахь иаҵанакуан ахархәаҩтә интерфеис ҿыц, афаилқәа рыхьӡқәа рыдгылара, автоматла аԥшаара, насгьы Plug and Play аперифериатә еиқәыршәарақәа {{Tr|Подключил и играй}}, TCP/IP адгылара ишиашоу асистемаҿы аҟазаара, 32-биттәи апликациақәа раарԥшра алшара. Windows 95 ахархәара аиоуит ԥхьаҟатәи аусурарацәа, насгьы 32-биттәи апликациа зегьы рхатә адрестә ҭыԥ аҿы аус ауан. Ари аҭаацәара иаҵанакуеит Windows 98 <ref>{{Cite web |title=Политика жизненного цикла поддержки Майкрософт |url=https://support.microsoft.com/lifecycle/?p1=6513 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190428190819/https://support.microsoft.com/lifecycle/?p1=6513 |archive-date=2019-04-28 |access-date=2018-06-28}}</ref>, Windows Me .
[[Афаил:Microsoft_Windows_98_logo_with_wordmark.svg|мини| Windows 9x аҭаацәара аҩбатәи асистема алоготип]]
Ари аҭаацәара аоперациатә системақәа Windows NT еиԥш ашәарҭадара змаз ахархәаҩцәа рацәа рзы системақәамызт, избан акәзар аиқәшәара амзызқәа ирыхҟьаны ахархәаҩтә интерфейси аграфикатә субсистема зегьы 16-биттәины иаанхеит, насгьы Windows 3.x аҿы иҟоу еиԥшымызт. Ари акод thread-safe ахьыҟамыз азы, аҵаҟатәи асистема ахь ааԥхьарақәа зегьы Win16Lock ҳәа изышьҭоу амутекс аҿы иҭаҳәҳәан, уигьы 16-биттәи апликациа анагӡараан еснагь иаркыз аҭагылазаашьаҿы иҟан. Убас, 16-биттәи апликациа "аҵааршәра" иаразнак OS зегьы ааннакылоит. Аха 1999 ашықәс азы аҩбатәи еиҭарҿыцыз аҭыжьымҭа ҭыҵит.
API Windows NT иадгылоз Win32 API ахәҭак акәын, аха Unicode адгылара ԥкуан <ref>{{Cite web |title=Unicode support in Windows 95 and Windows 98 |url=http://support.microsoft.com/kb/210341 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091008123130/http://support.microsoft.com/kb/210341 |archive-date=2009-10-08 |access-date=2009-09-21}}</ref> . Иара убасгьы иахәҭоу ашәарҭадара амамызт (аобиеқтқәа рҭалара ахьӡынҵақәеи "администратор" аконцепциеи).
Windows 95 MS-DOS 7.0 аҵанакуан, аха уи аҭакԥхықәра 16-биттәи DOS апликациақәа рҭагалареи рынагӡареи рыла иԥкын. Аҵарауаа игәарҭеит Windows 95 ядро, VMM, уи аҵаҟа DOS ахь анеира шалнаршоз, аха уи аҩыза анеирақәа зынӡа имаҷын, насгьы DOS ядро иреиҳау афункциа, FAT афаилтә система, ахархәара амамызт. Азеиԥш ҳәаақәа ирҭагӡаны, VMM-и ҵаҟа иҟоу DOS-и рыбжьара аинтерфеис ахаангьы иҭрыжьуамызт, насгьы DOS-ы иазгәеиҭеит Эндриу Шульман ( ''Undocumented Windows 95'' ) VMM адгылара азы мацара документда ааԥхьарақәа шрымоу.
== Windows NT аҭаацәара ==
Аҭаацәара аоперациатә системақәа уажәы x86, x86-64, ARM архитектурақәа змоу апроцессорқәа рҿы аус руеит <ref>{{Cite web |title=Inside Windows NT — Helen Custer — Google Книги |url=https://books.google.ru/books?id=ioMZAQAAIAAJ&q=155615481X&dq=155615481X&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiX6vLjo_bbAhWDJ5oKHXNLAyoQ6AEIKzAA |archive-url=https://web.archive.org/web/20180628181400/https://books.google.ru/books?id=ioMZAQAAIAAJ&q=155615481X&dq=155615481X&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiX6vLjo_bbAhWDJ5oKHXNLAyoQ6AEIKzAA |archive-date=2018-06-28 |access-date=2018-06-28}}</ref> . Раԥхьатәи аверсиақәа (4.0 аҟынӡа) RISC апроцессорқәа руакгьы адгылара рырҭон: Alpha, MIPS, PowerPC . Аҭаацәараҿы иҟоу аоперациатә системақәа зегьы 32- мамзаргьы 64-биттәиуп, насгьы MS-DOS аҿакразыгьы аҭахӡам. Ари аҭаацәара мацара ауп асерверқәа рзы аоперациатә системақәа зҵоу. Windows 2000 аҟынӡа, урҭ аусуратә ҭыԥ аверсиа ахьӡ еиԥш иҭыҵит, аха суффикс ацҵаны, иаҳҳәап "Windows NT 4.0 Server" насгьы "Windows 2000 Datacenter Server". Windows Server 2003 инаркны, асервертә операциатә системақәа рыхьӡқәа рыҭоуп асуффикс "Сервер" ацҵаны, насгьы ианҭыҵыз ашықәс.
[[Афаил:Windows_11_logo.svg|мини| Windows 11 Алоготип]]
# Windows NT 3.1 (1993)
# Windows NT 3.5 (1994)
# Windows NT 3.51 (1995)
# Windows NT 4.0 (1996)
# Windows 2000 — Windows NT 5.0 (2000)
# Windows XP<ref>{{Cite web |title=Microsoft Windows XP — Home Edition review: Microsoft Windows XP — Home Edition — CNET |url=https://www.cnet.com/products/microsoft-windows-xp-home-edition/review/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20180624010731/https://www.cnet.com/products/microsoft-windows-xp-home-edition/review/ |archive-date=2018-06-24 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=Архивированная копия |url=http://review.zdnet.com/4520-6033_16-4206552.html |archive-url=http://arquivo.pt/wayback/20090710152541/http://review.zdnet.com/4520-6033_16-4206552.html |archive-date=2009-07-10 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=Архивированная копия |url=http://www.winsupersite.com/article/showcase/a-look-at-freestyle-and-mira.aspx |archive-url=https://web.archive.org/web/20180628184858/http://www.itprotoday.com/article/showcase/a-look-at-freestyle-and-mira.aspx |archive-date=2018-06-28 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=Политика жизненного цикла поддержки Майкрософт |url=https://support.microsoft.com/lifecycle/?p1=3223 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190518132050/https://support.microsoft.com/lifecycle/?p1=3223 |archive-date=2019-05-18 |access-date=2018-06-28}}</ref> — Windows NT 5.1 (2001)
# Windows XP 64-bit Edition — Windows NT 5.2 (2003)
# Windows Server 2003 — Windows NT 5.2 (2003)
# Windows XP Professional x64 Edition — Windows NT 5.2 (2005)
# Windows Home Server — Windows NT 5.2 (2007)
# Windows Vista — Windows NT 6.0 (2007)
# Windows Server 2008 — Windows NT 6.0 (2008)
# Windows Small Business Server — Windows NT 6.0 (2008)
# Windows 7<ref>{{Cite web |title=Windows 7 Unveiled Today at PDC 2008 — Windows Experience Blog |url=https://blogs.windows.com/windowsexperience/2008/10/28/windows-7-unveiled-today-at-pdc-2008/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20081101011844/http://windowsteamblog.com/blogs/windows7/archive/2008/10/28/windows-7-unveiled-today-at-pdc-2008.aspx |archive-date=2008-11-01 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=How Libraries & HomeGroup Work Together in Windows 7 — Windows Experience Blog |url=https://blogs.windows.com/windowsexperience/2008/10/28/how-libraries-homegroup-work-together-in-windows-7/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20081102042853/http://windowsteamblog.com/blogs/windowsexperience/archive/2008/10/28/how-libraries-amp-homegroup-work-together-in-windows-7.aspx |archive-date=2008-11-02 |access-date=2018-06-28}}</ref> — Windows NT 6.1 (2009)
# Windows Server 2008 R2 — Windows NT 6.1 (2009)
# Windows Home Server 2011 — Windows NT 6.1 (2011)
# Windows 8<ref>{{Cite web |title=Test Driving Windows 8 RTM {{!}} PCWorld |url=https://www.pcworld.com/article/260884/windows_8_install_and_test_drive_welcome_to_microsofts_brave_new_world.