id
stringlengths 3
5
| url
stringlengths 31
83
| title
stringlengths 1
53
| raw_mediawiki
stringlengths 62
67.1k
| text
stringlengths 15
67k
|
|---|---|---|---|---|
42822 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Telegram | Telegram | [[Афаил:Telegram 2019 Logo.svg|мини|Telegram алого]]
'''Telegram''', Телеграм (ажәытә бырзен бызшәа аҟынтә τῆλε “ихараны” + ажәытә бырзен γράμμα “аҩымҭа”) — атекст, абжьынҵа, авидео дырраҭарақәа, иара убасгьы аклеиткақәеи(астикерқәа), афотосахьақәа, аформатрацәа змоу афаилқәа рфункциақәа змоу [[Аплатформақәа рыбжьара иаразнактәи аацҳарақәа рышьҭра асистема]](мессенџьер) ауп.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://telegram.org/ Аофициалтә саит]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Апрограммеиқәыршәара]] | Telegram, Телеграм (ажәытә бырзен бызшәа аҟынтә τῆλε “ихараны” + ажәытә бырзен γράμμα “аҩымҭа”) — атекст, абжьынҵа, авидео дырраҭарақәа, иара убасгьы аклеиткақәеи(астикерқәа), афотосахьақәа, аформатрацәа змоу афаилқәа рфункциақәа змоу Аплатформақәа рыбжьара иаразнактәи аацҳарақәа рышьҭра асистема(мессенџьер) ауп.
Азхьарԥшқәа
Аофициалтә саит
Акатегориа:Апрограммеиқәыршәара |
42829 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсуа_ҳәызба | Аԥсуа ҳәызба | [[Афаил:Абхазский Нож.jpg|мини|Аԥсуа ҳәызба]]
'''Аԥсуа ҳәызба'''— [[аԥсуаа]] традициала ирымоу рыҳәызба. Абжьааԥны 13-25 см аура иамоуп, амҵәыжәҩа 11-12 см раҟара иҟоуп.Аҟәаҟәа аиҟәҟьараҿы иаабац ҵәҩануп, аҵыхәа ажәпара 3 мм иреиҵамкәа ауп ишыҟоу.Амҵәыжәҩа абыкь ала иҟаҵоуп, лассы-лассы ԥштәырацәала (еиқәаҵәа - аурохқәа, абубфало абыкь, еиҳа илашо абыкь мамзаргьы ашьац, ацә абаҩқәа ҭарҵоит) мамзаргьы ажәҵыс амҿы иалхуп. Амҵәыжәҩа аформа еиҳа игьежьуп, аха уеизгьы аганахьала маҷк иҟьаҟьоуп.Амҵәыжәҩаи аҟәаҟәеи рыҭбаара еиԥшуп, 20-25 мм ҟынӡа. Арӷьарахьтәи аган ала иашәҵоуп, напыҩбагьы рыла ишәыхуеит. Аџьар амаӡам. Аԥсуа џьма амҵәыжәҩа ахы аҿы аихатә мацәаз ыҟоуп, уи аџьма аҭра ирласны иалхразы ацәа ҟаҵаны иҟаҵоу ашьаҳага ақәырҵоит.
==Аҳәызба аҭоурых==
Ари аҳәызба ахыҵхырҭа аҭоурых ажәытәӡатәи аамҭақәа рахь иаҵанакуеит. Аԥсуа хьшьи ашәарыцаҩи рыҳәызба даара ижәытәӡатәиу маҭәахәуп, ашәышықәсақәа рзы аформеи аҵаки ԥсахрақәада иаанхеит иара. | Аԥсуа ҳәызба— аԥсуаа традициала ирымоу рыҳәызба. Абжьааԥны 13-25 см аура иамоуп, амҵәыжәҩа 11-12 см раҟара иҟоуп.Аҟәаҟәа аиҟәҟьараҿы иаабац ҵәҩануп, аҵыхәа ажәпара 3 мм иреиҵамкәа ауп ишыҟоу.Амҵәыжәҩа абыкь ала иҟаҵоуп, лассы-лассы ԥштәырацәала (еиқәаҵәа - аурохқәа, абубфало абыкь, еиҳа илашо абыкь мамзаргьы ашьац, ацә абаҩқәа ҭарҵоит) мамзаргьы ажәҵыс амҿы иалхуп. Амҵәыжәҩа аформа еиҳа игьежьуп, аха уеизгьы аганахьала маҷк иҟьаҟьоуп.Амҵәыжәҩаи аҟәаҟәеи рыҭбаара еиԥшуп, 20-25 мм ҟынӡа. Арӷьарахьтәи аган ала иашәҵоуп, напыҩбагьы рыла ишәыхуеит. Аџьар амаӡам. Аԥсуа џьма амҵәыжәҩа ахы аҿы аихатә мацәаз ыҟоуп, уи аџьма аҭра ирласны иалхразы ацәа ҟаҵаны иҟаҵоу ашьаҳага ақәырҵоит.
Аҳәызба аҭоурых
Ари аҳәызба ахыҵхырҭа аҭоурых ажәытәӡатәи аамҭақәа рахь иаҵанакуеит. Аԥсуа хьшьи ашәарыцаҩи рыҳәызба даара ижәытәӡатәиу маҭәахәуп, ашәышықәсақәа рзы аформеи аҵаки ԥсахрақәада иаанхеит иара. |
42827 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адиан-ԥҳа,_Кьасариа_Никәала-иԥҳа | Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Кьасариа Адиан
|даҽа ахьӡ=Кьасариа Чачба
|афото=Gerb Dadiani-Mingrelskii.svg
|амаҵура=[[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуатәи Агьежьыра анапхгаҩы]]
|инаркны=[[1848]]
|рҟынӡа=[[1858]]
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алықьсандр]]
|аҭынха=[[Чачба, Гьаргәал (Абжьыуатәи)|Гьаргәал]]
|аира арыцхә=[[1803]]
|аира аҭыԥ=[[Жәыргьыҭ]], [[Гыртәыла аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1862]]
|аԥсыжра аҭыԥ=[[Кәтол]], [[Абжьыуатәи Агьежьыра]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]]
|ани аби=Екатерина (Ката) Амаршьан<br />Никәала Адиан
|ахаҵа=[[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алықьсандр Чачба]]
}}
'''Кьасариа Чачба-Адиан''' ([[1803]], [[Жәыргьыҭ]] – [[1862]], [[Кәтол]]) — [[Абжьыуатәи Агьежьыра]] анапхгаҩы, [[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алықьсандр (Алы-беи)]] иԥшәмаԥҳәыс, ԥхьаҟатәи [[Абжьыуатәи Агьежьыра]] анапхгаҩы [[Чачба, Григори (Абжьыуатәи)|Гьаргәал]] иан.
== Аҿара ==
Аҳкәажә Кьасариа Никәала-иԥҳа ́Адианԥҳа диит 1803 ш. Никәала Ду (''Диди Нико)'' иҭаацәараҿ<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf}}</ref>. Жәиԥшь шықәса анылхыҵуаз, 1817 ш., ԥҳәысс дигоит [[Абжьыуатәи Агьежьыра]] анапхгаҩы - [[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алықьсандр (Алы-беи) Чачба]] (1815 ш. Ақьырсианра зыдызкылаз)<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2017|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Астатиа ахьӡ=Сафар-беи|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8XpIugs6x-EXeWDwMbpp6yl5uzm2AUEaXY4KqSrjI29-6_yM7QuJAoPPoX4Q_MpVo0M7MouEcng6kW-wgfyOq4WbSEoZAefWuRiA1HyNnJTCgcZVHxpHiyh5SBuGlaoXLKyPr5iaHSjeRvpkvku6rvpkweRXL8pylp6-vvIg6ae5mWevNz2tk09nP8jjqTU7rOceal4fYoyAwyylSN584dsjgTkiw_ViV-TDiDpiUzc4jZJ9wc1h3Z06-eR8nBdTVqJThC2GErGFA_LeKWl09VSr5UBoJEaj_A_V_LVfk1apt6kAhtfKuQSfSM7UnbbNaGPBs5CZWWRMJYavXXIjMUJl7a-wcXbC9-TpmSUqUIwmJxlIRmgLKUVXVV4baUwes9K7KWa5T6YzX7PfXKS0-tRbL1aVevUS9H-kKFYVX12OdgJDJ5OiRPQNLeL0gARaBTICB4oEfL2kuLcXXuydky1DDSGsTnF4ywEd5z_7cANgIdYWQZXRJwdHAuL1AxvHegMCna18FaK2RxJRV-Axdo9fHy-koJqJUMCfGTuptbF2nypXFOpw_T-IbSmeu5igxAWNn5arJ6QM_p7CAXuN9HLsraDwdCQvIc78nHOtSFJOiTZjP7rWRzrfR7wFqAGf7PhEzhh1OIoMNlzXy9DK7spAhn_j5p5q6nO6plDHIGhR4zXX3X7lYrL3-H8rd5gfObXm5nGK0UDJid2VkR9g3QH0-Vf1HZA39NrRVfFcL7SGFXfCPCfKs5UmGof79UfByOjOgHbe4YeB_wnWo8mOQfxQxO0zdNNAK1RMCCALoUksRqB_uZUpQRf4yjHwYZDi-xAqjGqj2g67k_qUu7XXRX&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdTRyYzVPeWFTWS1TMVh0THdQLUlZOHduVVNjTTUzaFBhU1FudVR4Z1RvcG13WW41cjlYVVphRSw,&sign=54d9ab6b07da347a9190178610a2d38a&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpmMT7VeGoKkwcf-ExRIiqmU5Dkm6eAEm2EQsynzQSHwrG-DDmEr3l4zqDe4E4hTt4KrDE402Ly7kqdfmhv_yRFA7ZLCvgaWFTGtAbaHKoSc8nnf6Se-Ac3kqZCWsdIlXWenN2ZBT2eWZa8ONei6EjP0u1l44lX1tYLI0VsSN9Iwo,&l10n=ru}}</ref>. Лхаҵа [[абжьыуаа]] рҟны анырра ду иман. Аха аҵыхәтәантәи ашықәсқәа раан [[Абжьыуаа|абжьыуааи]] ҵабалааи [[Кәтол]] иақәлон, [[абжьыуаа]] рыҩнқәа рыблон. Зныкымкәан [[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алықьсандр]] ихан рыблон. Иҟалап [[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алықьсандр]] игәабзиара зырԥсыҽызгьы убри акәзар. Аха аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы иԥҳацәеи, иԥацәеи, бзиа иибоз Кьасариа ицын. 1848 шықәсазы [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуатәи Аԥсны]] анапхгаҩы, аҭауад [[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алықьсандр Чачба]] иԥсҭазаара далҵит<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1847|Ажәла=Селезнев|Ахьӡ=Михаил|Астатиа ахьӡ=Кавказ аҭҵараазы|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Марсктә Акадеттә Корпус|Азхьарԥш=https://elib.rgo.ru/safe-view/123456789/218284/1/MDAyX1JfMjAxNi0xMS0wNy0xNycyMycyOS5wZGY=}}</ref>. Кьасариа лхаҵа анышә дамардеит [[Кәтол]], аҭырқәцәа рстиль ала иҟаҵаз аҩнаҟны, иаартыз акаршәраҿы, аҵлақәа рацәаны иахьеиҭаҳаз<ref name=":1" />. Иԥсра ашьҭахь анапхгаҩы иԥхықәрақәа налыгӡон.
== Агьежьыра анапхгара аҭара ==
Лхала данаанха лыҽлырӷәӷәеит. Селезнев Кьасариа илызкны ииҩыз абри ауп:
''«Кьасариа ақьырсианреи, лхьыԥшцәа рзинқәеи рҵасқәеи ирызкны ҳанлацәажәоз, ҳара лҭоурых ҳацныҟәеит, насгьы зегьы агәра ргар ҳалшоит лара даараӡа аҟәыӷара шлымоу, лгәы ҟәышны ишыҟоу»''<ref name=":1" />.
Аҳкәажә Кьасариа даараӡа иџьашьахәыз аҭеиҭыԥш лыман, уи Селезневгьы иҳәоит:
''«Уаанӡатәи арыцҳарақәеи 45 шықәса лхыҵреи, Кьасариа лыԥшӡара макьана инагӡаны ирҭынчӡом; лхы-лҿы зегьы ҟаԥшьуп, аурымтә апрофиль аманы…»''<ref name=":1" />.
Кьасариа бзиа илбон аԥсуа маҭәақәа рышәҵара. Уи азыҳәан [[абжьыуаа]] даара бзиа дырбон. Кьасариа асасдкылара лыман. Лыбзоурала аҳ Михаилеи аҳкәажә [[Адианԥҳа, Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа|Алықьсандреи]] еибадыреит, анаҩс ачара руит лыдгьылқәа рҟны (ақ. Кәыдры)<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2022|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳра 19-тәи ашәышықәса 20-тәи – 50-тәи шықәсқәа рзы|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Акьыԥхь аҩны|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Gumba_M_Abhazskoe_knyazhestvo_v_20_50_godah_XIX_veka_2022.pdf}}</ref>. 1846 ш. Михаил иԥа - [[Чачба, Гьаргь Михаил-иԥа|Гьаргь]], Кьасариеи лхаҵеи рахь дрышьҭит, ааӡаразы. Кьасариа анырра ду лыман, уи азы амзыз бзиагьы иҟан. Лыԥҳа аиҳабы Елизавета, лаб иԥсы анҭаз, Дал зтәыз [[Амаршьан, Баҭал-беи|Баҭал-беи]] диҳәахьан. Лара лыԥҳа Русудан, 1849 ашықәс азы, ԥҳәысс дигеит Шәантәыла аҵыхәтәантәи аҳ – [[Дадышь, Кәасҭа|Кәасҭа (Мырзаҟан) Дадышь]]<ref name=":0" />. Кьасариа лыԥҳа еиҵбы-Марҭа, ԥҳәысс дигеит Химкәрас Амаршьан иԥа, Маҳмед-гереи. 1848 ш. инаркны 1858 ш. рҟынӡа Кьасариа Чачба-Адиан, ари Аԥсны ахәҭаҿы анапхгара азылуан. Карла Серена ишылҩуаз ала, аинформаторцәа изларҳәо ала:
''«Лара ҟәыӷарыла анапхгара ҟалҵон, уи атәылаҿацә аҿы алахтыра ажәла лаҵара лҽазылшәон, еиҳаракгьы ақьырсианра ашьақәыргылара далахәын. Абарҭ аџьабаақәа рзы Аимператор Никәала I аџьар лиҭеит. Анаҩс, 1858 ш. амчра лыҷкәын Гьаргәал иахь ииасит, уи Аԥсны Урыстәылатәи аимпериа иалалаанӡа аҳра иуан»''.
[[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуатәи Агьежьыраҟны]] Кьасариа даара пату лықәырҵон. Абас ауп Карла Серена уи илызкны ишылҩуаз:
''«Алыбеи анышә дамардеит Кәтол, уаҟа иахьагьы инхо иԥа Гьаргәал аныха иргылеит, уи аартра ду иани иашьцәеи ргәалашәара иазкны имҩаԥысит...Ҳаҭыр ду зқәу аҳкәажә Кьасариа лгәалашәараҿы акырӡа аҵакы змаз ацеремониа аҽазыҟаҵарақәа раан саргьы срылахәын»''<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1999|Ажәла=Карла|Ахьӡ=Серена|Астатиа ахьӡ=Аԥсны акәша-мыкәша аныҟәара.|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Абаза|Азхьарԥш=https://disk.yandex.ru/d/oJQsjPT63MSEWe}}</ref>''.''
== Аԥсра ==
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-05 в 19.41.04 3349ac88.jpg|мини|Кьасариа дахьамадоу ауахәама<ref name=":2" />]]
1862 ш. Кьасариа [[Чачба (аҵакырацәара)|Чачба]]-[[Адиан]] лыԥсҭазаара далҵоит. Дамадоуп [[Кәтол]].
== Ахәыҷқәа ==
Кьасариа илыхшеит 6-ҩык ахәыҷкәа:
* [[Чачба, Григори (Абжьыуатәи)|Гьаргәал Алықьсандр-иԥа]] (1819-02.02.1898) - [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжь.Агьежь.]] анапхгаҩы (1858-1864).
* Елизавета (Есма-ҳаным) Алықьсандр-иԥха-(1821-1858).
* Русудан (Едылҳан) Алықьсандр-иԥҳа-(1828-01.19.1866).
* Марҭа (Кәакәала) Алықьсандр-иԥҳа-(1830-1858).
* Леуан (Мажара) Алықьсандр-иԥҳа-(1832-26.01.1870).
* Никәала (Гыд) Алықьсандр-иԥҳа-(1833-1884).
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1803 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1862 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Адианаа]] | Кьасариа Чачба-Адиан (1803, Жәыргьыҭ – 1862, Кәтол) — Абжьыуатәи Агьежьыра анапхгаҩы, Алықьсандр (Алы-беи) иԥшәмаԥҳәыс, ԥхьаҟатәи Абжьыуатәи Агьежьыра анапхгаҩы Гьаргәал иан.
Аҿара
Аҳкәажә Кьасариа Никәала-иԥҳа ́Адианԥҳа диит 1803 ш. Никәала Ду (Диди Нико) иҭаацәараҿ. Жәиԥшь шықәса анылхыҵуаз, 1817 ш., ԥҳәысс дигоит Абжьыуатәи Агьежьыра анапхгаҩы - Алықьсандр (Алы-беи) Чачба (1815 ш. Ақьырсианра зыдызкылаз). Лхаҵа абжьыуаа рҟны анырра ду иман. Аха аҵыхәтәантәи ашықәсқәа раан абжьыуааи ҵабалааи Кәтол иақәлон, абжьыуаа рыҩнқәа рыблон. Зныкымкәан Алықьсандр ихан рыблон. Иҟалап Алықьсандр игәабзиара зырԥсыҽызгьы убри акәзар. Аха аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы иԥҳацәеи, иԥацәеи, бзиа иибоз Кьасариа ицын. 1848 шықәсазы Абжьыуатәи Аԥсны анапхгаҩы, аҭауад Алықьсандр Чачба иԥсҭазаара далҵит. Кьасариа лхаҵа анышә дамардеит Кәтол, аҭырқәцәа рстиль ала иҟаҵаз аҩнаҟны, иаартыз акаршәраҿы, аҵлақәа рацәаны иахьеиҭаҳаз. Иԥсра ашьҭахь анапхгаҩы иԥхықәрақәа налыгӡон.
Агьежьыра анапхгара аҭара
Лхала данаанха лыҽлырӷәӷәеит. Селезнев Кьасариа илызкны ииҩыз абри ауп:
«Кьасариа ақьырсианреи, лхьыԥшцәа рзинқәеи рҵасқәеи ирызкны ҳанлацәажәоз, ҳара лҭоурых ҳацныҟәеит, насгьы зегьы агәра ргар ҳалшоит лара даараӡа аҟәыӷара шлымоу, лгәы ҟәышны ишыҟоу».
Аҳкәажә Кьасариа даараӡа иџьашьахәыз аҭеиҭыԥш лыман, уи Селезневгьы иҳәоит:
«Уаанӡатәи арыцҳарақәеи 45 шықәса лхыҵреи, Кьасариа лыԥшӡара макьана инагӡаны ирҭынчӡом; лхы-лҿы зегьы ҟаԥшьуп, аурымтә апрофиль аманы…».
Кьасариа бзиа илбон аԥсуа маҭәақәа рышәҵара. Уи азыҳәан абжьыуаа даара бзиа дырбон. Кьасариа асасдкылара лыман. Лыбзоурала аҳ Михаилеи аҳкәажә Алықьсандреи еибадыреит, анаҩс ачара руит лыдгьылқәа рҟны (ақ. Кәыдры). 1846 ш. Михаил иԥа - Гьаргь, Кьасариеи лхаҵеи рахь дрышьҭит, ааӡаразы. Кьасариа анырра ду лыман, уи азы амзыз бзиагьы иҟан. Лыԥҳа аиҳабы Елизавета, лаб иԥсы анҭаз, Дал зтәыз Баҭал-беи диҳәахьан. Лара лыԥҳа Русудан, 1849 ашықәс азы, ԥҳәысс дигеит Шәантәыла аҵыхәтәантәи аҳ – Кәасҭа (Мырзаҟан) Дадышь. Кьасариа лыԥҳа еиҵбы-Марҭа, ԥҳәысс дигеит Химкәрас Амаршьан иԥа, Маҳмед-гереи. 1848 ш. инаркны 1858 ш. рҟынӡа Кьасариа Чачба-Адиан, ари Аԥсны ахәҭаҿы анапхгара азылуан. Карла Серена ишылҩуаз ала, аинформаторцәа изларҳәо ала:
«Лара ҟәыӷарыла анапхгара ҟалҵон, уи атәылаҿацә аҿы алахтыра ажәла лаҵара лҽазылшәон, еиҳаракгьы ақьырсианра ашьақәыргылара далахәын. Абарҭ аџьабаақәа рзы Аимператор Никәала I аџьар лиҭеит. Анаҩс, 1858 ш. амчра лыҷкәын Гьаргәал иахь ииасит, уи Аԥсны Урыстәылатәи аимпериа иалалаанӡа аҳра иуан».
Абжьыуатәи Агьежьыраҟны Кьасариа даара пату лықәырҵон. Абас ауп Карла Серена уи илызкны ишылҩуаз:
«Алыбеи анышә дамардеит Кәтол, уаҟа иахьагьы инхо иԥа Гьаргәал аныха иргылеит, уи аартра ду иани иашьцәеи ргәалашәара иазкны имҩаԥысит...Ҳаҭыр ду зқәу аҳкәажә Кьасариа лгәалашәараҿы акырӡа аҵакы змаз ацеремониа аҽазыҟаҵарақәа раан саргьы срылахәын».
Аԥсра
мини|Кьасариа дахьамадоу ауахәама
1862 ш. Кьасариа Чачба-Адиан лыԥсҭазаара далҵоит. Дамадоуп Кәтол.
Ахәыҷқәа
Кьасариа илыхшеит 6-ҩык ахәыҷкәа:
Гьаргәал Алықьсандр-иԥа (1819-02.02.1898) - Абжь.Агьежь. анапхгаҩы (1858-1864).
Елизавета (Есма-ҳаным) Алықьсандр-иԥха-(1821-1858).
Русудан (Едылҳан) Алықьсандр-иԥҳа-(1828-01.19.1866).
Марҭа (Кәакәала) Алықьсандр-иԥҳа-(1830-1858).
Леуан (Мажара) Алықьсандр-иԥҳа-(1832-26.01.1870).
Никәала (Гыд) Алықьсандр-иԥҳа-(1833-1884).
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1803 шықәсазы ииз
Акатегориа:1862 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Адианаа |
42830 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адианаа | Адианаа | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Адиан
|афото ахҵара=
|афото=Gerb Dadiani-Mingrelskii.svg
}}
'''Адианаа''' ({{lang-ka|დადიანი}}) — агырқәа рҭауадшьҭра, . Аурыс традициаҿы - Дадиановы. Дадиани рыҩнқәа ҩба ыҟан: Актәи адинастиа Адиан - 1691 шықәсанӡа аҳра руан. Гәриатәи аҳра анапхгаҩцәа рхылҵшьҭра еиԥшуп. Урҭ рышьҭрақәа Урыстәылаҟа ицеит, урҭ Дадиановы ҳәа ажәлала еицырдыруеит<ref>https://ru.wikisource.org/wiki/РБС/ВТ/Дадьяновы</ref>. Аҩбатәи адинастиа Адиан - Чиковани рҭауадшьҭра рҟынтә, 1691 инаркны 1866 рҟынӡа аҳра руан<ref>https://ru.wikisource.org/wiki/РБС/ВТ/Дадиан_(князья)</ref>. Актәи адинастиа Адиани рҳаҭгәын Цаленџьыха иҟан, Қьырса Аиқәырхаҩ иныхабааҿы, аҩбатәи – Марҭвилтәи Аныхабааҿ.
== Агыртәыла Ампыҵакҩыцәа ==
Актәи адинастиа
* Вардан I - (? - 1184)
* Вардан II - (1184-1213 мамзаргьы 1180-тәи ашықәсқәа - 1190-тәи ашықәсқәа рҟынӡа)
* Шьаргьыл - (1213-1250 мамзаргьы 1220-тәи ашықәсқәа - 1240-тәи ашықәсқәа), иԥа
* Вардан III - (1250-1260 мамзаргьы 1240-тәи ашықәсқәа - 1250-тәи ашықәсқәа), иԥа
* Цотне - (1260-1300 мамзаргьы 1270-тәи ашықәсқәа - 1290-тәи ашықәсқәа рҟынӡа), иашьа
* Гьаргь I - (1300 (мамзаргьы 1293 рҟынӡа) - 1323), иԥа
* Мамиа I - (1323-1345), иԥа
* Гьаргь II - (1345-1384), иԥа
* Вамеҟ I - (1384-1396), иԥа
* Мамиа II - (1396-1414), иԥа
* Липарит I - (1414-1470), иԥа
* Шьамадавле - (1470-1474 (мамзаргьы 1473)), иԥа
* Вамеҟ II - (1474-1482), иабшьа (иашьа?)
* Липарит II - (1482-1512), Шамадавле иԥа
* Мамиа III - (1512-1532 (мамзаргьы 1533)), иԥа
* Леуан I - (1532 (мамзаргьы 1533) - 1546), иԥа
* Гьаргь III - (1546-1573 и 1578 (мамзаргьы 1574) - 1582), иԥа
* Мамиа IV - (1573-1578 (мамзаргьы 1574-1574) и 1582-1590), иашьа
* Манча I - (1590-1611), иԥа
* Леуан II - (1611-1657), иԥа
* Липарит III - (1657-1658), иашьаиԥа
* Вамеҟ III - (1658-1661), иабшьа (Георги Липартиани иԥа)
* Леуан III - (1661-1681), иабиашьаиԥа (Леван II иашьа иԥа)
* Леуан IV - (1681-1691), иԥа
=== Аҩбатәи адинастиа (Чиковани) ===
* Гьаргь IV - (1691 (мамзаргьы 1700) - 1704 и 1710-1715 (мамзаргьы 1714))
* Кац I - (1704-1710), иԥа
* Бежьан I - (1715 (мамзаргьы 1714) - 1728), иашьа
* Отиа I - (1728-1757 (мамзаргьы 1758)), иԥа
* Кац II - (1757 (мамзаргьы 1758) - 1788), иԥа
* Григол I - (1788-1791, 1794-1802 и 1802-1804), иԥа
* Мана II - (1791-1793), иашьа
* Ҭариел - (1793-1794 и 1802-1802), иашьа
* Леуан V - (1804-1840), иашьаиԥа (Григоль I иԥа)
* Дауҭ I - (1840-1853), иԥа
* Никәала I - (1853-1867), иԥа
* Кац I ихылҵшьҭрақәа Агыртәыла анапхгара азыруан 1803 шықәсаҟынӡа, аҭауад Григол Адиан Урыстәыла атәылауаҩра анидикылоз ашас иаҳасабала. 1867 ашықәсазы, аҳәынҭқар Никәала Адиан аҵыхәтәан Агыртәыла азинқәа Урыстәыла анапы ианиҵеит, насгьы иара ихаҭеи ихылҵшьҭрақәа рҟынтәи еиҳабыз рзы аҳратә хьӡи аҳәынҭқар Агыртәиқәа ажәлеи иоуит; иашьа Андреи аҳәынҭқар Дадиани-Агыртәи ажәла иоуит, уи аҭаацәара егьырҭ аҟәшақәагьы ажәла Дадиан-Гыртәиқәа ныҟәыргоит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Адианаа| ]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи аамсҭацәа]] | Адианаа () — агырқәа рҭауадшьҭра, . Аурыс традициаҿы - Дадиановы. Дадиани рыҩнқәа ҩба ыҟан: Актәи адинастиа Адиан - 1691 шықәсанӡа аҳра руан. Гәриатәи аҳра анапхгаҩцәа рхылҵшьҭра еиԥшуп. Урҭ рышьҭрақәа Урыстәылаҟа ицеит, урҭ Дадиановы ҳәа ажәлала еицырдыруеитhttps://ru.wikisource.org/wiki/РБС/ВТ/Дадьяновы. Аҩбатәи адинастиа Адиан - Чиковани рҭауадшьҭра рҟынтә, 1691 инаркны 1866 рҟынӡа аҳра руанhttps://ru.wikisource.org/wiki/РБС/ВТ/Дадиан_(князья). Актәи адинастиа Адиани рҳаҭгәын Цаленџьыха иҟан, Қьырса Аиқәырхаҩ иныхабааҿы, аҩбатәи – Марҭвилтәи Аныхабааҿ.
Агыртәыла Ампыҵакҩыцәа
Актәи адинастиа
Вардан I - (? - 1184)
Вардан II - (1184-1213 мамзаргьы 1180-тәи ашықәсқәа - 1190-тәи ашықәсқәа рҟынӡа)
Шьаргьыл - (1213-1250 мамзаргьы 1220-тәи ашықәсқәа - 1240-тәи ашықәсқәа), иԥа
Вардан III - (1250-1260 мамзаргьы 1240-тәи ашықәсқәа - 1250-тәи ашықәсқәа), иԥа
Цотне - (1260-1300 мамзаргьы 1270-тәи ашықәсқәа - 1290-тәи ашықәсқәа рҟынӡа), иашьа
Гьаргь I - (1300 (мамзаргьы 1293 рҟынӡа) - 1323), иԥа
Мамиа I - (1323-1345), иԥа
Гьаргь II - (1345-1384), иԥа
Вамеҟ I - (1384-1396), иԥа
Мамиа II - (1396-1414), иԥа
Липарит I - (1414-1470), иԥа
Шьамадавле - (1470-1474 (мамзаргьы 1473)), иԥа
Вамеҟ II - (1474-1482), иабшьа (иашьа?)
Липарит II - (1482-1512), Шамадавле иԥа
Мамиа III - (1512-1532 (мамзаргьы 1533)), иԥа
Леуан I - (1532 (мамзаргьы 1533) - 1546), иԥа
Гьаргь III - (1546-1573 и 1578 (мамзаргьы 1574) - 1582), иԥа
Мамиа IV - (1573-1578 (мамзаргьы 1574-1574) и 1582-1590), иашьа
Манча I - (1590-1611), иԥа
Леуан II - (1611-1657), иԥа
Липарит III - (1657-1658), иашьаиԥа
Вамеҟ III - (1658-1661), иабшьа (Георги Липартиани иԥа)
Леуан III - (1661-1681), иабиашьаиԥа (Леван II иашьа иԥа)
Леуан IV - (1681-1691), иԥа
Аҩбатәи адинастиа (Чиковани)
Гьаргь IV - (1691 (мамзаргьы 1700) - 1704 и 1710-1715 (мамзаргьы 1714))
Кац I - (1704-1710), иԥа
Бежьан I - (1715 (мамзаргьы 1714) - 1728), иашьа
Отиа I - (1728-1757 (мамзаргьы 1758)), иԥа
Кац II - (1757 (мамзаргьы 1758) - 1788), иԥа
Григол I - (1788-1791, 1794-1802 и 1802-1804), иԥа
Мана II - (1791-1793), иашьа
Ҭариел - (1793-1794 и 1802-1802), иашьа
Леуан V - (1804-1840), иашьаиԥа (Григоль I иԥа)
Дауҭ I - (1840-1853), иԥа
Никәала I - (1853-1867), иԥа
Кац I ихылҵшьҭрақәа Агыртәыла анапхгара азыруан 1803 шықәсаҟынӡа, аҭауад Григол Адиан Урыстәыла атәылауаҩра анидикылоз ашас иаҳасабала. 1867 ашықәсазы, аҳәынҭқар Никәала Адиан аҵыхәтәан Агыртәыла азинқәа Урыстәыла анапы ианиҵеит, насгьы иара ихаҭеи ихылҵшьҭрақәа рҟынтәи еиҳабыз рзы аҳратә хьӡи аҳәынҭқар Агыртәиқәа ажәлеи иоуит; иашьа Андреи аҳәынҭқар Дадиани-Агыртәи ажәла иоуит, уи аҭаацәара егьырҭ аҟәшақәагьы ажәла Дадиан-Гыртәиқәа ныҟәыргоит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Қырҭтәылатәи аамсҭацәа
Акатегориа:Урыстәылатәи аамсҭацәа |
42806 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Амаршьан,_Рабиа-ҳаным | Амаршьан, Рабиа-ҳаным | {{Акарточка ауаҩы|ахьӡ=Рабиа-ҳаным Амаршьанԥҳа|даҽа ахьӡ=Рабиа Кац-иԥҳа Амаршьанԥҳа|афото=Рабиа.jpg|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=Ҵабал, [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]].|аԥсра арыцхә=[[1820]]|аԥсра аҭыԥ=[[Кәтол]], [[Абжьыуатәи Агьежьыра]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]].|аԥсыжра аҭыԥ=[[Кәтол]]|адин=аԥсылманра|ахаҵа=[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи |Қьалышь-беи]]|амаҵура=аҳкәажә}}'''Рабиа-ҳаным Амаршьанԥҳа''' - [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|аҳ Қьалышь-беи]] ахԥатәи иԥҳәыс. Анырра ду змоу аҳкәажә.<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭа}}</ref>
== Аира ==
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-04 в 19.31.37 a2e7e739.jpg|мини|''Рабиа-ҳаным лхаҵа - [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Аԥсҳа Қьалышь-беи]] (1780-1808).'']]
Рабиа-ҳаным Амаршьанԥҳа инықәырԥшны диит XVIII ашә. 60-тәи шықәсқәа аҵыхәтәа рзы [[Ҵабалтәи абаа|Ҵабал]] , анырра ду змаз ҵабалтәи аҭауад ''Кац Амаршьан'' иҭаацәараҿы.
== Аҳ иԥҳәыс ==
1783 шықәсазы Рабиа-ҳаным ԥҳәысс дигоит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|аҳ Қьалышь-беи Чачба]]<ref name=":0" />. Иара убри ашықәсан [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] иԥа [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] ааӡара дылгеит<ref name=":0" />.
1804 ш. Қьалышь-беи зықәранаӡахьоу иԥацәа адгьылқәа риҭон. Урҭ иреин Рабиа лԥацәа – [[Чачба, Меҳмед-беи|Меҳмед-беии]] [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беии]]<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2012|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гасан%20бей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkff_Oy8lHgVp-cm4yCK8lO1AyN28AYAa4jMcQsPuY--Ns0aRXq8_zhp0gPw8BW16Vt-fzMslOqtQpkTt2gdbpkCoF5rFW3Evwgcp4XXrN3ZNUP4f2b0s5ahe-5gQGkcKGupfgrDrzMu3KIetxNALN1kG5pYujN2bY-NqeQhGJfmTeg85XfeeIy8x8y6kmpvUQUjLmC8CKukFOrT-6jsiMIgnKhKf1qYcCUWVo7XEEkq3MHDFBrGcPZWo3jXUA8bcZ20S24NqqAnpDRKWq993HYu-YhcHUyzBZCY9DFcYcHcZtTZ7pGA_AVZD6ESJXfkq8qvcqiJf33UCzSjJUhTyxZveknM7h6rJozOrzo7mNbeXeEbpfoWPkk7qjUr7II8jXxI7ZR34bUG0a_6cZtkHXfpJZ9oSYjFgJ1IrJ3v6pROg_nrqoTB6DutIUCKxv4v9zCiYK5dyQ5A1OFgYqllcwZdo8k0TBH35ktvXgY_3NLlmkQ6L9LHl1ytmW_bCWkPzAox0aeFHZO7pSdzh4g7Hmo0nYYoRDbkcEzzH_zMJWmkWwdof-ZCXI-cjqMFbEFUPwRxnd2PNTpE-yH8G-xoZWbFUuYulHhTVa_JHUbYEzBXFdEMteo__Piu9hFvldmBbCV3IUxNr1568hxIf2thS3DHlntb22XBEvSDY5vltuLXpW4ULMHc6hPDZCHOeiIEayOimMtlP3AOABQygJyrCeqJGj8JDaQfx9dCP5t-hL-zt5ph66gykdHGM4WqPcr3HUVOfeOcLVoBbckZHH0Kg1FRtrV0ezRig3RD0xRcbQn5QAAOPlGGxXKtQroOEDViqXBlU2K0fkdFF662qgb04k_9j7ooPkNWoqQEMkplDn-evmn52GINeqFzZOKceoA0MxakdEbMqudQcOwIc1BZcWVO50ycVqvEUtMekBQHY1VI3eqTXXTvgdT0cVC5f83mQYTGfYr5CXz8J7bNrzm7itSXa9GQ141mnpAUKyZcWK32X0JFiwAfBwPI,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3A4RFBRYllnUTNMZS01bGlEMUV5OFFwSDRwVF9qR3ZwODFBRDByVV9FdThEMjRwelNTck5fR1pMb1N4aDJxdGwybC1BR200aHlveWpjajh4Z2xOWGdzNVpqOTB4dll4Zyw,&sign=f8ade0d2bc8f7f1d7805db60a50079ac&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zpdchXrzO7rLrSlsxqM8n3mjjj-bjV9xGlu8rw9ly3C0AOWwWw430_Dwod171c61lp921Uk3jCfy219s4FuqcLoZNysOQbe-Pt_Ytv5qEpqa&l10n=ru|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Астатиа ахьӡ=Ҳасан-беи}}</ref>. [[Чачба, Меҳмед-беи|Меҳмед-беи]] [[Мырзаҟан]] напгаҩыс дҟалеит, избанзар ԥыхьатәи анапхгаҩы [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуан Чачба]] иқәрахь днеихьан. Убри иахҟьаны, [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуан]] [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы имаҵура дамырхырц рыӡбеит, аха дгьылда даанырмыжьеит, [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] адгьыл ииҭеит Ԥаҳәлан ақыҭа<ref name=":0" />. Лԥа [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] [[Гәыма (атәылаҿацә)|Аҟәа Агьежьыра]] анапхгаҩыс дҟалеит.<ref name=":1" />
== Аԥҳәысеибахара ==
1808 шықәсазы лаҵарамза ҩба рзы [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи ахырӷәарҭаҿы]] дыршьит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|аҳ Қьалышь-беи]], Рабиагьы дыԥҳәысеибахеит<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2017|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=келешбей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkff_Oy8lHgVp-cm4yCK8lO1AyN28AYAa4jMcQsPuY--Ns0aRXq8_zhp0gPw8BW16Vt-fzMslOqtQpkTt2gdbpkCoF5rFW3Evwgcp4XXrN3ZNUP4f2b0s5ahe-5gQGkcKGupfgrDrzMu3KIetxNALN1kG5pYujN2bY-NqeQhGJfmTeg85XfeeIy8x8y6kmpvUQUjLmC8CKukFOrT-6jsiMIgnKhKf1qYcCUWVo7XEEkq3MHDFBrGcPZWo3jXUA8bcZ20S24NqqAnpDRKWq993HYu-YhcHUyzBZCY9DFcYcHcZtTZ7pGA_AVZD6ESJXfkq8qvcqiJf33UCzSjJUhTyxZveknM7h6rJozOrzo7mNbeXeEbpfoWPkk7qjUr7II8jXxI7ZR34bUG0a_6cZtkHXfpJZ9oSYjFgJ1IrJ3v6pROg_nrqoTB6DutIUCKxv4v9zCiYK5dyQ5A1OFgYqllcwZdo8k0TBH35ktvXgY_3NLlmkQ6L9LHl1ytmW_bCWkPzAox0aeFHZO7pSdzh4g7Hmo0nYYoRDbkcEzzH_zMJWmkWwdof-ZCXI-cjqMFbEFUPwRxnd2PNTpE-yH8G-xoZWbFUuYulHhTVa_JHUbYEzBXFdEMteo__Piu9hFvldmBbCV3IUxNr1568hxIf2thS3DHlntb22XBEvSDY5vltuLXpW4ULMHc6hPDZCHOeiIEayOimMtlP3AOABQygJyrCeqJGj8JDaQfx9dCP5t-hL-zt5ph66gykdHGM4WqPcr3HUVOfeOcLVoBbckZHH0Kg1FRtrV0ezRig3RD0xRcbQn5QAAOPlGGxXKtQroOEDViqXBlU2K0fkdFF662qgb04k_9j7ooPkNWoqQEMkplDn-evmn52GINeqFzZOKceoA0MxakdEbMqudQcOwIc1BZcWVOxJjv6GoyriXCL2KSH0OHkujoxg0yguXU5tsv8baGx0kv-RdU22rqXYNEA99O16mRvLWXT2i5Nxbn0BPu3Lr1lopDPx26SkaE,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzSHVrdDJ6bHdjVl9WNG5fT1RpUU9ueUN1Ykczb1VSR3NpaGdiS3FWcEVBMCw,&sign=c13c5b5d4c12dccf49906a94fd123320&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVnO0hMNWh8B-mO9CWtA-v-jL5rYh84cG8MKx24A2E_3sC4LpMSKaeF_TSsjrxo-bKJvBf6IZfbcw1R6IjKPH645XM3wVHt21_E,&l10n=ru|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Астатиа ахьӡ=Қьалышь-беи}}</ref>. Нанҳәа 10 аҽны аин. И.В. Гудович азин аиҭеит аҳиԥа [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] ацхыраара ирҭарц, [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы ҿыц Манчеи Чачба [[Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа|Агыртәыла аҳкәажәи]] (Агыруа-Леҷхәымтәи рырдыԥхьала) лыруааи, иара убас аурыс архәҭақәа ҩ-ҟәырак<ref name=":2" />. Урҭ аруаа иманшәалаз аҭыԥ аҿы ианнеи, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ацхыраара ду изааит.