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20180921214618/https://www.pcworld.com/article/260884/windows_8_install_and_test_drive_welcome_to_microsofts_brave_new_world.html |archive-date=2018-09-21 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=Building Windows for the ARM processor architecture — Building Windows 8 |url=https://blogs.msdn.microsoft.com/b8/2012/02/09/building-windows-for-the-arm-processor-architecture/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20180521164323/https://blogs.msdn.microsoft.com/b8/2012/02/09/building-windows-for-the-arm-processor-architecture/ |archive-date=2018-05-21 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=Microsoft talks Windows Store features, Metro app sandboxing for Windows 8 developers — The Verge |url=https://www.theverge.com/2012/5/17/3026590/microsoft-windows-8-developers-windows-store-sandboxing |archive-url=https://web.archive.org/web/20120910150803/http://www.theverge.com/2012/5/17/3026590/microsoft-windows-8-developers-windows-store-sandboxing |archive-date=2012-09-10 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=Build: More Details On Building Windows 8 Metro Apps {{!}} PCMag.com |url=http://forwardthinking.pcmag.com/show-reports/287736-build-more-details-on-building-windows-8-metro-apps |archive-url=https://web.archive.org/web/20120217202913/http://forwardthinking.pcmag.com/show-reports/287736-build-more-details-on-building-windows-8-metro-apps |archive-date=2012-02-17 |access-date=2018-06-28}}</ref> — Windows NT 6.2 (2012)
# Windows Server 2012 — Windows NT 6.2 (2012)
# Windows 8.1<ref>{{Cite web |title=Windows 8.1 now available! — Windows Experience Blog |url=https://blogs.windows.com/windowsexperience/2013/10/17/windows-8-1-now-available/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20191103214720/https://blogs.windows.com/windowsexperience/2013/10/17/windows-8-1-now-available/ |archive-date=2019-11-03 |access-date=2018-06-28}}</ref> — Windows NT 6.3 (2013)
# Windows Server 2012 R2 — Windows NT 6.3 (2013)
# Windows 10<ref>{{Cite web |title=Announcing Windows 10 — Windows Experience Blog |url=http://blogs.windows.com/bloggingwindows/2014/09/30/announcing-windows-10/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20150910084428/https://blogs.windows.com/bloggingwindows/2014/09/30/announcing-windows-10/ |archive-date=2015-09-10 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=Windows 10 1511 Build 10586 November Update Is Out, Here’s How To Update Now {{!}} Redmond Pie |url=http://www.redmondpie.com/windows-10-1511-build-10586-november-update-is-out-heres-how-to-update-now/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160103090053/http://www.redmondpie.com/windows-10-1511-build-10586-november-update-is-out-heres-how-to-update-now/ |archive-date=2016-01-03 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=What’s New in Windows 10’s First Big November Update |url=https://www.howtogeek.com/232176/whats-new-in-windows-10s-first-big-update-the-windows-10-fall-update/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20180628153328/https://www.howtogeek.com/232176/whats-new-in-windows-10s-first-big-update-the-windows-10-fall-update/ |archive-date=2018-06-28 |access-date=2018-06-28}}</ref><ref>{{Cite web |title=Windows switch to Git almost complete: 8,500 commits and 1,760 builds each day {{!}} Ars Technica |url=https://arstechnica.com/information-technology/2017/05/90-of-windows-devs-now-using-git-creating-1760-windows-builds-per-day/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170524171707/https://arstechnica.com/information-technology/2017/05/90-of-windows-devs-now-using-git-creating-1760-windows-builds-per-day/ |archive-date=2017-05-24 |access-date=2018-06-28}}</ref> — Windows NT 10.0 (2015)
# Windows Server 2016 — Windows NT 10.1 (2016)
# Windows Server 2019 — Windows NT 10.2 (2019)
# Windows 11 — Windows NT 10.0.22000 (2021)
# Windows Server 2022 — Windows NT 10.3 (2021)
Windows NT аҭаацәара шьаҭас иамоуп апроцессқәа рыбжьара адресқәа рҭыԥқәа реихшара. Процессцыԥхьаӡа иазалху агәынкылара аусура алшара амоуп. Аха, уи азин амаӡам егьырҭ апроцессқәа, адрайверқәа, асистематә код ргәалашәараҿы аҩразы.
Windows NT аҭаацәара ԥхьаҟатәи аус рацәа аоперациатә системақәа ирыҵанакуеит. Апроцессор аамҭа ашара ацәаҳәақәа рыбжьара имҩаԥысуеит "акарусель" апринцип ала. Аоперациатә система акернел аамҭа аквант рзалнахуеит (Windows 2000 аҿы, 20 мс ҟынӡа) зегьы еишьҭаргыланы, зегьы еиԥшу аԥхьагылара рымазар. Аҵәаӷәа иазалху аамҭа аквант мап ацәнакыр ауеит. Абри аҭагылазаашьаҿы, асистема анапхгара ааннакылоит (иазалху аамҭа аквант хыркәшамзаргьы) насгьы анапхгара даҽа ҵәаӷәак ахь иианагоит. Аконтроль даҽа ҵәаӷәак ахь аиагараан, асистема апроцессортә регистрқәа зегьы рҭагылазаашьа RAM аҿы иҷыдоу аструктураҿы еиқәнархоит. Ари аилазаашьа аҵәаӷәа аиҭныԥсахлара ҳәа иашьҭоуп. Аҵәаӷәа аконтекст ахьчара азхоит нас уи анагӡара аиҭалагаразы.
== Windows Plus аҭаацәара ==
Акоммерциатә аалыҵ, Microsoft Windows алшарақәа рхарҭәаара. Иҵыхәтәантәи аҭыжьымҭа Plus! SuperPack, уаҟа иҟан аекранхьчагақәа, атемақәа, ахәмаррақәа, амультимедиатә апликациақәа. Маикрософт Пласс! раԥхьаӡа акәны ирылаҳәан 1994 шықәсазы анвар 31 азы акодтә хьӡы Фростинг ала.
== Асмартфонқәа рзы ОС аҭаацәара ==
[[Афаил:Windows_Phone_8_logo_and_wordmark_(purple).svg|справа|мини|239x239пкс|{{Center|Windows Phone алого}}]]
Аамҭа ҭакԥхықәралатәи аоперациатә системақәа рҭаацәара ҷыдала еиҭаҵуа ахархәагақәа рзы иаԥҵан. ARM, MIPS, SuperH и x86 апроцессорқәа адгылара рымоуп. Егьырҭ Windows аоперациатә системақәа реиԥшымкәа, аҭаацәара аоперациатә системақәа рыҭира мазеиу ахархәагақәа рыхәҭак аҳасабала мацара ауп, иаҳҳәап, асмартфонқәа, аџьыбатә компьютерқәа, GPS-навигаторқәа, MP3-плеерқәа уҳәа убас иҵегьы. Уажәазы, атермин "Windows CE" аоперациатә система аҵәы мацара ауп иаҵанакуа. Иаҳҳәап, Windows Mobile 5.0 иаҵанакуеит Windows CE 5.0 ядро.
Уажәазы, Windows Phone, Windows 10 Mobile ҵакы рымам, избан акәзар Windows Phone, Windows 10 Mobile Android, iOS рзы апопулярра рцәыӡит.
* Windows CE
* Windows Mobile
* Windows Phone
* Windows 10 Mobile
== Windows Иҭарҵо ОС аҭаацәара ==
Windows Embedded - ари еиуеиԥшым аҭаҵоу асистемақәа рҿы ахархәаразы ҷыдала иаԥҵаз аамҭа ҭакԥхықәралатәи аоперациатә системақәа рҭаацәара ауп. Асистематә ядро еицырзеиԥшуп Windows CE аоперациатә системақәа рҭаацәараҿы, насгьы ARM, MIPS, SuperH и x86 апроцессорқәа адгылара рынаҭоит.
Windows Embedded иаҵанакуеит иацҵаны аҭаҵаратә ҟазшьақәа, урҭ рҟны иҟоуп аҩра ахьчаратә фильтр (EWF и FBWF), афлеш-гәынкылара аҟынтәи аҿакра, CD-ROM, аҳа, анхатә система ахҩа ахархәара, уҳәа убас иҵегьы.
Windows аоперациатә системақәа реиԥшымкәа, аҭаацәара аоперациатә системақәа рыҭира ҟаҵоу ахархәагақәа рыхәҭак аҳасабала мацара ауп, иаҳҳәап, АТМқәа, ахәышәтәыгатә еиқәыршәагақәа, анавигациатә еиқәыршәагақәа, аклиент ԥшқақәа, VoIP- терминалқәа, амедиа-плеерқәа, адиджиталтә фреимқәа (альбомқәа), аԥаратә терминалқәа, ашәаратә машьынақәа , егьырҭ ароботқәа .