[[Ԥаҭ|Ԥуҭтәи]] акомендант Қәычықә-беи Чачба (иабшьаиԥа) х-ӷбак рыла ар иманы абаагәарахь днеит, «абзарбзанқәеи аџьаԥҳаныи змаз асқьарцәа ргәыԥ», 300-ҩык рҟынӡа азыхәцәеи дгьылла иааит.<ref name=":2" /> Иара убас, аҭырқәа хәыцра змаз аԥсуа аамсҭара [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] идгылеит, урҭ дрылан иашьа гәакьа [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]]. Уи аамҭазы Рабиеи лԥа [[Чачба, Баҭал-беи|Баҭал-беии]] Аҟәатәи ахырӷәарҭаҿ иаан. Абаа зынӡа дгьылла узаадгымлакәа иҟалеит.
Ирылшоз аиҿцәажәарақәа рымҩаԥгара заҵә ракәын. Аха [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] иҽирӷәӷәон. Дара ирылшеит Рабиа-ҳаными лыҷкәын [[Чачба, Баҭал-беи|Баҭал-беии]] реиқәырхара, урҭ рзыҳәан [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] ашасқәа ииҭеит<ref name=":3">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2017|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3623-Gumba_M_Seferbey_2017.html|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Астатиа ахьӡ=Сафар-беи}}</ref>.
== Лроль аполитикаҿ ==
[[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қалеи]] агара арратә ҽазыҟаҵарақәеи, аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] имчраан [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] адлареи ирыцны, Урыстәыла Афинансқәа Рминистрра, аимператор ихьӡала аусԥҟа аиқәыршәара иалагеит – аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи (Гьаргь) Чачба]] шықәсыктәи ауалафахәы иҭаразы 2500 [[Амааҭ|мааҭ]] араӡынла, ианԥса, аҳкәажә, шықәсык ахь 1500 [[Амааҭ|мааҭ]] араӡныла<ref name=":3" />. Аурыс хадара, Аԥсны аҭынчразы еиԥш, иԥсыз [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] иԥҳәыс, Рабиа-ҳаным, ауалафахәы лыҭара азы аӡбара рыдыркылеит, избан акәзар лара еицырдыруа ҵабалтәи ҭауад, Ҵабал аҟны анырра ду змаз, иԥҳа лакәын. Адокумент аҿы иануп: <blockquote>''Ҵабалуаа Аԥсни Агыртәылеи ирзааигәоу жәларуп, аӡәгьы ихьыԥшым ҳәа ҳҳәар ҳалшоит... Аԥсныҵәҟьагьы ауаа лара (Рабиа-ҳаным) ҳаҭыр лықәырҵоит. Уи адагьы, хҩык аԥацәа лымоуп, урҭ рҟынтә ҩыџьа, уажәы рашьа еиҳабы Сефер Али-беи иҳәатәы иазыӡырҩуеит, аха зегьы ирзеиԥшу аҵашьыцра рымоуп''<ref name=":3" />. </blockquote>Аҟәа-Қале агара аҽазыҟаҵара ианаҿыз, аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] ихаҭа иҭыԥ уадаҩын. Имазара аҟынтәи хашәалахәык иоуӡомызт, ианԥсеи иареи (Рабиа-ҳаным) цхыраарак рымамызт. Абри аҭагылазаашьа аҳ Сафар-беи Урыстәылатәи ахадара аҟынтәи аԥаратә цхыраара даҳәартә иҟаиҵон: <blockquote>''... ианԥсеи иареи ирыҩсыз аамҭазы итәанчаҩхәы рышьҭразы...''<ref name=":3" />. </blockquote>Иҟалап аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] ихаҭагьы [[Гыртәыла аҳра|Агыртәыла]] даныҟаз, ииашаҵәҟьаны, хашәалахәык имоузар, мамзаргьы уи зынӡа имаҷны иҟазар. Аха Рабиа-ҳаным лганахьала уи ҟалашьа амамшәа убоит, избанзар аҳ [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] данԥсы ашьҭахь, [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абааш]] аҟынтәи лхы данақәиҭха ашьҭахь, лԥа, аҳиԥа [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беии]] лареи ртәарҭа Кьалашәыртәи амазарахь ииаган (уи аҩбатәи аҳҭнықалақьны ишыҟаз ҳәа ҳҳәар ҳалшоит)<ref name=":1" />. Аинрал А.П. Тормасов аполковник Ф.Ф. Симанов адҵа ииҭоит атәанчаҩхәы ахԥатәи ахәҭа риҭарц, [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] 2500 [[Амааҭ|мааҭ]] араӡныла, иангьы 1500 [[Амааҭ|мааҭ]] раӡныла<ref name=":3" />. Убасҟан, аинрал [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] игәиҽаниҵоит, Аҳәынҭқар Аимператор ауалафахәы аҭара далагарц азы адҵа шиҭаз [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылатәи Аимпериа]] аҿаԥхьа ҭоуба аныҟаиҵалак ашьҭахь, иара убасгьы иазгәеиҭоит иазалху аԥара ''«...ԥхьаҟатәи апансионат, насгьы динхаҵара здызкыло ауаа рацәа рышьақәгыларазы амҩақәа роурц азы...»''<ref name=":3" />.
Нанҳәа мзазы [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] иргахьан. Аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] икәша-мыкәша иҟаз ҳрылацәажәозар, иаҳгәалаҳаршәап акаԥдан-алеитенант Дото ицәыригаз аҳасабырба, уаҟа ианын урҭ ақалақь ианалала, ауаа рацәаҩны ишырԥылаз, урҭ рыбжьара дгылан Рабиа-ҳаными лԥацәеи Ҳасан-беии, Баҭал-беии<ref name=":3" />. Рабиа-ҳаным лцәырҵра абас ала еилыркаатәуп: ишдыру еиԥш, [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қалеи]] рымпыҵахалара маҷк ишагыз, лара уаанӡа Иҳараку ауалафахәы лырҭахьан, аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] аҭоуба ҟаиҵаанӡагьы, уи хәҭак алоура азин лыман. Афинансқәа Рминистрра «атәанчаҩхәы» аԥхьаӡараан, адокументқәа ишаадырԥшуа ала, Рабиа-ҳаным еицырдыруаз аҳ [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] иԥҳәыс лаҳасабала мацара акәымкәа, ''«раԥхьатәи анырра змаз Ҵабалтәи аҭауад иԥҳа»'' лаҳасабала аныррагь ду лыман, уи аамҭазы даара акыр зҵазкуаз.
Убри аҟнытә, лара «Ҵабал ауааԥсыреи» Урыстәылатәи арратә еиҳабыреи реизыҟазаашьақәа рҿы абжьаҟазак лаҳасабала лхы алалырхәыр лылшон, насгьы анырра ҟалҵар лылшон<ref name=":3" />. Ахыҵхырҭа иазгәанаҭоит: <blockquote>''Ари ажәлар (ҵабалаа) рҿы анырра ду лымоуп... лҭаацәаратә еизыҟазаашьақәа ирыхҟьаны, лажәақәа ҳаҭыр ду рықәҵоуп, аԥсуа жәларгьы даараӡа ҳаҭыр лықәырҵоит''<ref name=":3" />. </blockquote>Лымкаала ҳазлацәажәо аҳиԥа Ҳасан-беи иоуп, иан леиԥш, ажәлар рҿы аҳаҭыр ду змаз, ахьӡ-аԥша змаз иакәын. Абраҟа иазгәаҭатәуп аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абааш]] импыҵахаларазы раԥхьаӡа акәны иқәымҿиаз аҽазышәарақәа раан (1808) Рабиа-ҳаным лхы дақәиҭтәра шилшаз [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]], [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] хыԥхьаӡара рацәала ашасцәа ииҭарц акәхеит. Еилкаауп, уи ҵаҵӷәыда ишыҟамыз, убасҟангьы еилкаан, анырра ӷәӷәа змаз Рабиа-ҳаными лхәыҷцәеи, аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] имчра еиҳагьы иарӷәӷәаразы даара ишхәарҭоу.
== Ҭырқәтәыла адгылара ==
1812 шықәсазы ибналаз аҳ [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]], Ҭырқәтәыла ацхыраарала, аҭырқәа архәҭак иманы [[Ԥаҭ|Ԥуҭ]] дыӡхыҵит. Абраҟагьы иара илшеит хатәгәаԥхарала еибашьуаз агәыԥ хәыҷ еидкылара<ref name=":2" />. Убас, «амч дуқәа» еизганы, [[Гәдаа|Гәдааи]] [[Тамшь|Тамшьи]] рыла [[Аҟәа абаа|Аҟәаҟа]] ихы рханы дцоит. [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]], [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] иҿагыларазы имч дақәымгәыӷкәа, дырҩегьых мчыла Кавказ иҟаз арр рхада аинрал Ртишьчов иахь ацхыраара даҳәар амуит.
Аҵыхәтәантәи иҟаиҵаз адҵала, аполковник Мерлини игәыԥ, Агыруа аҭауад Никәала Адиан иаруаа еидгыланы, 15-тәи амаиор Егертәи аполк аҭауад Кутеев инапхгара аҵаҟа иҟаз ашьаҟаруаа рбаталиони артиллериагь рыла, [[Чачба, Сафар Алибеи|аҳ Сафар-беи]] ицхрааразы ицеит<ref name=":2" />. Зегь реиҳа иуадаҩыз аиасрақәеи аӡиасқәеи ирхысны, иаалырҟьаны Аԥсны аҳәаақәа ирылаланы, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] «ҭырқәа-зыхә» ир зынӡа еиладырҩынтит, реизаразы аамҭа рымҭакәа. Аибашьра ималагеит. Ари амч ӷәӷәа артиллериала ишааиуаз анырдыр, ҭырқәа гәыԥ еимырҵәеит. [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] хатәгәаԥхаралатәи агәыԥ еилеиган, Аԥсны шьхақәа рҿы иҽиҵәахырц акәхеит. Аԥсны иқәынхоз, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] идгылаҩцәа, аҵахара роухьан, шьҭа иҟарҵашаз рыздыруамызт.
Аӡәырҩы мчыла аҭамзаара шьҭарҵеит, аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] ҭоуба ирҭеит. Урҭ дреин аҳкәажә Рабиа-ҳаным, ларгьы даҳәаны ҭоуба ҟаҵаны, лыҷкәын аиҵбы (иҟалап уи Росҭом-беи, ма Баҭал-беи) ашасс [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] дилҭеит<ref name=":3" />. Амӡырҩра мзызс иамаз аҭырқәцәа «гәрагарала иаартра» ауп, уажәнатә иаҳдыруаз, уи инақәыршәаны Аԥсны инхоз: <blockquote>''... ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, урҭ зегьы, [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қалеи]] абааш иацны, аҭырқәцәа ирыҭан. Еилкаауп, абри ажәабжь ауп Рабиа-ҳаным уаанӡа Урыстәыла аиҳабыра ирылҭахьаз аҭоуба аилагара мчыла изҭаз''<ref name=":3" />. </blockquote>Ас еиԥш иҟоу ацәгьаршратә ус иахҟьаны, аинрал-маиор Ф.Ф. Симанович Рабиа илоуз апенсион аҭара аанкыларазы адҵа ҟаиҵеит '''“абри ашьҭахь лара абри Аҳратә гәшаҭара даԥсам...”''' - ҳәа.
== Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа ==
Аҳкәажә Рабиа лыԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа раан усда лыԥсҭазаара мҩаԥылгон. Еиуеиԥшым аныҳәақәа дрылахәын. Францыз аусдкылаҩ Пол Гибал ихыҵхырҭақәа рҟынтәи: <blockquote>''…Ҳасан-беи иан, аҳкәажә Ҳанымагьы, мшынла дааит. Абааш даназааигәаха, лара ԥыҭраамҭак ҭҟәацгала илԥылеит. Лара 40-ҩык аӡсаҩцәа зҭаз анышьа дақәтәан. Уи адагьы, лыцхырааҩцәа рыхәҭак уа иҟан. Урҭ зегьы аныҳәа рхы аладырхәырц, Сафир-беи иахь рхы дырхеит. Аҩганкгьы зыхә цәгьоу аҳамҭақәа еимырдеит, 20 мшы рыҩныҵҟа иҟалар акәын''<ref name=":3" />''.''</blockquote>Иажәабжь аҿы, Ҳасан-беи иан аҳкәажә «''Ҳаныма''» лыӡбахә аниҳәо, Рабиа-ҳаным длыхцәажәоит. Лыԥсра мышқәак шыбжьаз, [[Абжьыуатәи Агьежьыра]] даҭааит. 1820 шықәсазы, [[Кәтол|Кәтол ақыҭан]] лыԥсҭазаара далҵит. Данԥсы, 60 шықәса раҟара лхыҵуан. Анышә дамадоуп уаагь<ref name=":0" />.
== Аҭаацәара ==
1783 ш. Рабиа ԥҳәысс дааигоит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]]. Ари аибагарантә иит:<ref name=":0" />
* [[Чачба, Меҳмед-беи|аҭауад Меҳмед-беи]] (1785-1805) – [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы.
* [[Чачба, Ҳасан-беи|аҭауад Ҳасан-беи]] (1786-1838) – [[Гәыма (атәылаҿацә)|Гәымтәи Агьежьыра]] анапхгаҩы.
* [[Чачба, Баҭал-беи|аҭауад Баҭал-беи]] (1787-1842) – аҳиԥа.
* аҭауад Ҭаир-беи (1800-1832) – аҳиԥа.
* аҭауад Росҭом-беи (1804-1824) – аҳиԥа.
* аҳкәажә Селма-ҳаным – лхәыҷраан дыԥсит.
А. Пахомов иҩымҭа ''«Аԥсны иазку аҭоурыхтә нҵамҭақәеи аҭ. Чачааи рышьҭреи»'' аҟны иҩуан:<blockquote>''Қьалышь-беи иԥсы анҭаз, иԥҳәыс Рабиа-ҳаным, Кац-иԥҳа Амаршьан, лыԥҳа Селма-ҳаным (лхәыҷраан иԥсыз) лзы анаӡеис дылгеит, уажәы Багажәиашаҭан инхоз, ашьнаҟәама Кьагәа Кәычба иан, Хәыранза зыхьӡыз, Амаршьанаа рхылаԥшра аҵҟа иаауп ҳәа иԥхьаӡан. Зны абри ааӡаҩ Кәычба Хәыранза Ҵабал, лыҩныҟны аҳкәажә длыдылкылеит, абри аҽны аҳамҭа бзиақәа лыҭаны, Рабиа лхаҵа, Кьагәа Кәычба иаб, инапаҵҟа даазарц длыҳәеит. Рабиа-ҳаным урҭ рыӡбаҳә лхаҵа Қьалышь-беи иалҳәеит, Қьалышь-беи, ашьнаҟәама Кәычба инапаҵаҟа дҟаҵаны, Ԥшаԥтәи амазараҿы анхаразы азин риҭеит, Кьагәа Кәычба маҵуҩыс дигеит, чубукчи баши ҳәа (аҭаҭыныжәга ныҟәгаҩыс). Абри аҭагылазаашьаҿы даныҟаз, Кьагәа Кәычба, данхәыҷыз, еиԥмырҟьаӡакәа шьапыла дыҩуан ицхаҵкы иазааигәара, аҭаҭыныжәга кны.''<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2016|Ажәла=Инал-иԥа|Ахьӡ=Шалуа|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/inal_ipa_trudy_I_2016.pdf|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Аԥсны Анаука|Астатиа ахьӡ=Аԥсуаа ребагара-ҭаацәара, рсоциалтә еизыҟазаашьақәа ретнографиа.}}</ref></blockquote>Араантәи иаҳдыруеит Рабиа-ҳаным аԥҳа Селма-ҳаным дышлымаз.
== Азгәаҭқәа ==
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1820 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
[[Акатегориа:Маршьанаа]] | Рабиа-ҳаным Амаршьанԥҳа - аҳ Қьалышь-беи ахԥатәи иԥҳәыс. Анырра ду змоу аҳкәажә.
Аира
мини|Рабиа-ҳаным лхаҵа - Аԥсҳа Қьалышь-беи (1780-1808).
Рабиа-ҳаным Амаршьанԥҳа инықәырԥшны диит XVIII ашә. 60-тәи шықәсқәа аҵыхәтәа рзы Ҵабал , анырра ду змаз ҵабалтәи аҭауад Кац Амаршьан иҭаацәараҿы.
Аҳ иԥҳәыс
1783 шықәсазы Рабиа-ҳаным ԥҳәысс дигоит аҳ Қьалышь-беи Чачба. Иара убри ашықәсан Қьалышь-беи иԥа Сафар-беи ааӡара дылгеит.
1804 ш. Қьалышь-беи зықәранаӡахьоу иԥацәа адгьылқәа риҭон. Урҭ иреин Рабиа лԥацәа – Меҳмед-беии Ҳасан-беии. Меҳмед-беи Мырзаҟан напгаҩыс дҟалеит, избанзар ԥыхьатәи анапхгаҩы Леуан Чачба иқәрахь днеихьан. Убри иахҟьаны, Леуан Мырзаҟан анапхгаҩы имаҵура дамырхырц рыӡбеит, аха дгьылда даанырмыжьеит, Қьалышь-беи адгьыл ииҭеит Ԥаҳәлан ақыҭа. Лԥа Ҳасан-беи Аҟәа Агьежьыра анапхгаҩыс дҟалеит.
Аԥҳәысеибахара
1808 шықәсазы лаҵарамза ҩба рзы Аҟәатәи ахырӷәарҭаҿы дыршьит аҳ Қьалышь-беи, Рабиагьы дыԥҳәысеибахеит. Нанҳәа 10 аҽны аин. И.В. Гудович азин аиҭеит аҳиԥа Сафар-беи ацхыраара ирҭарц, Мырзаҟан анапхгаҩы ҿыц Манчеи Чачба Агыртәыла аҳкәажәи (Агыруа-Леҷхәымтәи рырдыԥхьала) лыруааи, иара убас аурыс архәҭақәа ҩ-ҟәырак. Урҭ аруаа иманшәалаз аҭыԥ аҿы ианнеи, Аслан-беи ацхыраара ду изааит.
Ԥуҭтәи акомендант Қәычықә-беи Чачба (иабшьаиԥа) х-ӷбак рыла ар иманы абаагәарахь днеит, «абзарбзанқәеи аџьаԥҳаныи змаз асқьарцәа ргәыԥ», 300-ҩык рҟынӡа азыхәцәеи дгьылла иааит. Иара убас, аҭырқәа хәыцра змаз аԥсуа аамсҭара Аслан-беи идгылеит, урҭ дрылан иашьа гәакьа Ҳасан-беи. Уи аамҭазы Рабиеи лԥа Баҭал-беии Аҟәатәи ахырӷәарҭаҿ иаан. Абаа зынӡа дгьылла узаадгымлакәа иҟалеит.
Ирылшоз аиҿцәажәарақәа рымҩаԥгара заҵә ракәын. Аха Аслан-беи иҽирӷәӷәон. Дара ирылшеит Рабиа-ҳаными лыҷкәын Баҭал-беии реиқәырхара, урҭ рзыҳәан Сафар-беи ашасқәа ииҭеит.
Лроль аполитикаҿ
Аҟәа-Қалеи агара арратә ҽазыҟаҵарақәеи, аҳ Сафар-беи имчраан Аԥсны Урыстәыла адлареи ирыцны, Урыстәыла Афинансқәа Рминистрра, аимператор ихьӡала аусԥҟа аиқәыршәара иалагеит – аҳ Сафар-беи (Гьаргь) Чачба шықәсыктәи ауалафахәы иҭаразы 2500 мааҭ араӡынла, ианԥса, аҳкәажә, шықәсык ахь 1500 мааҭ араӡныла. Аурыс хадара, Аԥсны аҭынчразы еиԥш, иԥсыз Қьалышь-беи иԥҳәыс, Рабиа-ҳаным, ауалафахәы лыҭара азы аӡбара рыдыркылеит, избан акәзар лара еицырдыруа ҵабалтәи ҭауад, Ҵабал аҟны анырра ду змаз, иԥҳа лакәын. Адокумент аҿы иануп: Ҵабалуаа Аԥсни Агыртәылеи ирзааигәоу жәларуп, аӡәгьы ихьыԥшым ҳәа ҳҳәар ҳалшоит... Аԥсныҵәҟьагьы ауаа лара (Рабиа-ҳаным) ҳаҭыр лықәырҵоит. Уи адагьы, хҩык аԥацәа лымоуп, урҭ рҟынтә ҩыџьа, уажәы рашьа еиҳабы Сефер Али-беи иҳәатәы иазыӡырҩуеит, аха зегьы ирзеиԥшу аҵашьыцра рымоуп. Аҟәа-Қале агара аҽазыҟаҵара ианаҿыз, аҳ Сафар-беи ихаҭа иҭыԥ уадаҩын. Имазара аҟынтәи хашәалахәык иоуӡомызт, ианԥсеи иареи (Рабиа-ҳаным) цхыраарак рымамызт. Абри аҭагылазаашьа аҳ Сафар-беи Урыстәылатәи ахадара аҟынтәи аԥаратә цхыраара даҳәартә иҟаиҵон: ... ианԥсеи иареи ирыҩсыз аамҭазы итәанчаҩхәы рышьҭразы.... Иҟалап аҳ Сафар-беи ихаҭагьы Агыртәыла даныҟаз, ииашаҵәҟьаны, хашәалахәык имоузар, мамзаргьы уи зынӡа имаҷны иҟазар. Аха Рабиа-ҳаным лганахьала уи ҟалашьа амамшәа убоит, избанзар аҳ Қьалышь-беи данԥсы ашьҭахь, Аҟәатәи абааш аҟынтәи лхы данақәиҭха ашьҭахь, лԥа, аҳиԥа Ҳасан-беии лареи ртәарҭа Кьалашәыртәи амазарахь ииаган (уи аҩбатәи аҳҭнықалақьны ишыҟаз ҳәа ҳҳәар ҳалшоит). Аинрал А.П. Тормасов аполковник Ф.Ф. Симанов адҵа ииҭоит атәанчаҩхәы ахԥатәи ахәҭа риҭарц, Сафар-беи 2500 мааҭ араӡныла, иангьы 1500 мааҭ раӡныла. Убасҟан, аинрал Сафар-беи игәиҽаниҵоит, Аҳәынҭқар Аимператор ауалафахәы аҭара далагарц азы адҵа шиҭаз Урыстәылатәи Аимпериа аҿаԥхьа ҭоуба аныҟаиҵалак ашьҭахь, иара убасгьы иазгәеиҭоит иазалху аԥара «...ԥхьаҟатәи апансионат, насгьы динхаҵара здызкыло ауаа рацәа рышьақәгыларазы амҩақәа роурц азы...».
Нанҳәа мзазы Аҟәа-Қале иргахьан. Аҳ Сафар-беи икәша-мыкәша иҟаз ҳрылацәажәозар, иаҳгәалаҳаршәап акаԥдан-алеитенант Дото ицәыригаз аҳасабырба, уаҟа ианын урҭ ақалақь ианалала, ауаа рацәаҩны ишырԥылаз, урҭ рыбжьара дгылан Рабиа-ҳаными лԥацәеи Ҳасан-беии, Баҭал-беии. Рабиа-ҳаным лцәырҵра абас ала еилыркаатәуп: ишдыру еиԥш, Аҟәа-Қалеи рымпыҵахалара маҷк ишагыз, лара уаанӡа Иҳараку ауалафахәы лырҭахьан, аҳ Сафар-беи аҭоуба ҟаиҵаанӡагьы, уи хәҭак алоура азин лыман. Афинансқәа Рминистрра «атәанчаҩхәы» аԥхьаӡараан, адокументқәа ишаадырԥшуа ала, Рабиа-ҳаным еицырдыруаз аҳ Қьалышь-беи иԥҳәыс лаҳасабала мацара акәымкәа, «раԥхьатәи анырра змаз Ҵабалтәи аҭауад иԥҳа» лаҳасабала аныррагь ду лыман, уи аамҭазы даара акыр зҵазкуаз.
Убри аҟнытә, лара «Ҵабал ауааԥсыреи» Урыстәылатәи арратә еиҳабыреи реизыҟазаашьақәа рҿы абжьаҟазак лаҳасабала лхы алалырхәыр лылшон, насгьы анырра ҟалҵар лылшон. Ахыҵхырҭа иазгәанаҭоит: Ари ажәлар (ҵабалаа) рҿы анырра ду лымоуп... лҭаацәаратә еизыҟазаашьақәа ирыхҟьаны, лажәақәа ҳаҭыр ду рықәҵоуп, аԥсуа жәларгьы даараӡа ҳаҭыр лықәырҵоит. Лымкаала ҳазлацәажәо аҳиԥа Ҳасан-беи иоуп, иан леиԥш, ажәлар рҿы аҳаҭыр ду змаз, ахьӡ-аԥша змаз иакәын. Абраҟа иазгәаҭатәуп аҳ Сафар-беи Аҟәатәи абааш импыҵахаларазы раԥхьаӡа акәны иқәымҿиаз аҽазышәарақәа раан (1808) Рабиа-ҳаным лхы дақәиҭтәра шилшаз Сафар-беи, Аслан-беи хыԥхьаӡара рацәала ашасцәа ииҭарц акәхеит. Еилкаауп, уи ҵаҵӷәыда ишыҟамыз, убасҟангьы еилкаан, анырра ӷәӷәа змаз Рабиа-ҳаными лхәыҷцәеи, аҳ Сафар-беи имчра еиҳагьы иарӷәӷәаразы даара ишхәарҭоу.
Ҭырқәтәыла адгылара
1812 шықәсазы ибналаз аҳ Аслан-беи, Ҭырқәтәыла ацхыраарала, аҭырқәа архәҭак иманы Ԥуҭ дыӡхыҵит. Абраҟагьы иара илшеит хатәгәаԥхарала еибашьуаз агәыԥ хәыҷ еидкылара. Убас, «амч дуқәа» еизганы, Гәдааи Тамшьи рыла Аҟәаҟа ихы рханы дцоит. Сафар-беи, Аслан-беи иҿагыларазы имч дақәымгәыӷкәа, дырҩегьых мчыла Кавказ иҟаз арр рхада аинрал Ртишьчов иахь ацхыраара даҳәар амуит.
Аҵыхәтәантәи иҟаиҵаз адҵала, аполковник Мерлини игәыԥ, Агыруа аҭауад Никәала Адиан иаруаа еидгыланы, 15-тәи амаиор Егертәи аполк аҭауад Кутеев инапхгара аҵаҟа иҟаз ашьаҟаруаа рбаталиони артиллериагь рыла, аҳ Сафар-беи ицхрааразы ицеит. Зегь реиҳа иуадаҩыз аиасрақәеи аӡиасқәеи ирхысны, иаалырҟьаны Аԥсны аҳәаақәа ирылаланы, Аслан-беи «ҭырқәа-зыхә» ир зынӡа еиладырҩынтит, реизаразы аамҭа рымҭакәа. Аибашьра ималагеит. Ари амч ӷәӷәа артиллериала ишааиуаз анырдыр, ҭырқәа гәыԥ еимырҵәеит. Аслан-беи хатәгәаԥхаралатәи агәыԥ еилеиган, Аԥсны шьхақәа рҿы иҽиҵәахырц акәхеит. Аԥсны иқәынхоз, Аслан-беи идгылаҩцәа, аҵахара роухьан, шьҭа иҟарҵашаз рыздыруамызт.
Аӡәырҩы мчыла аҭамзаара шьҭарҵеит, аҳ Сафар-беи ҭоуба ирҭеит. Урҭ дреин аҳкәажә Рабиа-ҳаным, ларгьы даҳәаны ҭоуба ҟаҵаны, лыҷкәын аиҵбы (иҟалап уи Росҭом-беи, ма Баҭал-беи) ашасс Сафар-беи дилҭеит. Амӡырҩра мзызс иамаз аҭырқәцәа «гәрагарала иаартра» ауп, уажәнатә иаҳдыруаз, уи инақәыршәаны Аԥсны инхоз: ... ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, урҭ зегьы, Аҟәа-Қалеи абааш иацны, аҭырқәцәа ирыҭан. Еилкаауп, абри ажәабжь ауп Рабиа-ҳаным уаанӡа Урыстәыла аиҳабыра ирылҭахьаз аҭоуба аилагара мчыла изҭаз. Ас еиԥш иҟоу ацәгьаршратә ус иахҟьаны, аинрал-маиор Ф.Ф. Симанович Рабиа илоуз апенсион аҭара аанкыларазы адҵа ҟаиҵеит “абри ашьҭахь лара абри Аҳратә гәшаҭара даԥсам...” - ҳәа.
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа
Аҳкәажә Рабиа лыԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа раан усда лыԥсҭазаара мҩаԥылгон. Еиуеиԥшым аныҳәақәа дрылахәын. Францыз аусдкылаҩ Пол Гибал ихыҵхырҭақәа рҟынтәи: …Ҳасан-беи иан, аҳкәажә Ҳанымагьы, мшынла дааит. Абааш даназааигәаха, лара ԥыҭраамҭак ҭҟәацгала илԥылеит. Лара 40-ҩык аӡсаҩцәа зҭаз анышьа дақәтәан. Уи адагьы, лыцхырааҩцәа рыхәҭак уа иҟан. Урҭ зегьы аныҳәа рхы аладырхәырц, Сафир-беи иахь рхы дырхеит. Аҩганкгьы зыхә цәгьоу аҳамҭақәа еимырдеит, 20 мшы рыҩныҵҟа иҟалар акәын.Иажәабжь аҿы, Ҳасан-беи иан аҳкәажә «Ҳаныма» лыӡбахә аниҳәо, Рабиа-ҳаным длыхцәажәоит. Лыԥсра мышқәак шыбжьаз, Абжьыуатәи Агьежьыра даҭааит. 1820 шықәсазы, Кәтол ақыҭан лыԥсҭазаара далҵит. Данԥсы, 60 шықәса раҟара лхыҵуан. Анышә дамадоуп уаагь.
Аҭаацәара
1783 ш. Рабиа ԥҳәысс дааигоит Қьалышь-беи. Ари аибагарантә иит:
аҭауад Меҳмед-беи (1785-1805) – Мырзаҟан анапхгаҩы.
аҭауад Ҳасан-беи (1786-1838) – Гәымтәи Агьежьыра анапхгаҩы.
аҭауад Баҭал-беи (1787-1842) – аҳиԥа.
аҭауад Ҭаир-беи (1800-1832) – аҳиԥа.
аҭауад Росҭом-беи (1804-1824) – аҳиԥа.
аҳкәажә Селма-ҳаным – лхәыҷраан дыԥсит.
А. Пахомов иҩымҭа «Аԥсны иазку аҭоурыхтә нҵамҭақәеи аҭ. Чачааи рышьҭреи» аҟны иҩуан:Қьалышь-беи иԥсы анҭаз, иԥҳәыс Рабиа-ҳаным, Кац-иԥҳа Амаршьан, лыԥҳа Селма-ҳаным (лхәыҷраан иԥсыз) лзы анаӡеис дылгеит, уажәы Багажәиашаҭан инхоз, ашьнаҟәама Кьагәа Кәычба иан, Хәыранза зыхьӡыз, Амаршьанаа рхылаԥшра аҵҟа иаауп ҳәа иԥхьаӡан. Зны абри ааӡаҩ Кәычба Хәыранза Ҵабал, лыҩныҟны аҳкәажә длыдылкылеит, абри аҽны аҳамҭа бзиақәа лыҭаны, Рабиа лхаҵа, Кьагәа Кәычба иаб, инапаҵҟа даазарц длыҳәеит. Рабиа-ҳаным урҭ рыӡбаҳә лхаҵа Қьалышь-беи иалҳәеит, Қьалышь-беи, ашьнаҟәама Кәычба инапаҵаҟа дҟаҵаны, Ԥшаԥтәи амазараҿы анхаразы азин риҭеит, Кьагәа Кәычба маҵуҩыс дигеит, чубукчи баши ҳәа (аҭаҭыныжәга ныҟәгаҩыс). Абри аҭагылазаашьаҿы даныҟаз, Кьагәа Кәычба, данхәыҷыз, еиԥмырҟьаӡакәа шьапыла дыҩуан ицхаҵкы иазааигәара, аҭаҭыныжәга кны.Араантәи иаҳдыруеит Рабиа-ҳаным аԥҳа Селма-ҳаным дышлымаз.
Азгәаҭқәа
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1820 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуаа
Акатегориа:Маршьанаа |
42882 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Зураб_(Сореб-беи) | Чачба, Зураб (Сореб-беи) | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Зураб Чачба
|даҽа ахьӡ=Сореб-беи Чачба
|афото=შარვაშიძეების გერბი..jpg
|амаҵура=Аԥсуа аҳра аҳ
|инаркны=[[1770]]
|рҟынӡа=[[1780]]
|абираҟ=Abasiemap560.jpg
|агерб=Principality of Abkhazia coat of arms.svg
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Манча I |Манча Чачба]]
|аҭынха=[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи |Қьалышь Аҳмаҭ-беи]]
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә=~[[1780]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Ҳамышь]], [[Саӡны]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|ахәыҷқәа=Решҭа-ҳаным (Русудан) Чачба
|ани аби=Ҳамыд (Леуан) Чачба
}}
'''Аҳ Зураб Леуан-иԥа, ма Сореб-беи Чачба''' — ажәибжьтәи Аҳ (1770-1780).
== Аԥсҭазаара ==
Зураб диит аҳ Леуан (Ҳамыд) Чачба иҭаацәараҿы<ref name=":0">http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf</ref>. Уи иман ҩыџьа аишьцәа, [[Чачба, Манча I|Манчеи]] Шьыруанеи. 1731 шықәсазы раб аҳ Леуан иԥсҭазаара далҵит<ref name=":0" />. Аҳс дҟалеит иашьа еиҳабы Манча Чачба (1731-1758)<ref name=":0" />. Уи ашьҭахь Зураб анапхгаразы ирҭеит ақ. [[Хәаԥ]]. 1758 шықәсазы [[Чачба, Манча I|аҳ Манча]] иҭаацәеи иашьцәеи, [[Ҭырқәтәыла|Ҭырқәтәылаҟа]] иахыган<ref name=":1">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=келешбей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbPQLxKJkNBv_IYqxFTm3Nz_LPVMTPvW3j5b6FOy9ZY2r-kP6ZGekDBDCcAWus7W3FEmQruU7X1_ZS_VjV4t3Zxae7E8bXcnCCOXXPzwJFX7ROWIQcOewh4o2SmQmr-qS5M4aiNaktLNkxpPnE92tsCqVlf-VAYS3Icingo7BOdoHMugD7op1b0xt864bo62Glgr508vZLziIZO9eAOiwYf8gW-jqOHBlj_DEuDpGol_4YgCJxqfGLj3wI96iKvebAacp85SF4OrxmPMWm-YhtkysclZxzakb5_qh0AHb9B6nqLch2OIoZRuvQvzHNPixOxG6-HGbxmpgNTsOagVA7vJQMqQRjDNtOYLvRT2arJqK-yp2XeHRnGvXDSd6n_EMoLsD50p_K6PJIL8B7r4hv6J7uPiZYgeAwskEYx-NDzyfomelHwSuQW7IM-zIkaAlYyA7iOrwj05hCZcuoONtb05QUsXwUNHvryVwHdsaGcc4OKAknSD31SaNJ_PqIg4s9IPX7MA0E6jL0gCoTNjJ22z92SXYXoQX52mL4vWfm55hfhVzFG9CoKbhA6tuyvCtPr_ECGdwKmbSjjRA7bDeAJMK4ArELB9KUsd4Q8iyTdrSViinJ2j5ccDbWes0G2lxngOl7mmKzpQM8rGXou23dm1xga-kQFHjays_m5p8Q_izpTZ6hycLVlycVZD-5rXvlmu0c8YIk11u1sN3RDKfYyyNRq3dzt_gbfG4If-f7KW7LNg9Qf549ii1_cEIw4xN4cTUJrWcW3tT9PT4C1SnApCECMdAmB4I5w,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzRHRfZWlZc0l1WFZ6Wk9fUjA0YmZ2bE5HNllWalhMY0JUYmRfWEtmQ2plSSw,&sign=e102cc51857274cc82dae042d2d63baf&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVnO0hMNWh8B-mO9CWtA-v-jL5rYh84cG8MKx24A2E_3sC4LpMSKaeF_TSsjrxo-bKJvBf6IZfbcw1R6IjKPH645XM3wVHt21_E,&l10n=ru</ref>. Уа ирыцыз Зурабгьы аԥсылманра идикылеит, Сореб-беи иҳасабла.
== Аҳраура ==
Жәаҩа шықәса рышьҭахь, 1770 шықәсазы [[Аԥсны аҳратәра|Аԥуа аҳра]] аҳс дҟарҵоит Зураб Чачба. Иара имчраан идыргылоит аӷәтәы џьаамақәа<ref name=":2">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=история%20абхазии%205%209%20класс&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbPQLxKJkNBv_IYqxFTm3Nz_LPVMTPvW3j5b6FOy9ZY2r-kP6ZGekDBDCcAWus7W3FEmQruU7X1_ZS_VjV4t3Zxae7E8bXcnCCOXXPzwJFX7ROWIQcOewh4o2SmQmr-qS5M4aiNaktLNkxpPnE92tsCqVlf-VAYS3Icingo7BOdoHMugD7op1b0xt864bo62Glgr508vZLziIZO9eAOiwYf8gW-jqOHBlj_DEuDpGol_4YgCJxqfGLj3wI96iKvebAacp85SF4OrxmPMWm-YhtkysclZxzakb5_qh0AHb9B6nqLch2OIoZRuvQvzHNPixOxG6-HGbxmpgNTsOagVA7vJQMqQRjDNtOYLvRT2arJqK-yp2XeHRnGvXDSd6n_EMoLsD50p_K6PJIL8B7r4hv6J7uPiZYgeAwskEYx-NDzyfomelHwSuQW7IM-zIkaAlYyA7iOrwj05hCZcuoONtb05QUsXwUNHvryVwHdsaGcc4OKAknSD31SaNJ_PqIg4s9IPX7MA0E6jL0gCoTNjJ22z92SXYXoQX52mL4vWfm55hfhVzFG9CoKbhA6tuyvCtPr_ECGdwKmbSjjRA7bDeAJMK4ArELB9KUsd4Q8iyTdrSViinJ2j5ccDbWes0G2lxngOl7mmKzpQM8rGXou23dm1xga-kQFHjays_m5p8Q_izpTZ6hycLVlw_xJD0qcwsk50DFMacqGqLkinDElfofkzMXNoTYYicoCL9PhN6XJbppC7lZ54k_G_lsW83s8eP_ied5rZJfmcUAvi0YnO731qgLfav331l3Q,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDlmX00zSG5YX0ZvOUtsaktWTmJRaXlLQ0ZnY1d3MV94dmsyQzd3QUpPZkQxR0U1czNaM2gyUjRUSExWbzQyRmkwVlBFRWxfMkVwR1dCVWNOLWQ0ODFxZkxKTHZEb2p6bXI4VzZkRnJpUXh0bWZaM21Idk95V2ZLQXBNWGF1eGh3LA,,&sign=e9cf3d43efc631e17e657a088f48c48b&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxByvxVL2OBPWuk24skRW8vkwli8cDo9VhOi4Qk-7SsFq0_Q18mzmEAB0n2Peiw4RQStHml5qicCEZfG9SZhI2o9MOkBHcztlmsY_SMkmRNKjJRmnfKl2YO9L-D-CTL8DJGOA4Zdngru323KtUZ2ZmfwCAw1pB69feqW&l10n=ru</ref>; имҩаԥыргоит еуеиԥшым ақәыларақәа.
Зураб аҳс данаала, адәныҟатәи аусқәа ариашара далагеит. [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуатәи Аԥсны]] акраамҭа ахада дамаӡамызт, уи азы агьежьыраҟны аӡә диртәарц иҭахын. Ус диԥыхьашәеит иашьа Шьыруан-беи иԥеиҵбы – Беқьыр-беи<ref name=":1" />. Уи нахыс Беқьыр-беи [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуатәи агьежьыраҟны]] анапхгаҩыс дҟалеит. 1771 ш. [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] иалагоит ақәгыларақәа. Аҳ Зурабеи [[Мырзаҟан|мырзаҟантәи анапхгаҩи]] [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуани]] ҭырқәтәи абаа [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] рнапахьы иааргоит<ref name=":2" />. Аха анаҩс, иалкаау хәык ала, [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуан]] аҭырқәцәа [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] риҭоит<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=Леван%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbPQLxKJkNBv_IYqxFTm3Nz_LPVMTPvW3j5b6FOy9ZY2r-kP6ZGekDBDCcAWus7W3FEmQruU7X1_ZS_VjV4t3Zxae7E8bXcnCCOXXPzwJFX7ROWIQcOewh4o2SmQmr-qS5M4aiNaktLNkxpPnE92tsCqVlf-VAYS3Icingo7BOdoHMugD7op1b0xt864bo62Glgr508vZLziIZO9eAOiwYf8gW-jqOHBlj_DEuDpGol_4YgCJxqfGLj3wI96iKvebAacp85SF4OrxmPMWm-YhtkysclZxzakb5_qh0AHb9B6nqLch2OIoZRuvQvzHNPixOxG6-HGbxmpgNTsOagVA7vJQMqQRjDNtOYLvRT2arJqK-yp2XeHRnGvXDSd6n_EMoLsD50p_K6PJIL8B7r4hv6J7uPiZYgeAwskEYx-NDzyfomelHwSuQW7IM-zIkaAlYyA7iOrwj05hCZcuoONtb05QUsXwUNHvryVwHdsaGcc4OKAknSD31SaNJ_PqIg4s9IPX7MA0E6jL0gCoTNjJ22z92SXYXoQX52mL4vWfm55hfhVzFG9CoKbhA6tuyvCtPr_ECGdwKmbSjjRA7bDeAJMK4ArELB9KUsd4Q8iyTdrSViinJ2j5ccDbWes0G2lxngOl7mmKzpQM8rGXou23dm1xga-kQFHjays_m5p8Q_izpTZ6hycLVlwrH8EoL2EDdWHnSh6HxlEo2TS33yiJBcng5Kb0Uq8_MlwpP4KQ1sjhxIN9rpaOQPtr6Hju7JiIXw6b7ZjKGu0kPoLyc95qy6wryeVSN8BMzA,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3QyTEZ4OTNvcUh0cm0tZk9HUVpOSDBiV2JoM0EzYXVRVGZiR3VPMi1yOGdCb1Z6TEc0TVdIdU9ZMW9KTkZmRmJxWEo5UWlHZkEzNmJHOWpBb0RuU1hHWm0wTTBzRTRsTDNTX2kzc2xIenJZQV9sTGMxcGNvQg,,&sign=bfb4c0b3df38620561445cf8040e5edc&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zr2TV9YkEtM_1QosL1_oyFXK7dhSo86b1kg-MEmJSLQ1JuxYnRiukcOfCwc3qVJ52wIqowmVfS2aMPWavVObnrx-1r15AgFx3f_5JyP0EKO7t-ONhzZtEvPxhNpC_PfVzA,,&l10n=ru</ref>. Аҭырқәцәа усҟан ирылымшеит Зураб иамхра, ҳәарада аарлаҳәа [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] рнапаҿы иаанрыжьит. 1775 ш. Аԥсуа аамсҭашәареи аурысцәеи имҩаԥыргоит аиҿцәажәарақәа. 1770 шықәсазы иашьеиԥа [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] Аҟәатәи ԥашьас дҟарҵеит, уи даара иџьашьатәын. Убри аамҭазгьы аҳ Зураб аҭауадцәа Ӡаԥшь-иԥацәа рыжәла дрызнеиуеит, аҭауадцәа Чачаа ианыҟамыз адгьылқәеи ахашәалахәқәеи рыхәҭак рнапахьы иааргаз, рымихуеит. Аха ари амч ду змаз аҭаацәареи иареи зынӡа еиӷацәамхарц азы, 1778 ашықәс азы иашьеиԥа аԥашьа Ӡаԥшь-иԥҳацәа руаӡәк, [[Ӡаԥшь-иԥҳа, Дыда-ҳаным|аҳкәажә Мариам]] ԥҳәысс дииҭеит. 1780 ашықәс азы аҳ Зураб [[Гыртәыла аҳра|Агыртәыла]] ампыҵахалара иҽазишәеит. Аҳ Зураб Чачба, [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]], [[Абжьыуатәи Агьежьыра|абжьыуатәи анапхгаҩы]] Беқьыр-беии, [[Мырзаҟан|мырзаҟантәи анапхгаҩы]] [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуани]] дрыцны, Нхыҵ-Кавказтәи аидгылаҩцәа инарыцҵаны жәабаҟа нызқьҩык аибашьцәа еизганы, Егры аӡиас инырны, [[Рухитә абаа|Рухьтәи абааҿы]] иаагылеит<ref name=":0" />. Абарҭ ахҭысқәа зхааныз ақырҭуа поет Бесики [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беии]] [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуани]] ақәылара аԥшьызгаз ҳәа иԥхьаӡоит, Зурабгьы Беқьыргьы ақәгылара ргәазҭазҵаз. Агыруа аҳ [[Адиан, Кац II|Кац II Адиан]], аԥсуаа рықәцаразы имч ахьизымхаз азы, Имереҭ аҳ Салуман I иахь ацхыраара даҳәеит, уи иаразнак дицхраарц дааит. [[Рухитә абаа|Рухьи]] [[Жәыргьыҭ|Жәыргьыҭи]] рыбжьара аибашьра ӷәӷәа ҟалеит, аԥсуаа раҵахарала ихыркәшахеит. Иара убри ашықәсан Зурабеи [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беии]] реизыҟа-заашьақәа ԥхасҭахеит. Аҭырқәа ир рыцхыраарала [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] илшеит Зураб иқәгара. <ref name=":1" />.
== Аԥсра ==
Инықәырԥшны 1780 шықәсазы Ҳамышь азааигәара дҭахоит, ԥыхьатәи аҳ Зураб Чачба, араҟа дыншәарыцоз.
== Ахәыҷқәа ==
Аҳ Зураб диман ԥҳа заҵәык - Решҭа-ҳаным. Анаҩс диҳәоит агыруа аҭауад Манча, уи ашьҭахь ақьырсианра лыдылкылоит, Русудан лыҳасабла<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1780 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Аҳ Зураб Леуан-иԥа, ма Сореб-беи Чачба — ажәибжьтәи Аҳ (1770-1780).
Аԥсҭазаара
Зураб диит аҳ Леуан (Ҳамыд) Чачба иҭаацәараҿыhttp://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf. Уи иман ҩыџьа аишьцәа, Манчеи Шьыруанеи. 1731 шықәсазы раб аҳ Леуан иԥсҭазаара далҵит. Аҳс дҟалеит иашьа еиҳабы Манча Чачба (1731-1758). Уи ашьҭахь Зураб анапхгаразы ирҭеит ақ. Хәаԥ. 1758 шықәсазы аҳ Манча иҭаацәеи иашьцәеи, Ҭырқәтәылаҟа иахыганhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=келешбей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbPQLxKJkNBv_IYqxFTm3Nz_LPVMTPvW3j5b6FOy9ZY2r-kP6ZGekDBDCcAWus7W3FEmQruU7X1_ZS_VjV4t3Zxae7E8bXcnCCOXXPzwJFX7ROWIQcOewh4o2SmQmr-qS5M4aiNaktLNkxpPnE92tsCqVlf-VAYS3Icingo7BOdoHMugD7op1b0xt864bo62Glgr508vZLziIZO9eAOiwYf8gW-jqOHBlj_DEuDpGol_4YgCJxqfGLj3wI96iKvebAacp85SF4OrxmPMWm-YhtkysclZxzakb5_qh0AHb9B6nqLch2OIoZRuvQvzHNPixOxG6-HGbxmpgNTsOagVA7vJQMqQRjDNtOYLvRT2arJqK-yp2XeHRnGvXDSd6n_EMoLsD50p_K6PJIL8B7r4hv6J7uPiZYgeAwskEYx-NDzyfomelHwSuQW7IM-zIkaAlYyA7iOrwj05hCZcuoONtb05QUsXwUNHvryVwHdsaGcc4OKAknSD31SaNJ_PqIg4s9IPX7MA0E6jL0gCoTNjJ22z92SXYXoQX52mL4vWfm55hfhVzFG9CoKbhA6tuyvCtPr_ECGdwKmbSjjRA7bDeAJMK4ArELB9KUsd4Q8iyTdrSViinJ2j5ccDbWes0G2lxngOl7mmKzpQM8rGXou23dm1xga-kQFHjays_m5p8Q_izpTZ6hycLVlycVZD-5rXvlmu0c8YIk11u1sN3RDKfYyyNRq3dzt_gbfG4If-f7KW7LNg9Qf549ii1_cEIw4xN4cTUJrWcW3tT9PT4C1SnApCECMdAmB4I5w,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzRHRfZWlZc0l1WFZ6Wk9fUjA0YmZ2bE5HNllWalhMY0JUYmRfWEtmQ2plSSw,&sign=e102cc51857274cc82dae042d2d63baf&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVnO0hMNWh8B-mO9CWtA-v-jL5rYh84cG8MKx24A2E_3sC4LpMSKaeF_TSsjrxo-bKJvBf6IZfbcw1R6IjKPH645XM3wVHt21_E,&l10n=ru. Уа ирыцыз Зурабгьы аԥсылманра идикылеит, Сореб-беи иҳасабла.
Аҳраура
Жәаҩа шықәса рышьҭахь, 1770 шықәсазы Аԥуа аҳра аҳс дҟарҵоит Зураб Чачба. Иара имчраан идыргылоит аӷәтәы џьаамақәаhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=история%20абхазии%205%209%20класс&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbPQLxKJkNBv_IYqxFTm3Nz_LPVMTPvW3j5b6FOy9ZY2r-kP6ZGekDBDCcAWus7W3FEmQruU7X1_ZS_VjV4t3Zxae7E8bXcnCCOXXPzwJFX7ROWIQcOewh4o2SmQmr-qS5M4aiNaktLNkxpPnE92tsCqVlf-VAYS3Icingo7BOdoHMugD7op1b0xt864bo62Glgr508vZLziIZO9eAOiwYf8gW-jqOHBlj_DEuDpGol_4YgCJxqfGLj3wI96iKvebAacp85SF4OrxmPMWm-YhtkysclZxzakb5_qh0AHb9B6nqLch2OIoZRuvQvzHNPixOxG6-HGbxmpgNTsOagVA7vJQMqQRjDNtOYLvRT2arJqK-yp2XeHRnGvXDSd6n_EMoLsD50p_K6PJIL8B7r4hv6J7uPiZYgeAwskEYx-NDzyfomelHwSuQW7IM-zIkaAlYyA7iOrwj05hCZcuoONtb05QUsXwUNHvryVwHdsaGcc4OKAknSD31SaNJ_PqIg4s9IPX7MA0E6jL0gCoTNjJ22z92SXYXoQX52mL4vWfm55hfhVzFG9CoKbhA6tuyvCtPr_ECGdwKmbSjjRA7bDeAJMK4ArELB9KUsd4Q8iyTdrSViinJ2j5ccDbWes0G2lxngOl7mmKzpQM8rGXou23dm1xga-kQFHjays_m5p8Q_izpTZ6hycLVlw_xJD0qcwsk50DFMacqGqLkinDElfofkzMXNoTYYicoCL9PhN6XJbppC7lZ54k_G_lsW83s8eP_ied5rZJfmcUAvi0YnO731qgLfav331l3Q,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDlmX00zSG5YX0ZvOUtsaktWTmJRaXlLQ0ZnY1d3MV94dmsyQzd3QUpPZkQxR0U1czNaM2gyUjRUSExWbzQyRmkwVlBFRWxfMkVwR1dCVWNOLWQ0ODFxZkxKTHZEb2p6bXI4VzZkRnJpUXh0bWZaM21Idk95V2ZLQXBNWGF1eGh3LA,,&sign=e9cf3d43efc631e17e657a088f48c48b&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxByvxVL2OBPWuk24skRW8vkwli8cDo9VhOi4Qk-7SsFq0_Q18mzmEAB0n2Peiw4RQStHml5qicCEZfG9SZhI2o9MOkBHcztlmsY_SMkmRNKjJRmnfKl2YO9L-D-CTL8DJGOA4Zdngru323KtUZ2ZmfwCAw1pB69feqW&l10n=ru; имҩаԥыргоит еуеиԥшым ақәыларақәа.
Зураб аҳс данаала, адәныҟатәи аусқәа ариашара далагеит. Абжьыуатәи Аԥсны акраамҭа ахада дамаӡамызт, уи азы агьежьыраҟны аӡә диртәарц иҭахын. Ус диԥыхьашәеит иашьа Шьыруан-беи иԥеиҵбы – Беқьыр-беи. Уи нахыс Беқьыр-беи Абжьыуатәи агьежьыраҟны анапхгаҩыс дҟалеит. 1771 ш. Аԥсны иалагоит ақәгыларақәа. Аҳ Зурабеи мырзаҟантәи анапхгаҩи Леуани ҭырқәтәи абаа Аҟәа-Қале рнапахьы иааргоит. Аха анаҩс, иалкаау хәык ала, Леуан аҭырқәцәа Аҟәа-Қале риҭоитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=Леван%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbPQLxKJkNBv_IYqxFTm3Nz_LPVMTPvW3j5b6FOy9ZY2r-kP6ZGekDBDCcAWus7W3FEmQruU7X1_ZS_VjV4t3Zxae7E8bXcnCCOXXPzwJFX7ROWIQcOewh4o2SmQmr-qS5M4aiNaktLNkxpPnE92tsCqVlf-VAYS3Icingo7BOdoHMugD7op1b0xt864bo62Glgr508vZLziIZO9eAOiwYf8gW-jqOHBlj_DEuDpGol_4YgCJxqfGLj3wI96iKvebAacp85SF4OrxmPMWm-YhtkysclZxzakb5_qh0AHb9B6nqLch2OIoZRuvQvzHNPixOxG6-HGbxmpgNTsOagVA7vJQMqQRjDNtOYLvRT2arJqK-yp2XeHRnGvXDSd6n_EMoLsD50p_K6PJIL8B7r4hv6J7uPiZYgeAwskEYx-NDzyfomelHwSuQW7IM-zIkaAlYyA7iOrwj05hCZcuoONtb05QUsXwUNHvryVwHdsaGcc4OKAknSD31SaNJ_PqIg4s9IPX7MA0E6jL0gCoTNjJ22z92SXYXoQX52mL4vWfm55hfhVzFG9CoKbhA6tuyvCtPr_ECGdwKmbSjjRA7bDeAJMK4ArELB9KUsd4Q8iyTdrSViinJ2j5ccDbWes0G2lxngOl7mmKzpQM8rGXou23dm1xga-kQFHjays_m5p8Q_izpTZ6hycLVlwrH8EoL2EDdWHnSh6HxlEo2TS33yiJBcng5Kb0Uq8_MlwpP4KQ1sjhxIN9rpaOQPtr6Hju7JiIXw6b7ZjKGu0kPoLyc95qy6wryeVSN8BMzA,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3QyTEZ4OTNvcUh0cm0tZk9HUVpOSDBiV2JoM0EzYXVRVGZiR3VPMi1yOGdCb1Z6TEc0TVdIdU9ZMW9KTkZmRmJxWEo5UWlHZkEzNmJHOWpBb0RuU1hHWm0wTTBzRTRsTDNTX2kzc2xIenJZQV9sTGMxcGNvQg,,&sign=bfb4c0b3df38620561445cf8040e5edc&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zr2TV9YkEtM_1QosL1_oyFXK7dhSo86b1kg-MEmJSLQ1JuxYnRiukcOfCwc3qVJ52wIqowmVfS2aMPWavVObnrx-1r15AgFx3f_5JyP0EKO7t-ONhzZtEvPxhNpC_PfVzA,,&l10n=ru. Аҭырқәцәа усҟан ирылымшеит Зураб иамхра, ҳәарада аарлаҳәа Аҟәа-Қале рнапаҿы иаанрыжьит. 1775 ш. Аԥсуа аамсҭашәареи аурысцәеи имҩаԥыргоит аиҿцәажәарақәа. 1770 шықәсазы иашьеиԥа Қьалышь-беи Аҟәатәи ԥашьас дҟарҵеит, уи даара иџьашьатәын. Убри аамҭазгьы аҳ Зураб аҭауадцәа Ӡаԥшь-иԥацәа рыжәла дрызнеиуеит, аҭауадцәа Чачаа ианыҟамыз адгьылқәеи ахашәалахәқәеи рыхәҭак рнапахьы иааргаз, рымихуеит. Аха ари амч ду змаз аҭаацәареи иареи зынӡа еиӷацәамхарц азы, 1778 ашықәс азы иашьеиԥа аԥашьа Ӡаԥшь-иԥҳацәа руаӡәк, аҳкәажә Мариам ԥҳәысс дииҭеит. 1780 ашықәс азы аҳ Зураб Агыртәыла ампыҵахалара иҽазишәеит. Аҳ Зураб Чачба, Қьалышь-беи, абжьыуатәи анапхгаҩы Беқьыр-беии, мырзаҟантәи анапхгаҩы Леуани дрыцны, Нхыҵ-Кавказтәи аидгылаҩцәа инарыцҵаны жәабаҟа нызқьҩык аибашьцәа еизганы, Егры аӡиас инырны, Рухьтәи абааҿы иаагылеит. Абарҭ ахҭысқәа зхааныз ақырҭуа поет Бесики Қьалышь-беии Леуани ақәылара аԥшьызгаз ҳәа иԥхьаӡоит, Зурабгьы Беқьыргьы ақәгылара ргәазҭазҵаз. Агыруа аҳ Кац II Адиан, аԥсуаа рықәцаразы имч ахьизымхаз азы, Имереҭ аҳ Салуман I иахь ацхыраара даҳәеит, уи иаразнак дицхраарц дааит. Рухьи Жәыргьыҭи рыбжьара аибашьра ӷәӷәа ҟалеит, аԥсуаа раҵахарала ихыркәшахеит. Иара убри ашықәсан Зурабеи Қьалышь-беии реизыҟа-заашьақәа ԥхасҭахеит. Аҭырқәа ир рыцхыраарала Қьалышь-беи илшеит Зураб иқәгара. .
Аԥсра
Инықәырԥшны 1780 шықәсазы Ҳамышь азааигәара дҭахоит, ԥыхьатәи аҳ Зураб Чачба, араҟа дыншәарыцоз.
Ахәыҷқәа
Аҳ Зураб диман ԥҳа заҵәык - Решҭа-ҳаным. Анаҩс диҳәоит агыруа аҭауад Манча, уи ашьҭахь ақьырсианра лыдылкылоит, Русудан лыҳасабла.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1780 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
42903 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Сафар_Алибеи | Чачба, Сафар Алибеи | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Гьаргь II Чачба
|даҽа ахьӡ=Сафар Али-беи
|афото=Giorgi II of abkhazia.jpg
|амаҵура=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра аҳ]]
|инаркны=[[1810]]
|рҟынӡа=[[1821]]
|абираҟ=Abkhazia flag 1810.png
|агерб=Principality of Abkhazia coat of arms.svg
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]]
|аҭынха=[[Адиан-ԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа |Ҭамара]]
|амаҵура2=Бзыԥны ахада
|инаркны2=[[1804]]
|рҟынӡа2=[[1808]]
|ани аби=[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи Чачба]]<br />[[Леиԥҳа, Есма-ҳаҭун |Есма-ҳаҭун Леиԥҳа]]
|аира арыцхә=[[1780]]
|аира аҭыԥ=[[Лыхны]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә={{date|7|2|1821|}}
|аԥсра аҭыԥ=[[Лыхны]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]]
|аԥсыжра аҭыԥ=[[Лыхнытәи ауахәама]]
|аԥҳәыс=[[Адиан-ԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|Аҳкәажә Ҭамар]]
|ауацәа=}}
'''Гьаргь II Чачба (Сафар Али-беи)''' — 20-тәи аҳ (1810-1821).
== Аԥсҭазаара ==
[[Афаил:Аԥсҳа Гьаргь Чачба иқьашана.jpg|альт=Аԥсҳа Гьаргь II Чачба иқьашана|мини|Аҳ Гьаргь II Чачба иқьашана]]
Гьаргь (Сафар-беи) [[Чачба (аҵакырацәара)|Чачба]] диит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Аԥсҳа Қьалышь-беи]] иҭаацәараҿы, аҩбатәи иԥҳәыс [[Леиԥҳа, Есма-ҳаҭун|Есма-ҳаҭун]] лҟнытә<ref name=":0">http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf</ref>. Сафар-беи диит закәандарала, 1780 шықәсазы, избанзар иан Есма-ҳаҭун Леиԥҳа, анхаҩцәа рҭаацәараҿ диит<ref name=":1">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbPQLxKJkNBv_IYqxFTm3Nz_LPVMTPvW3j5b6FOy9ZY2r-kP6ZGekDBDCcAWus7W3FEmQruU7X1_ZS_VjV4t3Zxae7E8bXcnCCOXXPzwJFX7ROWIQcOewh4o2SmQmr-qS5M4aiNaktLNkxpPnE92tsCqVlf-VAYS3Icingo7BOdoHMugD7op1b0xt864bo62Glgr508vZLziIZO9eAOiwYf8gW-jqOHBlj_DEuDpGol_4YgCJxqfGLj3wI96iKvebAacp85SF4OrxmPMWm-YhtkysclZxzakb5_qh0AHb9B6nqLch2OIoZRuvQvzHNPixOxG6-HGbxmpgNTsOagVA7vJQMqQRjDNtOYLvRT2arJqK-yp2XeHRnGvXDSd6n_EMoLsD50p_K6PJIL8B7r4hv6J7uPiZYgeAwskEYx-NDzyfomelHwSuQW7IM-zIkaAlYyA7iOrwj05hCZcuoONtb05QUsXwUNHvryVwHdsaGcc4OKAknSD31SaNJ_PqIg4s9IPX7MA0E6jL0gCoTNjJ22z92SXYXoQX52mL4vWfm55hfhVzFG9CoKbhA6tuyvCtPr_ECGdwKmbSjjRA7bDeAJMK4ArELB9KUsd4Q8iyTdrSViinJ2j5ccDbWes0G2lxngOl7mmKzpQM8rGXou23dm1xga-kQFHjays_m5p8Q_izpTZ6hycLVly1fvbc9T99Gjl22FlLwqTbjP1GjiD0ShVq_K-TkpFkumoaxYWeS8COLcDNzL60VTKcMklst2W-cS20pdJw981i7HUB6e1vAM8UTYFKuXbnZA,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdTRyYzVPeWFTWS1Tek40S1VLVXc4TnltMFZyWF8xMTBxeGVEcEY1TWlWRWZrb09oOEdHM0F0cyw,&sign=14c1ce8c30020daf02c5c280a67991bd&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9JXwdL1rlTmmRPlnimzY2Xoj48knocdzuu7VUqAaVI6ddQG0_0xQ_wDEoPiQ31SrKHTPAnDN1HcJtEM0P6DQ58yQQo2_UipMP538C22LwzG1KhDKAyIeEENm5-RCFkgSJbEOgIYNs4u82Up3nDeaZo,&l10n=ru</ref>. Сафар-беи, [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] азакәанқәала, Амаан Бежан иахь ддәықәырҵеит [[Мгәыӡырхәа|Мгәыӡырха]], ааӡаразы<ref name=":1" />. Иангьы дахьынтәааз [[Мгәыӡырхәа|Мгәыӡырхәа ақыҭан]]. 1783 ашықәс азы дыԥсит иан [[Леиԥҳа, Есма-ҳаҭун|Есма-ҳаҭун]]<ref name=":0" />. Иара убри ашықәсан [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиа-ҳаным]] ԥҳәысс дигеит<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=келешбей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBKclKgFbQ43bpxO5HMFsW5ZXZenxfGtrNZ2g4h9FXt1d9xIhN3zFHg1GbU7tBoYi-PeWEuvlZ-v3N89f3VqHC22MXk27OAj_jo1EtKJrSE4fny4ZlbA3FKXI4g8eVj0Oii2HCuzSwUt5U5kv5W73aGNXSptrwgSIPthVxFkmbo7scuY0uI4vFkoe-Gd-Oa1sydgsR_f1higNyWXzLpBwl-_8Bnh6cgl0l4PTGbBpW4GD_JzX0600Ea_3WqWi3BM6X5IsokyuL-aJOPGFQ2-5bkliBc3eQ95lxgofBzJmBl6zfvLj3weq5HDwbZAK5xQQsET1IrJ6Rdiu08Zy8y00NWNT6z-TaS5Wx-D7G9MqGEiLIsOABl0MbIUOXvntGQ_RJ6vYk_L6R4ZTIam6b7jmc5vmLlDksulmQOHYm1iB0MEN9px26glzaVqMefq773Spfn_YQqHMtyFZg_KOoGTT3T1XXT3_Unfx6RVREH0JbbZyUvQbjFjEZcc1Z0D773mbu55HPJa3qxkFXIXBgKe3n5KMZ3vPLoslYe_2pkrTc5Ib_CieoPCzoj&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzaGdSVUtmQzlOZXFnYklYTEdxM2dBd1VvVnBKcm1NMjJoaWQxUjY5bDV4VSw,&sign=1657b3c547c3641881098ab8a806c5be&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVnO0hMNWh8B-mO9CWtA-v-jL5rYh84cG8MKx24A2E_3sC4LpMSKaeF_TSsjrxo-bKJvBf6IZfbcw1R6IjKPH645XM3wVHt21_E,&l10n=ru</ref>. Лара лакәын Сафар-беи дзааӡаз<ref name=":0" />. 1804 шықәсазы [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь]] зықәра наӡахьоу иԥацәа адгьылқәа ҭынхас ириҭеит<ref name=":2">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гасан%20бей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBKclKgFbQ43bpxO5HMFsW5ZXZenxfGtrNZ2g4h9FXt1d9xIhN3zFHg1GbU7tBoYi-PeWEuvlZ-v3N89f3VqHC22MXk27OAj_jo1EtKJrSE4fny4ZlbA3FKXI4g8eVj0Oii2HCuzSwUt5U5kv5W73aGNXSptrwgSIPthVxFkmbo7scuY0uI4vFkoe-Gd-Oa1sydgsR_f1higNyWXzLpBwl-_8Bnh6cgl0l4PTGbBpW4GD_JzX0600Ea_3WqWi3BM6X5IsokyuL-aJOPGFQ2-5bkliBc3eQ95lxgofBzJmBl6zfvLj3weq5HDwbZAK5xQQsET1IrJ6Rdiu08Zy8y00NWNT6z-TaS5Wx-D7G9MqGEiLIsOABl0MbIUOXvntGQ_RJ6vYk_L6R4ZTIam6b7jmc5vmLlDksulmQOHYm1iB0MEN9px26glzaVqMefq773Spfn_YQqHMtyFax02GUQrCNB21mf_nuNRwIXeW_V66BrO3ZkkUlV73N9RHGXOL78bt9TSkfVW-ejj9-Ci5opxG2_FaTTO9NSU9uVdfoB_MYrj8jswgxSemyb&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3A4RFBRYllnUTNMZS01bGlEMUV5OFFwSDRwVF9qR3ZwODFBRDByVV9FdTRXMjk5Wmx2VzRacTFMUFlUMmtwLXZyMEU0bE5tVTFfbno2RF96OW9fOV92X1VVUldPd01mdyw,&sign=f22b60459ba84bb2907d13e8f03a1a6e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zpdchXrzO7rLrSlsxqM8n3mjjj-bjV9xGlu8rw9ly3C0AOWwWw430_Dwod171c61lp921Uk3jCfy219s4FuqcLoZNysOQbe-Pt_Ytv5qEpqa&l10n=ru</ref>. Убарҭ дыруаӡәкын Сафар-беи; анапхгаразы иоуит [[Бзыԥны|Бзыԥтәи Агьежьыра]]<ref name=":1" />. 1808 шықәсазы, лаҵарамза ҩба рзы, [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абааҿы]] иаб дыршьит. Сафар-беи, усҟан [[Лыхны]] иҟаз, ауаа зшьыз ззымбацыз, уимоу иззымдыруаз, иашьеиҳаб [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ахара идиҵеит<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=станислав%20лакоба%20асланбей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBKclKgFbQ43bpxO5HMFsW5ZXZenxfGtrNZ2g4h9FXt1d9xIhN3zFHg1GbU7tBoYi-PeWEuvlZ-v3N89f3VqHC22MXk27OAj_jo1EtKJrSE4fny4ZlbA3FKXI4g8eVj0Oii2HCuzSwUt5U5kv5W73aGNXSptrwgSIPthVxFkmbo7scuY0uI4vFkoe-Gd-Oa1sydgsR_f1higNyWXzLpBwl-_8Bnh6cgl0l4PTGbBpW4GD_JzX0600Ea_3WqWi3BM6X5IsokyuL-aJOPGFQ2-5bkliBc3eQ95lxgofBzJmBl6zfvLj3weq5HDwbZAK5xQQsET1IrJ6Rdiu08Zy8y00NWNT6z-TaS5Wx-D7G9MqGEiLIsOABl0MbIUOXvntGQ_RJ6vYk_L6R4ZTIam6b7jmc5vmLlDksulmQOHYm1iB0MEN9px26glzaVqMefq773Spfn_YQqHMtyFb7JvxwMZHvOTLu4MFFZ7WIn6IRzmNAHz8LrsMMAloLeKtJaHrNaYzk42tpEANRqTPLs-dykpC3maHTC1FUyNhgDlcva5J7BmgqAs2Sw2eNn&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUEhPX21ReFJuMWNQcWFMVEtTSWVldlFTLUpHNHBvZFY5WjJNS3Q3Y3BaQkR2d21FWVZydGdSNTdqQk9Pa0NqNkRkTVRGZFk2R3dqOGgtTGR1V2NfcnBuV1ExYXh0cG1yWSw,&sign=000317e7cb23b89e9ab7eaa5dddfeb49&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9erf0Jg3Z0xxEBlHnNxdHe4dGMxA500__gd-mOu_DOf50r-KyyO2TvoPOGoBEP6d3ColTjhd-B2ZzFw7KEwBJzanRUeHszCxKxTP0iVrbUqjp1FoiZeSo-5SeTQGeiXye2tk31GMV6I5GtG6epZVrqCNvktomlvwqBC2Cmgr5qX6yxDrYlkoJzAo7IZDNicVPH042eBY5nYQV-A7zZizTRVciIQSPWojQ,,&l10n=ru</ref>. Иаразнакгьы ашәҟәы ишьҭит [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] аиҳабыра рахь. Дук мырҵыкәа Аԥсны ааныжьны [[Жәыргьыҭ]] анхара далагеит. Сафар-беи 1809 ш. нанҳәа 12 аҽны, Алықьсандр иахь иишьҭоит ашәҟәынҵа «''аҳәаратә пункҭқәа''» ҳә изышьҭоу<ref name=":1" />. Апунктқәа рҿы аимператор диҳәоит Аԥсны инапахьы иааигарц, иара ихаҭа Аԥсны аҳс дҟаиҵарц.
== Аҳра аура ==
1810 шықәсазы жәабранмза 17 азы аинрал А.П.Тормасов аҭауад Сафар-беи иеилиркааит, Иаҳаракыра Аҳәынҭқар Аимператор ииҳәаз дшақәшаҳаҭыз, насгьы Сафар-беи аҳс дҟаҵазар шилшо<ref name=":1" />. [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қалеи]] агара арратә ҽазыҟаҵарақәеи, аҭауад Сафар-беи иҟны Аԥсны Урыстәыла адкылареи ирыцны, Урыстәыла Афинансқәа Рминистрра, аимператор ихьӡала аусԥҟа аиқәыршәара иаҿуп – аҭауад Сафар-беи (Гьаргь) Чачба шықәсыктәи ауалафахәы иҭаразы 2500 мааҭ араӡынла, иан, [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|аҳкәажә]], шықәсык ахь 1500 мааҭ араӡныла<ref name=":1" />.