Абарҭ Windows Embedded OS авариантқәа уажәазы иҟоуп <ref>{{Cite web |title=Connected Devices Что такое Windows Embedded? |url=http://www.microsoft.com/windowsembedded/en-us/about/what.mspx |archive-url=https://web.archive.org/web/20090918145053/http://www.microsoft.com/windowsembedded/en-us/about/what.mspx |archive-date=2009-09-18 |access-date=2009-09-05}}</ref> :
* [[:ru:Windows_Embedded#Windows_Embedded_Compact|Windows Embedded CE]],
* [[:ru:Windows_Embedded_Standard|Windows Embedded Standard]],
* [[:ru:Windows_Embedded_POSReady|Windows Embedded POSReady]],
* [[:ru:Windows_Embedded#Windows_Embedded_Enterprise|Windows Embedded Enterprise]],
* [[:ru:Windows_Embedded#Windows_Embedded_NavReady|Windows Embedded NavReady]],
* [[:ru:Windows_Embedded_Server|Windows Embedded Server]].
== Windows Сервер аҭаацәара ==
Windows Server асервертә системақәа рҭаацәара ауп. Ари аҭаацәара рхы иадырхәоит асервертә компьютерқәеи алаптопқәеи рзы. Абарҭ Windows Server OS авариантқәа уажәы ахархәара рымоуп.
[[Афаил:Windows_Server_2022_logo.svg|мини| Windows Server 2022 ш. алого]]
[[Афаил:2008_Windows_Server_logo.svg|мини| Windows Server 2008 ш. алого]]
* [[:ru:Windows_Server_2003|Windows Server 2003]]
* [[:ru:Windows_Server_2003_R2|Windows Server 2003 R2]]
* [[:ru:Windows_Home_Server_2007|Windows Home Server 2007]]
* [[:ru:Windows_Server_2008|Windows Server 2008]]
* [[:ru:Windows_Server_2008_R2|Windows Server 2008 R2]]
* [[:ru:Windows_Home_Server_2011|Windows Home Server 2011]]
* [[:ru:Windows_Server_2012|Windows Server 2012]]
* [[:ru:Windows_Server_2012_R2|Windows Server 2012 R2]]
* [[:ru:Windows_Server_2016|Windows Server 2016]]
* [[:ru:Windows_Server_2019|Windows Server 2019]]
* [[:ru:Windows_Server_2022|Windows Server 2022]]
== Еилаҵоу апрограммтә еиқәыршәара аалыҵқәа ==
Windows-тә еилазаараҿы иҟоуп «стандарттә» апликациақәа <ref>{{Cite web |title=Бесплатные загрузки для Windows |url=http://windows.microsoft.com/ru-ru/windows/downloads |archive-url=https://web.archive.org/web/20130626234306/http://windows.microsoft.com/ru-RU/windows/downloads |archive-date=2013-06-26 |access-date=2013-06-14}}</ref> еиԥш иҟоу абраузер ( Internet Explorer and Microsoft Edge ), аимеил аклиент ( Outlook Express ма Windows Mail ), амузыкеи авидео рҳәага ( Windows Media ). COM, OLE технологиақәа рыла, урҭ рыхәҭақәа ахԥатәи аган апликациақәа рҿы ахархәара роуеит. Абарҭ аалыҵқәа хәыда-ԥсадоуп, насгьы хәыда-ԥсада ихәыҵаҳәҳәар ауеит Microsoft аофициалтә саит аҟынтәи, аха урҭ рҟынтә шьоукы рышьақәыргыларазы Windows алицензиа змоу аверсиа умазар ауп (Windows аԥхьатәи аверсиақәа рзы мацара ауп ииашоу, Windows 98 инаркны уи асистема иахәҭакуп). Абарҭ апрограммақәа даҽа аоперациатә системақәа рҿы аус рыдулара ҟалоит Windows емуляторқәа ( Wine ) рыла мацара.
Абас еиԥш иҟоу "стандарттә" аалыҵқәа Windows асистемаҿы рылаҵара иазкны аимак-аиҿакқәеи азакәантә еимакқәеи рацәоуп, ахԥатәи аган аԥҵаҩцәа ргәаанагарала, уи аконкуренциа ацәмаҷрахь инагоит, насгьы аконкуренттә аалыҵқәа рыларҵәараҿы аԥынгылақәа аԥнаҵоит. Урҭ лассы-лассы Internet Explorer браузер ахаҭабзиара агәра ргоит, уи апопулярра еилдыркаауеит Windows апакет иахьалаҵоу, насгьы ахархәаҩцәа альтернативақәа рыҟазаара азы адырра ахьмаҷу.
1997 азы Sun Microsystems (уажәы Oracle иатәу) акомпаниа Java атехнологиа алицензиа ахьеилеигаз азы ашьауӷа ақәырҵеит. 2001 азы Microsoft аҟәарҭын шьҭнахит, насгьы еиқәымшәо Java виртуалтә машина иара иалыҵқәа рҟынтәи иаԥнахит <ref>{{Cite web |title=Виртуальная машина Java (Microsoft) |url=http://support.microsoft.com/gp/lifean12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140831134121/https://support.microsoft.com/gp/lifean12 |archive-date=2014-08-31 |access-date=2014-08-19 |publisher=Microsoft |language=ru}}</ref> .
== Алаҵәара ==
[[:ru:Net_Applications|Net Applications]] рыла, 2021 шықәса ианҵәамҭазы, Windows аџьармыкьатә хәҭаа 91 иҟан % <ref>{{Cite web |title=Operating system market share |url=https://www.netmarketshare.com/operating-system-market-share.aspx?options=%7B%22filter%22:%7B%22$and%22:%5B%7B%22deviceType%22:%7B%22$in%22:%5B%22Desktop/laptop%22%5D%7D%7D%5D%7D,%22dateLabel%22:%22Custom%22,%22attributes%22:%22share%22,%22group%22:%22platform%22,%22sort%22:%7B%22share%22:-1%7D,%22id%22:%22platformsDesktop%22,%22dateInterval%22:%22Monthly%22,%22dateStart%22:%222021-08%22,%22dateEnd%22:%222021-08%22,%22segments%22:%22-1000%22%7D |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231010221929/https://www.netmarketshare.com/operating-system-market-share.aspx?options=%7B%22filter%22%3A%7B%22%24and%22%3A%5B%7B%22deviceType%22%3A%7B%22%24in%22%3A%5B%22Desktop%2Flaptop%22%5D%7D%7D%5D%7D%2C%22dateLabel%22%3A%22Custom%22%2C%22attributes%22%3A%22share%22%2C%22group%22%3A%22platform%22%2C%22sort%22%3A%7B%22share%22%3A-1%7D%2C%22id%22%3A%22platformsDesktop%22%2C%22dateInterval%22%3A%22Monthly%22%2C%22dateStart%22%3A%222021-08%22%2C%22dateEnd%22%3A%222021-08%22%2C%22segments%22%3A%22-1000%22%7D |archive-date=2023-10-10 |access-date=2023-09-10 |website=www.netmarketshare.com}}</ref> . Егьырҭ адыррақәа рыла, Windows аџьармыкьатә хәҭаа маҷк еиҵоуп. Уи аиҵахара зегь раԥхьаӡа иргыланы изыхҟьо адунеи зегьы аҿы акомпиутерқәа рыҭира аиҵахара, иара убасгьы аконкурентцәа роперативтә системақәа - macOS, Linux рыхәҭаа аизырҳара ауп. Windows еиуеиԥшым аверсиақәа рҟынтә, StatCounter 2024 шықәсазы, Windows 10 <ref>{{Cite web |title=Desktop Windows Version Market Share Worldwide |url=https://gs.statcounter.com/windows-version-market-share/desktop/worldwide/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190420180627/http://gs.statcounter.com/windows-version-market-share/desktop/worldwide |archive-date=2019-04-20 |access-date=2023-09-10 |website=StatCounter Global Stats |language=en}}</ref> еиҳа еицырдыруа (60.97%).