Аурыс хадара, Аԥсны аҭынчразы еиԥш, иԥсыз [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] иԥҳәыс, [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиа-ҳаным]], апенсион лыҭара азы аӡбара рыдыркылеит, избан акәзар лара еицырдыруа ҵабалтәи ҭауад, [[Ҵабалтәи абаа|Ҵабал]] аҟны анырра ду змаз, иԥҳа лакәын<ref name=":1" />. [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] агара аҽазыҟаҵара ианаҿыз, аҭауад Сафар-беи ихаҭа иҭыԥ уадаҩын. Имазара аҟынтәи хашәалахәык иоуӡомызт, ианԥсеи иареи ([[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиа-ҳаным]]) цхыраарак рымамызт. Абри аҭагылазаашьа аҳәынҭқар Сафар-беи Урыстәылатәи ахадара аҟынтәи аԥаратә цхыраара даҳәартә иҟанаҵоит ''«... ианԥсеи иареи ирыҩсыз аамҭазы итәанчаҩхәы рышьҭразы...»''<ref name=":1" />.1810 шықәсазы ԥхынгәы жәаҩа рзы [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абааш]] ргеит, Сафар-беи аҳ иакәхеит<ref name=":2" />. Гьаргь итәарҭа [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] иаан, аха дук мырҵыкәа аҭауад итәарҭеи, [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа Аҳра]] аҳҭнықалақьи [[Шервашиӡераа раҳҭынра|Лыхныҟа]] ииаигеит<ref name=":1" />. 1813 ш. анҵәамҭаз Ҭрабзантәи асерасқьыр, Шәлиман-ԥашьа, ҭырқәа арр Аԥсны иалиргалеит, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ипартиа ацхыраара аиҭарц азы<ref name=":1" />. Аха асерасқьыр илымшит [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ицхраара, Ҭрабзанҟа дхынҳәит. Иалахәыз зегьы аҳамҭақәа ранашьан: аҳ Сафар-беи(Гьаргь) Чачба арраҿы аинрал-маиор ичын ианашьан, иԥшәмаԥҳәыс, аҳкәажә [[Адианԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|Ҭамара Кац-иԥҳа]] илоуит еиҵоу аџьар аҩбатәи аҩаӡара змоу Аԥшьа Екатерина лорден<ref name=":1" />. Аҳ Сафар-беи Аԥсны иԥсҭазаара гәырӷьарада имҩаԥысит, убри аҟнытә иаамҭа ахәҭак Агыртәылаҿ ихигеит, иԥҳәыс лҭынхацәа рыкәша-мыкәша, урҭ рҳәынҭқарцәа аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] иара даниҿагылоз, идгылон. Иаԥҵаз аҭагылазаашьақәа маншәаламызт аҳ Сафар-беи ихаҿсахьала, Аԥсныҟны аурыстә напхгара амчра аныҟәгара. <blockquote>''Аԥсны имҩаԥнагоз аполитика ҵакыданы, гәыӷраданы ишыҟаз анырба, 1820 шықәсазы аҳәынҭқар иҳәынҭқарра иаӡбеит аурыс ар Аԥсны зынӡа иалцарц.''<ref name=":1" /></blockquote>Ари ақәҵара аҭауад Сафар-беи изы ихәарҭан, избанзар уи Урыстәылатәи арратә цхыраарала иԥсы акәын ишҭаз.
== Аҭеиҭԥш ==
<blockquote>.''..Сафир-беи 65 шықәса раҟара зхыҵуа ахаҵа, игоуп, иҟәаҟәа ҭбаауп, делаҟацоуп, аха ихы-иҿы иагын, иблақәа аԥсы ҭан, иҟәышоуп, иԥынҵа дуӡӡоуп, иԥаҵа жәпоуп. Иқәра иазкны иныҟәашьа ласын. Иааизакны иуҳәозар, уи уаҩ ҟәымшәышәк, аамысҭашәа змаз уаҩын, аха ихы-иҿы мцык аныԥшуан. Иҭеиҭыԥш зегьы аамсҭашәарак аныԥшуан, аха имаҭәа-ишәҵатәы ианыԥшуамызт уи аҭауад шиаку.''<ref name=":1" /></blockquote>
== Аԥсра ==
1821 шықәсазы жәабранмза 7 азы агәҭынчымреи ачымазареи ирыхҟьаны дыԥсит аҳ Сафар-беи (Гьаргь). Ажәытәӡатәи [[Лыхнытәи ауахәама|Лыхнытәи ауахәамаҿы]] анышә дамардеит. Инышәынҭраҿы ауахәама ашьаҭа иаҟараны иқәыырҵеит ақьашана<ref name=":1" />.
== Аҭаацәазара ==
90 шш. рзы маӡала аҳ Сафар-беи (Гьаргь) Чачба диҳәоит [[Адианԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|Ҭамара Кац-иԥҳа Адиан]], ари агәыргьынхаҵара мҩаԥысит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беии]], аҳкәажәеи [[Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа|Нино Адианԥҳеи]] рхылаԥшраан. Гьаргь (Сафар-беи) ахшара рацәа иман: фҩык аԥҳацәеи, ԥшьҩык аԥацәеи иман<ref name=":0" />.
=== Аԥацәа: ===
* ''Дырмит (Омар-беи), (1801-16.10.1822) – ԥҳәыс димамызт;''
* ''Михаил (Ҳамыҭ-беи), (1806-16.04.1866) - хынтә ԥҳәысс аагара дцон;''
* ''Кәасҭа (Кәаҵиа, Константин, Хәыршьыҭ-беи), (1813-18.11.1883); ԥҳәысс диман Алықьсандра Комаровеи Наталиеи Матвеи-иԥҳа д'Анлуа де ла Гарде.''
* ''Алықьсандр (Шәлиман-беи(ԥашьа), (1818-21.12.1875); ԥҳәысс диман Нина Хьрыԥс-иԥҳа Амаршьан-ԥҳа.''
=== Аԥҳацәа: ===
* ''Мариа (Фатма-ҳаным), (1802-?) - Гәриатәи аҳ Вахҭанг Гуриели ԥҳәысс диман; ''
* ''Русудан (Инџьы-ҳаным), (1799-1875) – ҵабалтәи аҭауад Бабыш Амаршьан дицын;''
* ''Екатерина (Ребиа-ҳаным), (1803-о1858) – ҵабалтәи аҭауад Шьырын-беи Амаршан дицын;''
* ''Елизавета (Есма-ҳаным), (1811-?) – агыртәи аҭауад Гьаргь Џьаиани ԥҳәысс диман;''
* ''Анна (Дуда-ҳаным), (1816-15.02.1889) - имереҭтәи аҭауад Гьаргь Цулукиӡе ԥҳәысс диман; ''
* ''Нино (Фида-ҳаным), (1804-?) –гәриатәи аҭауад Гьаргь Гуриели дицын.''
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1780 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1821 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Жәабранмза 7 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Гьаргь II Чачба (Сафар Али-беи) — 20-тәи аҳ (1810-1821).
Аԥсҭазаара
альт=Аԥсҳа Гьаргь II Чачба иқьашана|мини|Аҳ Гьаргь II Чачба иқьашана
Гьаргь (Сафар-беи) Чачба диит Аԥсҳа Қьалышь-беи иҭаацәараҿы, аҩбатәи иԥҳәыс Есма-ҳаҭун лҟнытәhttp://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf. Сафар-беи диит закәандарала, 1780 шықәсазы, избанзар иан Есма-ҳаҭун Леиԥҳа, анхаҩцәа рҭаацәараҿ диитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbPQLxKJkNBv_IYqxFTm3Nz_LPVMTPvW3j5b6FOy9ZY2r-kP6ZGekDBDCcAWus7W3FEmQruU7X1_ZS_VjV4t3Zxae7E8bXcnCCOXXPzwJFX7ROWIQcOewh4o2SmQmr-qS5M4aiNaktLNkxpPnE92tsCqVlf-VAYS3Icingo7BOdoHMugD7op1b0xt864bo62Glgr508vZLziIZO9eAOiwYf8gW-jqOHBlj_DEuDpGol_4YgCJxqfGLj3wI96iKvebAacp85SF4OrxmPMWm-YhtkysclZxzakb5_qh0AHb9B6nqLch2OIoZRuvQvzHNPixOxG6-HGbxmpgNTsOagVA7vJQMqQRjDNtOYLvRT2arJqK-yp2XeHRnGvXDSd6n_EMoLsD50p_K6PJIL8B7r4hv6J7uPiZYgeAwskEYx-NDzyfomelHwSuQW7IM-zIkaAlYyA7iOrwj05hCZcuoONtb05QUsXwUNHvryVwHdsaGcc4OKAknSD31SaNJ_PqIg4s9IPX7MA0E6jL0gCoTNjJ22z92SXYXoQX52mL4vWfm55hfhVzFG9CoKbhA6tuyvCtPr_ECGdwKmbSjjRA7bDeAJMK4ArELB9KUsd4Q8iyTdrSViinJ2j5ccDbWes0G2lxngOl7mmKzpQM8rGXou23dm1xga-kQFHjays_m5p8Q_izpTZ6hycLVly1fvbc9T99Gjl22FlLwqTbjP1GjiD0ShVq_K-TkpFkumoaxYWeS8COLcDNzL60VTKcMklst2W-cS20pdJw981i7HUB6e1vAM8UTYFKuXbnZA,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdTRyYzVPeWFTWS1Tek40S1VLVXc4TnltMFZyWF8xMTBxeGVEcEY1TWlWRWZrb09oOEdHM0F0cyw,&sign=14c1ce8c30020daf02c5c280a67991bd&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9JXwdL1rlTmmRPlnimzY2Xoj48knocdzuu7VUqAaVI6ddQG0_0xQ_wDEoPiQ31SrKHTPAnDN1HcJtEM0P6DQ58yQQo2_UipMP538C22LwzG1KhDKAyIeEENm5-RCFkgSJbEOgIYNs4u82Up3nDeaZo,&l10n=ru. Сафар-беи, Аԥсны азакәанқәала, Амаан Бежан иахь ддәықәырҵеит Мгәыӡырха, ааӡаразы. Иангьы дахьынтәааз Мгәыӡырхәа ақыҭан. 1783 ашықәс азы дыԥсит иан Есма-ҳаҭун. Иара убри ашықәсан Қьалышь-беи Рабиа-ҳаным ԥҳәысс дигеитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=келешбей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBKclKgFbQ43bpxO5HMFsW5ZXZenxfGtrNZ2g4h9FXt1d9xIhN3zFHg1GbU7tBoYi-PeWEuvlZ-v3N89f3VqHC22MXk27OAj_jo1EtKJrSE4fny4ZlbA3FKXI4g8eVj0Oii2HCuzSwUt5U5kv5W73aGNXSptrwgSIPthVxFkmbo7scuY0uI4vFkoe-Gd-Oa1sydgsR_f1higNyWXzLpBwl-_8Bnh6cgl0l4PTGbBpW4GD_JzX0600Ea_3WqWi3BM6X5IsokyuL-aJOPGFQ2-5bkliBc3eQ95lxgofBzJmBl6zfvLj3weq5HDwbZAK5xQQsET1IrJ6Rdiu08Zy8y00NWNT6z-TaS5Wx-D7G9MqGEiLIsOABl0MbIUOXvntGQ_RJ6vYk_L6R4ZTIam6b7jmc5vmLlDksulmQOHYm1iB0MEN9px26glzaVqMefq773Spfn_YQqHMtyFZg_KOoGTT3T1XXT3_Unfx6RVREH0JbbZyUvQbjFjEZcc1Z0D773mbu55HPJa3qxkFXIXBgKe3n5KMZ3vPLoslYe_2pkrTc5Ib_CieoPCzoj&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzaGdSVUtmQzlOZXFnYklYTEdxM2dBd1VvVnBKcm1NMjJoaWQxUjY5bDV4VSw,&sign=1657b3c547c3641881098ab8a806c5be&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVnO0hMNWh8B-mO9CWtA-v-jL5rYh84cG8MKx24A2E_3sC4LpMSKaeF_TSsjrxo-bKJvBf6IZfbcw1R6IjKPH645XM3wVHt21_E,&l10n=ru. Лара лакәын Сафар-беи дзааӡаз. 1804 шықәсазы Қьалышь зықәра наӡахьоу иԥацәа адгьылқәа ҭынхас ириҭеитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гасан%20бей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBKclKgFbQ43bpxO5HMFsW5ZXZenxfGtrNZ2g4h9FXt1d9xIhN3zFHg1GbU7tBoYi-PeWEuvlZ-v3N89f3VqHC22MXk27OAj_jo1EtKJrSE4fny4ZlbA3FKXI4g8eVj0Oii2HCuzSwUt5U5kv5W73aGNXSptrwgSIPthVxFkmbo7scuY0uI4vFkoe-Gd-Oa1sydgsR_f1higNyWXzLpBwl-_8Bnh6cgl0l4PTGbBpW4GD_JzX0600Ea_3WqWi3BM6X5IsokyuL-aJOPGFQ2-5bkliBc3eQ95lxgofBzJmBl6zfvLj3weq5HDwbZAK5xQQsET1IrJ6Rdiu08Zy8y00NWNT6z-TaS5Wx-D7G9MqGEiLIsOABl0MbIUOXvntGQ_RJ6vYk_L6R4ZTIam6b7jmc5vmLlDksulmQOHYm1iB0MEN9px26glzaVqMefq773Spfn_YQqHMtyFax02GUQrCNB21mf_nuNRwIXeW_V66BrO3ZkkUlV73N9RHGXOL78bt9TSkfVW-ejj9-Ci5opxG2_FaTTO9NSU9uVdfoB_MYrj8jswgxSemyb&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3A4RFBRYllnUTNMZS01bGlEMUV5OFFwSDRwVF9qR3ZwODFBRDByVV9FdTRXMjk5Wmx2VzRacTFMUFlUMmtwLXZyMEU0bE5tVTFfbno2RF96OW9fOV92X1VVUldPd01mdyw,&sign=f22b60459ba84bb2907d13e8f03a1a6e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zpdchXrzO7rLrSlsxqM8n3mjjj-bjV9xGlu8rw9ly3C0AOWwWw430_Dwod171c61lp921Uk3jCfy219s4FuqcLoZNysOQbe-Pt_Ytv5qEpqa&l10n=ru. Убарҭ дыруаӡәкын Сафар-беи; анапхгаразы иоуит Бзыԥтәи Агьежьыра. 1808 шықәсазы, лаҵарамза ҩба рзы, Аҟәатәи абааҿы иаб дыршьит. Сафар-беи, усҟан Лыхны иҟаз, ауаа зшьыз ззымбацыз, уимоу иззымдыруаз, иашьеиҳаб Аслан-беи ахара идиҵеитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=станислав%20лакоба%20асланбей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBKclKgFbQ43bpxO5HMFsW5ZXZenxfGtrNZ2g4h9FXt1d9xIhN3zFHg1GbU7tBoYi-PeWEuvlZ-v3N89f3VqHC22MXk27OAj_jo1EtKJrSE4fny4ZlbA3FKXI4g8eVj0Oii2HCuzSwUt5U5kv5W73aGNXSptrwgSIPthVxFkmbo7scuY0uI4vFkoe-Gd-Oa1sydgsR_f1higNyWXzLpBwl-_8Bnh6cgl0l4PTGbBpW4GD_JzX0600Ea_3WqWi3BM6X5IsokyuL-aJOPGFQ2-5bkliBc3eQ95lxgofBzJmBl6zfvLj3weq5HDwbZAK5xQQsET1IrJ6Rdiu08Zy8y00NWNT6z-TaS5Wx-D7G9MqGEiLIsOABl0MbIUOXvntGQ_RJ6vYk_L6R4ZTIam6b7jmc5vmLlDksulmQOHYm1iB0MEN9px26glzaVqMefq773Spfn_YQqHMtyFb7JvxwMZHvOTLu4MFFZ7WIn6IRzmNAHz8LrsMMAloLeKtJaHrNaYzk42tpEANRqTPLs-dykpC3maHTC1FUyNhgDlcva5J7BmgqAs2Sw2eNn&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUEhPX21ReFJuMWNQcWFMVEtTSWVldlFTLUpHNHBvZFY5WjJNS3Q3Y3BaQkR2d21FWVZydGdSNTdqQk9Pa0NqNkRkTVRGZFk2R3dqOGgtTGR1V2NfcnBuV1ExYXh0cG1yWSw,&sign=000317e7cb23b89e9ab7eaa5dddfeb49&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9erf0Jg3Z0xxEBlHnNxdHe4dGMxA500__gd-mOu_DOf50r-KyyO2TvoPOGoBEP6d3ColTjhd-B2ZzFw7KEwBJzanRUeHszCxKxTP0iVrbUqjp1FoiZeSo-5SeTQGeiXye2tk31GMV6I5GtG6epZVrqCNvktomlvwqBC2Cmgr5qX6yxDrYlkoJzAo7IZDNicVPH042eBY5nYQV-A7zZizTRVciIQSPWojQ,,&l10n=ru. Иаразнакгьы ашәҟәы ишьҭит Урыстәыла аиҳабыра рахь. Дук мырҵыкәа Аԥсны ааныжьны Жәыргьыҭ анхара далагеит. Сафар-беи 1809 ш. нанҳәа 12 аҽны, Алықьсандр иахь иишьҭоит ашәҟәынҵа «аҳәаратә пункҭқәа» ҳә изышьҭоу. Апунктқәа рҿы аимператор диҳәоит Аԥсны инапахьы иааигарц, иара ихаҭа Аԥсны аҳс дҟаиҵарц.
Аҳра аура
1810 шықәсазы жәабранмза 17 азы аинрал А.П.Тормасов аҭауад Сафар-беи иеилиркааит, Иаҳаракыра Аҳәынҭқар Аимператор ииҳәаз дшақәшаҳаҭыз, насгьы Сафар-беи аҳс дҟаҵазар шилшо. Аҟәа-Қалеи агара арратә ҽазыҟаҵарақәеи, аҭауад Сафар-беи иҟны Аԥсны Урыстәыла адкылареи ирыцны, Урыстәыла Афинансқәа Рминистрра, аимператор ихьӡала аусԥҟа аиқәыршәара иаҿуп – аҭауад Сафар-беи (Гьаргь) Чачба шықәсыктәи ауалафахәы иҭаразы 2500 мааҭ араӡынла, иан, аҳкәажә, шықәсык ахь 1500 мааҭ араӡныла.
Аурыс хадара, Аԥсны аҭынчразы еиԥш, иԥсыз Қьалышь-беи иԥҳәыс, Рабиа-ҳаным, апенсион лыҭара азы аӡбара рыдыркылеит, избан акәзар лара еицырдыруа ҵабалтәи ҭауад, Ҵабал аҟны анырра ду змаз, иԥҳа лакәын. Аҟәа-Қале агара аҽазыҟаҵара ианаҿыз, аҭауад Сафар-беи ихаҭа иҭыԥ уадаҩын. Имазара аҟынтәи хашәалахәык иоуӡомызт, ианԥсеи иареи (Рабиа-ҳаным) цхыраарак рымамызт. Абри аҭагылазаашьа аҳәынҭқар Сафар-беи Урыстәылатәи ахадара аҟынтәи аԥаратә цхыраара даҳәартә иҟанаҵоит «... ианԥсеи иареи ирыҩсыз аамҭазы итәанчаҩхәы рышьҭразы...».1810 шықәсазы ԥхынгәы жәаҩа рзы Аҟәатәи абааш ргеит, Сафар-беи аҳ иакәхеит. Гьаргь итәарҭа Аҟәа иаан, аха дук мырҵыкәа аҭауад итәарҭеи, Аԥсуа Аҳра аҳҭнықалақьи Лыхныҟа ииаигеит. 1813 ш. анҵәамҭаз Ҭрабзантәи асерасқьыр, Шәлиман-ԥашьа, ҭырқәа арр Аԥсны иалиргалеит, Аслан-беи ипартиа ацхыраара аиҭарц азы. Аха асерасқьыр илымшит Аслан-беи ицхраара, Ҭрабзанҟа дхынҳәит. Иалахәыз зегьы аҳамҭақәа ранашьан: аҳ Сафар-беи(Гьаргь) Чачба арраҿы аинрал-маиор ичын ианашьан, иԥшәмаԥҳәыс, аҳкәажә Ҭамара Кац-иԥҳа илоуит еиҵоу аџьар аҩбатәи аҩаӡара змоу Аԥшьа Екатерина лорден. Аҳ Сафар-беи Аԥсны иԥсҭазаара гәырӷьарада имҩаԥысит, убри аҟнытә иаамҭа ахәҭак Агыртәылаҿ ихигеит, иԥҳәыс лҭынхацәа рыкәша-мыкәша, урҭ рҳәынҭқарцәа аҭауад Аслан-беи иара даниҿагылоз, идгылон. Иаԥҵаз аҭагылазаашьақәа маншәаламызт аҳ Сафар-беи ихаҿсахьала, Аԥсныҟны аурыстә напхгара амчра аныҟәгара. Аԥсны имҩаԥнагоз аполитика ҵакыданы, гәыӷраданы ишыҟаз анырба, 1820 шықәсазы аҳәынҭқар иҳәынҭқарра иаӡбеит аурыс ар Аԥсны зынӡа иалцарц.Ари ақәҵара аҭауад Сафар-беи изы ихәарҭан, избанзар уи Урыстәылатәи арратә цхыраарала иԥсы акәын ишҭаз.
Аҭеиҭԥш
...Сафир-беи 65 шықәса раҟара зхыҵуа ахаҵа, игоуп, иҟәаҟәа ҭбаауп, делаҟацоуп, аха ихы-иҿы иагын, иблақәа аԥсы ҭан, иҟәышоуп, иԥынҵа дуӡӡоуп, иԥаҵа жәпоуп. Иқәра иазкны иныҟәашьа ласын. Иааизакны иуҳәозар, уи уаҩ ҟәымшәышәк, аамысҭашәа змаз уаҩын, аха ихы-иҿы мцык аныԥшуан. Иҭеиҭыԥш зегьы аамсҭашәарак аныԥшуан, аха имаҭәа-ишәҵатәы ианыԥшуамызт уи аҭауад шиаку.
Аԥсра
1821 шықәсазы жәабранмза 7 азы агәҭынчымреи ачымазареи ирыхҟьаны дыԥсит аҳ Сафар-беи (Гьаргь). Ажәытәӡатәи Лыхнытәи ауахәамаҿы анышә дамардеит. Инышәынҭраҿы ауахәама ашьаҭа иаҟараны иқәыырҵеит ақьашана.
Аҭаацәазара
90 шш. рзы маӡала аҳ Сафар-беи (Гьаргь) Чачба диҳәоит Ҭамара Кац-иԥҳа Адиан, ари агәыргьынхаҵара мҩаԥысит Қьалышь-беии, аҳкәажәеи Нино Адианԥҳеи рхылаԥшраан. Гьаргь (Сафар-беи) ахшара рацәа иман: фҩык аԥҳацәеи, ԥшьҩык аԥацәеи иман.
Аԥацәа:
Дырмит (Омар-беи), (1801-16.10.1822) – ԥҳәыс димамызт;
Михаил (Ҳамыҭ-беи), (1806-16.04.1866) - хынтә ԥҳәысс аагара дцон;
Кәасҭа (Кәаҵиа, Константин, Хәыршьыҭ-беи), (1813-18.11.1883); ԥҳәысс диман Алықьсандра Комаровеи Наталиеи Матвеи-иԥҳа д'Анлуа де ла Гарде.
Алықьсандр (Шәлиман-беи(ԥашьа), (1818-21.12.1875); ԥҳәысс диман Нина Хьрыԥс-иԥҳа Амаршьан-ԥҳа.
Аԥҳацәа:
Мариа (Фатма-ҳаным), (1802-?) - Гәриатәи аҳ Вахҭанг Гуриели ԥҳәысс диман;
Русудан (Инџьы-ҳаным), (1799-1875) – ҵабалтәи аҭауад Бабыш Амаршьан дицын;
Екатерина (Ребиа-ҳаным), (1803-о1858) – ҵабалтәи аҭауад Шьырын-беи Амаршан дицын;
Елизавета (Есма-ҳаным), (1811-?) – агыртәи аҭауад Гьаргь Џьаиани ԥҳәысс диман;
Анна (Дуда-ҳаным), (1816-15.02.1889) - имереҭтәи аҭауад Гьаргь Цулукиӡе ԥҳәысс диман;
Нино (Фида-ҳаным), (1804-?) –гәриатәи аҭауад Гьаргь Гуриели дицын.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1780 шықәсазы ииз
Акатегориа:1821 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Жәабранмза 7 рзы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
42905 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Мырзаҟан | Мырзаҟан | {{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|ахьӡ=Мырзаҟан
|астатус=Атәылаҿацә
|даҽа ахьӡ=Самырзаҟан
|аҳҭнықалақь=[[Бедиа]]<br />[[Уақәым]]
|ашьақәгылара=[[1680]]
|аӡра=[[1888]]
|абызшәақәа=[[Аԥсуа бызшәа]], [[агыр бызшәа]]
|адин=[[Ақьырсианра]], [[аԥсылманра]]
|адинастиа=[[Мырзаҟантәи Чачаа]]
|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара=60 нызқь (1888 ш.)
}}
'''Мырзаҟан''' — [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа Аҳра]] иахьатәи [[Гал араион|Гал]], [[Очамчыра араион|Очамчыра]], [[Тҟәарчал араион|Тҟәарчал араионқәа ртерриториақәа]] рахь иаҵанакуаз аҭоурыхтә тәылаҿацә
== Аҭоурых ==
Мырзаҟан атәылаҿацә ма агьежьыра аҳасабала, ашьақәгылара иалагеит XVII ашәышықәса анҵәамҭазы. Мырзаҟан Аалӡгаи [[Егры ацҳа абааш|Егры]] аӡиасқәа рыбжьара иҟоу дгьылоуп. 1680 инаркны атәылаҿацә аҳҭнықалақь [[Агәы-Бедиа]] ақыҭаҿ иаан, 1841 инаркны [[Уақәым]] ақыҭаҿ<ref name=":0">http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf</ref>.
=== Ҟәаԥ Чачба иаҳраура ===
''Ҟәаԥ Чачба'' — Мырзаҟан ампыҵакҩы (1680-1704). Ари аҭыԥ, иҟалаз ауадаҩрақәа ирыхҟьаны, акыр иҭацәын, уи азы Бзыԥтәи Агьежьыра инхоз аҭауадшьҭрақәеи аамсҭатә жәлақәеи уахь инирхеит, урҭ иреин: Ачба, Аимхаа, Инал-иԥа, Амаан, Ажәанба, Лакрба, Ақырҭаа<ref name=":0" />. XVII ашәышықәса анҵәамҭеи XVIII ашәышықәса алагамҭеи рзы Ҟәаԥ атәцәа рыхәаахәҭҩы хаданы дыԥхьаӡан, урҭ роурц азы аԥсуа қыҭақәа дрықәлон. Аԥсуа ақалҭақосқәа ирыҵанакуаз анхацәагьы мчыла итҟәаны иҭиуан. Ақалҭақос Дауҭ зныкымкәа ари ацәгьоуратә ус даҟәыҵырц диҳәеит. Аԥсуа ақалҭақос Дауҭ ихьӡала иҩуп адокумент, Ҟәаԥ ихьӡалагьы, иашьа Кьереқьым ихьӡалагьы ҭоуба ҟаиҵоит, ҳаԥхьаҟа ауаа тәыс ишимҭиуа. Ҟәаԥ акыраамҭа Егры армарахьтәи аԥшаҳәа иигарц игәы иҭан. Аха Агыртәыла аҳ, Гьаргь Липартелиани, Имереҭ аҳ Гьаргь Абашиӡе ицҳыраарала, аԥсуа ирр даҩагылеит. 1704 ш. иԥсҭазаара далҵоит Ҟәаԥ, аҳс дҟалоит иԥа Мырзаҟан (Мырзаҳан) Чачба<ref name=":0" />.
=== Мырзаҟан (Мырзаҳан) иаҳраура ===
''Мырзаҟан (Мырзаҳан) Чачба'' — аҩбатәи Мырзаҟан аҳ (1704-?). Иара Ҟәаԥ иԥа еиҳабы иакәын. [[Аԥсны аҳратәра|Аԥснытәи аҳәынҭқарра]] ари атәылаҿацә иара ихьӡ ахуп<ref name=":0" />. Иаҳраура иазкны акгьы ҳдырӡом. Уи ишьҭахь иԥа Хәҭын аҳс дҟалоит.
=== Хәҭын Чачба иаҳраура ===
Хәҭын Чачба — Мырзаҟан ахԥатәи анапхгаҩы (?-1757). [[Бедиа]] ақыҭан дынхон. Имереҭтәи аҳ Салумани иареи реизыҟазаашьақәа бзиан. 1757 шықәсазы Хәҭын аҭырқәцәеи иареи реибашьра далахәын, фырхаҵарыла дҭахеит, жәафҩык рҟынӡа иаҿагылаз ишьит<ref name=":0" />. Уи ашьҭахь Чачаа аҭаацәара, Аԥсҳа Манчеи, [[Ҭырқәтәыла|Ҭырқәтәылаҟа]] иахыргеит<ref name=":1">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=келешбеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PGll_qWWRAe9ccj6SCpaIOfGO3vpalIn5IDJibXPfxYLz5g89rc03eaj6J2-c8K_E-B0yY3tASLpAYgokT_awjyrYOedHJjQAKBmWM8XOekOg,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzbXRWNUVUemxxZ2tqUUFMTGljNHotcDU1SGNteGJfbmo5SWVsM2FJUllCSSw,&sign=cfbc3987e08cbc40e6f8693b0b1e959e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVkFUughtZbrDaldWdVab5PCyLkigoGo3DZDrn2uh8pXJQUFMNX1tulM&l10n=ru</ref>.
=== Леуан Чачба иаҳраура. ===
Леуан Чачба — Мырзаҟан аԥшьбатәи напхгаҩы (1757-1804)<ref name=":1" />. Уи ашықәсаан иалагоит ҭырқәтә-урыстә еибашьра. Ари аибашьраҿы қыртҭәи аҳцәа Елакреи II Салуманеи II Урыстәыла ацхыраара арҭоит. Леуан ари аибашьраҿы иибеит [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] шыӷәӷәо. Уи азыҳәан 1770 ш. иареи аурысцәеи аиҿцәажәарақәа мҩаԥыргоит<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=история&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PGq99U6sSm6-_xw0MEpLwqCOeLRq-S4_RSDenij1DnjAmrfS5xj1253L1l9uPavd3x3TaP-f62_0QSIXDTLSeTy4eoIvY7QZTIlQYJ0Fd_2fg,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTnZoOE9Vbk0xejhjbXJ2M2pENmp3OXIzX3gxR1NacFJ5WVFJOVBPbEZMRTlTLUl1UlhLYm1saERucnVZdTcxUXpHZzBqVXJadTVLUzI3QWZ1a3R0YkFGOXUxTHEycHF4M3ZVZFBfUXktUFNnLCw,&sign=7ebdb13c43ff6c9283dd495094fb6d1b&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxBy9nHYSJFInF1Z717zI9NINy1ribgPIgyfmwFX1S0BBUvcbx8R9oX7YA,,&l10n=ru</ref>. Ари аиҿцәажәараҿы еибарҳәон Мырзаҟан анаҩстә [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] адлара. 1771 ш. Леуан Чачба ирр ааидкыланы [[Ԥаҭ|Ԥуҭ]] ахь ддәықәлоит, аурысцәеи ақырҭцәеи ргыларҭа ахь. Уахь дцаанӡа [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] иалагоит ақәгыларақәа. [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Аԥсҳа Зурабеи]] иареи ҭырқәтәи абаа [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] рнапахьы иааргоит. Аха анаҩс, иалкаау хәык ала, аҭырқәцәа [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] риҭоит. 1794 ашықәс азы [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] дицхраауеит Мырзаҟан ихынҳәра. Агыртәыла иаҿагылаз аибашьра ашьҭахь, 1804 шықәсазы, Мырзаҟан дахадыргылеит [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиа-ҳаным]] лԥа Меҳмед-беи<ref name=":2">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гасанбеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PHQMJOKnD6T_bP2sKaME4Xsz9-_a7z5tvmuOGtp7WcsV1q7tJdBRyplnYf7bHsMsh1CEerFQ-v1C7PezzIPDRK3FvhNCLkQqzSzOKoonS1A2A,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3A4RFBRYllnUTNMZS01bGlEMUV5OFFwSDRwVF9qR3ZwODFBRDByVV9FdTRXMjk5Wmx2VzRabWJGNGpsZlo1bE5NTU9HRFhfSjdnSFVWbEJKNUItd3pxVHBBUG9keG1kTSw,&sign=913f06c4a54b91b22d0a043f53b712bd&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zpdchXrzO7rLrSlsxqM8n3mjjj-bjV9xGrTCm1zhkTkRdgOlN1gFc2cZIlopUvLSfB4E1D8N_0il5DUFTWVBYjM5mJcvSzzr1Rwb4nWv_Nkt&l10n=ru</ref>. Мырзаҟан ԥыхьатәи анапхгаҩы Леуан Чачба иқәрахь днеихьан. Убри иахҟьаны, Леуан Мырзаҟан анапхгаҩы имаҵура дамырхырц рыӡбеит, аха дгьылда даанырмыжьеит, [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] адгьыл ииҭеит, [[Егры ацҳа абааш|Егры]] инаваргыланы, Ԥаҳәлан ақыҭа.
=== Меҳмед-беи иаҳраура ===
Меҳмед-беи Чачба — Мырзаҟан ахәбатәи ампыҵакҩы (1804-1805). 1804 шықәсазы, Мырзаҟан дахадыргылеит Меҳмед-беи<ref name=":2" />. Мырзаҟан ԥыхьатәи анапхгаҩы Леуан Чачба иқәрахь днеихьан. Убри иахҟьаны, Леуан Мырзаҟан анапхгаҩы имаҵура дамырхырц рыӡбеит. Меҳмед-беи даара иԥсыҽыз уаҩ иакәы. Убри иахьҟьаны 1805 ш. ачымазара бааԥсык ихьны дыԥсит<ref name=":0" />.
=== Манча Чачба иаҳраура. Мырзаҟан Урыстәыла адлара. ===
Манча Чачба — Мырзаҟан афбатәи ампыҵакҩы. 1805 шықәсазы закәанда ампыҵакыҩс дҟалеит. Иара игәы иҭан Мырзаҟан [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] адлара. Ус ԥхынгәы 9 1805 шықәсазы, ақ. Банӡаҿ аурыс хадара аҭоуба рырҭоит мырзаҟантә аамсҭашәара<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гулиа%20историа&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PH0iD2CW0jRQFtnImfWfgsXBKOJfOG3jG2PzZDkkaVE0pNYrZqM23fmwJPra7vOr-mxVoTUorHmMQSSaaPbAEETvOtuBE_hnIOzH4w7rxymjw,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTV92ZERmV28ySHlRcUcxN01YaUp6NXZDUEdxWnk3SnRwVzQycDVLNlBrT1BaRzg5WWZDUTl2bUpTbUh0bkRSeWN5WFdLMnZkOTJucXhxWFZkbkRKU3FLM1dOQldwaG9sayw,&sign=17fbe3ed0f8d617655c5732c0f07e4bf&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zm0Lz8TMFmAKAQVEgCFKJUDJ59yOURX5nwMFddT8MvLHDIepZ8_QmsaCjn1hQEqN9ABiFoRLjp4dsHNzdRANahqfDHetL9y-Iv1McYLagE2SAU1uB41JiDwVko1xY4cXztT2f8spzo6y&l10n=ru</ref>.
{| class="wikitable"
|+
!ақ Банӡа, ԥхынгәы 9, 1805 ш.