{| class="wikitable sortable" style="text-align:right"
|+Распространённость версий Windows по данным различных источников
|
|«Net Market Share»,<br /><br />июнь 2011<ref>{{Cite web |title=Desktop Operating System Market Share January 2012 |url=http://marketshare.hitslink.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10&qpcustomd=0&qpsp=149&qpnp=1&qptimeframe=M |archive-url=https://web.archive.org/web/20140201110718/http://marketshare.hitslink.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10&qpcustomd=0&qpsp=149&qpnp=1&qptimeframe=M |archive-date=2014-02-01 |access-date=2013-06-15}}</ref>
|«GoStats.ru»,<br /><br />август 2014<ref>{{Cite web |title=GoStats.ru Интернет-статистика |url=http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20140820 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170926143616/http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20140820 |archive-date=2017-09-26 |access-date=2016-03-06}}</ref>
|«Net Market Share»,<br /><br />август 2014<ref>{{Cite web |title=Operating system market share |url=http://www.netmarketshare.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10&qpcustomd=0 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130621041620/http://www.netmarketshare.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10&qpcustomd=0 |archive-date=2013-06-21 |access-date=2013-06-14}}</ref>
|«GoStats.ru»,<br /><br />август 2015<ref>{{Cite web |title=GoStats.ru Интернет-статистика |url=http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20150831 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170926143914/http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20150831 |archive-date=2017-09-26 |access-date=2015-09-03}}</ref>
|«Net Market Share»,<br /><br />февраль 2016<ref>{{Cite web |title=Operating system market share |url=http://netmarketshare.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10&qpcustomd=0 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512185930/http://www.netmarketshare.com/operating-system-market-share.aspx?qprid=10&qpcustomd=0 |archive-date=2015-05-12 |access-date=2016-03-06}}</ref>
|«GoStats.ru»,<br /><br />февраль 2016<ref>{{Cite web |title=GoStats.ru Интернет-статистика |url=http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20160210 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170926143716/http://monster.gostats.ru/os.xml?id=4267&date=20160210 |archive-date=2017-09-26 |access-date=2016-03-06}}</ref>
|«Net Applications», апрель 2016<ref>{{Cite web |title=Market share for browsers, operating systems and search engines {{!}} News |url=http://www.netmarketshare.com/report.aspx?qprid=10&qpch=350&qpcustomd=0&qpcustomb=&qpsp=207&qpnp=2&qptimeframe=M |archive-url=https://web.archive.org/web/20200810050905/https://netmarketshare.com/report.aspx?qprid=10&qpch=350&qpcustomd=0&qpcustomb=&qpsp=207&qpnp=2&qptimeframe=M |archive-date=2020-08-10 |access-date=2016-05-31 |publisher=www.netmarketshare.com}}</ref>
|«StatCounter», апрель 2016<ref>{{Cite web |title=StatCounter Global Stats - Browser, OS, Search Engine including Mobile Usage Share |url=http://gs.statcounter.com/#desktop-os-ww-monthly-201604-201605-bar |archive-url=https://archive.today/20120526/http://gs.statcounter.com/%23mobile_browser-ww-monthly-201012-201111-bar#desktop-os-ww-monthly-201604-201605-bar |archive-date=2012-05-26 |access-date=2016-05-31 |publisher=gs.statcounter.com}}</ref>
|«StatCounter», ноябрь 2017
|«StatCounter», Март 2019
|«StatCounter», Декабрь 2020
|«StatCounter», Июнь 2022
|«StatCounter», Март 2023
|«StatCounter», октябрь 2024<ref>{{Cite web |title=StatCounter Global Stats - Browser, OS, Search Engine including Mobile Usage Share |url=https://gs.statcounter.com/os-version-market-share/windows/desktop/worldwide |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170210165323/https://gs.statcounter.com/os-version-market-share/windows/desktop/worldwide |archive-date=2017-02-10 |access-date=2024-11-06}}</ref>
|-
!Все версии
|93,32 %
|73,55 %
|91,68 %
|84,76 %
|88,66 %
|90,1 %
|88,77 %
|83,29 %
|76.5 %
|74.21 %
|77.1 %
|75.5 %
|74.14 %
|73.41%
|-
!Windows 11
|0 %
|0 %
|0 %
|0 %
|0 %
|0 %
|0 %
|0 %
|0 %
|0 %
|0 %
|10.96 %
|18.13 %
|35.55%
|-
!Windows 10
|0 %
|0 %
|0 %
|2,87 %
|12,82 %
|29,66 %
|15,34 %
|18,88 %
|40.95 %
|54.78 %
|75.96 %
|71.76 %
|68.75 %
|60.97%
|-
!Windows 8
|0 %
|1,91 %
|12,48 %
|33,67 %
|12,26 %
|20,76 %
|13,04 %
|13,37 %
|9.03 %
|6.55 %
|3.98 %
|3.07 %
|2.31 %
|0.31%
|-
!Windows 7
|28,68 %
|53,92 %
|51,22 %
|40,63 %
|52,34 %
|32,07 %
|47,82 %
|43,95 %
|42.67 %
|33.89 %
|17.68 %
|13.06 %
|9.62 %
|2.62%
|-
!Windows XP
|54,04 %
|13,57 %
|23,89 %
|6,55 %
|11,24 %
|7,42 %
|10,63 %
|7,09 %
|3.89 %
|1.97 %
|0.79 %
|0.4 %
|0.4 %
|0.28%
|}
* [[:ru:Windows_API|Windows API]]
* [[:ru:Windows_API|Windows API]]
* [[:ru:Windows_Script_Host|Windows Script Host]]
* [[:ru:Многозадачность|Многозадачность]]
* [[:ru:Пионеры_Windows|Пионеры]]
== Азгәаҭақәа ==
{{Reflist|2}} | Windows (англыз аҟ. "аԥенџьр"); иркьаҿны Win ) - ари акорпорациа Microsoft аҟынтәи акоммерциатә хатә операциатә системақәа рҭаацәарақәа ргәыԥуп, аграфикатә интерфеис ахархәарала анапхгара аҟаҵара иазынархоу. MS-DOS Windows ажәытәӡатәиуп. Ҭаацәарацыԥхьаӡа акомпиутертә индустриа аҟны иалкаау секторк амаҵ руеит. Активтә Windows аҭаацәарақәа ирыҵанакуеит Windows NT насгьы Windows IoT ; Урҭ рҟны иҟазар ауеит аҭаацәарахәҭақәа (иаҳҳәап, Windows Server ма Windows Embedded Compact ). Идгылоуп – Windows 9x, Windows Mobile и Windows Phone . Раԥхьаӡа, Windows MS-DOS аоперациатә системазы аграфикатә ацҵаратә программан, уи 1980-1990-тәи ашықәсқәа рзы еиҳа инарҭбааны иҟан. Statcounter инақәыршәаны, 2024 шықәса аԥхынразы, 88% рҟынӡа ахатәы компьютерқәа рҿы Windows аоперациатә системақәа аус руеит. Windows аус ауеит ПК-еиқәшәо архитектурақәа рҿы x86, x86-64, насгьы ARM апроцессорқәа рыла. Иҟан иара убасгьы DEC Альфа, MIPS, IA-64, PowerPC, SPARC рзы аверсиақәа.
Microsoft иҵыхәтәантәи аоперациатә система Windows 11 ауп, уи 2021 шықәса ианҵәамҭазы иҭрыжьит насгьы уи ашықәс азы ақәбаҩымза 5 азы иҭыҵит .
Аверсиақәа
Аграфикатә интерфеисқәеи анарҭбаарақәеи DOS азы
справа|мини|300x300пкс|
Windows раԥхьатәи аверсиақәа аоперациатә системақәа зегьы ракәмызт, аха DOS аоперациатә системазы ахарҭәаарақәа ракәын, насгьы еиҳарак афункциа рацәа змоу анарҭбааран, апроцессор аусуратә режим ҿыцқәа рыдгылара, аусура рацәа рыдгылара, ахархәагатә интерфеисқәа рстандартизациа, апликациақәа рыбжьара адыррақәа реимдара, апрограммақәа рыбжьара аиҭныԥсахлара . Аграфикатә интерфеис аԥҵаразы иагәылоу GDI еиԥш USER амыругақәа рхы иадырхәеит. Windows раԥхьатәи аверсиақәа х-модульк рыла ишьақәгылан: KERNEL, GDI, USER. Урҭ рҟынтәи актәи агәынкылара анапхгара, анагӡаратә фаилқәа ралагара, адинамикатә DLL библиотекақәа рҭагалара еиқәнаршәон, аҩбатәи аграфика азы аҭакԥхықәра зду, ахԥатәи – аԥенџьырқәа рзы. Урҭ Intel 8086 инаркны апроцессорқәа рыла аус руан.
Windows 1.0 (1985)
Windows 2.0 (1987) — появилась возможность запуска DOS-приложений в графических окнах, причём каждому приложению предоставлялись полные 640 Кбайт памяти. Улучшена поддержка процессоров 80286. В версии 2.03 (2.0/386) появилась поддержка процессоров 80386.
Windows 2.1 (1988) — полная поддержка всех особенностей процессоров 80286 и 80386.
Windows 3.0 (1990) — улучшена поддержка процессоров 80386 и защищённого режима.
Windows 3.1 (1992) — серьёзная переработка Windows 3.0: устранены UAE (фатальные ошибки прикладных программ), добавлен механизм OLE, печать в режиме WYSIWYG («что видишь, то и получишь»), шрифты TrueType, изменён диспетчер файлов, добавлены мультимедийные функции. Прекращена поддержка процессора 8086 и реального режима.
Windows 3.2 (1994) — китайская версия Windows 3.1. Обновление было ограничено, поскольку оно исправляло только проблемы, связанные со сложной системой написания в китайском языке.
Windows for Workgroups 3.11 (1993) — Windows для рабочих групп, первая версия ОС семейства с поддержкой локальных сетей. В системе также испытывались отдельные усовершенствования ядра, позднее применённые в Windows 95. С этой версии прекращена поддержка процессора 80286 и стандартного режима.
Аԥенџьырқәа 9х аҭаацәара
мини| Windows 9x аҭаацәара актәи асистема алоготип
Ари аҭаацәара раԥхьатәи аоперациатә система, Windows 95, 1995 азы иҭыҵит . Иара иҷыдоу аҷыдаҟазшьақәа рахь иаҵанакуан ахархәаҩтә интерфеис ҿыц, афаилқәа рыхьӡқәа рыдгылара, автоматла аԥшаара, насгьы Plug and Play аперифериатә еиқәыршәарақәа , TCP/IP адгылара ишиашоу асистемаҿы аҟазаара, 32-биттәи апликациақәа раарԥшра алшара. Windows 95 ахархәара аиоуит ԥхьаҟатәи аусурарацәа, насгьы 32-биттәи апликациа зегьы рхатә адрестә ҭыԥ аҿы аус ауан. Ари аҭаацәара иаҵанакуеит Windows 98 , Windows Me .
мини| Windows 9x аҭаацәара аҩбатәи асистема алоготип
Ари аҭаацәара аоперациатә системақәа Windows NT еиԥш ашәарҭадара змаз ахархәаҩцәа рацәа рзы системақәамызт, избан акәзар аиқәшәара амзызқәа ирыхҟьаны ахархәаҩтә интерфейси аграфикатә субсистема зегьы 16-биттәины иаанхеит, насгьы Windows 3.x аҿы иҟоу еиԥшымызт. Ари акод thread-safe ахьыҟамыз азы, аҵаҟатәи асистема ахь ааԥхьарақәа зегьы Win16Lock ҳәа изышьҭоу амутекс аҿы иҭаҳәҳәан, уигьы 16-биттәи апликациа анагӡараан еснагь иаркыз аҭагылазаашьаҿы иҟан. Убас, 16-биттәи апликациа "аҵааршәра" иаразнак OS зегьы ааннакылоит. Аха 1999 ашықәс азы аҩбатәи еиҭарҿыцыз аҭыжьымҭа ҭыҵит.
API Windows NT иадгылоз Win32 API ахәҭак акәын, аха Unicode адгылара ԥкуан . Иара убасгьы иахәҭоу ашәарҭадара амамызт (аобиеқтқәа рҭалара ахьӡынҵақәеи "администратор" аконцепциеи).
Windows 95 MS-DOS 7.0 аҵанакуан, аха уи аҭакԥхықәра 16-биттәи DOS апликациақәа рҭагалареи рынагӡареи рыла иԥкын. Аҵарауаа игәарҭеит Windows 95 ядро, VMM, уи аҵаҟа DOS ахь анеира шалнаршоз, аха уи аҩыза анеирақәа зынӡа имаҷын, насгьы DOS ядро иреиҳау афункциа, FAT афаилтә система, ахархәара амамызт. Азеиԥш ҳәаақәа ирҭагӡаны, VMM-и ҵаҟа иҟоу DOS-и рыбжьара аинтерфеис ахаангьы иҭрыжьуамызт, насгьы DOS-ы иазгәеиҭеит Эндриу Шульман ( Undocumented Windows 95 ) VMM адгылара азы мацара документда ааԥхьарақәа шрымоу.
Windows NT аҭаацәара
Аҭаацәара аоперациатә системақәа уажәы x86, x86-64, ARM архитектурақәа змоу апроцессорқәа рҿы аус руеит . Раԥхьатәи аверсиақәа (4.0 аҟынӡа) RISC апроцессорқәа руакгьы адгылара рырҭон: Alpha, MIPS, PowerPC . Аҭаацәараҿы иҟоу аоперациатә системақәа зегьы 32- мамзаргьы 64-биттәиуп, насгьы MS-DOS аҿакразыгьы аҭахӡам. Ари аҭаацәара мацара ауп асерверқәа рзы аоперациатә системақәа зҵоу. Windows 2000 аҟынӡа, урҭ аусуратә ҭыԥ аверсиа ахьӡ еиԥш иҭыҵит, аха суффикс ацҵаны, иаҳҳәап "Windows NT 4.0 Server" насгьы "Windows 2000 Datacenter Server". Windows Server 2003 инаркны, асервертә операциатә системақәа рыхьӡқәа рыҭоуп асуффикс "Сервер" ацҵаны, насгьы ианҭыҵыз ашықәс.
мини| Windows 11 Алоготип
Windows NT 3.1 (1993)
Windows NT 3.5 (1994)
Windows NT 3.51 (1995)
Windows NT 4.0 (1996)
Windows 2000 — Windows NT 5.0 (2000)
Windows XP — Windows NT 5.1 (2001)
Windows XP 64-bit Edition — Windows NT 5.2 (2003)
Windows Server 2003 — Windows NT 5.2 (2003)
Windows XP Professional x64 Edition — Windows NT 5.2 (2005)
Windows Home Server — Windows NT 5.2 (2007)
Windows Vista — Windows NT 6.0 (2007)
Windows Server 2008 — Windows NT 6.0 (2008)
Windows Small Business Server — Windows NT 6.0 (2008)
Windows 7 — Windows NT 6.1 (2009)
Windows Server 2008 R2 — Windows NT 6.1 (2009)
Windows Home Server 2011 — Windows NT 6.1 (2011)
Windows 8 — Windows NT 6.2 (2012)
Windows Server 2012 — Windows NT 6.2 (2012)
Windows 8.1 — Windows NT 6.3 (2013)
Windows Server 2012 R2 — Windows NT 6.3 (2013)
Windows 10 — Windows NT 10.0 (2015)
Windows Server 2016 — Windows NT 10.1 (2016)
Windows Server 2019 — Windows NT 10.2 (2019)
Windows 11 — Windows NT 10.0.22000 (2021)
Windows Server 2022 — Windows NT 10.3 (2021)
Windows NT аҭаацәара шьаҭас иамоуп апроцессқәа рыбжьара адресқәа рҭыԥқәа реихшара. Процессцыԥхьаӡа иазалху агәынкылара аусура алшара амоуп. Аха, уи азин амаӡам егьырҭ апроцессқәа, адрайверқәа, асистематә код ргәалашәараҿы аҩразы.
Windows NT аҭаацәара ԥхьаҟатәи аус рацәа аоперациатә системақәа ирыҵанакуеит. Апроцессор аамҭа ашара ацәаҳәақәа рыбжьара имҩаԥысуеит "акарусель" апринцип ала. Аоперациатә система акернел аамҭа аквант рзалнахуеит (Windows 2000 аҿы, 20 мс ҟынӡа) зегьы еишьҭаргыланы, зегьы еиԥшу аԥхьагылара рымазар. Аҵәаӷәа иазалху аамҭа аквант мап ацәнакыр ауеит. Абри аҭагылазаашьаҿы, асистема анапхгара ааннакылоит (иазалху аамҭа аквант хыркәшамзаргьы) насгьы анапхгара даҽа ҵәаӷәак ахь иианагоит. Аконтроль даҽа ҵәаӷәак ахь аиагараан, асистема апроцессортә регистрқәа зегьы рҭагылазаашьа RAM аҿы иҷыдоу аструктураҿы еиқәнархоит. Ари аилазаашьа аҵәаӷәа аиҭныԥсахлара ҳәа иашьҭоуп. Аҵәаӷәа аконтекст ахьчара азхоит нас уи анагӡара аиҭалагаразы.
Windows Plus аҭаацәара
Акоммерциатә аалыҵ, Microsoft Windows алшарақәа рхарҭәаара. Иҵыхәтәантәи аҭыжьымҭа Plus! SuperPack, уаҟа иҟан аекранхьчагақәа, атемақәа, ахәмаррақәа, амультимедиатә апликациақәа. Маикрософт Пласс! раԥхьаӡа акәны ирылаҳәан 1994 шықәсазы анвар 31 азы акодтә хьӡы Фростинг ала.
Асмартфонқәа рзы ОС аҭаацәара
справа|мини|239x239пкс|
Аамҭа ҭакԥхықәралатәи аоперациатә системақәа рҭаацәара ҷыдала еиҭаҵуа ахархәагақәа рзы иаԥҵан. ARM, MIPS, SuperH и x86 апроцессорқәа адгылара рымоуп. Егьырҭ Windows аоперациатә системақәа реиԥшымкәа, аҭаацәара аоперациатә системақәа рыҭира мазеиу ахархәагақәа рыхәҭак аҳасабала мацара ауп, иаҳҳәап, асмартфонқәа, аџьыбатә компьютерқәа, GPS-навигаторқәа, MP3-плеерқәа уҳәа убас иҵегьы. Уажәазы, атермин "Windows CE" аоперациатә система аҵәы мацара ауп иаҵанакуа. Иаҳҳәап, Windows Mobile 5.0 иаҵанакуеит Windows CE 5.0 ядро.
Уажәазы, Windows Phone, Windows 10 Mobile ҵакы рымам, избан акәзар Windows Phone, Windows 10 Mobile Android, iOS рзы апопулярра рцәыӡит.