Ҳара, ҵҟа знапы аҵаҩы, аԥсуа ҭауадацәа, Мырзаҟан ахадацәа, ҳадгьылеи, аҭауадацәеи, аамсҭацәеи ҳадлоит атәра Иара Императортә Иаҳаракыра, иабзиазура ала аурыс ҳәынҭқар иахь; Ҳқәоит амчра ду змоу Анцәеи ицқьоу Аевангелие алеи шәзықәгәыӷуа атәқәа реиԥш ҳҟаларц наунагӡа Иара Императортә Иаҳаракыра иахь аҳәатәхамҵареи аԥсахреи ахаан аам-ԥшра, ма егьырҭ рган ала ахатәхамҵара аадырԥшыр, иаразнак ишәаҳҳәоит иахьцо; ус ианыҟаҳамҵа , хыхь ишану еиԥш, ҳашәиаат Анцәеи Аевангелие рыла, насгьы ҳаҭәеимшьаат Ибзиазура Аҳәынҭқар.
|}
Нанҳәа 10 рзы Аин. И.В.Гудович азин аиҭеит аҭауад [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] ацхыраара ирҭарц, Манчеи Чачба Агыртәыла аҳәынҭқарԥҳәыси (Агыртә-Леҷхәымтәи рырдыԥхьала) лыруааи, иара убас аурыс архәҭақәа ҩ-ҟәырак<ref name=":3">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PHbPd2cqVvH8U6-oRp7zCyUraxm-kAMuzWRH0Nw2zjCiacl2SXZTVNuHlymu16Rz0zVZ47Cdr9_a8hdZl_30RCiaIep61lWggsgpZ60QllUaQ,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdTRyYzVPeWFTWS1TVWZ5SmNhQWl0aXo5Uno5VzAwRXF1V250ZmFGUTNsczZaQzlDWGdYR2hXTSw,&sign=5531ba85bacd83207e04c0c9cc2ef3d4&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9JXwdL1rlTmmRPlnimzY2Xoj48knocdzuu7VUqAaVI6ddQG0_0xQ_x0s1Kc9bzFD6ESZMVMaJkaDTTAMAy1GNgWOiuGtxNU8J2mhAdiXx9O&l10n=ru</ref>. Урҭ аруаа ахьыҟаз аҭыԥ аҿы ианнеи, усҟан [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ацхыраара ду изааит. [[Ԥаҭ|Ԥуҭтәи]] акомендант Қчуқ-беи Чачба (иабшьаиԥа) х-ӷбак рыла ар иманы абаагәарахь днеит, «абзарбзанқәеи аџьаԥҳаныи змаз асқьарцәа ргәыԥ», 300-ҩык рҟынӡа азыхәцәеи дгьылла иааит<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=асланбеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PHIdvv5P_3_0EdOieHvh-bSZDlra5ZEVUeAJjbIRZK468XBsksIJhSimOaxr36uBY22iI0VqaYIinkzBa0Hij_LSXSuRb4-N0Zd1lBGzUqaJA,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUEhPX21ReFJuMWNQcWFMVEtTSWVldlFTLUpHNHBvZFY5WjJNS3Q3Y3BaQkR2d21FWVZydGdSaEthbUFvX2t3UWg2d3Fxd3JoY0c1bVZoelg3UHlya3N6c2pickh1ajBuYyw,&sign=3abc236796c70a09a8d8dd63c22c9cec&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zqvuS4-qYgvI1IeluVWCcOnvNBxT4TFA6V-W0mJ0ecKX-i2Dj4E_NlBpWGxnRTEVf5iiQVy_gjsNMZydmzSW9f8hoS8sL3sgrJhyibeLDopO&l10n=ru</ref>. Абаа зынӡа дгьылла иузымиааиуа иҟалеит. Уи азы ирреи иареи Мырзаҟанҟа ихынҳәит. Аинрал-маиор Д.З. Орбелиани иӡбеит аԥсуа ҭауадцәа, иара Қучуқ-беи ихаҭагьы дналаҵаны, Редут-Қале ахь днарыԥхьарц, уи дақәшаҳаҭхарц азы агәыӷрақәа зынӡа ишмаҷызгьы<ref name=":3" />. Раԥхьаӡа Редут-Қале иаарыԥхьеит Манучар Чачба, аҭауад Сослан-беи Чачба. Аҭауад Сослан-беи, аҭауад [[Чачба, Сафар Алибеи|Сефер-беи]] даламгакәа иарбанзаалак азҵаарақәа рыӡбара мап ацәикит. Ианнеи ашьҭахь ауп аиҿцәажәарақәа анымҩаԥысыз. Уи ашьҭахь дук мырҵыкәа аҭауад Сослан-беи [[Ԥаҭ|Ԥуҭаҿ]] дҭахеит, Манчагьы 1813 шықәсазы, Бедиа ақыҭан, анхаҩы Манча Кәарацхелиа дишьит<ref name=":0" />. Манча иаанижьит ҩыџьа аԥацәа, Алықьсандреи Дырмити, аха урҭ рықәра маҷын. Уи азы раншьа Аҳ Леуан V Адиан, Мырзаҟан анапхгара азилуоит.
== Мырзаҟан ашашьа ==
Мырзаҟан агьежьырақәа рыла ишан, урҭ зегьы еиуеиԥшым аҭауадцәа напхгара рырҭон. Иаҳҳәап, ''Бедиатәи Агьежьыраҿ'', [[Бедиатәи аберҭыԥ|Агәы-Бедиа]] ақыҭан, Мырзаҟан анапхгаҩы итәарҭа иаан, аҭауадцәа [[Чачба (аҵакырацәара)|Чачба]] инхон. Аҭауадцәа Ачбеи Аимхааи ''Уақәымтәи агьежьыраҿ'' итәан, лассы-лассы еибарԥсуан. ''Набакиатәи'' агьежьыраҿ итәан аҭауадацәа Ачбеи Чачбеи. ''Сабериатә агьежьыра'' анапхгара азыруан аҭауадацәа Чқоҭуа<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p6,source,web&text=деление%20Самурзакан&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MLkJ9Sar7O22vNDRzpKp83Q,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PH716KH1PT0XqqP8QBeXFsO34_ijNB3TVclZ63RG-0g5diWskxS_Khi7d1FbCzqbjlruCrfOwjZA4V1xpx2mDxdwr2YMtXk9KmfPdVyPTdwFg,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT2l6bGhFLVUxdG9uN1hBUUlBZm1VRHEtOUZqS2FvLWkwN1AxZGM0SFlFdk0zWE92WnEteFdHRFU4Y1VkT0N0NE8ySXhNX0NWWnBNZUxXRWxHZmpvRmpUY1lTTk5DVmJTTlVmUkx6S1NOR0tRalN2U0U0RWlXdzhiakdsM3B3cEpEeENLSUVmWlBUU1VJcnFIOHlMM000cUl5YS1nV2hrdkUs&sign=d345d7c2719e4d9e282443b4f0fbf9c9&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zsvfEPkV30sLlGU9QKBuVVd30C6SLL-w4FsFW5Wa_JMDX95GRT47wR8972ZDUPYPrXOByglvH3f3IlstCRY_Sy5rQn09kKADFynfe5C5vvWopGl-uSRMYnD056I0B3e7fIzuUzsgnmOjO_aO_jlRe98iCKQLmh6rWQx9sCeDykfeOvjEvcwHAvQ,&l10n=ru</ref>.
== Мырзаҟани Агыртәылеи ==
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-07 в 16.35.23 040dab7c.jpg|мини|294x294пкс|Уақәымтәи Аӡбарҭа. ]]
1828 шықәсазы Леуан Адиан еиликаауеит Алықьсандр иқәранаӡара шааиз, уажәшьҭа Мырзаҟан аҳра шизиуа<ref name=":0" />. Иара иӡбеит иара изкны [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылатәи]] аиҳабырахь ашшара ҟаиҵарц. Иаарласны Алықьандр Сибраҟа дахыргоит. Дахьыхҵәаз аҭыԥ аҿы днеиаанӡа дыԥсуеит. 1832 шықәсазы Мырзаҟантәи аҳра зҭынхаз даҽаӡәы Дырмиҭгьы Тариел Адиан дишьит, Леуан идҵала<ref name=":0" />. Иара убри ашықәсан Мырзаҟан Агыртәылатәи аҳәынҭқарра иахәҭакхеит. Аха мырзаҟанаа уи дрыдрымкылеит. Урҭ абнақәа рҿы рҽырҵәахит, иҟаиҵаз адҵа нарымыгӡеит, уи иахҟьаны, 1834 шықәсазы аурыс ируаа Мырзаҟан иалалеит. Ақәгылара ирласны ихәаҽуеит. Аха Мырзаҟанаа Леуан дрыԥшәыманы дрыдыркыломызт. 1839 шықәсазы Мырзаҟан апристовра иалархит. Мырзаҟан агәҭа еснагь [[Бедиатәи аберҭыԥ|Бедиа]] акәын иахьыҟаз, аха 1841 шықәсазы [[Уақәым]] аҳҭнықалақьны иҟалеит<ref name=":4">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гумба%20михаил&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc1TRRbGQ2tOxqF_73xzuszbrujSnvEAWzi3jmaUVI5JLdXJCVxaT3By7-pCDPwv0G1z2sPlLPgdg_FRqpd5QajdvuAGan3Adz5NGQsga6cri&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTjJMRVJLekxkVkhXMDdxV01PQmQybTFrNWxBeS1HNmxjc0ZNQVkxeXg3OXN2SDEwaFdvQVUxbXBsY2ZFTW5icDdsMkhISHowaXF0WjhqXzlQRE9WQm4wbzljU19mZHpFT2x4WjYzVUZXLVRpNWl6RDVDNTBVZHpSTzBSQjFhWmNNV25xZFdrbkd5b2lkZFpXV1UxQjhG&sign=2e225bd5d0ede87f8254b3e5e65db093&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zm0Lz8TMFmAK_L-GgzeHcHGM3XCB1EBndvYNYEyzXBvvOr5TV4rUBcaKwVeA5SwV_QEAm_Afqa3JlTn_70w3yd7uDC4SbmQqnRJDpqOelq1RCHInzJgqcOb4uqOIYAA01Q,,&l10n=ru</ref>.
=== Ҟрымтәи аибашьра. Аҭырқәцәа Мырзаҟанаҿ. ===
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-07 в 17.00.08 b349d98c.jpg|мини|Аамсҭа Кац Бежа-иԥа Амаан Ҳабыр-иԥа. 1847 ш.]]
1854 ашықәс азы Уакум дыргылеит раԥхьатәи ашкол. Иара убри ашықәсан, 1853 ашықәс азы, [[Ҭырқәтәыла|Ҭырқәтәылеи]] [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылеи]] рыбжьара иалагеит [[Ҟрым|Ҟрымтәи]], мамзаргьы Мрагыларатәи аибашьра<ref name=":4" />. Аҭырқәа ируаа Мырзаҟани [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсни]] иақәлоит. Мырзаҟан адгьыл аҿы аԥашьалықь еиҿкаауп. Аамсҭа, ԥшьынҩажәи ааба шықәса зхыҵуаз Кац Амаан, аԥашьалықь аҿы аҳра иуа далагеит.
== Аԥсны адлара ==
Ԥыҭрак ашьҭахь, 1864 шықәсазы, [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсуа Аҳра]] ахаҭа аҟазаара иаҟәыҵит. Насгьы уи аҟынтәи ишьақәгылеит Аԥсуа Агьежьыра. Аҵыхәтәан, 1888 шықәсазы Мырзаҟан Аԥсны иахәҭакхеит, аха инагӡаны акәымкәа. Агыртәылаҿ иаанхеит Ԥаҳәлани егьырҭ ақыҭақәа уҳәа<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=карла%20серена&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSjQKYwNldvWJMMOzhXizU__14K8IwZDqJQ9R1tP7-36T0sCFrP1v0OYxFpxBOXLj0D05vm8CF7oyzvjZFDGqrV2fmBjhhCSkhJxlH1SAELgZ0o4ZofSSukVcRExCe82snweH6x-RqKL97hzSR0sS7LdV4d3HvBY-e60PwHjNIFmSrtu2dU_OyKXmOOI4_y8IJidlywhNwnuNuurFlUTaAHUsEi6ovHsPEHUuNPsfHoRpd2o-z9T85ugEpwSRYFhfU9oR31AtC3uOYuoh45QbzCcvLygx6mhbJAkfWMVJMrVTNZD7Ez9id2srtp3JqETUavGZUL5Fxf0ppLRuYGEtuQRyroPryTswzNXHwA_Iwsj3MMg99FBquS9yZ1YhR0hRWKX3j2vzAWqpQnerB2nDOfAbnJC05VlZw6Hj3AK_d4q5xGdAFDk3qipTgDZM9hZnUUvb6BpPp-AHHB1EPF9U6XEH4abiPigDVfaSto73P-BSqd-kN5Jvh6cTtCqvwJZkIa2lW_u1qbQTEKfsuphsc99EpXJq0eLYWFFJCdd5hZeE8mNweBsDoi-MDIFcDWRoCqljOSDwID9WzKaX0Z0Ruzsia5FiMEvpzHlgR3fYZ3Fz1vxUtf2KuVG1gLktkt03jGNfsPm5E43YFwnyj-4m4tPBpK-n0Gpfl9R70Vphp_wTNkdXDbEBLVn1uOWJlQnT3EJzBkg0pHv3xxtyhwauuZTiLRntX78t2k7dfXB5PPupLU8HbkGjcDA6tUae9Xz57d3MUhM46RHfaS--tRucuK5M6tAnXEczPNkwwnIc0Lnw&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFhmWllWcGoycXFUNjlPaFlpWHpDdkNJLUQ3YmptclBpZGgxNm56SDZSYXFhSVFqZFI3UlU5ckY5Tl84ZWw3bTY5ZDc5ZHNQM3d2VEVsbHlISFFlc2RsVURfTE1SRTVMcGlpTEFtZnREWm5fVUJrM1ZROHk3Yw,,&sign=b40cf917ea675123b884a3e88b62da8d&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zh4Vqw4OeD9l6DIf2dIJC1QGjj0iP6hHe8VoFA6syIqokgw3br8yVdVOpkDOFK2uUTnFkg4PPr5mvJ9cWuueNWbcV_aQEpvPcjEvGF-tquWsIyYO89O9CGj05zu3R4g-Og,,&l10n=ru</ref>.
== Мырзаҟан Аамсҭашәара ==
=== Аҭауадацәа ===
* Чачба
* Ачба
* Аимхаа
* Инал-иԥа
* Шаҭ-иԥа
* Чқоҭуа
=== Аамсҭацәа ===
* Амаан
* Лакрба
* Ажәанба
* Ақырҭаа
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Мырзаҟан]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурых]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурыхтә раионқәа]] | Мырзаҟан — Аԥсуа Аҳра иахьатәи Гал, Очамчыра, Тҟәарчал араионқәа ртерриториақәа рахь иаҵанакуаз аҭоурыхтә тәылаҿацә
Аҭоурых
Мырзаҟан атәылаҿацә ма агьежьыра аҳасабала, ашьақәгылара иалагеит XVII ашәышықәса анҵәамҭазы. Мырзаҟан Аалӡгаи Егры аӡиасқәа рыбжьара иҟоу дгьылоуп. 1680 инаркны атәылаҿацә аҳҭнықалақь Агәы-Бедиа ақыҭаҿ иаан, 1841 инаркны Уақәым ақыҭаҿhttp://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf.
Ҟәаԥ Чачба иаҳраура
Ҟәаԥ Чачба — Мырзаҟан ампыҵакҩы (1680-1704). Ари аҭыԥ, иҟалаз ауадаҩрақәа ирыхҟьаны, акыр иҭацәын, уи азы Бзыԥтәи Агьежьыра инхоз аҭауадшьҭрақәеи аамсҭатә жәлақәеи уахь инирхеит, урҭ иреин: Ачба, Аимхаа, Инал-иԥа, Амаан, Ажәанба, Лакрба, Ақырҭаа. XVII ашәышықәса анҵәамҭеи XVIII ашәышықәса алагамҭеи рзы Ҟәаԥ атәцәа рыхәаахәҭҩы хаданы дыԥхьаӡан, урҭ роурц азы аԥсуа қыҭақәа дрықәлон. Аԥсуа ақалҭақосқәа ирыҵанакуаз анхацәагьы мчыла итҟәаны иҭиуан. Ақалҭақос Дауҭ зныкымкәа ари ацәгьоуратә ус даҟәыҵырц диҳәеит. Аԥсуа ақалҭақос Дауҭ ихьӡала иҩуп адокумент, Ҟәаԥ ихьӡалагьы, иашьа Кьереқьым ихьӡалагьы ҭоуба ҟаиҵоит, ҳаԥхьаҟа ауаа тәыс ишимҭиуа. Ҟәаԥ акыраамҭа Егры армарахьтәи аԥшаҳәа иигарц игәы иҭан. Аха Агыртәыла аҳ, Гьаргь Липартелиани, Имереҭ аҳ Гьаргь Абашиӡе ицҳыраарала, аԥсуа ирр даҩагылеит. 1704 ш. иԥсҭазаара далҵоит Ҟәаԥ, аҳс дҟалоит иԥа Мырзаҟан (Мырзаҳан) Чачба.
Мырзаҟан (Мырзаҳан) иаҳраура
Мырзаҟан (Мырзаҳан) Чачба — аҩбатәи Мырзаҟан аҳ (1704-?). Иара Ҟәаԥ иԥа еиҳабы иакәын. Аԥснытәи аҳәынҭқарра ари атәылаҿацә иара ихьӡ ахуп. Иаҳраура иазкны акгьы ҳдырӡом. Уи ишьҭахь иԥа Хәҭын аҳс дҟалоит.
Хәҭын Чачба иаҳраура
Хәҭын Чачба — Мырзаҟан ахԥатәи анапхгаҩы (?-1757). Бедиа ақыҭан дынхон. Имереҭтәи аҳ Салумани иареи реизыҟазаашьақәа бзиан. 1757 шықәсазы Хәҭын аҭырқәцәеи иареи реибашьра далахәын, фырхаҵарыла дҭахеит, жәафҩык рҟынӡа иаҿагылаз ишьит. Уи ашьҭахь Чачаа аҭаацәара, Аԥсҳа Манчеи, Ҭырқәтәылаҟа иахыргеитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=келешбеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PGll_qWWRAe9ccj6SCpaIOfGO3vpalIn5IDJibXPfxYLz5g89rc03eaj6J2-c8K_E-B0yY3tASLpAYgokT_awjyrYOedHJjQAKBmWM8XOekOg,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzbXRWNUVUemxxZ2tqUUFMTGljNHotcDU1SGNteGJfbmo5SWVsM2FJUllCSSw,&sign=cfbc3987e08cbc40e6f8693b0b1e959e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVkFUughtZbrDaldWdVab5PCyLkigoGo3DZDrn2uh8pXJQUFMNX1tulM&l10n=ru.
Леуан Чачба иаҳраура.
Леуан Чачба — Мырзаҟан аԥшьбатәи напхгаҩы (1757-1804). Уи ашықәсаан иалагоит ҭырқәтә-урыстә еибашьра. Ари аибашьраҿы қыртҭәи аҳцәа Елакреи II Салуманеи II Урыстәыла ацхыраара арҭоит. Леуан ари аибашьраҿы иибеит Урыстәыла шыӷәӷәо. Уи азыҳәан 1770 ш. иареи аурысцәеи аиҿцәажәарақәа мҩаԥыргоитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=история&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PGq99U6sSm6-_xw0MEpLwqCOeLRq-S4_RSDenij1DnjAmrfS5xj1253L1l9uPavd3x3TaP-f62_0QSIXDTLSeTy4eoIvY7QZTIlQYJ0Fd_2fg,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTnZoOE9Vbk0xejhjbXJ2M2pENmp3OXIzX3gxR1NacFJ5WVFJOVBPbEZMRTlTLUl1UlhLYm1saERucnVZdTcxUXpHZzBqVXJadTVLUzI3QWZ1a3R0YkFGOXUxTHEycHF4M3ZVZFBfUXktUFNnLCw,&sign=7ebdb13c43ff6c9283dd495094fb6d1b&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxBy9nHYSJFInF1Z717zI9NINy1ribgPIgyfmwFX1S0BBUvcbx8R9oX7YA,,&l10n=ru. Ари аиҿцәажәараҿы еибарҳәон Мырзаҟан анаҩстә Урыстәыла адлара. 1771 ш. Леуан Чачба ирр ааидкыланы Ԥуҭ ахь ддәықәлоит, аурысцәеи ақырҭцәеи ргыларҭа ахь. Уахь дцаанӡа Аԥсны иалагоит ақәгыларақәа. Аԥсҳа Зурабеи иареи ҭырқәтәи абаа Аҟәа-Қале рнапахьы иааргоит. Аха анаҩс, иалкаау хәык ала, аҭырқәцәа Аҟәа-Қале риҭоит. 1794 ашықәс азы Қьалышь-беи дицхраауеит Мырзаҟан ихынҳәра. Агыртәыла иаҿагылаз аибашьра ашьҭахь, 1804 шықәсазы, Мырзаҟан дахадыргылеит Рабиа-ҳаным лԥа Меҳмед-беиhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гасанбеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PHQMJOKnD6T_bP2sKaME4Xsz9-_a7z5tvmuOGtp7WcsV1q7tJdBRyplnYf7bHsMsh1CEerFQ-v1C7PezzIPDRK3FvhNCLkQqzSzOKoonS1A2A,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3A4RFBRYllnUTNMZS01bGlEMUV5OFFwSDRwVF9qR3ZwODFBRDByVV9FdTRXMjk5Wmx2VzRabWJGNGpsZlo1bE5NTU9HRFhfSjdnSFVWbEJKNUItd3pxVHBBUG9keG1kTSw,&sign=913f06c4a54b91b22d0a043f53b712bd&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zpdchXrzO7rLrSlsxqM8n3mjjj-bjV9xGrTCm1zhkTkRdgOlN1gFc2cZIlopUvLSfB4E1D8N_0il5DUFTWVBYjM5mJcvSzzr1Rwb4nWv_Nkt&l10n=ru. Мырзаҟан ԥыхьатәи анапхгаҩы Леуан Чачба иқәрахь днеихьан. Убри иахҟьаны, Леуан Мырзаҟан анапхгаҩы имаҵура дамырхырц рыӡбеит, аха дгьылда даанырмыжьеит, Қьалышь-беи адгьыл ииҭеит, Егры инаваргыланы, Ԥаҳәлан ақыҭа.
Меҳмед-беи иаҳраура
Меҳмед-беи Чачба — Мырзаҟан ахәбатәи ампыҵакҩы (1804-1805). 1804 шықәсазы, Мырзаҟан дахадыргылеит Меҳмед-беи. Мырзаҟан ԥыхьатәи анапхгаҩы Леуан Чачба иқәрахь днеихьан. Убри иахҟьаны, Леуан Мырзаҟан анапхгаҩы имаҵура дамырхырц рыӡбеит. Меҳмед-беи даара иԥсыҽыз уаҩ иакәы. Убри иахьҟьаны 1805 ш. ачымазара бааԥсык ихьны дыԥсит.
Манча Чачба иаҳраура. Мырзаҟан Урыстәыла адлара.
Манча Чачба — Мырзаҟан афбатәи ампыҵакҩы. 1805 шықәсазы закәанда ампыҵакыҩс дҟалеит. Иара игәы иҭан Мырзаҟан Урыстәыла адлара. Ус ԥхынгәы 9 1805 шықәсазы, ақ. Банӡаҿ аурыс хадара аҭоуба рырҭоит мырзаҟантә аамсҭашәараhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гулиа%20историа&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PH0iD2CW0jRQFtnImfWfgsXBKOJfOG3jG2PzZDkkaVE0pNYrZqM23fmwJPra7vOr-mxVoTUorHmMQSSaaPbAEETvOtuBE_hnIOzH4w7rxymjw,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTV92ZERmV28ySHlRcUcxN01YaUp6NXZDUEdxWnk3SnRwVzQycDVLNlBrT1BaRzg5WWZDUTl2bUpTbUh0bkRSeWN5WFdLMnZkOTJucXhxWFZkbkRKU3FLM1dOQldwaG9sayw,&sign=17fbe3ed0f8d617655c5732c0f07e4bf&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zm0Lz8TMFmAKAQVEgCFKJUDJ59yOURX5nwMFddT8MvLHDIepZ8_QmsaCjn1hQEqN9ABiFoRLjp4dsHNzdRANahqfDHetL9y-Iv1McYLagE2SAU1uB41JiDwVko1xY4cXztT2f8spzo6y&l10n=ru.
+ақ Банӡа, ԥхынгәы 9, 1805 ш.
Ҳара, ҵҟа знапы аҵаҩы, аԥсуа ҭауадацәа, Мырзаҟан ахадацәа, ҳадгьылеи, аҭауадацәеи, аамсҭацәеи ҳадлоит атәра Иара Императортә Иаҳаракыра, иабзиазура ала аурыс ҳәынҭқар иахь; Ҳқәоит амчра ду змоу Анцәеи ицқьоу Аевангелие алеи шәзықәгәыӷуа атәқәа реиԥш ҳҟаларц наунагӡа Иара Императортә Иаҳаракыра иахь аҳәатәхамҵареи аԥсахреи ахаан аам-ԥшра, ма егьырҭ рган ала ахатәхамҵара аадырԥшыр, иаразнак ишәаҳҳәоит иахьцо; ус ианыҟаҳамҵа , хыхь ишану еиԥш, ҳашәиаат Анцәеи Аевангелие рыла, насгьы ҳаҭәеимшьаат Ибзиазура Аҳәынҭқар.
Нанҳәа 10 рзы Аин. И.В.Гудович азин аиҭеит аҭауад Сафар-беи ацхыраара ирҭарц, Манчеи Чачба Агыртәыла аҳәынҭқарԥҳәыси (Агыртә-Леҷхәымтәи рырдыԥхьала) лыруааи, иара убас аурыс архәҭақәа ҩ-ҟәыракhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PHbPd2cqVvH8U6-oRp7zCyUraxm-kAMuzWRH0Nw2zjCiacl2SXZTVNuHlymu16Rz0zVZ47Cdr9_a8hdZl_30RCiaIep61lWggsgpZ60QllUaQ,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdTRyYzVPeWFTWS1TVWZ5SmNhQWl0aXo5Uno5VzAwRXF1V250ZmFGUTNsczZaQzlDWGdYR2hXTSw,&sign=5531ba85bacd83207e04c0c9cc2ef3d4&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9JXwdL1rlTmmRPlnimzY2Xoj48knocdzuu7VUqAaVI6ddQG0_0xQ_x0s1Kc9bzFD6ESZMVMaJkaDTTAMAy1GNgWOiuGtxNU8J2mhAdiXx9O&l10n=ru. Урҭ аруаа ахьыҟаз аҭыԥ аҿы ианнеи, усҟан Аслан-беи ацхыраара ду изааит. Ԥуҭтәи акомендант Қчуқ-беи Чачба (иабшьаиԥа) х-ӷбак рыла ар иманы абаагәарахь днеит, «абзарбзанқәеи аџьаԥҳаныи змаз асқьарцәа ргәыԥ», 300-ҩык рҟынӡа азыхәцәеи дгьылла иааитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=асланбеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PHIdvv5P_3_0EdOieHvh-bSZDlra5ZEVUeAJjbIRZK468XBsksIJhSimOaxr36uBY22iI0VqaYIinkzBa0Hij_LSXSuRb4-N0Zd1lBGzUqaJA,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUEhPX21ReFJuMWNQcWFMVEtTSWVldlFTLUpHNHBvZFY5WjJNS3Q3Y3BaQkR2d21FWVZydGdSaEthbUFvX2t3UWg2d3Fxd3JoY0c1bVZoelg3UHlya3N6c2pickh1ajBuYyw,&sign=3abc236796c70a09a8d8dd63c22c9cec&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zqvuS4-qYgvI1IeluVWCcOnvNBxT4TFA6V-W0mJ0ecKX-i2Dj4E_NlBpWGxnRTEVf5iiQVy_gjsNMZydmzSW9f8hoS8sL3sgrJhyibeLDopO&l10n=ru. Абаа зынӡа дгьылла иузымиааиуа иҟалеит. Уи азы ирреи иареи Мырзаҟанҟа ихынҳәит. Аинрал-маиор Д.З. Орбелиани иӡбеит аԥсуа ҭауадцәа, иара Қучуқ-беи ихаҭагьы дналаҵаны, Редут-Қале ахь днарыԥхьарц, уи дақәшаҳаҭхарц азы агәыӷрақәа зынӡа ишмаҷызгьы. Раԥхьаӡа Редут-Қале иаарыԥхьеит Манучар Чачба, аҭауад Сослан-беи Чачба. Аҭауад Сослан-беи, аҭауад Сефер-беи даламгакәа иарбанзаалак азҵаарақәа рыӡбара мап ацәикит. Ианнеи ашьҭахь ауп аиҿцәажәарақәа анымҩаԥысыз. Уи ашьҭахь дук мырҵыкәа аҭауад Сослан-беи Ԥуҭаҿ дҭахеит, Манчагьы 1813 шықәсазы, Бедиа ақыҭан, анхаҩы Манча Кәарацхелиа дишьит. Манча иаанижьит ҩыџьа аԥацәа, Алықьсандреи Дырмити, аха урҭ рықәра маҷын. Уи азы раншьа Аҳ Леуан V Адиан, Мырзаҟан анапхгара азилуоит.
Мырзаҟан ашашьа
Мырзаҟан агьежьырақәа рыла ишан, урҭ зегьы еиуеиԥшым аҭауадцәа напхгара рырҭон. Иаҳҳәап, Бедиатәи Агьежьыраҿ, Агәы-Бедиа ақыҭан, Мырзаҟан анапхгаҩы итәарҭа иаан, аҭауадцәа Чачба инхон. Аҭауадцәа Ачбеи Аимхааи Уақәымтәи агьежьыраҿ итәан, лассы-лассы еибарԥсуан. Набакиатәи агьежьыраҿ итәан аҭауадацәа Ачбеи Чачбеи. Сабериатә агьежьыра анапхгара азыруан аҭауадацәа Чқоҭуаhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p6,source,web&text=деление%20Самурзакан&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MLkJ9Sar7O22vNDRzpKp83Q,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8zI4Jfb2JuQZTE2UZSRqxuzhoou2cp-hyMGuWnDNQm2V6DbC3Yt1x1UlXQ_oXoFQjeyCT9S0NttcRYj4oI8P52VKLnxOtTB0m46aZ5hQNRedZYmHs6XdK6dWDkIzAkYQ5KJLMm3S3dgZIXYgtbq0RoI0KKhB7j_hZCg24OPosymxXa2A6pwQwcojBQXVgOWoxVE2a_zpEGA9Fn5B-IAox4LgLcQxUa8PQdCKo4yHhZG0oVoteRdlb4-XUeCCJqbWXxEcbFt-gaLsBngDzNulpRrJGw5Xs7w3cmQqkmw7zPAdYn-fiWysMhaE7_JUAvssJNm9Qr-g5s40oNUw6SUCDlOd5MNL1h4k4uNfxvx-3rPkvbTLK7uXARbVkrSErGV4QfXmNneJuC6TjbsoaNj-4JuT2UR6CU_JHtUAwx_lPiYWGo6VXW19ViXFkYHCRg0z_PEe2FYr4V48GcmaemK6xITUuRbsT6aa6SNxZx73Pw-PH716KH1PT0XqqP8QBeXFsO34_ijNB3TVclZ63RG-0g5diWskxS_Khi7d1FbCzqbjlruCrfOwjZA4V1xpx2mDxdwr2YMtXk9KmfPdVyPTdwFg,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT2l6bGhFLVUxdG9uN1hBUUlBZm1VRHEtOUZqS2FvLWkwN1AxZGM0SFlFdk0zWE92WnEteFdHRFU4Y1VkT0N0NE8ySXhNX0NWWnBNZUxXRWxHZmpvRmpUY1lTTk5DVmJTTlVmUkx6S1NOR0tRalN2U0U0RWlXdzhiakdsM3B3cEpEeENLSUVmWlBUU1VJcnFIOHlMM000cUl5YS1nV2hrdkUs&sign=d345d7c2719e4d9e282443b4f0fbf9c9&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zsvfEPkV30sLlGU9QKBuVVd30C6SLL-w4FsFW5Wa_JMDX95GRT47wR8972ZDUPYPrXOByglvH3f3IlstCRY_Sy5rQn09kKADFynfe5C5vvWopGl-uSRMYnD056I0B3e7fIzuUzsgnmOjO_aO_jlRe98iCKQLmh6rWQx9sCeDykfeOvjEvcwHAvQ,&l10n=ru.
Мырзаҟани Агыртәылеи
мини|294x294пкс|Уақәымтәи Аӡбарҭа.
1828 шықәсазы Леуан Адиан еиликаауеит Алықьсандр иқәранаӡара шааиз, уажәшьҭа Мырзаҟан аҳра шизиуа. Иара иӡбеит иара изкны Урыстәылатәи аиҳабырахь ашшара ҟаиҵарц. Иаарласны Алықьандр Сибраҟа дахыргоит. Дахьыхҵәаз аҭыԥ аҿы днеиаанӡа дыԥсуеит. 1832 шықәсазы Мырзаҟантәи аҳра зҭынхаз даҽаӡәы Дырмиҭгьы Тариел Адиан дишьит, Леуан идҵала. Иара убри ашықәсан Мырзаҟан Агыртәылатәи аҳәынҭқарра иахәҭакхеит. Аха мырзаҟанаа уи дрыдрымкылеит. Урҭ абнақәа рҿы рҽырҵәахит, иҟаиҵаз адҵа нарымыгӡеит, уи иахҟьаны, 1834 шықәсазы аурыс ируаа Мырзаҟан иалалеит. Ақәгылара ирласны ихәаҽуеит. Аха Мырзаҟанаа Леуан дрыԥшәыманы дрыдыркыломызт. 1839 шықәсазы Мырзаҟан апристовра иалархит. Мырзаҟан агәҭа еснагь Бедиа акәын иахьыҟаз, аха 1841 шықәсазы Уақәым аҳҭнықалақьны иҟалеитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гумба%20михаил&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc1TRRbGQ2tOxqF_73xzuszbrujSnvEAWzi3jmaUVI5JLdXJCVxaT3By7-pCDPwv0G1z2sPlLPgdg_FRqpd5QajdvuAGan3Adz5NGQsga6cri&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTjJMRVJLekxkVkhXMDdxV01PQmQybTFrNWxBeS1HNmxjc0ZNQVkxeXg3OXN2SDEwaFdvQVUxbXBsY2ZFTW5icDdsMkhISHowaXF0WjhqXzlQRE9WQm4wbzljU19mZHpFT2x4WjYzVUZXLVRpNWl6RDVDNTBVZHpSTzBSQjFhWmNNV25xZFdrbkd5b2lkZFpXV1UxQjhG&sign=2e225bd5d0ede87f8254b3e5e65db093&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zm0Lz8TMFmAK_L-GgzeHcHGM3XCB1EBndvYNYEyzXBvvOr5TV4rUBcaKwVeA5SwV_QEAm_Afqa3JlTn_70w3yd7uDC4SbmQqnRJDpqOelq1RCHInzJgqcOb4uqOIYAA01Q,,&l10n=ru.
Ҟрымтәи аибашьра. Аҭырқәцәа Мырзаҟанаҿ.
мини|Аамсҭа Кац Бежа-иԥа Амаан Ҳабыр-иԥа. 1847 ш.
1854 ашықәс азы Уакум дыргылеит раԥхьатәи ашкол. Иара убри ашықәсан, 1853 ашықәс азы, Ҭырқәтәылеи Урыстәылеи рыбжьара иалагеит Ҟрымтәи, мамзаргьы Мрагыларатәи аибашьра. Аҭырқәа ируаа Мырзаҟани Аԥсни иақәлоит. Мырзаҟан адгьыл аҿы аԥашьалықь еиҿкаауп. Аамсҭа, ԥшьынҩажәи ааба шықәса зхыҵуаз Кац Амаан, аԥашьалықь аҿы аҳра иуа далагеит.
Аԥсны адлара
Ԥыҭрак ашьҭахь, 1864 шықәсазы, Аԥсуа Аҳра ахаҭа аҟазаара иаҟәыҵит. Насгьы уи аҟынтәи ишьақәгылеит Аԥсуа Агьежьыра. Аҵыхәтәан, 1888 шықәсазы Мырзаҟан Аԥсны иахәҭакхеит, аха инагӡаны акәымкәа. Агыртәылаҿ иаанхеит Ԥаҳәлани егьырҭ ақыҭақәа уҳәаhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=карла%20серена&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSjQKYwNldvWJMMOzhXizU__14K8IwZDqJQ9R1tP7-36T0sCFrP1v0OYxFpxBOXLj0D05vm8CF7oyzvjZFDGqrV2fmBjhhCSkhJxlH1SAELgZ0o4ZofSSukVcRExCe82snweH6x-RqKL97hzSR0sS7LdV4d3HvBY-e60PwHjNIFmSrtu2dU_OyKXmOOI4_y8IJidlywhNwnuNuurFlUTaAHUsEi6ovHsPEHUuNPsfHoRpd2o-z9T85ugEpwSRYFhfU9oR31AtC3uOYuoh45QbzCcvLygx6mhbJAkfWMVJMrVTNZD7Ez9id2srtp3JqETUavGZUL5Fxf0ppLRuYGEtuQRyroPryTswzNXHwA_Iwsj3MMg99FBquS9yZ1YhR0hRWKX3j2vzAWqpQnerB2nDOfAbnJC05VlZw6Hj3AK_d4q5xGdAFDk3qipTgDZM9hZnUUvb6BpPp-AHHB1EPF9U6XEH4abiPigDVfaSto73P-BSqd-kN5Jvh6cTtCqvwJZkIa2lW_u1qbQTEKfsuphsc99EpXJq0eLYWFFJCdd5hZeE8mNweBsDoi-MDIFcDWRoCqljOSDwID9WzKaX0Z0Ruzsia5FiMEvpzHlgR3fYZ3Fz1vxUtf2KuVG1gLktkt03jGNfsPm5E43YFwnyj-4m4tPBpK-n0Gpfl9R70Vphp_wTNkdXDbEBLVn1uOWJlQnT3EJzBkg0pHv3xxtyhwauuZTiLRntX78t2k7dfXB5PPupLU8HbkGjcDA6tUae9Xz57d3MUhM46RHfaS--tRucuK5M6tAnXEczPNkwwnIc0Lnw&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFhmWllWcGoycXFUNjlPaFlpWHpDdkNJLUQ3YmptclBpZGgxNm56SDZSYXFhSVFqZFI3UlU5ckY5Tl84ZWw3bTY5ZDc5ZHNQM3d2VEVsbHlISFFlc2RsVURfTE1SRTVMcGlpTEFtZnREWm5fVUJrM1ZROHk3Yw,,&sign=b40cf917ea675123b884a3e88b62da8d&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zh4Vqw4OeD9l6DIf2dIJC1QGjj0iP6hHe8VoFA6syIqokgw3br8yVdVOpkDOFK2uUTnFkg4PPr5mvJ9cWuueNWbcV_aQEpvPcjEvGF-tquWsIyYO89O9CGj05zu3R4g-Og,,&l10n=ru.