Windows CE
Windows Mobile
Windows Phone
Windows 10 Mobile
Windows Иҭарҵо ОС аҭаацәара
Windows Embedded - ари еиуеиԥшым аҭаҵоу асистемақәа рҿы ахархәаразы ҷыдала иаԥҵаз аамҭа ҭакԥхықәралатәи аоперациатә системақәа рҭаацәара ауп. Асистематә ядро еицырзеиԥшуп Windows CE аоперациатә системақәа рҭаацәараҿы, насгьы ARM, MIPS, SuperH и x86 апроцессорқәа адгылара рынаҭоит.
Windows Embedded иаҵанакуеит иацҵаны аҭаҵаратә ҟазшьақәа, урҭ рҟны иҟоуп аҩра ахьчаратә фильтр (EWF и FBWF), афлеш-гәынкылара аҟынтәи аҿакра, CD-ROM, аҳа, анхатә система ахҩа ахархәара, уҳәа убас иҵегьы.
Windows аоперациатә системақәа реиԥшымкәа, аҭаацәара аоперациатә системақәа рыҭира ҟаҵоу ахархәагақәа рыхәҭак аҳасабала мацара ауп, иаҳҳәап, АТМқәа, ахәышәтәыгатә еиқәыршәагақәа, анавигациатә еиқәыршәагақәа, аклиент ԥшқақәа, VoIP- терминалқәа, амедиа-плеерқәа, адиджиталтә фреимқәа (альбомқәа), аԥаратә терминалқәа, ашәаратә машьынақәа , егьырҭ ароботқәа .
Абарҭ Windows Embedded OS авариантқәа уажәазы иҟоуп :
Windows Embedded CE,
Windows Embedded Standard,
Windows Embedded POSReady,
Windows Embedded Enterprise,
Windows Embedded NavReady,
Windows Embedded Server.
Windows Сервер аҭаацәара
Windows Server асервертә системақәа рҭаацәара ауп. Ари аҭаацәара рхы иадырхәоит асервертә компьютерқәеи алаптопқәеи рзы. Абарҭ Windows Server OS авариантқәа уажәы ахархәара рымоуп.
мини| Windows Server 2022 ш. алого
мини| Windows Server 2008 ш. алого
Windows Server 2003
Windows Server 2003 R2
Windows Home Server 2007
Windows Server 2008
Windows Server 2008 R2
Windows Home Server 2011
Windows Server 2012
Windows Server 2012 R2
Windows Server 2016
Windows Server 2019
Windows Server 2022
Еилаҵоу апрограммтә еиқәыршәара аалыҵқәа
Windows-тә еилазаараҿы иҟоуп «стандарттә» апликациақәа еиԥш иҟоу абраузер ( Internet Explorer and Microsoft Edge ), аимеил аклиент ( Outlook Express ма Windows Mail ), амузыкеи авидео рҳәага ( Windows Media ). COM, OLE технологиақәа рыла, урҭ рыхәҭақәа ахԥатәи аган апликациақәа рҿы ахархәара роуеит. Абарҭ аалыҵқәа хәыда-ԥсадоуп, насгьы хәыда-ԥсада ихәыҵаҳәҳәар ауеит Microsoft аофициалтә саит аҟынтәи, аха урҭ рҟынтә шьоукы рышьақәыргыларазы Windows алицензиа змоу аверсиа умазар ауп (Windows аԥхьатәи аверсиақәа рзы мацара ауп ииашоу, Windows 98 инаркны уи асистема иахәҭакуп). Абарҭ апрограммақәа даҽа аоперациатә системақәа рҿы аус рыдулара ҟалоит Windows емуляторқәа ( Wine ) рыла мацара.
Абас еиԥш иҟоу "стандарттә" аалыҵқәа Windows асистемаҿы рылаҵара иазкны аимак-аиҿакқәеи азакәантә еимакқәеи рацәоуп, ахԥатәи аган аԥҵаҩцәа ргәаанагарала, уи аконкуренциа ацәмаҷрахь инагоит, насгьы аконкуренттә аалыҵқәа рыларҵәараҿы аԥынгылақәа аԥнаҵоит. Урҭ лассы-лассы Internet Explorer браузер ахаҭабзиара агәра ргоит, уи апопулярра еилдыркаауеит Windows апакет иахьалаҵоу, насгьы ахархәаҩцәа альтернативақәа рыҟазаара азы адырра ахьмаҷу.
1997 азы Sun Microsystems (уажәы Oracle иатәу) акомпаниа Java атехнологиа алицензиа ахьеилеигаз азы ашьауӷа ақәырҵеит. 2001 азы Microsoft аҟәарҭын шьҭнахит, насгьы еиқәымшәо Java виртуалтә машина иара иалыҵқәа рҟынтәи иаԥнахит .
Алаҵәара
Net Applications рыла, 2021 шықәса ианҵәамҭазы, Windows аџьармыкьатә хәҭаа 91 иҟан % . Егьырҭ адыррақәа рыла, Windows аџьармыкьатә хәҭаа маҷк еиҵоуп. Уи аиҵахара зегь раԥхьаӡа иргыланы изыхҟьо адунеи зегьы аҿы акомпиутерқәа рыҭира аиҵахара, иара убасгьы аконкурентцәа роперативтә системақәа - macOS, Linux рыхәҭаа аизырҳара ауп. Windows еиуеиԥшым аверсиақәа рҟынтә, StatCounter 2024 шықәсазы, Windows 10 еиҳа еицырдыруа (60.97%).
+Распространённость версий Windows по данным различных источников«Net Market Share»,июнь 2011«GoStats.ru»,август 2014«Net Market Share»,август 2014«GoStats.ru»,август 2015«Net Market Share»,февраль 2016«GoStats.ru»,февраль 2016«Net Applications», апрель 2016«StatCounter», апрель 2016«StatCounter», ноябрь 2017«StatCounter», Март 2019«StatCounter», Декабрь 2020«StatCounter», Июнь 2022«StatCounter», Март 2023«StatCounter», октябрь 2024Все версии93,32 %73,55 %91,68 %84,76 %88,66 %90,1 %88,77 %83,29 %76.5 %74.21 %77.1 %75.5 %74.14 %73.41%Windows 110 %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 %0 %10.96 %18.13 %35.55%Windows 100 %0 %0 %2,87 %12,82 %29,66 %15,34 %18,88 %40.95 %54.78 %75.96 %71.76 %68.75 %60.97%Windows 80 %1,91 %12,48 %33,67 %12,26 %20,76 %13,04 %13,37 %9.03 %6.55 %3.98 %3.07 %2.31 %0.31%Windows 728,68 %53,92 %51,22 %40,63 %52,34 %32,07 %47,82 %43,95 %42.67 %33.89 %17.68 %13.06 %9.62 %2.62%Windows XP54,04 %13,57 %23,89 %6,55 %11,24 %7,42 %10,63 %7,09 %3.89 %1.97 %0.79 %0.4 %0.4 %0.28%
Windows API
Windows API
Windows Script Host
Многозадачность
Пионеры
Азгәаҭақәа |
46090 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Uma_Dhar | Uma Dhar | {{Аиҭагара}}
[[Афаил:U D Indian 1980.jpg|мини]]
'''Принцесса III д-р Ума Дхар Сингх (en-''' Uma Dhar''')''' W.B.C.S.C., B.P.S.C., N.E.T., J.R.F., Ph.D. была индийским философом, изучавшей ум. Она занимала должность адъюнкт-профессора в Университете Видьясагар и была приглашённым преподавателем в Школе когнитивных наук Университета Джадавпур.<ref>{{Cite web|url=https://philpeople.org/profiles/uma-dhar|title=Uma Dhar (Jadavpur University) - PhilPeople|website=philpeople.org|language=en|access-date=2025-04-17}}</ref>
Она получила две общие стипендии от Индийского совета философских исследований (ICPR).<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.yumpu.com/en/document/view/33588608/selection-of-icpr-general-junior-research-fellowship-2013-14|title=selection of icpr general & junior research fellowship 2013-14|last=Yumpu.com|website=yumpu.com|language=en|access-date=2025-04-17}}</ref> Она была делегатом на Втором конгрессе традиционных наук и технологий Индии в Университете Анна, Мадрас, и участвовала в Национальном семинаре по вкладу Шри Ауробиндо в образование и культуру в Университете Джадавпур.
== Образование ==
Она получила должность ассистента профессора философии в Университете Видьясагар после успешного прохождения экзамена и интервью в Комиссии по обслуживанию колледжей Западной Бенгалии. Однако она продолжила свою диссертацию, несмотря на предложение о должности профессора.
Она завершила докторскую степень в Университете Джадавпур под руководством д-ра Амиты Чаттерджи, которая была первым вице-канцлером Университета Президенси в Калькутте. В 2003 и 2013 годах она получила две общие стипендии от ICPR.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|url=https://www.motilalbanarsidass.com/products/mind-and-cognition-an-interdisciplinary-sharing-essays-in-honour-of-amita-chatterjee-in-2-vol-set|title=Mind and Cognition- An Interdisciplinary Sharing,Essays in Honour of A|website=Motilal Banarsidass|language=en|access-date=2025-04-17}}</ref>
Она представила свою исследовательскую работу "Медитация сострадания" на встрече участников ICPR в 2014 году. Также она была пожизненным членом Журнала Индийского совета философских исследований (JICPR).<ref>Annual Report and Accounts- Indian Council of Philosophical research- https://icpr.in/wp-content/uploads/2024/01/2014-15-ICPR-final.pdf</ref>
== Биография ==
Ума Дхар Сингх родилась 21 сентября 1965 года в королевской семье Хатхколы. Она происходила из кашмирско-бенгальской аристократической среды. Она была потомком Раджи Шивнараяна Басу.
Она была праправнучкой Дивана Маюрбханджа Мохини Мохана Дхара, магистра искусств и права. Она также была внучкой принца Сэйлендры Ната Сиркара. Её дядьями были Нрипендра Натх Сиркар и Сатьендра Мохан Дхар.
Её родственниками были Бирендранатх Сиркар, продюсер фильмов и лауреат Падма Бхушан, а также д-р Манджит Мохан Дхар, директор Центрального института исследований лекарств. Её отец, Принц Читтаджит Мохан Дхар, был химическим промышленником и членом парламента.
Ума Дхар Сингх была второй женой Тхакура Раджива Сингха и матерью [[Vinayak Singh Oberoi|принца Тхакура Винайяка Сингха Обероя.]]
== Ссылки ==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Индийские преподаватели]]
[[Акатегориа:Королевская семья Хатхкола]] | мини
Принцесса III д-р Ума Дхар Сингх (en- Uma Dhar) W.B.C.S.C., B.P.S.C., N.E.T., J.R.F., Ph.D. была индийским философом, изучавшей ум. Она занимала должность адъюнкт-профессора в Университете Видьясагар и была приглашённым преподавателем в Школе когнитивных наук Университета Джадавпур.
Она получила две общие стипендии от Индийского совета философских исследований (ICPR). Она была делегатом на Втором конгрессе традиционных наук и технологий Индии в Университете Анна, Мадрас, и участвовала в Национальном семинаре по вкладу Шри Ауробиндо в образование и культуру в Университете Джадавпур.
Образование
Она получила должность ассистента профессора философии в Университете Видьясагар после успешного прохождения экзамена и интервью в Комиссии по обслуживанию колледжей Западной Бенгалии. Однако она продолжила свою диссертацию, несмотря на предложение о должности профессора.
Она завершила докторскую степень в Университете Джадавпур под руководством д-ра Амиты Чаттерджи, которая была первым вице-канцлером Университета Президенси в Калькутте. В 2003 и 2013 годах она получила две общие стипендии от ICPR.
Она представила свою исследовательскую работу "Медитация сострадания" на встрече участников ICPR в 2014 году. Также она была пожизненным членом Журнала Индийского совета философских исследований (JICPR).Annual Report and Accounts- Indian Council of Philosophical research- https://icpr.in/wp-content/uploads/2024/01/2014-15-ICPR-final.pdf
Биография
Ума Дхар Сингх родилась 21 сентября 1965 года в королевской семье Хатхколы. Она происходила из кашмирско-бенгальской аристократической среды. Она была потомком Раджи Шивнараяна Басу.
Она была праправнучкой Дивана Маюрбханджа Мохини Мохана Дхара, магистра искусств и права. Она также была внучкой принца Сэйлендры Ната Сиркара. Её дядьями были Нрипендра Натх Сиркар и Сатьендра Мохан Дхар.
Её родственниками были Бирендранатх Сиркар, продюсер фильмов и лауреат Падма Бхушан, а также д-р Манджит Мохан Дхар, директор Центрального института исследований лекарств. Её отец, Принц Читтаджит Мохан Дхар, был химическим промышленником и членом парламента.
Ума Дхар Сингх была второй женой Тхакура Раджива Сингха и матерью принца Тхакура Винайяка Сингха Обероя.
Ссылки
Акатегориа:Индийские преподаватели
Акатегориа:Королевская семья Хатхкола |
46189 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Акмол | Акмол | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|zoom1=11}}
'''Акмол''' ({{lang-kk|Ақмол, ''Aqmol''}}), ԥасатәи ахьӡ 2007 шықәсанӡа '''Малиновка''' ({{lang-kk|Malīnovka}}) — [[Ҟазахсҭан]] иҟоу ақыҭа, [[Акмолатәи аобласт]] арегионалтә центр.<ref>{{cite web |author= |title=Сайт Музейно-мемориальный комплекса «АЛЖИР» |url=http://alzhir.kz/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141216185305/http://alzhir.kz/ |archivedate=2014-12-16 |lang= |url-status=dead}}</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Ҟазахсҭан анхарҭаҭыԥқәа]] | Акмол (), ԥасатәи ахьӡ 2007 шықәсанӡа Малиновка () — Ҟазахсҭан иҟоу ақыҭа, Акмолатәи аобласт арегионалтә центр.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Ҟазахсҭан анхарҭаҭыԥқәа |
46197 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адаргьынцәа | Адаргьынцәа | [[АФаил:Даргинский флаг.svg|альт=Даргинский флаг|мини|Адаргьынцәа рбираҟ<ref>{{Cite web |url=http://www.vexillographia.ru/russia/minority.htm |title=Флаги различных национальностей России |access-date=2015-02-13 |archive-date=2020-11-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201125163820/http://vexillographia.ru/russia/minority.htm |url-status=live }}</ref>]]
'''Адаргьынцәа''' ({{lang-dar|Дарганти}}) — [[Даӷьсҭан]]тәи жәларуп, [[Кавказ]] ажәларқәа иреиуоуп, ҭоурыхла Даӷьсҭан агәҭантәи ахәҭаҿы инхоит. Урҭ европатәи араса кавказтәи атип иаҵанакуеит. Адаргьынтәи адинхаҵаҩцәа Шафии мазҳаб аҟны иҟоу асунниттә ислам рыдыркылоит.
Даӷьсҭан Ареспублика ауааԥсыра рҟынтә 17% даргьынцәа роуп. 2002 шықәсазы Урыстәылазегьтәи ауааԥсыра рҭаҩра инақәыршәаны, 510 нызқьҩык адаргьынцәа ыҟан, урҭ рҟынтә 426 нызқьҩык Даӷьстан инхон. 2010 шықәсазы Урыстәылазегьтәи ауааԥсыра рыԥхьаӡара инақәыршәаны, Урыстәыла инхон 589,386 даргьынцәа, урҭ рҟынтә 490,384 Даӷьстан инхон; 2021 шықәсазы Урыстәылазегьтәи ауааԥсыра рҭаҩра инақәыршәаны, 626,601 уаҩы ыҟан, урҭ рҟынтә 521,381 уаҩы Даӷьсҭан инхон.
== Абызшәа ==
Адаргьынцәа ирҳәоит [[Нхыҵ-Кавказтәи абызшәатә ҭаацәара]] анах-даӷьсҭантәи аҟәша иаҵанакуа адаргьын абызшәа. [[Адаргьын бызшәа]] адиалектқәа рацәаны ишоуп, урҭ рахь иаҵанакуеит акушински, урахински, цудахарски, каитагски, кубачи, чырагски, мегебски уҳәа убас иҵегьы.
== Адин ==
Ажәытәан урҭ адинтә ҵасқәа ирықәныҟәон, насгьы еиуеиԥшым ахьӡқәа рыла еицырдыруаз еиуеиԥшым анцәахәқәа ирымҵахырхәон.
Ԥыҭрак ашьҭахь урҭ [[ақьырсианра]] рыдыркылеит, [[14-тәи ашәышықәса]] инаркны еиҳарак [[аԥсылманра]] рыдыркылеит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Адаргьынцәа| ]]
[[Акатегориа:Кавказтә жәларқәа]] | Адаргьынцәа () — Даӷьсҭантәи жәларуп, Кавказ ажәларқәа иреиуоуп, ҭоурыхла Даӷьсҭан агәҭантәи ахәҭаҿы инхоит. Урҭ европатәи араса кавказтәи атип иаҵанакуеит. Адаргьынтәи адинхаҵаҩцәа Шафии мазҳаб аҟны иҟоу асунниттә ислам рыдыркылоит.