Мырзаҟан Аамсҭашәара
Аҭауадацәа
Чачба
Ачба
Аимхаа
Инал-иԥа
Шаҭ-иԥа
Чқоҭуа
Аамсҭацәа
Амаан
Лакрба
Ажәанба
Ақырҭаа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Мырзаҟан
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа
Акатегориа:Аԥсны аҭоурых
Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурыхтә раионқәа |
42953 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Рабиа_Аргәынаи-иԥа | Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Рабиа Чачба
|даҽа ахьӡ=аҳ Рабиа
|амаҵура=Аԥсны аҳмада (аерисҭау)
|инаркны=[[1444]]
|рҟынӡа=[[1459]]
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Аргәынаи |Аргәынаи Чачба]]
|аҭынха=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]] ашьақәгылара
|ани аби=[[Чачба, Аргәынаи |Аргәынаи Чачба]]
|аира арыцхә=?
|аԥсра арыцхә=[[1461]]
|амаҵура2=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра аҳ]]|инаркны2=[[1459]]|рҟынӡа2=[[1461]]|аԥхьа иҟаз2=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]] ашьақәгылара|аҭынха2=[[Чачба, Салуман I |Салуман I]]|ахәыҷқәа=[[Чачба, Салуман I |Салуман I]]}}
'''Рабиа Чачба''' — аҩбатәи аԥсуа аҳ (1459-1461)<ref name=":1" />.
== Абиографиа ==
[[Константинополь]] згаз аҭырқәцәа ирҿагылаз Қырҭтәыла аҳ Гьаргь VIII ихьыԥшцәа дыруаӡәкуп ҳәа илацәажәон. Иара [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] аԥхьатәи аҳ, аерисҭау Аргәынаи, иаб иакәын. 1459-1461 шықәсазы аҳра иуан<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал}}</ref>. Уи ибиографиа еилкаам шамахамзар. 1459 ашықәс азы Қырҭтәыла аҳ Гьаргь VIII Бургундиатәи аграф Филиԥ III Агәыраз изишьҭыз асаламшәҟәаҿы иазгәаҭоуп, ақырҭуа ҳәынҭқар Константинополь ахақәиҭтәра хықәкыс иҟаҵаны аҭырқәцәа ирҿагыланы имҩаԥигоз акоалициа ауп. Гьаргь еизигаз арратә мчқәа рсиа ҟаҵоуп, ҷыдала иаҳәоит:<ref name=":0">https://books.google.ru/books?id=d4v9AgAAQBAJ&pg=PA253#v=onepage&q&f=false</ref><blockquote>''Аԥсны аҳ Рабиа ажәа сиҭеит иашьцәеи, иҳьыԥшцәеи, ируааи зегьы дрыцны аҭырқәа дшиҿагыло.''<ref name=":0" /></blockquote>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:II-тәи азқьышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1461 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Рабиа Чачба — аҩбатәи аԥсуа аҳ (1459-1461).
Абиографиа
Константинополь згаз аҭырқәцәа ирҿагылаз Қырҭтәыла аҳ Гьаргь VIII ихьыԥшцәа дыруаӡәкуп ҳәа илацәажәон. Иара Аԥсуа аҳра аԥхьатәи аҳ, аерисҭау Аргәынаи, иаб иакәын. 1459-1461 шықәсазы аҳра иуан. Уи ибиографиа еилкаам шамахамзар. 1459 ашықәс азы Қырҭтәыла аҳ Гьаргь VIII Бургундиатәи аграф Филиԥ III Агәыраз изишьҭыз асаламшәҟәаҿы иазгәаҭоуп, ақырҭуа ҳәынҭқар Константинополь ахақәиҭтәра хықәкыс иҟаҵаны аҭырқәцәа ирҿагыланы имҩаԥигоз акоалициа ауп. Гьаргь еизигаз арратә мчқәа рсиа ҟаҵоуп, ҷыдала иаҳәоит:https://books.google.ru/books?id=d4v9AgAAQBAJ&pg=PA253#v=onepage&q&f=falseАԥсны аҳ Рабиа ажәа сиҭеит иашьцәеи, иҳьыԥшцәеи, ируааи зегьы дрыцны аҭырқәа дшиҿагыло.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:II-тәи азқьышықәсазы ииз
Акатегориа:1461 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
42955 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Ԥуҭо | Чачба, Ԥуҭо | {{Акарточка аполитик
|name_color=[[аҟаԥшь]]
|ахьӡ=Ԥуҭо Чачба
|амаҵура=Аладатәи Аԥсны Аҳ
|инаркны=[[1600]]
|рҟынӡа=[[1630]]
|абираҟ=Flag of Principality of Abkhazia.jpg
|агерб=Principality of Abkhazia coat of arms.svg
|аҭынха=Салуман II,<br/>[[Чачба, Баслакәа II|Баслакәа II]],<br/>[[Чачба, Саҭеман|Саҭеман I]]
|ани аби=[[Чачба, Баслакәа I |Баслакәа I]]
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа Аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1630]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа Аҳра]]
|ахәыҷқәа=Салуман, [[Чачба, Баслакәа II |Баслакәа]], [[Чачба, Саҭеман |Саҭеман]], [[Чачба, Биҭу |Биҭу]].|аԥҳәыс=Шьахьынџьан-ҳаным|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Баслакәа I |Баслакәа I]]}}
'''Ԥуҭо''', иара убасгьы '''Ԥуҭу Чачба''' — Аладатәи Аԥсны аҳ, [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] иҟаз Иуана Лука излеиҳәоз ала.<ref>{{Ашәҟәы|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аоригинал=|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыжьра=I аҭыжьра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал|Ашықәс=2007|Адаҟьа=36|isbn=978-99928-0-964-8}}</ref>
== Аҳра аура ==
1580 шықәсазы иаб [[Чачба, Баслакәа I|аҳ Баслакәа I]] дыԥсит. Аҳс дҟалеит иԥеиҳаб Ҟара-беи. Уи ашьҭахь [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсуа ҳәынҭқарра]] еиҩшан '''''Аҩадатәи Аԥсни Аладатәи Аԥсни''''' ҳәа. Аладатәи Аԥсныҟны, 1600 шықәсазы аҳс дҟалеит Ԥуҭо Чачба. Ԥҳәысс дигеит азыхәтә аҳкәажә Шьахьынџьан Алқас-иԥҳа Џьилиахсҭанова. 1611 ш. [[Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла|Агыртәылаҿы]] аҳс дҟалоит [[Адиан, Леуан II|Леуан II Адиан]]. [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсныи]] [[Гыртәыла аҳра|Агыртәылеи]] реилазаашьа бзиахарц иҭахын. Уи азыҳәан 1613 шықәсазы ԥҳәысс дааигот Ԥуҭо Чачба имоҭа, ''[[Чачба, Ҭанури|Ҭанури]]''. Ашьҭахь Леуан Ҭанури лахь агәеицәыхьшәашәахара аирԥшо далагеит. Леуан игәы дҭан Несҭан-Дереџьан, (''Дереџьан, Леиуан иабшьа иԥҳәыс'') уи ԥҳәысс дигарц иҭахын. Аха Ҭанури иареи елыҵракәын. Иҟаиҵазеи Леуан? Гәаанагарак ала дыишьит, даҽа гәаанагара ала лԥынҵеи ллымҳақәеи хырҵәеит, анаҩс ахьаа лзымчҳақәа дыԥсит<ref>{{Ашәҟәы|Ажәла=Кәакәасқьыр|Ахьӡ=Ирина|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых|Аоригинал=|Азхьарԥш=https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FkqJMIrQDcor7iPIAOv80bQo74FS%2BQQxQFdUOVtbIb8Q%3D&name=kuakuaskir_i_istoriya_abkhazii_5_9_klassy_2010.pdf|Аҭыԥ=Аҟәа|Ашықәс=2010|Адаҟьа=104-105}}</ref>.
== Аԥсра ==
Леуан еиликаауан Ԥуто ари аниаҳалак, Агыртәыла дшақәло. Уи азыҳәан Леуан раԥхьа [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] дақәлоит. Ԥуто ирр инаамҭаз изеидимкылаӡеит, абрагь иаҳасабла ашьхарахь дымдәықәлар ԥсыхәа ҟамлеит. Ҩышықәса рышьҭахь, 1630 шықәсазы Ԥуҭо абрагьраан дыԥсоит. Абас иалагеит аибашьрақәа, аҭоурых аҿы иаанхаз ''«Ҩажәижәабашықәсатәи аибашьра»'' -ҳәа. Иԥсра ашьҭахь Аԥсны иахагылоит Ԥуҭо иԥацәа.
== Аҭаацәазаара ==
Ԥуҭо Чачба ԥҳәысс дигеит азыхәтә аҳкәажә - ''Шьахьынџьан Алхас-иԥҳа Џьилиахстанова''. Шахьынџьан илыхшоит ԥшьҩык ахәыҷқәа:
* [[Чачба, Баслакәа II|Баслакәа]] – ԥхьаҟатәи аҳ (1630-1650).
* Салуман – ԥхьаҟатәи аҳ (1630-1650).
* [[Чачба, Саҭеман|Саҭеман]] – ԥхьаҟатәи аҳ (1630-1650).
* [[Чачба, Биҭу|Биҭу]] – аҳкәажә.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:16-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1630 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Ԥуҭо, иара убасгьы Ԥуҭу Чачба — Аладатәи Аԥсны аҳ, Аԥсны иҟаз Иуана Лука излеиҳәоз ала.
Аҳра аура
1580 шықәсазы иаб аҳ Баслакәа I дыԥсит. Аҳс дҟалеит иԥеиҳаб Ҟара-беи. Уи ашьҭахь Аԥсуа ҳәынҭқарра еиҩшан Аҩадатәи Аԥсни Аладатәи Аԥсни ҳәа. Аладатәи Аԥсныҟны, 1600 шықәсазы аҳс дҟалеит Ԥуҭо Чачба. Ԥҳәысс дигеит азыхәтә аҳкәажә Шьахьынџьан Алқас-иԥҳа Џьилиахсҭанова. 1611 ш. Агыртәылаҿы аҳс дҟалоит Леуан II Адиан. Аԥсныи Агыртәылеи реилазаашьа бзиахарц иҭахын. Уи азыҳәан 1613 шықәсазы ԥҳәысс дааигот Ԥуҭо Чачба имоҭа, Ҭанури. Ашьҭахь Леуан Ҭанури лахь агәеицәыхьшәашәахара аирԥшо далагеит. Леуан игәы дҭан Несҭан-Дереџьан, (Дереџьан, Леиуан иабшьа иԥҳәыс) уи ԥҳәысс дигарц иҭахын. Аха Ҭанури иареи елыҵракәын. Иҟаиҵазеи Леуан? Гәаанагарак ала дыишьит, даҽа гәаанагара ала лԥынҵеи ллымҳақәеи хырҵәеит, анаҩс ахьаа лзымчҳақәа дыԥсит.
Аԥсра
Леуан еиликаауан Ԥуто ари аниаҳалак, Агыртәыла дшақәло. Уи азыҳәан Леуан раԥхьа Аԥсны дақәлоит. Ԥуто ирр инаамҭаз изеидимкылаӡеит, абрагь иаҳасабла ашьхарахь дымдәықәлар ԥсыхәа ҟамлеит. Ҩышықәса рышьҭахь, 1630 шықәсазы Ԥуҭо абрагьраан дыԥсоит. Абас иалагеит аибашьрақәа, аҭоурых аҿы иаанхаз «Ҩажәижәабашықәсатәи аибашьра» -ҳәа. Иԥсра ашьҭахь Аԥсны иахагылоит Ԥуҭо иԥацәа.
Аҭаацәазаара
Ԥуҭо Чачба ԥҳәысс дигеит азыхәтә аҳкәажә - Шьахьынџьан Алхас-иԥҳа Џьилиахстанова. Шахьынџьан илыхшоит ԥшьҩык ахәыҷқәа:
Баслакәа – ԥхьаҟатәи аҳ (1630-1650).
Салуман – ԥхьаҟатәи аҳ (1630-1650).
Саҭеман – ԥхьаҟатәи аҳ (1630-1650).
Биҭу – аҳкәажә.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:16-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1630 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
42958 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Жак_Чапу | Жак Чапу | {{Акарточка аполитик}}
'''Жан-Жак Чапу''' ({{lang-fr|Jacques Chapou}}; {{date|10|4|1909}} [[Монткук]] – {{date|16|7|1944}} [[Бурганеуф]]) — [[Виши аҳәынҭқарра]] иусура далырцеит. Уи Лот, Коррез, Креуз рҟны ФТП акапитан ичын змоу ақәԥаҩын.
1941-1942 шықәсақәа рзы Жан-Жак Чапу аҟәша аҿы Аҿагылара аиҿкаара далагеит. 1942 шықәсазы сентиабр мзазы, Дордонтәи аоперациақәа рзы акомиссарс иҟалаз Едуард Валери иҭыԥан «Филипп» ҳәа ахьӡ змоу Лот азы аиҿкаара Libération-Sud адепартамент анапхгаҩыс дыҟан.
1944 шықәсазы маи мзазы Коррез, анаҩс Крез, Индре, От-Виен рмакиқәа рнапхгара идикылеит. 1944 ашықәс азы Коррез егьырҭ ахьӡқәа рыла “Клебер” ихьӡ зху ФТП арратә напхгаҩыс дҟалеит. Аусбарҭатә арратә комитет аҿыцхоит. Уи Тулле агара азы адҵа ҟазҵаз аԥхьагылаҩцәа дыруаӡәкуп. Аха егьи амш аҽны, 2-тәи СС Дас Реих адивизиа аколонна аҟынтәи арӷәӷәарақәа анааи ашьҭахь, еиҭа иаанкылан. Ари аоперациеи уи иахылҿиааз ахҭысқәеи иара изы анырра ду ҟанаҵеит.
Иԥсҭазаара далҵит 1944 шықәсазы июль 16 рзы Бурганёф (Креуз) азааигәара. Джесер ибригада аҟынтәи ахәра зауз аӡәы иҽыҵәахны данҭарк, иҽиҭара аасҭа иҽишьаанӡа ижурнал ажәылаҩцәа ирҭеиҭәоит<ref>https://maitron.fr/spip.php?article19422</ref><ref>https://www.quercy.net/jean-jacques-chapou-1909-1949/</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1909 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Мшаԥымза 10 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1944 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ԥхынгәымза 16 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Афранцызцәа]] | Жан-Жак Чапу (; Монткук – Бурганеуф) — Виши аҳәынҭқарра иусура далырцеит. Уи Лот, Коррез, Креуз рҟны ФТП акапитан ичын змоу ақәԥаҩын.
1941-1942 шықәсақәа рзы Жан-Жак Чапу аҟәша аҿы Аҿагылара аиҿкаара далагеит. 1942 шықәсазы сентиабр мзазы, Дордонтәи аоперациақәа рзы акомиссарс иҟалаз Едуард Валери иҭыԥан «Филипп» ҳәа ахьӡ змоу Лот азы аиҿкаара Libération-Sud адепартамент анапхгаҩыс дыҟан.
1944 шықәсазы маи мзазы Коррез, анаҩс Крез, Индре, От-Виен рмакиқәа рнапхгара идикылеит. 1944 ашықәс азы Коррез егьырҭ ахьӡқәа рыла “Клебер” ихьӡ зху ФТП арратә напхгаҩыс дҟалеит. Аусбарҭатә арратә комитет аҿыцхоит. Уи Тулле агара азы адҵа ҟазҵаз аԥхьагылаҩцәа дыруаӡәкуп. Аха егьи амш аҽны, 2-тәи СС Дас Реих адивизиа аколонна аҟынтәи арӷәӷәарақәа анааи ашьҭахь, еиҭа иаанкылан. Ари аоперациеи уи иахылҿиааз ахҭысқәеи иара изы анырра ду ҟанаҵеит.
Иԥсҭазаара далҵит 1944 шықәсазы июль 16 рзы Бурганёф (Креуз) азааигәара. Джесер ибригада аҟынтәи ахәра зауз аӡәы иҽыҵәахны данҭарк, иҽиҭара аасҭа иҽишьаанӡа ижурнал ажәылаҩцәа ирҭеиҭәоитhttps://maitron.fr/spip.php?article19422https://www.quercy.net/jean-jacques-chapou-1909-1949/.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1909 шықәсазы ииз
Акатегориа:Мшаԥымза 10 рзы ииз
Акатегориа:1944 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Ԥхынгәымза 16 рзы иԥсыз
Акатегориа:Афранцызцәа |
42957 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Санфурш,_Соланж | Санфурш, Соланж | {{Акарточка ауаҩы}}
'''Соланж Санфурш''', егьырҭ ихьӡқәа '''Мари-Клод''' ({{lang-fr|Solange Sanfourche}}; {{date|18|6|1922}} – {{date|12|6|2013}}) — [[Аҩбатәи Адунеизегьтәи аибашьра]]ан [[Дордон]] ақалақь аҿы [[Франциа]]тәи аҿагыларатә еибашьҩын.
Акодтә хьӡы ''Мари-Клод'' ала дыздыруа, лара аус луеит машинисткас, маӡаныҟәгаҩ-поштаныҟәгаҩыс, аимадаратә усзуҩыс. Соланж Санфурш, Андре Дифур ашәҟәқәа инаишьҭит, уи Дордонь арегионалтә маӡаныҟәгаҩыс дҟаҵан, нас аибашьра ашьҭахь [[Изер]] ақалақь ахада ихаҭыԥуаҩыс, [[Гренобль]] ақалақь ахада ихаҭыԥуаҩыс дыҟан.
Агермантә оккупациа аан, Санфурш иҭаацәара Периге рҵәахит, насгьы рхы рыҵәахит жәаҩыла амаӡатә хақәиҭразы ақәԥаҩцәа, [[Гестапо]] анапхгаҩы [[Хамбрехт, Михаил|Михаил Хамбрехт]] иҭахыз, уаҟа урҭ Периге рышьақәыргылара иахҟьаны ауааԥсыра рҿаԥхьа ԥаса иҟамыз ақәымчрақәа ҟалеит, ҷыдала [[Шьамтәыла]]тәи [[Африкатәи Афаланга]] [[Виллаплан, Александр|Александр Виллаплан]], мамзаргьы [[Франциатәи Амилициа]] инапхгара аҵаҟа иҟаз Гестапо атеррортә мчы акәын.
[[1945]] шықәса аԥхынра мзазы, Периге, лара ԥҳәысс дигеит Едуард Валери (1924-2010), Аҩбатәи Адунеизегьтәи аибашьраан Дордоньтәи аҿагыларатә еиҿкаара аоперациақәа рзы акомиссар<ref>https://web.archive.org/web/20211228212212/https://castellan-valery.pagesperso-orange.fr/E_valery_resistanceBR_pr.pdf</ref><ref>https://maitron.fr/spip.php?article136717</ref><ref>https://www.ordredelaliberation.fr/fr/medailles?fulltext=Sanfourche+solange&items_per_page=10&sort_bef_combine=nom_ASC#resultats-medailles</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1922 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ԥхынгәымза 18 рзы ииз]]
[[Акатегориа:2013 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Рашәарамза 12 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра алахәцәа]] | Соланж Санфурш, егьырҭ ихьӡқәа Мари-Клод (; – ) — Аҩбатәи Адунеизегьтәи аибашьраан Дордон ақалақь аҿы Франциатәи аҿагыларатә еибашьҩын.
Акодтә хьӡы Мари-Клод ала дыздыруа, лара аус луеит машинисткас, маӡаныҟәгаҩ-поштаныҟәгаҩыс, аимадаратә усзуҩыс. Соланж Санфурш, Андре Дифур ашәҟәқәа инаишьҭит, уи Дордонь арегионалтә маӡаныҟәгаҩыс дҟаҵан, нас аибашьра ашьҭахь Изер ақалақь ахада ихаҭыԥуаҩыс, Гренобль ақалақь ахада ихаҭыԥуаҩыс дыҟан.
Агермантә оккупациа аан, Санфурш иҭаацәара Периге рҵәахит, насгьы рхы рыҵәахит жәаҩыла амаӡатә хақәиҭразы ақәԥаҩцәа, Гестапо анапхгаҩы Михаил Хамбрехт иҭахыз, уаҟа урҭ Периге рышьақәыргылара иахҟьаны ауааԥсыра рҿаԥхьа ԥаса иҟамыз ақәымчрақәа ҟалеит, ҷыдала Шьамтәылатәи Африкатәи Афаланга Александр Виллаплан, мамзаргьы Франциатәи Амилициа инапхгара аҵаҟа иҟаз Гестапо атеррортә мчы акәын.
1945 шықәса аԥхынра мзазы, Периге, лара ԥҳәысс дигеит Едуард Валери (1924-2010), Аҩбатәи Адунеизегьтәи аибашьраан Дордоньтәи аҿагыларатә еиҿкаара аоперациақәа рзы акомиссарhttps://web.archive.org/web/20211228212212/https://castellan-valery.pagesperso-orange.fr/E_valery_resistanceBR_pr.pdfhttps://maitron.fr/spip.php?article136717https://www.ordredelaliberation.fr/fr/medailles?fulltext=Sanfourche+solange&items_per_page=10&sort_bef_combine=nom_ASC#resultats-medailles.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1922 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ԥхынгәымза 18 рзы ииз
Акатегориа:2013 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Рашәарамза 12 рзы иԥсыз
Акатегориа:Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра алахәцәа |
42959 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Перон,_Ив | Перон, Ив | {{Акарточка аполитик}}
'''Ив Перон''' ({{lang-fr|Yves Péron}}; {{date|2|8|1914}} [[Плунерин]] — {{date|6|6|1977}} [[Пухольс]]) — [[Франциа]]тәи аҿагыларатә еибашьҩын. Актәии аҩбатәии Жәлар Ашьақәыргыларатә Еизара алахәыла ихаҭыԥуаҩыс дыҟан.
Уи «амилаҭтә қәгылара» аҿы, насгьы аҟәша ахақәиҭтәраҿы далахәын. Уи Перигеи Бержераки рҿы иҟаз ФФИ аштаб-квартира аиҿкаара инапы ианын. Уи Амилаҭтә фронт амилаҭтә комиссиа апрезидентс дыҟан, [[Дордонь]] ақалақь аҿы иҟаз ПКФ амаӡаныҟәгарҭа хада далахәын. 1944 шықәса агәазы, 1940-1943 рзы [[Виши аҳәынҭқарра]]ҿы аколониақәа рминистрс иҟаз авице-адмирал [[Платон, Чарльз|Чарльз Платон]], 1946-1947 рзы [[Муссидан]] ақалақь ахадас иҟаз [[Шнеерсон, Мишель|Мишель Шнеерсон]], [[Урбаноблеметр, Андре|Андре Урбаноблеметр]] (ишәагаа иазкны Иара еиликааит иаб иԥсра, уигьы акоммунисттә ҿагылара иалахәын, {{date|19|8|1944}} азы [[Маутхаузентәи аконцентрационтә лагерь]] аҿы, Аҩныҵҟатәи аҳәынҭқаррақәа рҟынтәи Франциатәи амчқәеи, [[Германиа]]тәи арқәеи, урҭ рмилициеи ирыкәыршаны. 1944 шықәсазы август 24 азы [[Перигу]] ақалақь аҿы ахақәиҭратә парад мҩаԥысит, уаҟа Ив Перон, [[Рану, Роџьер|Роџьер Рану]], [[Валери, Едуард|Едуард Валери]] егьырҭ ақәԥаҩцәа рацәаҩны имҩаԥысит.
Ив Перон 1945, 1946 шықәсқәа рзы Иреиҳау аӡбарҭа ахада ихаҭыԥуаҩыс дыҟан, насгьы 1951 азы «Аизара анҭыҵ дҭыргаз» ӡбаҩыс дҟаҵан.
1951 ашықәс азы азакәанԥҵаратә алхрақәа рҿы иаҵахаз Перон 1956 ашықәс азы еиҭа иҭыԥ иоуит. Мендес Франциа иеиԥш, Миттеран, асоциалистцәеи арадикалцәеи рыхәҭак, иара акоммунистцәа дрыдгылоуп, рыбжьы рҭиирц.
Уи ашьҭахь 1974 шықәсанӡа адепутатрахь днеиуан, аха еснагь галлисттә кандидат Ив Гуена дихырхәон. Иара аҭыԥантәи иалхыз аусзуҩ иаҳасабала икариера мҩаԥигеит, Дордоньтәи ахеилак хада (1972-1977) аҿы, Аквитаниатәи арегионалтә хеилак аҿы (1972-1977) Жак Шабан-Дельмас имандат ала.
Ив Перон 1976 шықәсанӡа Дордоньтәи акоммунисттә федерациа амаӡаныҟәгаҩыс дыҟан. 1962 инаркны 1975 рҟынӡа Апартиа Акомитет Хада аҿы дыҟан. амаӡаныҟәгаҩ, Ив Перон.
Кроис де Герре, Аҿагыларатә медал, Британиатәи аимпериа аорден “Британиатәи аимпериа иреиӷьу аорден” аиҳабы рыла ирԥшӡоуп<ref>https://maitron.fr/spip.php?article163745</ref><ref>https://www2.assemblee-nationale.fr/sycomore/fiche/%28num_dept%29/5801</ref><ref>https://hsco-asso.fr/yves-peron-un-dogmatique-et-thuriferaire-stalinien-en-perigord/</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1914 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Нанҳәамза 2 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1977 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Рашәарамза 6 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Франциатәи аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Франциатәи адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Франциатәи акоммунистцәа]]
[[Акатегориа:Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра алахәцәа]] | Ив Перон (; Плунерин — Пухольс) — Франциатәи аҿагыларатә еибашьҩын. Актәии аҩбатәии Жәлар Ашьақәыргыларатә Еизара алахәыла ихаҭыԥуаҩыс дыҟан.
Уи «амилаҭтә қәгылара» аҿы, насгьы аҟәша ахақәиҭтәраҿы далахәын. Уи Перигеи Бержераки рҿы иҟаз ФФИ аштаб-квартира аиҿкаара инапы ианын. Уи Амилаҭтә фронт амилаҭтә комиссиа апрезидентс дыҟан, Дордонь ақалақь аҿы иҟаз ПКФ амаӡаныҟәгарҭа хада далахәын. 1944 шықәса агәазы, 1940-1943 рзы Виши аҳәынҭқарраҿы аколониақәа рминистрс иҟаз авице-адмирал Чарльз Платон, 1946-1947 рзы Муссидан ақалақь ахадас иҟаз Мишель Шнеерсон, Андре Урбаноблеметр (ишәагаа иазкны Иара еиликааит иаб иԥсра, уигьы акоммунисттә ҿагылара иалахәын, азы Маутхаузентәи аконцентрационтә лагерь аҿы, Аҩныҵҟатәи аҳәынҭқаррақәа рҟынтәи Франциатәи амчқәеи, Германиатәи арқәеи, урҭ рмилициеи ирыкәыршаны. 1944 шықәсазы август 24 азы Перигу ақалақь аҿы ахақәиҭратә парад мҩаԥысит, уаҟа Ив Перон, Роџьер Рану, Едуард Валери егьырҭ ақәԥаҩцәа рацәаҩны имҩаԥысит.
Ив Перон 1945, 1946 шықәсқәа рзы Иреиҳау аӡбарҭа ахада ихаҭыԥуаҩыс дыҟан, насгьы 1951 азы «Аизара анҭыҵ дҭыргаз» ӡбаҩыс дҟаҵан.
1951 ашықәс азы азакәанԥҵаратә алхрақәа рҿы иаҵахаз Перон 1956 ашықәс азы еиҭа иҭыԥ иоуит. Мендес Франциа иеиԥш, Миттеран, асоциалистцәеи арадикалцәеи рыхәҭак, иара акоммунистцәа дрыдгылоуп, рыбжьы рҭиирц.
Уи ашьҭахь 1974 шықәсанӡа адепутатрахь днеиуан, аха еснагь галлисттә кандидат Ив Гуена дихырхәон. Иара аҭыԥантәи иалхыз аусзуҩ иаҳасабала икариера мҩаԥигеит, Дордоньтәи ахеилак хада (1972-1977) аҿы, Аквитаниатәи арегионалтә хеилак аҿы (1972-1977) Жак Шабан-Дельмас имандат ала.
Ив Перон 1976 шықәсанӡа Дордоньтәи акоммунисттә федерациа амаӡаныҟәгаҩыс дыҟан. 1962 инаркны 1975 рҟынӡа Апартиа Акомитет Хада аҿы дыҟан. амаӡаныҟәгаҩ, Ив Перон.
Кроис де Герре, Аҿагыларатә медал, Британиатәи аимпериа аорден “Британиатәи аимпериа иреиӷьу аорден” аиҳабы рыла ирԥшӡоупhttps://maitron.fr/spip.php?article163745https://www2.assemblee-nationale.fr/sycomore/fiche/%28num_dept%29/5801https://hsco-asso.fr/yves-peron-un-dogmatique-et-thuriferaire-stalinien-en-perigord/.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1914 шықәсазы ииз
Акатегориа:Нанҳәамза 2 рзы ииз
Акатегориа:1977 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Рашәарамза 6 рзы иԥсыз
Акатегориа:Франциатәи аполитикцәа
Акатегориа:Франциатәи адепутатцәа
Акатегориа:Франциатәи акоммунистцәа
Акатегориа:Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра алахәцәа |
42973 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Биҭу | Чачба, Биҭу | '''Биҭу Чачба''' — Аладатәи Аԥсны аҳ Ԥуҭо Чачба диԥҳан, еицырдыруаз аҭырқәа авизир Абаза-ԥашьа иактәи иԥҳәыс лакәын.
== Аԥсҭазаара ==
''Биҭу Чачба'' — Ԥуҭо Чачбеи уи иԥшәмаԥҳәыс аҳкәажә Шьахьынџьани рыԥҳа лоуп. Аԥснытәи аҳәынҭқарраҿы ииз. Ԥыҭрамҭак ашьҭахь Биҭу ԥҳәысс дааигоит Меҳмеҭ Абаза-ԥашьа. Лхаҵа дицны Ҭырқәтәылаҟа ддәықәлоит. Анаҩс лхаҵеи лареи Сҭамԥылҟа анхара иасоит. Уи аамҭан ацхыраара рылҭоит лџьынџьуаҩ-аԥсуа Ҳалиме-сулҭан. Анаҩстә лып сҭазаара зеиԥшрахаз ҳаздырӡом.
==Азгәаҭақәа==
{{Ашәҟәы|Ажәла=Чиковани|Ахьӡ=Юрий|Ахәҭа=Всупление|Астатиа ахьӡ=Род Абхазских Князей Шервашидзе|Аоригинал=Род Абхазских Князей Шервашидзе|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыжьра=I аҭыжьра|Аҭыԥ=Тбилиси|Аҭыжьырҭа=Универсал|Ашықәс=2007|Адаҟьақәа=11|Адаҟьақәа1=36|isbn=978-99928-0-964-8}} | Биҭу Чачба — Аладатәи Аԥсны аҳ Ԥуҭо Чачба диԥҳан, еицырдыруаз аҭырқәа авизир Абаза-ԥашьа иактәи иԥҳәыс лакәын.
Аԥсҭазаара
Биҭу Чачба — Ԥуҭо Чачбеи уи иԥшәмаԥҳәыс аҳкәажә Шьахьынџьани рыԥҳа лоуп. Аԥснытәи аҳәынҭқарраҿы ииз. Ԥыҭрамҭак ашьҭахь Биҭу ԥҳәысс дааигоит Меҳмеҭ Абаза-ԥашьа. Лхаҵа дицны Ҭырқәтәылаҟа ддәықәлоит. Анаҩс лхаҵеи лареи Сҭамԥылҟа анхара иасоит. Уи аамҭан ацхыраара рылҭоит лџьынџьуаҩ-аԥсуа Ҳалиме-сулҭан. Анаҩстә лып сҭазаара зеиԥшрахаз ҳаздырӡом.
Азгәаҭақәа |
42972 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҳкәажәду_Гәырандыхәт | Аҳкәажәду Гәырандыхәт | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Аҳкәажәду Гәырандыхәт|даҽа ахьӡ=Қарҭли аҳкәажәду|афото=Queen Gurandukht. A sketch of carved relief from Kumurdo Cathedral, Georgia.jpg|амаҵура=Қарҭли аҳкәажәду|инаркны=[[975]]|рҟынӡа=[[982]]|ацаҳ=Гәыргьен Қырҭтәи|амаҵура2=[[Аԥсуа Аҳраду |Аԥсуа аҳраду арегент]]|инаркны2=[[975]]|рҟынӡа2=[[978]]|абираҟ2=Flag of Abasgeti.svg|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Қәҭешь]], [[Аԥсуа аҳра |Аԥсуа аҳраду]]|аԥсра арыцхә=[[1000]]|аԥсыжра аҭыԥ=[[Бедиатәи аберҭыԥ |Агәы-Бедиатәи аныхабааш]]|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра |Аԥсуа аҳраду]]|ани аби=[[Гьаргь II |аԥсҳа Гьаргь II]]
аҳкәажәду Елена|ахаҵа=Гәыргьен Қырҭтәи|ахәыҷқәа=[[Баграт III (Қырҭтәыла) |Баграт II]]|ауацәа=|аусура=|аԥхьа иҟаз=[[Леуан III]]}}'''Аҳкәажәду Гәырандыхәт —''' Қарҭли аҳмада (аҳкәажәду) (975-982), Аԥсуа аҳраду арегент (975-978).
== Аԥсҭазаара ==
Аҳкәажәду Гәырандыхәт '''—''' диит [[Гьаргь II|аԥсҳа Гьаргьи II]] иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажәдуи Еленеи рҭаацәараҿы. Гәырандыхәт диит арацәа ҭаацәараҿы, 4-ҩык иашьцәеи 2-ҩык иаҳәшьцәеи лыман. Урҭ рахьтә лашьцәа хҩык ([[Леуан III]], [[Дырмит III]], [[Феодоси III]]) Аԥсҳара рылшеит. 933 ш. лаб [[Гьаргь II]] иԥеиҳабы, ақәгылара ҟазҵаз аҳиԥа Константин дишьит. 957 шықәсазы лаб Гьаргь II иҭахын Кахьеҭ дақәларц. Аха ичымазара иахҟьаны, ар напхгара рзиуан иҷкәын, Қарҭли аҳма-да, аҳиԥа Леуан. Кахеҭ даннеи, Леуан еиликааит ажәабжь лахьеиқәҵага, иаб «Аԥсҳа Дуӡӡеи Анцәабзиабаҩи» [[Гьаргь II|Гьаргь]] дышԥсыз. Кахеҭ аҳ Ҳорепископ Квирке II иареи аиқәшаҳаҭра рыбжь-арҵарц акәын, ашьҭахь иаарласны Аԥсныҟа дхынҳәит. Аԥсны данааи, аҳра ауразы агәыргьын-хаҵара мҩаԥиргеит, Аԥсҳа Леуан III иакәны дҟалеит.
959 шықәсазы Гәырандыхәт ԥҳәысс дигоит Таик аҳ - Гәыргьен Багратион. 960 шықәсазы диит лԥа – [[Баграт III (Қырҭтәыла)|аҳиԥа Баграт]]. Лашьа [[Леуан III|Леуан]] ихаан, Гәырандыхәт Џьавахьеҭ ампыҵахалараҿы амаҵ луан, ари атәылаҿацә аҿы Звиад Марышь-иԥа аҳмадас иҟаҵараҿы лхы алалырхәит, уи иҭынха гәакьа Иуан (Иване) Марышьи ԥыҭрак ашьҭахь лԥа [[Баграт III (Қырҭтәыла)|аҳиԥа Баграт]] иалагалара дашьҭан амчрахь.
967 шықәсазы лашьа, Аԥсҳа Леуан иԥсҭазаара далҵоит. Аԥсҳас дҟалоит лашьа – Дырмит III. 968 ш. Дырмит ихьыԥшцәа адҵа риҭоит, иашьа еиҵбы – Феодоси дыркырц. Феодоси, [[Гәықыҭтәи аҳҭынра|Гәықыҭҟа]], Аԥсҳа иахь данаарга, Дырмит иԥсҳара ашәарҭадеитәарц азы, адҵа риҭеит, иашьа еиҵбы Феодоси иблақәа ҭырблаарц.
Аԥсуа аамсҭара ари даара иргәамԥхеит. 7 шықәса рышьҭахь, хшара имамкәа дыԥсит Дырмит. Аԥсҳас дҟалоит Феодоси III Чала. 975 шықәсазы Қарҭли аԥшәмацәа, ишаԥу еиԥш, дырҩегьых аичарчаҩрақәа рыҟаҵара иалагеит, уимоу, Уԥлис-Цыхь, аԥсҳацәа раҳҭынра, иақәлеит. Ари абааш акәша-мыкәша иҟаз атәылақәа рыбжьара еицырдыруан, даараӡа иахьчоз, уаҩы дызҭамлоз ҳәа. Аха агьангьашцәа ақырҭцәа Накурдеви Сабоҭари рҟынтәи қахцәа раамсҭашәара ԥыҭҩык ачарҳәарахь ргәазҭарҵеит, Уԥлис-Цыхь ақәгылаҩцәа ирырҭеит, убри аамҭазгьы рыдгьылқәа рҟынтәи арратә агәыԥ ааӡеит. Абри ацәгьаршра иахҟьаны, Қарҭли Аҳәынҭқарԥҳәыси Гәырандыхәти, уи лхаҵа Гәыргьени, урҭ рыҷкәын – аҳиԥеи Баграти итҟәаны Кахеҭҟа иахыргеит. Уԥлис-Цыхь иҟалаз ақәгылара атәы Амагистр Дауҭ адырра шрырҭазҵәҟьа, иаразнак ируаа зегьы еизганы, аҩадатәи ахырхарҭахь иҿынеихеит. Аҳәынҭқар Самцхе днеины, Триалеҭ иҭыԥ иқәиргылеит, Кахьеҭ ақәлара иҽазыҟаиҵон, ақарҭцәеи каҳақәеи иаразнак рмиџьлисуаа Дауҭ иахь идәықәырҵеит аиқәшаҳаҭразы. Қарҭли аҳәынҭқарԥҳәыси Гәырандыхәти, уи лхаҵа Гәыргени, урҭ рыҷкәын аҳиԥа Баграти иоушьҭны, Уԥлис-Цыхьеи, Қарҭли ахаҭагьы рырхынҳәразы ажәа ирҭеит. Иара убри аамҭазгьы Кахеҭ ашәарҭадаразы акыр зҵазкуаз Қсани аиҩхааҿы иҟаз Ҵыркәалеи Груи абаахырӷәӷәарҭақәа аҩбагьы аҿагылаҩцәа рышьҭахьҟа иаанрыжьит.