Даӷьсҭан Ареспублика ауааԥсыра рҟынтә 17% даргьынцәа роуп. 2002 шықәсазы Урыстәылазегьтәи ауааԥсыра рҭаҩра инақәыршәаны, 510 нызқьҩык адаргьынцәа ыҟан, урҭ рҟынтә 426 нызқьҩык Даӷьстан инхон. 2010 шықәсазы Урыстәылазегьтәи ауааԥсыра рыԥхьаӡара инақәыршәаны, Урыстәыла инхон 589,386 даргьынцәа, урҭ рҟынтә 490,384 Даӷьстан инхон; 2021 шықәсазы Урыстәылазегьтәи ауааԥсыра рҭаҩра инақәыршәаны, 626,601 уаҩы ыҟан, урҭ рҟынтә 521,381 уаҩы Даӷьсҭан инхон.
Абызшәа
Адаргьынцәа ирҳәоит Нхыҵ-Кавказтәи абызшәатә ҭаацәара анах-даӷьсҭантәи аҟәша иаҵанакуа адаргьын абызшәа. Адаргьын бызшәа адиалектқәа рацәаны ишоуп, урҭ рахь иаҵанакуеит акушински, урахински, цудахарски, каитагски, кубачи, чырагски, мегебски уҳәа убас иҵегьы.
Адин
Ажәытәан урҭ адинтә ҵасқәа ирықәныҟәон, насгьы еиуеиԥшым ахьӡқәа рыла еицырдыруаз еиуеиԥшым анцәахәқәа ирымҵахырхәон.
Ԥыҭрак ашьҭахь урҭ ақьырсианра рыдыркылеит, 14-тәи ашәышықәса инаркны еиҳарак аԥсылманра рыдыркылеит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Кавказтә жәларқәа |
46201 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Vercetti_Regular | Vercetti Regular | [[Афаил:Vercetti Regular font specimen.svg|мини|Vercetti Regular]]
'''Vercetti Regular''' — Филиппос Фрагкогианниси Ричард Мандонеи еимадаз шрифт, [[2022]].<ref>{{cite web |last=Dohmann |first=von Antje |date=2022-09-19 |title=Freefont Vercetti |url=https://page-online.de/typografie/freefont-vercetti |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20250220003407/https://page-online.de/typografie/freefont-vercetti/ |archive-date=2025-02-21 |accessdate=2023-12-08 |website=PAGE online}}</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
== Азхьарԥшқәа ==
* [https://filipposfragkogiannis.com/fonts/vercetti-regular Аофициалтә саит]
* [http://amicale.li/en.html Licence Amicale]
* [https://fontsinuse.com/typefaces/210877/vercetti Fonts In Use (Vercetti)]
[[Акатегориа:Ашрифтқәа]]
[[Акатегориа:2022 шықәсазы ицәырҵит]] | Vercetti Regular — Филиппос Фрагкогианниси Ричард Мандонеи еимадаз шрифт, 2022.
Азгәаҭақәа
Азхьарԥшқәа
Аофициалтә саит
Licence Amicale
Fonts In Use (Vercetti)
Акатегориа:Ашрифтқәа
Акатегориа:2022 шықәсазы ицәырҵит |
46228 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Жәанызқь | Жәанызқь | {{Аҵакырацәара|{{PAGENAME}}|10 000 (аҵакырацəара)}}
{| class="infobox" style="width: 20em;"
|-
! colspan="2" style="text-align:center; font:10em verdana; background:#ccc;"| 10000
|-
|}
'''10000''' ('''жәанызқь''') — [[Иԥсабаратәу ахыԥхьаӡара]].
{{Commons cat|10000 (number)}}
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
{{Иԥсабаратәу ахыԥхьаӡарақәа}}
[[Акатегориа:Иԥсабаратәу ахыԥхьаӡарақәа| 10000]] | 10000
10000 (жәанызқь) — Иԥсабаратәу ахыԥхьаӡара.
Ахьарԥшқәа
10000 |
46193 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Кочубеи_(Даӷьсҭан) | Кочубеи (Даӷьсҭан) | '''Кочубеи''' ({{lang-ru|Кочубей}}) — [[Даӷьсҭан]] [[Тарумовтәи араион]] аҿы иҟоу қыҭоуп. Кочубеи ақыҭа ақыҭанхамҩа шьақәнаргылоит, уи аҩнуҵҟа ауаа ахьынхо ҭыԥ заҵәыкны иҟоуп.<ref>{{cite web |author = |url = http://docs.cntd.ru/document/802037479 |title = Закон Республики Дагестан от 13 января 2005 года № 6 «О статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан» |lang = ru |website = docs.cntd.ru |date = |accessdate = 2020-06-08 |archive-date = 2015-02-03 |archive-url = https://web.archive.org/web/20150203165602/http://docs.cntd.ru/document/802037479 }}</ref>
Аҳәынҭқарратә еибашьраан абригада акомандаҟаҵаҩ И. А. Кочубеи ихьӡ ахҵоуп.
== Аҭоурых ==
[[18-тәи ашәышықәса]]зы, иахьатәи аҭыԥ аҿы иҟан «Кара Аџьармыкьа» («Аџьармыкьа Еиқәа»), [[Аҩада-Мраҭашәаратәи Кавказ]] аҿы зегь реиҳа идуу амаҵуҩцәа рџьармыкьақәа иреиуаз.<ref>Иноземцева Е. И., Виноградов Б. В. ''К вопросу о работорговле в Дагестане в XVII – начале XIX века''. Вопросы северокавказской истории. Армавир — 2000 ш. 5. выпуск, ад. 21-27. {{ru icon}}</ref>
== Ауааԥсыра ==
Урыстәылазегьтәи ауааԥсыра рҭаҩра (2010) инақәыршәаны, уа инхон абарҭ ажәларқәа:<ref>{{cite web |url = http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=VPN2002_2010L |title = Данные Всероссийской переписи населения 2010 года |access-date = 2017-10-22 |archive-date = 2014-06-09 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140609151116/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=VPN2002_2010L }}</ref>
{|class="standard sortable"
|-
!Амилаҭ
!Ахыԥхьаӡара,<br>ҩык.
!Азегьы<br>рыхәҭаа (%)
|-
|[[Аварцәа]]
| align="right" | 2811
| align="right" | 38,7 %
|-
|[[аурысцәа]]
| align="right" | 1930
| align="right" | 26,5 %
|-
|[[Адаргьынцәа]]
| align="right" | 1814
| align="right" | 24,9 %
|-
|[[Алакцәа]]
| align="right" | 148
| align="right" | 2,0 %
|-
|[[Акумыкцәа]]
| align="right" | 132
| align="right" | 1,8 %
|-
|[[Алезгинцәа]]
| align="right" | 79
| align="right" | 1,1 %
|-
|[[Ақырҭцәа]]
| align="right" | 77
| align="right" | 1,1 %
|-
|егьы
| align="right" | 281
| align="right" | 3,9 %
|-
|азеиԥш
| align="right" | 7272
| align="right" | 100 %
|}
== Адин ==
; Ақьырсианра
* Аԥшьа Николаи Аџьашьахәыҟаҵаҩ иныха, насгьы аҳәахьатә школ
; Аԥсылманра
* 3 џьаамаки медресаки.
== Ахьарԥшқәа ==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Даӷьсҭан]] | Кочубеи () — Даӷьсҭан Тарумовтәи араион аҿы иҟоу қыҭоуп. Кочубеи ақыҭа ақыҭанхамҩа шьақәнаргылоит, уи аҩнуҵҟа ауаа ахьынхо ҭыԥ заҵәыкны иҟоуп.
Аҳәынҭқарратә еибашьраан абригада акомандаҟаҵаҩ И. А. Кочубеи ихьӡ ахҵоуп.
Аҭоурых
18-тәи ашәышықәсазы, иахьатәи аҭыԥ аҿы иҟан «Кара Аџьармыкьа» («Аџьармыкьа Еиқәа»), Аҩада-Мраҭашәаратәи Кавказ аҿы зегь реиҳа идуу амаҵуҩцәа рџьармыкьақәа иреиуаз.Иноземцева Е. И., Виноградов Б. В. К вопросу о работорговле в Дагестане в XVII – начале XIX века. Вопросы северокавказской истории. Армавир — 2000 ш. 5. выпуск, ад. 21-27.
Ауааԥсыра
Урыстәылазегьтәи ауааԥсыра рҭаҩра (2010) инақәыршәаны, уа инхон абарҭ ажәларқәа:
АмилаҭАхыԥхьаӡара,ҩык.Азегьырыхәҭаа (%)Аварцәа 2811 38,7 %аурысцәа 1930 26,5 %Адаргьынцәа 1814 24,9 %Алакцәа 148 2,0 %Акумыкцәа 132 1,8 %Алезгинцәа 79 1,1 %Ақырҭцәа 77 1,1 %егьы 281 3,9 %азеиԥш 7272 100 %
Адин
Ақьырсианра
Аԥшьа Николаи Аџьашьахәыҟаҵаҩ иныха, насгьы аҳәахьатә школ
Аԥсылманра
3 џьаамаки медресаки.
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Даӷьсҭан |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.