== Гәырандыхәт лрегентра. ==
[[Афаил:1642861393 8-vsegda-pomnim-com-p-bediiskii-sobor-foto-9.jpg|мини|''[[Бедиатәи аберҭыԥ|Агәы-Бедиатәи аныхабааш]], 10 ашә. аргыламҭа.'']]
Феодоси имчымхара збоз аԥсуа аамсҭашәара, Гәырандыхәти дареи аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵоит, лыҷкәын, аҳиԥа, жәохә шықәса зхыҵуаз Баграт, Феодоси дицҳәынҭқархарц азы. Гәырандыхәт уи дақәшаҳаҭхоит, избанзар илдыруан Баграт иқәранамӡареи, лашьа Феодоси имчымхареи ирыхҟьаны, лара Аҳәынҭқарра арегент иаҳасабала Аԥсуа Аҳраду напхгара шалҭо. Лара лрегентраан қәгыларак ҟамлаӡеит, еибашьрак ҟамлаӡеит. Аамсҭара ари даара иргәаԥхон. Хышықәса, 975 инаркны 978 рҟынӡа, Гәырандыхәт Аԥсуа Аҳраду напхгара азылуан регент иаҳасабла.
== Лԥа Баграт иԥсҳара. ==
Баграти Аԥснытәи иабшьа лашәи реицаҳра ашьҭахь, имҩаԥысит агәыргьынахаҵаратә ныҳәа. Ари ҟалеит 978 шықәсазы Аԥсны аҳәынҭқарра аҳҭнықалақь Қәҭешь аҟны, мамзаргьы еиҳа ииашаны иуҳәозар, аҳтә қыҭа Гәықыҭ аҟны. ''«Баграт инаркны, иалагеит Багратидцәа Раҳра аура Аԥсны аҟны. Егьырҭ Аԥсҳатә ҭаацәара аҳра руан 199 шықәса»''. Аԥсуа уаажәларра, еибашьуаз аганқәа рыцәгьаршрақәеи рыгәымбылџьбарарақәеи ргәы ԥнажәахьан, Баграт II дырҭахын, избанзар икандидатура дара рзыҳәан еиҳа иманшәалын. Феодоси иҳәынҭқарратә мчра анҵәамҭазы, Баграт II иабшьа иахь Таикҟа дишьҭоит, абс иҟарҵаз, Амагистр Дауҭ ихылаԥшра аҵаҟа. Зегь раԥхьаӡа иргыланы аҳ иӡбеит ақарҭцәа рҳәатәхамҵара аҵыхәтәа аԥҵара, урҭ рхатә ԥҟарақәа рыла инхон, аҳәынҭқарԥҳәыс Гәырандыхәт лҳәатәы иамӡырҩуа уҳәар алшоит. Аԥсҳа ари аҭагылазаашьа ибзианы идыруан. Баграт II Қарҭли далалеит, уи Ҭыгәа аҭыԥаҿы даанкылеит. Аԥсҳа хырԥашьа змам иаара рҽазыҟарҵо, Қарҭли аамсҭашәара напхгаҩыс далырхит - аамсҭа Ҟавҭар Ҵбели, иагьаҿагыларц рыӡбеит. Аӡиас Могриси ааигәара рымчқәа еизганы аибашьра рҽазыҟарҵеит. Аԥсҳа Баграт ирр ҿааиҭит, иеибашьцәа аӷа иҿалеит, аибашьрагьы иалагеит. Дук мырҵыкәа ақырҭцәа ҵысит, ибналеит. Аԥсуаа, аӷа данишьҭалаз, ирацәаҩны иҭахеит, ԥыҭ-ҩык итҟәаны иргеит. Аҩныҵҟатәи Қарҭли аамсҭашәара рҿаԥхьа аиааира ганы, Баграт Уԥлис-Цыхьынӡ днаӡеит, мышқәак уа дыҟан. Ахара зду, рыгәрагара иақәымшәоз иқәицеит, урҭ рҭыԥан ишьақәиргылеит зыҽзырҵабыргуаз, иҟәышыз ахылаԥшыҩцәеи зыгәра угартә иҟаз аҳҭынрауааи. [[Афаил:Аԥсҳа Баграт II.png|мини|Аҳкәажәду Гәырандыхәт лԥа ― [[Баграт III (Қырҭтәыла)|Аԥсҳа Баграт II]]|слева]]
=== Гәырандыхәт лполитикатә хҵәара. ===
Уи аамҭа иалагӡаны Баграти Гәырандыхәти еицәҳаит. Реимак мацара акәымкәа, иҟалап, ацәгьаршра аҽазыҟаҵараҿы гәҩарас иҟаиҵахьазҭгьы, уимоу, ицәыригазҭгьы. Ус анакәха, аҳкәажә Уԥлис-Цыхьынтә Қәҭеҭшьҟа лыхынҳәра амчра лымхра, ашьауӷа, ажәакала, аполитикатә хҵәара акәзар алшон. Баграт Гәырандыхәт диԥхьагыланы Уԥлис-Цыхьтәи абаа дынҭганы, Лыхтәи ахыҵырҭа днықәсны, Аԥсны аҳҭнықалақь ахықәан иҟаз Гегәыҭтәи иаҳҭынраҿы днаӡеит. Аха Аԥсҳа иан Гегәыҭ даанмыжькәа, харатәи атәылаҿацә ахь (Бедиа) дишьҭит.
== Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа ==
Бедиатәи атәылаҿацә аҿы лара ауахәама аргылашьа дацклаԥшуан. Гәырандыхәт 988-999 шш. раан ахҵәара дыҟан. 999 шықәсазы Гәырандыхәт лԥеи лареи еинаалаеит, уи азы Бедиатәи аныхабаа Ахьтәы асандыҟәра ҳамҭас иарҭеит. 1002 шықәсанӡа Аҳкәажә Гәырандыхәт лыԥсҭазаара далҵит, дамадоуп Бедиатәи Аныхабаа аҩныҵҟа.
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:Гәырандыхәт}}
[[Акатегориа:10-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1000 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥснытәи аҳкәажәцәа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылaтәи аҳкәажәцәа]]
[[Акатегориа:10-тәи ашәышықәсазы аҳәса]] | Аҳкәажәду Гәырандыхәт — Қарҭли аҳмада (аҳкәажәду) (975-982), Аԥсуа аҳраду арегент (975-978).
Аԥсҭазаара
Аҳкәажәду Гәырандыхәт — диит аԥсҳа Гьаргьи II иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажәдуи Еленеи рҭаацәараҿы. Гәырандыхәт диит арацәа ҭаацәараҿы, 4-ҩык иашьцәеи 2-ҩык иаҳәшьцәеи лыман. Урҭ рахьтә лашьцәа хҩык (Леуан III, Дырмит III, Феодоси III) Аԥсҳара рылшеит. 933 ш. лаб Гьаргь II иԥеиҳабы, ақәгылара ҟазҵаз аҳиԥа Константин дишьит. 957 шықәсазы лаб Гьаргь II иҭахын Кахьеҭ дақәларц. Аха ичымазара иахҟьаны, ар напхгара рзиуан иҷкәын, Қарҭли аҳма-да, аҳиԥа Леуан. Кахеҭ даннеи, Леуан еиликааит ажәабжь лахьеиқәҵага, иаб «Аԥсҳа Дуӡӡеи Анцәабзиабаҩи» Гьаргь дышԥсыз. Кахеҭ аҳ Ҳорепископ Квирке II иареи аиқәшаҳаҭра рыбжь-арҵарц акәын, ашьҭахь иаарласны Аԥсныҟа дхынҳәит. Аԥсны данааи, аҳра ауразы агәыргьын-хаҵара мҩаԥиргеит, Аԥсҳа Леуан III иакәны дҟалеит.
959 шықәсазы Гәырандыхәт ԥҳәысс дигоит Таик аҳ - Гәыргьен Багратион. 960 шықәсазы диит лԥа – аҳиԥа Баграт. Лашьа Леуан ихаан, Гәырандыхәт Џьавахьеҭ ампыҵахалараҿы амаҵ луан, ари атәылаҿацә аҿы Звиад Марышь-иԥа аҳмадас иҟаҵараҿы лхы алалырхәит, уи иҭынха гәакьа Иуан (Иване) Марышьи ԥыҭрак ашьҭахь лԥа аҳиԥа Баграт иалагалара дашьҭан амчрахь.
967 шықәсазы лашьа, Аԥсҳа Леуан иԥсҭазаара далҵоит. Аԥсҳас дҟалоит лашьа – Дырмит III. 968 ш. Дырмит ихьыԥшцәа адҵа риҭоит, иашьа еиҵбы – Феодоси дыркырц. Феодоси, Гәықыҭҟа, Аԥсҳа иахь данаарга, Дырмит иԥсҳара ашәарҭадеитәарц азы, адҵа риҭеит, иашьа еиҵбы Феодоси иблақәа ҭырблаарц.
Аԥсуа аамсҭара ари даара иргәамԥхеит. 7 шықәса рышьҭахь, хшара имамкәа дыԥсит Дырмит. Аԥсҳас дҟалоит Феодоси III Чала. 975 шықәсазы Қарҭли аԥшәмацәа, ишаԥу еиԥш, дырҩегьых аичарчаҩрақәа рыҟаҵара иалагеит, уимоу, Уԥлис-Цыхь, аԥсҳацәа раҳҭынра, иақәлеит. Ари абааш акәша-мыкәша иҟаз атәылақәа рыбжьара еицырдыруан, даараӡа иахьчоз, уаҩы дызҭамлоз ҳәа. Аха агьангьашцәа ақырҭцәа Накурдеви Сабоҭари рҟынтәи қахцәа раамсҭашәара ԥыҭҩык ачарҳәарахь ргәазҭарҵеит, Уԥлис-Цыхь ақәгылаҩцәа ирырҭеит, убри аамҭазгьы рыдгьылқәа рҟынтәи арратә агәыԥ ааӡеит. Абри ацәгьаршра иахҟьаны, Қарҭли Аҳәынҭқарԥҳәыси Гәырандыхәти, уи лхаҵа Гәыргьени, урҭ рыҷкәын – аҳиԥеи Баграти итҟәаны Кахеҭҟа иахыргеит. Уԥлис-Цыхь иҟалаз ақәгылара атәы Амагистр Дауҭ адырра шрырҭазҵәҟьа, иаразнак ируаа зегьы еизганы, аҩадатәи ахырхарҭахь иҿынеихеит. Аҳәынҭқар Самцхе днеины, Триалеҭ иҭыԥ иқәиргылеит, Кахьеҭ ақәлара иҽазыҟаиҵон, ақарҭцәеи каҳақәеи иаразнак рмиџьлисуаа Дауҭ иахь идәықәырҵеит аиқәшаҳаҭразы. Қарҭли аҳәынҭқарԥҳәыси Гәырандыхәти, уи лхаҵа Гәыргени, урҭ рыҷкәын аҳиԥа Баграти иоушьҭны, Уԥлис-Цыхьеи, Қарҭли ахаҭагьы рырхынҳәразы ажәа ирҭеит. Иара убри аамҭазгьы Кахеҭ ашәарҭадаразы акыр зҵазкуаз Қсани аиҩхааҿы иҟаз Ҵыркәалеи Груи абаахырӷәӷәарҭақәа аҩбагьы аҿагылаҩцәа рышьҭахьҟа иаанрыжьит.
Гәырандыхәт лрегентра.
мини|Агәы-Бедиатәи аныхабааш, 10 ашә. аргыламҭа.
Феодоси имчымхара збоз аԥсуа аамсҭашәара, Гәырандыхәти дареи аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵоит, лыҷкәын, аҳиԥа, жәохә шықәса зхыҵуаз Баграт, Феодоси дицҳәынҭқархарц азы. Гәырандыхәт уи дақәшаҳаҭхоит, избанзар илдыруан Баграт иқәранамӡареи, лашьа Феодоси имчымхареи ирыхҟьаны, лара Аҳәынҭқарра арегент иаҳасабала Аԥсуа Аҳраду напхгара шалҭо. Лара лрегентраан қәгыларак ҟамлаӡеит, еибашьрак ҟамлаӡеит. Аамсҭара ари даара иргәаԥхон. Хышықәса, 975 инаркны 978 рҟынӡа, Гәырандыхәт Аԥсуа Аҳраду напхгара азылуан регент иаҳасабла.
Лԥа Баграт иԥсҳара.
Баграти Аԥснытәи иабшьа лашәи реицаҳра ашьҭахь, имҩаԥысит агәыргьынахаҵаратә ныҳәа. Ари ҟалеит 978 шықәсазы Аԥсны аҳәынҭқарра аҳҭнықалақь Қәҭешь аҟны, мамзаргьы еиҳа ииашаны иуҳәозар, аҳтә қыҭа Гәықыҭ аҟны. «Баграт инаркны, иалагеит Багратидцәа Раҳра аура Аԥсны аҟны. Егьырҭ Аԥсҳатә ҭаацәара аҳра руан 199 шықәса». Аԥсуа уаажәларра, еибашьуаз аганқәа рыцәгьаршрақәеи рыгәымбылџьбарарақәеи ргәы ԥнажәахьан, Баграт II дырҭахын, избанзар икандидатура дара рзыҳәан еиҳа иманшәалын. Феодоси иҳәынҭқарратә мчра анҵәамҭазы, Баграт II иабшьа иахь Таикҟа дишьҭоит, абс иҟарҵаз, Амагистр Дауҭ ихылаԥшра аҵаҟа. Зегь раԥхьаӡа иргыланы аҳ иӡбеит ақарҭцәа рҳәатәхамҵара аҵыхәтәа аԥҵара, урҭ рхатә ԥҟарақәа рыла инхон, аҳәынҭқарԥҳәыс Гәырандыхәт лҳәатәы иамӡырҩуа уҳәар алшоит. Аԥсҳа ари аҭагылазаашьа ибзианы идыруан. Баграт II Қарҭли далалеит, уи Ҭыгәа аҭыԥаҿы даанкылеит. Аԥсҳа хырԥашьа змам иаара рҽазыҟарҵо, Қарҭли аамсҭашәара напхгаҩыс далырхит - аамсҭа Ҟавҭар Ҵбели, иагьаҿагыларц рыӡбеит. Аӡиас Могриси ааигәара рымчқәа еизганы аибашьра рҽазыҟарҵеит. Аԥсҳа Баграт ирр ҿааиҭит, иеибашьцәа аӷа иҿалеит, аибашьрагьы иалагеит. Дук мырҵыкәа ақырҭцәа ҵысит, ибналеит. Аԥсуаа, аӷа данишьҭалаз, ирацәаҩны иҭахеит, ԥыҭ-ҩык итҟәаны иргеит. Аҩныҵҟатәи Қарҭли аамсҭашәара рҿаԥхьа аиааира ганы, Баграт Уԥлис-Цыхьынӡ днаӡеит, мышқәак уа дыҟан. Ахара зду, рыгәрагара иақәымшәоз иқәицеит, урҭ рҭыԥан ишьақәиргылеит зыҽзырҵабыргуаз, иҟәышыз ахылаԥшыҩцәеи зыгәра угартә иҟаз аҳҭынрауааи. мини|Аҳкәажәду Гәырандыхәт лԥа ― Аԥсҳа Баграт II|слева
Гәырандыхәт лполитикатә хҵәара.
Уи аамҭа иалагӡаны Баграти Гәырандыхәти еицәҳаит. Реимак мацара акәымкәа, иҟалап, ацәгьаршра аҽазыҟаҵараҿы гәҩарас иҟаиҵахьазҭгьы, уимоу, ицәыригазҭгьы. Ус анакәха, аҳкәажә Уԥлис-Цыхьынтә Қәҭеҭшьҟа лыхынҳәра амчра лымхра, ашьауӷа, ажәакала, аполитикатә хҵәара акәзар алшон. Баграт Гәырандыхәт диԥхьагыланы Уԥлис-Цыхьтәи абаа дынҭганы, Лыхтәи ахыҵырҭа днықәсны, Аԥсны аҳҭнықалақь ахықәан иҟаз Гегәыҭтәи иаҳҭынраҿы днаӡеит. Аха Аԥсҳа иан Гегәыҭ даанмыжькәа, харатәи атәылаҿацә ахь (Бедиа) дишьҭит.
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа
Бедиатәи атәылаҿацә аҿы лара ауахәама аргылашьа дацклаԥшуан. Гәырандыхәт 988-999 шш. раан ахҵәара дыҟан. 999 шықәсазы Гәырандыхәт лԥеи лареи еинаалаеит, уи азы Бедиатәи аныхабаа Ахьтәы асандыҟәра ҳамҭас иарҭеит. 1002 шықәсанӡа Аҳкәажә Гәырандыхәт лыԥсҭазаара далҵит, дамадоуп Бедиатәи Аныхабаа аҩныҵҟа.
Акатегориа:10-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1000 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥснытәи аҳкәажәцәа
Акатегориа:Қырҭтәылaтәи аҳкәажәцәа
Акатегориа:10-тәи ашәышықәсазы аҳәса |
42971 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гочуа | Гочуа | {{Акарточка ауаҩы|ахьӡ=Гочуа|амилаҭра=[[аԥсуаа]]|амазара=[[Лӡаа]]|адин=[[Ақьырсианра]], [[Амырҭаҭра]]|амаҵура=[[Аныхаԥаҩ]]|даҽа ахьӡ=Аныхаԥаҩцәа Лӡаатәи|афото=5ll5pYEyQv0.jpg|ахҵара=Гочуаа ргерб}}
'''Ажәла Гочуа''' — ижәытәӡатәиу аԥсуа ныхаԥаҩтә жәлақәа ируакуп. Абжь-ԥшьаҭыԥ хадақәак рныхаԥаҩцәа ракәзар алшон иалкааны иҟаз ажәлақәа, урҭ иреин ажәла Гочуа - Лӡаа-ныха аԥшьаҭыԥҿ иныҳәоз<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ажәла=Крылов|Ахьӡ=Алықьсандр|Астатиа ахьӡ="Аԥсуаа рдинхаҵареи рҵасқәеи" Ахы III|Аоригинал="Религия и традиции абхазов" Глава III|Ашықәс=2001|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=ИВ РАН|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/949-krylov_a_religya_i_traditsii_abhazov.html}}</ref>.
== Аҭоурых ==
Уажәы Гочуаа рыжәла Аԥсны ирацәам. Ҩажәижәаба ҭаацәара иреиҳам: амҳаџьырреи, нас Сталин ирепрессиақәа рыла аҭаацәара акырӡа имаҷхеит. Аҿапыцтә ҳәаамҭақәа излаҳәо ала, Гочуаа зегьы иихылҵит – Тыхь Гочуа. Иахьатәи аныхаԥаҩцәа рдинастиеи Гочуа рыжәла аҩныҵҟа хаз-хазы ирымоу абиԥарақәеи рышьаҭакҩы – Ибыгә Гочуа иоуп. Аныхаԥаҩцәа ракәын иԥа – Тыжь, имоҭа – Ҳмышьи ракәын. Аҵыхәтәантәи иҭаацәараҿ ахшара рацәа рыман, «жәааҩык ҩнык аҵаҟа»; урҭ рҟны еиҳа еиҳабыз Сылҭа (Саид) иакәын. Аныхаԥаҩ Сылҭа данԥсы ашьҭахь, асовет аамҭақәа раан, Лӡаа-ныха аныхаԥаҩс дҟалеит иԥа – Иасыф Гочуа, злахьынҵа хьанҭаз. 1930-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы, аколлективизациа алагеит, Иасыф Гочуа, анхаҩцәа реиҳараҩык реиԥш, уи даараӡа иҽеимкәа имаз азнеишьа имҵәахит. 1931 шықәсазы аколнхара аргылара даҿагылоуп ҳәа дҭаркит, аха шықәсык ашьҭахь доурышьҭит, иқыҭа гәакьахь дхынҳәит. 1937 шықәсазы Иасыф дырҩегьых дҭаркит, убри аамҭазы Гочуаа рҭаацәараҿы зықәра наӡахьоу ахацәа зегьы ҭаркит. Уажәы уи зыхҟьаз Гочуа аныхаԥаҩцәа рыкласс дахьаҵанакуаз азы: аиҳабыра Иасыф «аныхаԥаҩс дыҟоуп, Лӡаа аԥшьаҭыԥ ахь анеира илшоит, уи ацаԥхагьы имоуп» ҳәа ахара идырҵеит (даҽакала иуҳәозар, «адинхаҵаратә ашьҭахара”). Уажәы аиҳабыра, ақыҭауаа рҟынтәи ироуз адыррақәа рыла (Гочуаа иҭаркыз рыуацәа рҟынтәигьы уахь иналаҵаны), аныхаԥаҩтә ҭаацәара аҭаҳмадцәеи ирызкны ахарадҵаратә материалқәа рацәаны реизгара рылшеит. Федор Гочуа(аныхаԥаҩцәа руӡәк) ишиҳәаз еиԥш: “Ашә иасуаз атәымуаа ракәмызт, аҭынхацәа ракәын.” Ахҵәара аҟынтәи аӡәгьы аҩныҟа дхынҳәӡомыз... Иҟалап урҭгьы еихсны иршьызҭгьы, ААЖәР (Аҩныҵҟатәи аусқәа жәлар ркомиссариат) аҭӡамцқәа рышьҭахь иҭаҳаз зегьы реиԥш. Дук мырҵыкәа Гочуаа рҭаацәаратә нышәынҭра ԥырҽит, абырзен бызшәала ианыз аҳаҭгәынқәа ԥыххааса иргеит. Анышәынҭрақәа рхаҭа иржит. Урҭ рҭыԥан ақырҭқәа рзы аҩнқәа дыргылон, ауҭраҭых баҳчақәагьы ҟаҵан. Зыхә ҳараку аныхабаақәа зҭаз абааш, иацны ашәҟәқәагьы рыылит, ауасхырынӡа аныҳәарҭа дырбгеит. Ажәытәӡатәи аԥсуа ԥшьаҭыԥаҿы Қырҭтәылантәи иааз анхацәа рзы аҩнқәа дыргылон. Анаҩс, 21-тәи ашәышықәса алагамҭазы, аԥшьаҭыԥаҿы арыцқьаратә усурақәа мҩаԥысит.<ref name=":0" />
[[Афаил:45721 603x354.jpg|мини|353x353пкс|''Аныхаԥаҩцәа Гочуаа рныҳәарҭа — Лӡаа-ныха.'']]
== Аныхаԥаҩтә закәанқәа ==
Аныхаԥаҩ Федор иазгәеиҭеит, атрадициа инақәыршәаны, аныҳәарҭаҿы амаҵ зуа аныхаԥаҩ заҵәык иоуп, уи иԥсра ашьҭахь уи иусқәа аԥеиҳабы иахь ииасуеит. Аԥшьаҩы аԥа димамзар, аҭаацәаратә еизара аиҳабыра апринцип инақәыршәаны, рыҩныҵҟантә ҿыц далнархуеит. Аныхаԥаҩ дыԥсызар, иԥа даныхәҷыз, уи уеизгьы аныхаԥаҩс дҟалоит: иҭынхацәеи игәылацәеи иҟаиҵаша иарҳәоит, аха дара рхаҭақәа ахаангьы аԥшьаҭыԥҿы аныҳәара руӡом.<ref name=":0" />
== [[Аныҳәара]] амҩаԥгара ==
Ажәытәан, ари есышықәсатәи аныҳәара мҩаԥысуан ааԥынразы ма аԥхынра алагамҭазы - “ амжәа аргәыц аныҟалалак”. Уажәы уи мҩаԥысуеит ԥхынгәы 12 иазааигәоу аҳәахьаҽны. Аныҳәара аҽны аныҳәаҩ ашьыжь шаанӡа дҩагылоит, иҽиӡәӡәоит, ицқьоу амаҭәақәа ишәиҵоит. Ажәытәан уи зегь шкәакәан, ихымԥадатәиу хылԥак аханы – ахҭырԥа , ақалаҭ, абжьааԥны еиԥш, иҿаҳәамызт, аха рхы иақәиҭны ҵаҟа икнаҳан. Уажәы аԥҟарақәа ирмариоуп; Ажәытәан Лӡаа аԥшьаҭыԥ аҿы аԥсаҭатә иҟаҵаз аԥстәы аԥсыбаҩ анышә иқәырҵоз абӷьқәа рҿы иршьуан, уажәы уи ҟарҵоит ҷыдала иааргоз аԥҟаратә аишәақәа рҿы, урҭ ақьаадқәа рыла ихҩоуп; Аиҳабацәа аԥсыбаҩ ианԥырҟо, аиҵбацәа амца еиқәҵаны, ақьабзтә чыс ҟарҵаразы ачысмаҭәақәа еиқәдыргылоит. Раԥхьаӡа иргыланы аԥсаҭатә иҟарҵо ацә агәаҵәеи агәи иҭарҵоит, анаҩс акәац, анаҩс ахы, иаанхаз амгәарҭақәа (аванызеи, аҷаҷқәеи, арыԥҳақәеи, амгәеи). Ақьабзтә чыс аныҟарҵоз, ақьабз иалахәыз зегьы еизеит: ҩышәҩык рҟынӡа ҟәышла еилаҳәаз ахацәеи, аҳәсеи, ахәыҷқәеи (ажәытәан ахацәеи аҷкәынцәеи ракәын азин змаз), урҭ рыбжьара Лӡаа ақыҭан инхозгьы Аԥсны еиуеиԥшым аҭыԥқәа рҟынтәи иааз асасцәа. Иаабац ацуныҳәа акәымкәа, уи иалахәу аҭаацәа зегьы рхарџь ала акәымкәа, абри аҭагылазаашьаҿы аныҳәа ахарџь зегьы Гочуаа роуп изхырго, урҭ рыхьӡала аишәа дырхиоит, ԥсаҭатәк ма ҩба-хԥа рахә еиқәдыршәоит. Егьырҭ ақыҭауаа аҩы “цқьа” ааргар рылшон, даҽакала иуҳәозар, шьақарда иҟаҵоу аҩы. Акәац анжәлак, аныхаԥаҩ ашьтәа агәи агәаҵәеи аҳәызба иқәыргыланы, аџьыкхышгьы ақәиԥсон. Нас ашьхақәа рахь иҿы аарҳәны, иарӷьа напала аџьма ааимхны, иарма напала аҩы «цқьа» зҭаз амҿтәы ҵәыца (уи ԥасатәи аԥшьаҭыԥ арԥшӡара аҟынтәи иаанхаз аҵыхәтәантәи амаҭәарк акәын) днаҳәын Ҳазшаз диҳәон.<ref name=":0" />
== Архитеқтуратә баҟақәа Гочуаа рыдгьылқәа рҿы ==
Ишырҳәаз еиԥш, аԥшьаҭыԥ азааигәара аныҳәарҭа гылан, уи абааш ҳәа иашьҭан. Уаҟа иҟан акыр шықәса рыҩныҵҟа еизгаз анапылаҩырақәа - “архивқәа”. Гочуаа рахьынтә уи зыргылаз, иандыргылазгьы аӡәгьы издырӡомызт, аха абыргцәа изларҳәоз ала, рабдуцәеи, урҭ рабдуцәеи раамҭазы иргыланы ишыҟаз. Аныхаԥаҩ Федор даныхәыҷыз аахыс игәалашәон уи, ақәра иахҟьаны иеиқәаҵәахаз, ахыб ҵәҩанҵәы зхагылаз, аханы аџьар иқәыз ахьатәи ӷәы жәпақәа рыла иҟаҵаз. Аҩныҵҟа амҿтәы ныхабаақәа иҟан, урҭ рҩычара ма аихатә рамақәа рыда. Урҭ фба раҟара иҟан, џьоукы даара идуун, џьоукы еиҳа ихәыҷқәан. Аныхачаԥақәа зегьы хаҵак, ма ԥҳәыск заҵәык ракәын ианыԥшуаз, урҭ рыхьӡқәа Федор Гочуа издыруамызт, аха иара игәаанагарала, ахаҵа Анцәа Ҳазшаз ихаҿсахьа аанарԥшуан.<ref name=":0" />
== Аныхаԥаҩцәа рсиа ==
* ''Аныхаԥаҩ Тыжь''
* ''Аныхаԥаҩ Ҳмышь''
* ''Аныхаԥаҩ Салҭа (Сааид)''
* ''Аныхаԥаҩ Иасыф - (?-1937)''
* ''Аныхаԥаҩ Федор (1921-2004 ).''
* ''Аныхаԥаҩ Владимир.''
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Гочуаа]] | Ажәла Гочуа — ижәытәӡатәиу аԥсуа ныхаԥаҩтә жәлақәа ируакуп. Абжь-ԥшьаҭыԥ хадақәак рныхаԥаҩцәа ракәзар алшон иалкааны иҟаз ажәлақәа, урҭ иреин ажәла Гочуа - Лӡаа-ныха аԥшьаҭыԥҿ иныҳәоз.
Аҭоурых
Уажәы Гочуаа рыжәла Аԥсны ирацәам. Ҩажәижәаба ҭаацәара иреиҳам: амҳаџьырреи, нас Сталин ирепрессиақәа рыла аҭаацәара акырӡа имаҷхеит. Аҿапыцтә ҳәаамҭақәа излаҳәо ала, Гочуаа зегьы иихылҵит – Тыхь Гочуа. Иахьатәи аныхаԥаҩцәа рдинастиеи Гочуа рыжәла аҩныҵҟа хаз-хазы ирымоу абиԥарақәеи рышьаҭакҩы – Ибыгә Гочуа иоуп. Аныхаԥаҩцәа ракәын иԥа – Тыжь, имоҭа – Ҳмышьи ракәын. Аҵыхәтәантәи иҭаацәараҿ ахшара рацәа рыман, «жәааҩык ҩнык аҵаҟа»; урҭ рҟны еиҳа еиҳабыз Сылҭа (Саид) иакәын. Аныхаԥаҩ Сылҭа данԥсы ашьҭахь, асовет аамҭақәа раан, Лӡаа-ныха аныхаԥаҩс дҟалеит иԥа – Иасыф Гочуа, злахьынҵа хьанҭаз. 1930-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы, аколлективизациа алагеит, Иасыф Гочуа, анхаҩцәа реиҳараҩык реиԥш, уи даараӡа иҽеимкәа имаз азнеишьа имҵәахит. 1931 шықәсазы аколнхара аргылара даҿагылоуп ҳәа дҭаркит, аха шықәсык ашьҭахь доурышьҭит, иқыҭа гәакьахь дхынҳәит. 1937 шықәсазы Иасыф дырҩегьых дҭаркит, убри аамҭазы Гочуаа рҭаацәараҿы зықәра наӡахьоу ахацәа зегьы ҭаркит. Уажәы уи зыхҟьаз Гочуа аныхаԥаҩцәа рыкласс дахьаҵанакуаз азы: аиҳабыра Иасыф «аныхаԥаҩс дыҟоуп, Лӡаа аԥшьаҭыԥ ахь анеира илшоит, уи ацаԥхагьы имоуп» ҳәа ахара идырҵеит (даҽакала иуҳәозар, «адинхаҵаратә ашьҭахара”). Уажәы аиҳабыра, ақыҭауаа рҟынтәи ироуз адыррақәа рыла (Гочуаа иҭаркыз рыуацәа рҟынтәигьы уахь иналаҵаны), аныхаԥаҩтә ҭаацәара аҭаҳмадцәеи ирызкны ахарадҵаратә материалқәа рацәаны реизгара рылшеит. Федор Гочуа(аныхаԥаҩцәа руӡәк) ишиҳәаз еиԥш: “Ашә иасуаз атәымуаа ракәмызт, аҭынхацәа ракәын.” Ахҵәара аҟынтәи аӡәгьы аҩныҟа дхынҳәӡомыз... Иҟалап урҭгьы еихсны иршьызҭгьы, ААЖәР (Аҩныҵҟатәи аусқәа жәлар ркомиссариат) аҭӡамцқәа рышьҭахь иҭаҳаз зегьы реиԥш. Дук мырҵыкәа Гочуаа рҭаацәаратә нышәынҭра ԥырҽит, абырзен бызшәала ианыз аҳаҭгәынқәа ԥыххааса иргеит. Анышәынҭрақәа рхаҭа иржит. Урҭ рҭыԥан ақырҭқәа рзы аҩнқәа дыргылон, ауҭраҭых баҳчақәагьы ҟаҵан. Зыхә ҳараку аныхабаақәа зҭаз абааш, иацны ашәҟәқәагьы рыылит, ауасхырынӡа аныҳәарҭа дырбгеит. Ажәытәӡатәи аԥсуа ԥшьаҭыԥаҿы Қырҭтәылантәи иааз анхацәа рзы аҩнқәа дыргылон. Анаҩс, 21-тәи ашәышықәса алагамҭазы, аԥшьаҭыԥаҿы арыцқьаратә усурақәа мҩаԥысит.
мини|353x353пкс|Аныхаԥаҩцәа Гочуаа рныҳәарҭа — Лӡаа-ныха.
Аныхаԥаҩтә закәанқәа
Аныхаԥаҩ Федор иазгәеиҭеит, атрадициа инақәыршәаны, аныҳәарҭаҿы амаҵ зуа аныхаԥаҩ заҵәык иоуп, уи иԥсра ашьҭахь уи иусқәа аԥеиҳабы иахь ииасуеит. Аԥшьаҩы аԥа димамзар, аҭаацәаратә еизара аиҳабыра апринцип инақәыршәаны, рыҩныҵҟантә ҿыц далнархуеит. Аныхаԥаҩ дыԥсызар, иԥа даныхәҷыз, уи уеизгьы аныхаԥаҩс дҟалоит: иҭынхацәеи игәылацәеи иҟаиҵаша иарҳәоит, аха дара рхаҭақәа ахаангьы аԥшьаҭыԥҿы аныҳәара руӡом.
Аныҳәара амҩаԥгара
Ажәытәан, ари есышықәсатәи аныҳәара мҩаԥысуан ааԥынразы ма аԥхынра алагамҭазы - “ амжәа аргәыц аныҟалалак”. Уажәы уи мҩаԥысуеит ԥхынгәы 12 иазааигәоу аҳәахьаҽны. Аныҳәара аҽны аныҳәаҩ ашьыжь шаанӡа дҩагылоит, иҽиӡәӡәоит, ицқьоу амаҭәақәа ишәиҵоит. Ажәытәан уи зегь шкәакәан, ихымԥадатәиу хылԥак аханы – ахҭырԥа , ақалаҭ, абжьааԥны еиԥш, иҿаҳәамызт, аха рхы иақәиҭны ҵаҟа икнаҳан. Уажәы аԥҟарақәа ирмариоуп; Ажәытәан Лӡаа аԥшьаҭыԥ аҿы аԥсаҭатә иҟаҵаз аԥстәы аԥсыбаҩ анышә иқәырҵоз абӷьқәа рҿы иршьуан, уажәы уи ҟарҵоит ҷыдала иааргоз аԥҟаратә аишәақәа рҿы, урҭ ақьаадқәа рыла ихҩоуп; Аиҳабацәа аԥсыбаҩ ианԥырҟо, аиҵбацәа амца еиқәҵаны, ақьабзтә чыс ҟарҵаразы ачысмаҭәақәа еиқәдыргылоит. Раԥхьаӡа иргыланы аԥсаҭатә иҟарҵо ацә агәаҵәеи агәи иҭарҵоит, анаҩс акәац, анаҩс ахы, иаанхаз амгәарҭақәа (аванызеи, аҷаҷқәеи, арыԥҳақәеи, амгәеи). Ақьабзтә чыс аныҟарҵоз, ақьабз иалахәыз зегьы еизеит: ҩышәҩык рҟынӡа ҟәышла еилаҳәаз ахацәеи, аҳәсеи, ахәыҷқәеи (ажәытәан ахацәеи аҷкәынцәеи ракәын азин змаз), урҭ рыбжьара Лӡаа ақыҭан инхозгьы Аԥсны еиуеиԥшым аҭыԥқәа рҟынтәи иааз асасцәа. Иаабац ацуныҳәа акәымкәа, уи иалахәу аҭаацәа зегьы рхарџь ала акәымкәа, абри аҭагылазаашьаҿы аныҳәа ахарџь зегьы Гочуаа роуп изхырго, урҭ рыхьӡала аишәа дырхиоит, ԥсаҭатәк ма ҩба-хԥа рахә еиқәдыршәоит. Егьырҭ ақыҭауаа аҩы “цқьа” ааргар рылшон, даҽакала иуҳәозар, шьақарда иҟаҵоу аҩы. Акәац анжәлак, аныхаԥаҩ ашьтәа агәи агәаҵәеи аҳәызба иқәыргыланы, аџьыкхышгьы ақәиԥсон. Нас ашьхақәа рахь иҿы аарҳәны, иарӷьа напала аџьма ааимхны, иарма напала аҩы «цқьа» зҭаз амҿтәы ҵәыца (уи ԥасатәи аԥшьаҭыԥ арԥшӡара аҟынтәи иаанхаз аҵыхәтәантәи амаҭәарк акәын) днаҳәын Ҳазшаз диҳәон.
Архитеқтуратә баҟақәа Гочуаа рыдгьылқәа рҿы
Ишырҳәаз еиԥш, аԥшьаҭыԥ азааигәара аныҳәарҭа гылан, уи абааш ҳәа иашьҭан. Уаҟа иҟан акыр шықәса рыҩныҵҟа еизгаз анапылаҩырақәа - “архивқәа”. Гочуаа рахьынтә уи зыргылаз, иандыргылазгьы аӡәгьы издырӡомызт, аха абыргцәа изларҳәоз ала, рабдуцәеи, урҭ рабдуцәеи раамҭазы иргыланы ишыҟаз. Аныхаԥаҩ Федор даныхәыҷыз аахыс игәалашәон уи, ақәра иахҟьаны иеиқәаҵәахаз, ахыб ҵәҩанҵәы зхагылаз, аханы аџьар иқәыз ахьатәи ӷәы жәпақәа рыла иҟаҵаз. Аҩныҵҟа амҿтәы ныхабаақәа иҟан, урҭ рҩычара ма аихатә рамақәа рыда. Урҭ фба раҟара иҟан, џьоукы даара идуун, џьоукы еиҳа ихәыҷқәан. Аныхачаԥақәа зегьы хаҵак, ма ԥҳәыск заҵәык ракәын ианыԥшуаз, урҭ рыхьӡқәа Федор Гочуа издыруамызт, аха иара игәаанагарала, ахаҵа Анцәа Ҳазшаз ихаҿсахьа аанарԥшуан.
Аныхаԥаҩцәа рсиа
Аныхаԥаҩ Тыжь
Аныхаԥаҩ Ҳмышь
Аныхаԥаҩ Салҭа (Сааид)
Аныхаԥаҩ Иасыф - (?-1937)
Аныхаԥаҩ Федор (1921-2004 ).
Аныхаԥаҩ Владимир.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Гочуаа |
42954 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсуа_хьӡқәа | Аԥсуа хьӡқәа | '''Аԥсуа хьӡқәа'''
Ахацәа рыхьӡқәа рсиа:
{{TOC-Right}}
==А==
*Ааса
*Абаз
*Абас
*Абаӷ
*Абга
*Абгахша
*Абдахә
*Абдихә
*Абзагә
*Абнда
*Абрагь
*Абраскьыл
*Абыџь
*Адамыр
*Адашьыл
*Адгәа
*Адгәыр
*Адлер
*Аеныр
*Ает
*Ажнаӡ
*Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
*Азамыҟәа
*Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
*Аинар
*Ака
*Акәын
*Акыбеи
*Акьатыхәа
*Алқьарма
*Алҭар
*Алҭор
*Алҭоурым
*Алҵыкә
*Алеҭар
*Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
*Алма
*Алмас
*Алмасхан
*Алмасхит
*Алоу
*Алуыз
*Алхас
*Алшәынд
*Алшьан
*Алыбеи
*Алым
*Алымбеи
*Алыҳә
*Амс
*Андра
*Анос
*Антип
*Аныҟәа
*Аԥҭа
*Аԥсиҭ
*Аԥсирҭ
*Аԥсырҭ
*Арабеи
*Арамаҭ
*Арбеи
*Ардашьыл
*Ардашьын
*Арзаабеи
*Арзадин
*Арзаҟан
*Арзамеҭ
*Арика
*Арноу
*Арсана
*Арслан
*Аруҭан
*Аруанбеи
*Арушьан
*Архьына
*Асҭамыр
*Асҭан
*Асан
*Асламбеи
*Аслан
*Асламбеи
*Асланыҟәа
*Аҭлагәыҵа
*Ахал
*Ахмажьыр
*Ахра
*Ахьышабат
*Ашҳангари
*Аҳмаҭбеи
*Аҳмыҭбеи
*Аџыр
*Аџьгьари
*Аџьына
*Аџьубеи
==Б==
*Багьыр
*Баӷыр
*Баӷәа
*Бадач
*Бадра
*Бачыр
*Бнагә
*Боча
*Быбра
==В==
==Г==
*Гды<br>
*Гынҭыжә
==Гь==
*Гьадлач
*Гьаргь (Георги аҟынтә)
*Гьари
*Гьеџь
*Гьыргәал(Григол аҟынтәи)
==Гә==
*Гәаџа́
*Гәыдым
*Гәдиса
==Ӷ==
==Ӷь==
==Ӷә==
==Д==
*Даур<br>
*Дарыҟәа<br>
*Дыгә
*Дырмит (Дмитри аҟынтә)
*Димаҭ
==Дә==
==Е==
*Едгьац
*Едыгьа
*Ебжьноу
==Ж==
Жакьа
==Жь==
*Жьабаӷь<br>
==Жә==
Жәагә
==З==
Зука
==Ӡ==
*Ӡыкәыр
==Ӡә==
==И==
*Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
==К==
*Кан<br>
*Карал
*Калхӡ<br>
*Камыгә<br>
*Кыра
*Кыԥ
*Ктын
==Кь==
Кьаӷәса
==Кә==
*Кәаса
*Кәын<br>
*Кәымач<br>
*Кәнач<br>
==Қ==
Қҷыҷ
==Қь==
Қьаамын
==Қә==
*Қәақә
*Қәаҭ
*Қәиан
==Ҟ==
Ҟаз
==Ҟь==
==Ҟә==
==Л==
*Лагә<br>
*Лаз
*Ламкац
*Лоу
==М==
*Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
*Маҭеи<br>
*Маҷыҷ
*Меҭыҟә
*Мыҳҭы
*Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
==Н==
*Нашь
*Нарсоу
*Нача
*Ныҟәа<br>
*Никәала
==О==
==П==
*Папын
*Пыч
==Ԥ==
Ԥаха
==Р==
*Ражь<br>
*Рабыџь<br>
*Раҿыс
*Рашәҭам
==С==
*Сааҭ<br>
*Сагьаса
*Сакәыт
*Сасрыҟәа
*Сусҭан<br>
*Сузар
*Соусран
*Салуман (Сальман аҟынтә)
*Сеидыҟ
==Т==
*Тагә
*Таташь
*То́то
==Тә==
==Ҭ==
*Ҭаҭауаз
*Ҭамшьыгә
*Ҭыҟәа
==Ҭә==
==У==
*Урыс
==Ф==
*Фаҭ<br>
*Фарсоу
==Х==
*Хаҟәыџь
*Хынтрыгә
==Хь==
==Хә==
*Хәыта
*Хәынҷа
==Ҳ==
*Ҳарҭлеи
*Ҳақыбеи
*Ҳаиҭбеи
==Ҳә==
==Ц==
==Цә==
==Ҵ==
Ҵыӷә
==Ҵә==
==Ч==
*Чагә
*Чагәын
*Чқәыл
*Чсыф
*Чсыԥ
==Ҷ==
*Ҷыка
*Ҷыхә
==Ҽ==
==Ҿ==
==Ш==
==Шь==
*Шьаҳан
*Шьаиб
==Шә==
*Шәарах
*Шәырқь
*Шәлиман
==Ҩ==
==Џ==
Џыр
==Џь==
*Џьанқьаҭ
*Џьансыхә
*Џьамхәыхә
*Џьамлаҭ
*Џьгыҭ
*Џьоҭа
*Џьума
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]] | Аԥсуа хьӡқәа
Ахацәа рыхьӡқәа рсиа:
А
Ааса
Абаз
Абас
Абаӷ
Абга
Абгахша
Абдахә
Абдихә
Абзагә
Абнда
Абрагь
Абраскьыл
Абыџь
Адамыр
Адашьыл
Адгәа
Адгәыр
Адлер
Аеныр
Ает
Ажнаӡ
Азамаҭ (раԥхьаӡа арабцәа роуп изхәыцыз)
Азамыҟәа
Азареҭ (раԥхьаӡа абырзенцәа роуп изхәыцыз)
Аинар
Ака
Акәын
Акыбеи
Акьатыхәа
Алқьарма
Алҭар
Алҭор
Алҭоурым
Алҵыкә
Алеҭар
Алиас (Араб хьӡы "Илиас" аҟынтәи)
Алма
Алмас
Алмасхан
Алмасхит
Алоу
Алуыз
Алхас
Алшәынд
Алшьан
Алыбеи
Алым
Алымбеи
Алыҳә
Амс
Андра
Анос
Антип
Аныҟәа
Аԥҭа
Аԥсиҭ
Аԥсирҭ
Аԥсырҭ
Арабеи
Арамаҭ
Арбеи
Ардашьыл
Ардашьын
Арзаабеи
Арзадин
Арзаҟан
Арзамеҭ
Арика
Арноу
Арсана
Арслан
Аруҭан
Аруанбеи
Арушьан
Архьына
Асҭамыр
Асҭан
Асан
Асламбеи
Аслан
Асламбеи
Асланыҟәа
Аҭлагәыҵа
Ахал
Ахмажьыр
Ахра
Ахьышабат
Ашҳангари
Аҳмаҭбеи
Аҳмыҭбеи
Аџыр
Аџьгьари
Аџьына
Аџьубеи
Б
Багьыр
Баӷыр
Баӷәа
Бадач
Бадра
Бачыр
Бнагә
Боча
Быбра
В
Г
Гды
Гынҭыжә
Гь
Гьадлач
Гьаргь (Георги аҟынтә)
Гьари
Гьеџь
Гьыргәал(Григол аҟынтәи)
Гә
Гәаџа́
Гәыдым
Гәдиса
Ӷ
Ӷь
Ӷә
Д
Даур
Дарыҟәа
Дыгә
Дырмит (Дмитри аҟынтә)
Димаҭ
Дә
Е
Едгьац
Едыгьа
Ебжьноу
Ж
Жакьа
Жь
Жьабаӷь
Жә
Жәагә
З
Зука
Ӡ
Ӡыкәыр
Ӡә
И
Иуана/Иуа (Иоанн аҟынтә)
К
Кан
Карал
Калхӡ
Камыгә
Кыра
Кыԥ
Ктын
Кь
Кьаӷәса
Кә
Кәаса
Кәын
Кәымач
Кәнач
Қ
Қҷыҷ
Қь
Қьаамын
Қә
Қәақә
Қәаҭ
Қәиан
Ҟ
Ҟаз
Ҟь
Ҟә
Л
Лагә
Лаз
Ламкац
Лоу
М
Маҳмыҭ (Маҳмуд аҟынтәи)
Маҭеи
Маҷыҷ
Меҭыҟә
Мыҳҭы
Мысҭафа (Мусҭафа аҟынтә)
Н
Нашь
Нарсоу
Нача
Ныҟәа
Никәала
О
П
Папын
Пыч
Ԥ
Ԥаха
Р
Ражь
Рабыџь
Раҿыс
Рашәҭам
С
Сааҭ
Сагьаса
Сакәыт
Сасрыҟәа
Сусҭан
Сузар
Соусран
Салуман (Сальман аҟынтә)
Сеидыҟ
Т
Тагә
Таташь
То́то
Тә
Ҭ
Ҭаҭауаз
Ҭамшьыгә
Ҭыҟәа
Ҭә
У
Урыс
Ф
Фаҭ
Фарсоу
Х
Хаҟәыџь
Хынтрыгә
Хь
Хә
Хәыта
Хәынҷа
Ҳ
Ҳарҭлеи
Ҳақыбеи
Ҳаиҭбеи
Ҳә
Ц
Цә
Ҵ
Ҵыӷә
Ҵә
Ч
Чагә
Чагәын
Чқәыл
Чсыф
Чсыԥ
Ҷ
Ҷыка
Ҷыхә
Ҽ
Ҿ
Ш
Шь
Шьаҳан
Шьаиб
Шә
Шәарах
Шәырқь
Шәлиман
Ҩ
Џ
Џыр
Џь
Џьанқьаҭ
Џьансыхә
Џьамхәыхә
Џьамлаҭ
Џьгыҭ
Џьоҭа
Џьума
Азхьаршрақәа
Акатегориа:Ауаа рыхьӡқәа
Акатегориа:Аԥсуаа |
42976 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Баслакәа_II | Чачба, Баслакәа II | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Баслакәа II
|афото=Баслакәа.jpg
|амаҵура=Аԥсҳа
|инаркны=[[1630]]
|рҟынӡа=[[1650]]
|абираҟ=Flag of Principality of Abkhazia.jpg
|агерб=Principality of Abkhazia coat of arms.svg
|ацаҳ=Салуман II<br/>[[Чачба, Саҭеман |Саҭеман]]
|ани аби=[[Чачба, Ԥуҭо |Ԥуҭо Чачба]]<br/>Шьахьынџьан-ҳаным
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсны]]
|аԥсра арыцхә=[[1650]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсны]]
}}
'''Баслакәа II Чачба''' — Аԥсны аҭауадцәа руаӡәк (1630-1650)<ref name=":0">Юрий Чиковани. Род Абхазских Князей Шервашидзе. 2007 год, Тбилиси.</ref>.
== Абиографиа ==
Баслакәа — Аладатәи Аԥсны [[Чачба, Ԥуҭо|аҳ Ԥуҭо]] иԥшәмаԥҳәыси Шьахьынџьан-ҳаными рыҷкәын иоуп<ref name=":0" />. 1630 шықәсазы иаб Леван Адиан дишьит. Уи ашьҭахь иашьцәеи [[Чачба, Саҭеман|Саҭемани]] Салумани дрылагылоит. Урҭ Аԥсны Аҳраҿы раҳраура ианыҟала, иалагоит х-мчрак<ref name=":1">История Абхазии 5-9. Ирина Кокоскир. 2011 год, Сухум.</ref>. Аԥсны х-мчрак аныҟаз аамҭазы Агыртәылеи [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсуа Аҳреи]] еибашьуан<ref name=":1" />. Баслакәа еиуеиԥшым ауаа идикылеит: Қристофор де Кастелли; Иерусалимтәи абеирҭыԥ анапхгаҩы Никәала Чолокашвили<ref name=":0" />. Никәалаҵәҟьа иоуп Баслакәа, 1650 шықәсазы Аԥсны данааи, аиааира азыҳәан дызныҳәаз. Баслакәа иԥсҭазаара далҵит 1650 шықәсазы, ахшара аанмыжькәа<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1650 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Баслакәа II Чачба — Аԥсны аҭауадцәа руаӡәк (1630-1650)Юрий Чиковани. Род Абхазских Князей Шервашидзе. 2007 год, Тбилиси..
Абиографиа
Баслакәа — Аладатәи Аԥсны аҳ Ԥуҭо иԥшәмаԥҳәыси Шьахьынџьан-ҳаными рыҷкәын иоуп. 1630 шықәсазы иаб Леван Адиан дишьит. Уи ашьҭахь иашьцәеи Саҭемани Салумани дрылагылоит. Урҭ Аԥсны Аҳраҿы раҳраура ианыҟала, иалагоит х-мчракИстория Абхазии 5-9. Ирина Кокоскир. 2011 год, Сухум.. Аԥсны х-мчрак аныҟаз аамҭазы Агыртәылеи Аԥсуа Аҳреи еибашьуан. Баслакәа еиуеиԥшым ауаа идикылеит: Қристофор де Кастелли; Иерусалимтәи абеирҭыԥ анапхгаҩы Никәала Чолокашвили. Никәалаҵәҟьа иоуп Баслакәа, 1650 шықәсазы Аԥсны данааи, аиааира азыҳәан дызныҳәаз. Баслакәа иԥсҭазаара далҵит 1650 шықәсазы, ахшара аанмыжькәа.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1650 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
42956 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адианԥҳа,_Ҭамара_Кац-иԥҳа | Адианԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Ҭамара Кац-иԥҳа Адианԥҳа
|афото=Gerb Dadiani-Mingrelskii.svg
|даҽа ахьӡ=Аҳкәажәду Ҭамар
|амаҵура=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра аҳкәажәду]]
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь II]]
|аҭынха=Дырмит I
|абираҟ=Abkhazia flag 1810.png
|агерб=Principality of Abkhazia coat of arms.svg
|инаркны={{date|18|02|1821}}
|рҟынӡа={{date|30|11|1821}}
|аира арыцхә=[[1778]]
|аира аҭыԥ=[[Жәыргьыҭ]], [[Гыртәыла аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1852]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|ахаҵа=[[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь II]]
|ани аби=[[Адиан, Кац II|Кац II Адиан]]<br />Анна Пааҭ-иԥҳа Ҵулукиӡе
}}
'''Ҭамара Кац-иԥҳа''' — [[Чачба, Сафар Алибеи|аҳ Гьаргь II]] иԥҳәыс, аҳцәа Дырмити Михаилеи ран. Аԥсуа аҳра раԥхьатәи аҳкәажәду<ref name=":0">http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf</ref>.
== Аҿара, аԥсуа аҳиԥа иԥҳәыс ==
Ҭамар Кац-иԥҳа Чачԥҳа, зыӡӷабжәлоу [[Адиан|Адианԥҳа]] – диит [[Жәыргьыҭ]], 1778 шықәсарзы, агыруа аҳ Кац II Адиани уи иԥшәмаԥҳәыс Анна Ҵулукиӡеи рҭаҳцәараҿ<ref name=":0" />. 90 шш. Рзы маӡала диццоит аҳиԥа [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар Алы-беи]], [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|аҳ Қьалышь-беии]], аҳкәажәеи [[Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа|Нино Адианԥҳаи]] рхылаԥш-раан<ref name=":0" />. 1813 ш. анҵәамҭаз Ҭрабзантәи асерасқьыр, Шәлиман-ԥашьа, аҭырқәа ар [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] иалиргалеит, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ипартиа ацхыраара аиҭарц азы<ref name=":1">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc_00-ptCkVg536VjOHVTlLIZIfn5Dbd2DnTqjlZW4C1YlMOqacCr0BvWWk2jBCiICxf_2--9o2sH5COdDetl9NwKZFdT84cs8G4vJHyYhEin&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdV9xeDBoVWZIVG50Ull6cFFuU2t3Z3ktQjUyeXluc1ZmWHc1LW1JcVgtNWZtcVhUM3pKeTR1ayw,&sign=1f8492f2d6a897e688f9b2838c23153c&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9JXwdL1rlTmmRPlnimzY2Xoj48knocdzuu7VUqAaVI6ddQG0_0xQ_wDEoPiQ31SrKHTPAnDN1HcJtEM0P6DQ58yQQo2_UipMP538C22LwzG1KhDKAyIeEENm5-RCFkgSJbEOgIYNs4u82Up3nDeaZo,&l10n=ru</ref>. Аха асерасқьыр илымшит [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ицхраара, Ҭрабзанҟа дхынҳәит. Аиааиразы иалахәыз зегьы аҳамҭақәа ранашьан: [[Чачба, Сафар Алибеи|Аҳ Сафар-беи (Гьаргь) Чачба]] арраҿы аинрал-маиор ичын ианашьан, аҳкәажә Ҭамара Кац-иԥҳа илоуит еиҵоу аџьар аҩбатәи аҩаӡара змоу Аԥшьа Екатерина лорден<ref name=":1" />.[[Афаил:Giorgi II of abkhazia.jpg|мини|Аҳкәажә Ҭамар лхаҵа – [[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь Чачба]]]]
== Аҳрауара ==
Жәабранмза 7, 1821 шықәсазы, ачымазара иахҟьыны, иԥсҭазаара далҵоит [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи (Гьаргь II)]]<ref name=":0" />. Адырҩаҽны, жәабранмза 8 азы, 200ҩык ауаа ааигәа иҟаз [[Ешыра]] ақыҭантәи аилаҩынтәра ҟарҵарц иааит<ref name=":1" />. Урҭ аурысцәа ргәыԥ иақәлеит, уи иахҟьаны аӡәы дҭахеит, ԥыҭҩыкгьы рхәит. Иара убри ашықәс жәабранмзазы, А.А. Велиаминов [[Адиан, Леуан V|Леуан Адиан]] иабжьагарала, [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи (Гьаргь)]] иԥҳәысеиба, аҳкәажә Ҭамара Адиан, [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] аҳкәажәдус дҟаиҵеит. Уи ашьҭахь [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абааш]] ахь днарыԥхьоит «аԥсуа усқәа рылацәажәара» - ҳәа ҽыҵгас иҟаҵаны. Гәыҩбарак змамыз [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] дбаандыҩыртәит<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гасанбей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc0_O_OXj5_EoY7XrmOd89PY8RVJDIQp8UUrMJ-hW7nLBpdpttjN9_rtvLnDbZj2Vf8xT4ZvXHb8vAAmvtmq_s9osUTfa0I_sjSNdyKYx1JKM&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3A4RFBRYllnUTNMZS01bGlEMUV5OFFwSDRwVF9qR3ZwODFBRDByVV9FdXhlMVdxRkhzbkxJNkhnOVltSm5uOHlhUU0yWS1QdExTVGxOR1BmQmJaZDY1MFJWMnFaNVpsQSw,&sign=2ac0349d491618f42eaa147c90748c25&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zpdchXrzO7rLrSlsxqM8n3mjjj-bjV9xGrTCm1zhkTkRdgOlN1gFc2eDwrIdlBZo5lmC-aW0nHYk6rNFn69maG2GBIxXX1VvsvdN3ZQhn6BG&l10n=ru</ref>. Иара убасгьы иуаа, ҩыџьа ҵабалаа, ҳәызбала иршьит. Абас [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] Сибраҟа дахыргеит. Арратә усбарҭа [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] аҩныҵҟатәи аусқәа ӷәӷәала рҽалагалара аԥсуа аамсҭара ргәы ԥнажәеит. Ҳасан-беи идгылаҩцәа, хыԥхьаӡара рацәала, аҳкәажә Ҭамар лҟны инеин, ихы дақәиҭыртәырц рҭаххеит. Иҟалаз дацәшәаны, аҳкәажә Ҭамара, ибзианы издыруаз ажәлар рҿы Ҳасан ихаҭара ибзианы ишаҵанакуаз, иаарласны аинрал А.А. Велиаминов иахь, иара убас лашьаиԥа [[Адиан, Леуан V|Леуан V Адиан]] иахь, Ҳасан-беи ихы дақәиҭыртәырц азы дрыҳәон, лԥеиԥш дацәшәаны, насгьы ''«лабхәанда Ҳасан-беи иҭакра иадҳәаланы, еиҳагьы ауадаҩрақәа ҟалар ҳәа дшәон»''<ref name=":2">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=омарбей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc0_O_OXj5_Eor-Y3Ni5PxVX8pcTMVD4MY3e1Od28hHHj-n50nhKfuTJ0n-ZmuPNuj_Hjik10rHhXWHuRiLBq10YJaJ4DInfpH0FZCu3lXxGw&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3o4QXg5VWlLQWZIVld3d3pJYTk5Yk4zVzVyZlJ1MzVzdmpoQ25rOXpEZTV3RUhtOTB2XzNRNDlhZ3hRbWgxVElxQndJVFVMbFd0dXdoc3hDUWpCRFQyLVN3eW5GN1FEMGpMVTl3XzU0OC1zQ0dmZ1hKdlV0RGlOdkpCSlhia0p6YUFKMnRUNWJINlEsLA,,&sign=c85c0f8f320a287325ccf1fe81bf195e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9ztz1wA1iU8CZW2iYd7CFIhbHCgUCdOHODcu87xvMztoQ2SBOZ1G05OEBdfkwEQyufSSvzL44qF8COUVPiDSuBG2m99C3mwwGSA,,&l10n=ru</ref>''.'' [[Адиан, Леуан V|Леуан Адиан]] иахь, аҳкәажә Тамар илыҩуан: <blockquote>''Аҟәатәи акомендант Ҳасан-беи дбаандаҩитәит. Аԥсуаа уи адагьы ибааԥсуп, уажәшьҭацәҟьа ихагахеит. Иара(Ҳасан-беи) дыргазар, ирҳәоит дара(аԥсуаа), Аԥсны аҟынтә иқәҵны ишцо ҳәа. Сара Қарҭҟа исыҩҩит ақьаад аинрал Велиаминов иахь, уи исгәакьоу Амаан анагара инапы ианысҵеит. Бзиа сыжәбозар, ирзеиӷьышәшьозар сыеҭымцәа абзиара, усҟан ишәышьҭы сашьа Никәала исалам шәҟәы аҟны, шәашәхалагьы ишәыҩҩыз ақьаад, Ҳасан-беи доурышьҭырц азы. Сысалам шәҟәы нарымгар, усҟан, уи ашьҭахь, сара ара сзаанкылом, аҳаҭыр ақәышәҵа, сыжәга наҟ сареи сыеҭымцәеи''<ref name=":2" />''.''</blockquote>Аԥсуа ақәгылаҩцәа русқәа рырццакра дахәаԥшуа, [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылатәи]] аимператор Алықьсандр I, аинрал А.П. Ермолов иҳәарала, Аԥсны анапхгаҩыс, аполковник ичын змоу аҭауад Дырмит (Омар-беи) Чачба, икандидатура дшақәшаҳаҭу. Уи аамҭазы еибахаз аҳкәажә Ҭамар дрыҳәон урыстә хадара, иршәарц апенсион, лхаҵа рыцҳа, [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи(Гьаргь)]] ирҭоз, аха А.П. Ермолов игәаанагара ала, ирҳасабеит апенсион, ампыҵакҩы ҿыц иҭара «аҵкыс аҩнтәи аимак-аиҿак ҟалар, аԥара лнапы иануҵар аасҭа». Аҳкәажә лахь ирҳасабеит илыԥсоуаҳамҭақәа ашьҭра<ref name=":2" />.
== Ҭамареи аҭауад Асланбеии реиқәԥара ==
=== Ақәԥарақәа рылагамҭа ===
1821 ш. ԥхынгәы аҵыхәтәа азы, аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] аамҭала илаҳәараны иаау аҳкәажәду Ҭамар лахь инаишьҭоит ицҳаражәҳәаҩцәа, длыҳәоит ''"аиқәшаҳаҭра рнапаҵаркырц, ҭынч Аԥсныҟа аҩсра азы, насгьы ашацәа рзоужьра"''<ref name=":2" />. Аҳкәажә Ҭамар [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] иделегациа лыдалкылоит [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абаа]] аҟны, аиҿцәажәарақәа мҩыԥысуан акомендант Михин илатәазааран. Аделигациа иқәдыргылаз аҳәарақәа мап ацәылкит. Аха Михины лареи рхатә еицәажәараҿ, аҳәара илҭит [[Шервашиӡераа раҳҭынра|Лыхнытәи ахан]] азы ахьчацәа алхра, гәырҭәыла аиаша лҳәеит дшахьаҳәхьачуа лыуаа рыҵабыргазы. Акомендант Михин арратә мчымхра иахьҟьаны, лаҳәара мап ацәикит. Аха аҳкәажә Ҭамар лҭынчразы, [[Лыхны|Лыхныҟа]] инарышьтоит адәныцага, лхәычқәеи лареи еиманы [[Аҟәа абаа|Аҟәахь]] ииаргоит. Амала аҳкәажә илҭахымхаӡеит уа аанкылара «ажәлар умчымхара идумырбарц азы», илҳасабеит кәыдрытәи лмазара ахь адәықәлара. Ашьҭахь, нанҳәа 1 азы, ақәгылаҩцәа иргаз. Урҭ ирылан Росҭом-беии, Ҭаир-беии, насгьы аҭауадацәа Амаршьанааи<ref name=":2" />. Амацәаз аҭақра данақәшәа, аҳкәажә, лыгәрага, лхьыԥшы, ила акомендант Михин ацхыраара лиҭарц диҳәоит. Михин, аҳкәажә ашәарҭа дҭамгыларц азы, иҳасабеит аҵхтә аамҭа азы, аҳкәажә лахь инаишьҭоит адәныцага «Константин», уи аиҳабы алеитинант Хамутов ичартан ахь идикылоит Ҭамареи лхәаҷқәеи<ref name=":2" />. Ақәгылаҩцәа идыршәарц азы, арратә дәныцага акырынтә [[Гагра|Гагреи]] [[Аҟәа абаа|Аҟәеи]] аԥшаҳәа иԥыԥшуан.
=== Ҭамара лыблокада ===
[[Аҟәа абаа|Аҟәаҟа]] инеит. Акомендант аурыс гарнизон ахьчараҿы акыраамҭа дыҟазарц шиҳәазгьы, аҳкәажә ҩаԥхьа мап ацәылкит, “хыҭҳәаа ҭынчрак” лгәра лнаргеит Аҟәатәи абаагәара аҟынтәи 30 верст рыбжьара иҟоу кәыдрытәи лмазарахь дхынҳәырц. Нанҳәа 21 рзы, аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] кәыдрытә лтәарҭаҿы дгылан. Аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] зықьҩылатәи ирр анырба, Ҭамара лыдгылаҩцәа рыхәҭакгьы, аиҳараҩык, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] иганахь ииасуа иалагеит<ref name=":2" />. Ҩымчыбжь инареиҳаны лхала даныҟаз ашьҭахь, Аҳкәажә аблокада дахганы, адәныҟатәи адунеи лыҽлыламырхәкәа<ref name=":2" />. Аҳкәажә лҽанылҭа, дышиҵахаз анылҳәа, цәыббра 11 рзы аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] амацәаз иҭаикын, дук мырҵыкәа [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] зегьы инапаҿы иааникылеит. жьҭаара 21, 1821 ш., аҭауад Дырмит [[Қәҭешь|Кәҭешьҟа]] дааиуеит, анаҩс аҭауад П.Д. Горчаков дицны [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсныҟа]] иҿынеихуеит. Убри аамҭаз, 1821 шықәсазы, жьҭаара 21 рзы, шамахамзар, Аԥсны зегьы аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] инапаҿы иҟан. Аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]], аҭауад Горчоков дышзааигәахаз анеиликаа, Кәыдрыҟа дыццакит, уи иманшәалаз ҭыԥны иԥхьаӡон<ref name=":2" />. 1821 шықәсазы абҵара 1 азы, [[Мырзаҟан]] аҳәааҿы, аҭауад Горчаков ажәабжь иоуит, аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] хнызқьҩык ашьхарыуаа иманы Кәыдры ахықәи Кьалашәыр ақыҭеи рыбжьара дгылоуп ҳәа. Аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] хықәкыс иқәиргылеит аурыс ирр [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] иаламларц. Кәыдры аӡиас ахьынтә 4 верст раҟара бжьаны, Никәала Адиан напхгара зиҭоз агыртәылатәи аҽыуаҩцәа, авангард иашьҭаланы инеиуаз, раԥхьаӡа аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ирр иақәшәеит, ацәыӡ дугьы роуит. Аха дук мырҵыкәа, аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]], иааҟәымҵӡакәа илымҳа ҭызхуаз абзарбзанқәеи, хара ицоз ашәақьқәеи рыхысрақәа рыҵаҟа дхьаҵыр акәхеит<ref name=":2" />.
=== Лԥа, Дырмит, иаҳраура. Аслан-беи иқәгылара. ===
1821 шықәсазы абҵара 30 азы [[Лыхны|Соуқ-су]] ақалақь аҿы азакәантә ҳәынҭқарс дрылаҳәан аҳ Дырмит I Чачба<ref name=":2" />. Аха уи аԥсуаа ирҭахыз напхгаҩымызт. Уи збызшәеи зқьабзқәеи зхашҭхьаз, аурыстәра змаз аԥсуа иакәын. Аҳкәажә Ҭамара жәабранмза 18 1821 ш. инаркны абҵарамза 30 1821 ш. рҟынӡа (9 мзы) аҳра напхгара азылуан. Дырмит аҳра аниуаз шықәсыкгьы ҵуамызт. 1822 шықәсазы жьҭаарамза 15-16-тәи аухазы, ҩажәа шықәса зхыҵуаз аҳ Дырмит Чачба иԥсҭазаара далҵит<ref name=":2" />. Аҳкәажә Ҭамара лгәы ԥжәаны, аҭауад Горчаков иахь асаламшәҟәы лыҩуеит: <blockquote>''1822 шықәсазы жьҭаарамза 16 рзы, еиҭаҳәашьа змам арыцҳара сақәшәеит: сԥа дысцәыӡны, саанхеит... 3 ԥаки ԥҳаки рыла. Уажәы сара сшәыҳәоит сыеҭымцәа рыцынхаразы амҩа сышәҭарц, насгьы стәыла анапхгара аҿы шәсыцхраарц. Шәара ишәзымдырӡои, ари адгьыл аҿы ауаа цәгьақәеи аӷьычцәеи шырацәоу, убри аҟнытә сара ишәасҳәоит, араҟа арр рыда ԥсҭазаара шзалымшо...''<ref name=":3">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гумба%20михаил&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc1TRRbGQ2tOxqF_73xzuszbrujSnvEAWzi3jmaUVI5JLdXJCVxaT3By7-pCDPwv0G1z2sPlLPgdg_FRqpd5QajdvuAGan3Adz5NGQsga6cri&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTjJMRVJLekxkVkhXMDdxV01PQmQybTFrNWxBeS1HNmxjc0ZNQVkxeXg3OXN2SDEwaFdvQVUxbXBsY2ZFTW5icDdsMkhISHowaXF0WjhqXzlQRE9WQm4wbzljU19mZHpFT2x4WjYzVUZXLVRpNWl6RDVDNTBVZHpSTzBSQjFhWmNNV25xZFdrbkd5b2lkZFpXV1UxQjhG&sign=2e225bd5d0ede87f8254b3e5e65db093&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zm0Lz8TMFmAK_L-GgzeHcHGM3XCB1EBndvYNYEyzXBvvOr5TV4rUBcaKwVeA5SwV_QEAm_Afqa3JlTn_70w3yd7uDC4SbmQqnRJDpqOelq1RCHInzJgqcOb4uqOIYAA01Q,,&l10n=ru</ref>''.''</blockquote>Аԥсны иҟаз аҭагылазаашьа иаарласны ахада ҿыц иҟаҵара азҵаара аӡбара аҭахын, избанзар аоппозициа, аҭ. [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ихаҿсахьала, дара ианакәызаалакгьы аҭагылазаашьа рхы иархәаны, Аԥсны аҳәаанырцәтәи аҳра амчра иаҿагыланы ақәԥара ҿыц алагара рылшоит<ref name=":3" />. Агәҭынчымра змаз аҳкәажә Ҭамара, аинрал А.П. Ермолов иахь илҩыз асаламшәҟәаҿы ианын, аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] Ҭрабзан дшыҟаз, арратә мчы еизгаразы азыхәцәа рахь дцарц игәы ишҭаз, убри аҟнытә арратә цхыраара дшаҳәоз азы адырра ҟалҵеит.
Кавказ иҟаз арр рнапхгара дырҩегьых иақәшәеит азҵаара ҵаҵӷәыс иамоуп, аҳра зҭынхода? Аԥшаара иалагеит Чачаа раҳҭынра иалаз рсиақәа, аха урҭ аусқәа Имереҭтәи аҳәынҭқар иусмҩаԥгарҭаҿ иуԥылаӡомызт. [[Лыхны|Соук-Сутәи]] арратә гәыԥ аиҳабы, аполковник В.О.Бебутов хаҭалатәи рдырра еизигар акәхеит, насгьы урҭ аинрал-леитенант Велиаминов инапы ианырҵар акәын<ref name=":3" />. Ԥыҭрак ашьҭахь Бебутов Велиаминов иахь ашәҟәы иҩуеит, аҳ итәарҭа ҭынхас хадас иҟоу, насгьы зегь реиҳа изааигәоу, иԥсыз Дырмит иашьа – Михаил Чачба шиакәу. Ашьҭахь аҳкәажә Ҭамар лахь иҩҩуеит, лыҷкәын Михаил Аԥсны аҳс дшаарҵо. Убри аан, уи аҳкәажә Ҭамара агәра лиргеит, аҳиԥа қәыԥш, лара иҟәыӷоу лымҩақәҵарақәа рыла, Аԥсуа аҳра аҳ бзиа иаҳасабала иҵегьгьы далкаара шилшоз – Аҳәынҭқар Ду иахь азиашарала<ref name=":3" />.
=== Лԥа, Михаил, иаҳраура. ===
1822 шықәсазы лаҵарамза жәибжь рзы [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] аҳс дрыладырҵәеит аҳиԥа Михаил Чачба<ref name=":3" />. Аҳ қәыԥш иаҳра алагамҭазы аҳра еилаҩынтуан. Изааигәаз аӡәырҩы еилыкка иркын амилаҭтә фырхаҵа аҭауад [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] иган. Иан, аҳкәажә Ҭамара'', “лаамсҭашәам хымҩаԥгашьала, агәахәара змам ауаа рхыԥхьаӡара еиҳагьы иацлеит”''<ref name=":3" />.
1827 шықәсазы лаҵарамзазы [[Гыртәыла аҳра|Агыртәылантәи]] [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсныҟа]] дхынҳәит аҳ Михаил. [[Аҟәатәи астелла|Аҟәа]] ҳаҭыр дула дрыдыркылеит. Аурыс еибашьыга ӷбақәа амҩаду аҿы ихынҳәра артиллериатә салам ала иазгәеиҭеит. [[Лыхны|Лыхны (Сук-Су)]] даннеи, аҳәынҭқар қәыԥш иаалырҟьаны анхацәа иқәлеит, џьашьахәык ала ауп ианаамҭаз аҳ ируаа анааи, хырԥашьа змамыз аԥсра дацәиқәырхара рылшеит. Рҭагылазаашьа еицәамхарц азы иҟалаз ахҭысқәа зегьы рышьҭахь, аҳкәажә Ҭамареи уи лԥа, Аԥсны аҳ Михаили аҳәаратә шәҟәқәа рышьҭит Урыстәылатәи ачынуаа дуқәа рахь<ref name=":3" />. Урҭ рыҳәарақәа аҭак ҟаиҵеит, адәныҟатәи аусқәа рминистр аграф К.В. Несселроде, уи аинрал И.Ф. Паскевич иахь изыҩҩуеит, 1827 шықәса рашәарамза 4 азы, аҭауад [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] дызҭаркыз, насгьы дызҭаркыз аилкааразы дҵаауеит. Уи иахҟьаны, хара имгакәа, 1828 ашықәс азы, [[Чачба, Ҳасан-беи|аҭауад Ҳасан-беи]] Томскынтә иԥсадгьыл ахь ахынҳәразы азин иоуит.
1834 шықәсазы рашәарамза 17 рзы аҳкәажә Ҭамара лԥа еиҵбы, аҳиԥа Алықьсандр, иӡбеит маӡала [[Мырзаҟан]] ирхынҳәырц. Уи атәы еилыркааны, аимператор иусбарҭақәа ирыӡбоит Алықьсандр Аԥсны далцарцырц. Рашәарамза 25, 1834 ш. рзы борон Розен аҳкәажә Ҭамар лахь иҩҩуеит:
[[Афаил:8v-PHes-ikE.jpg|альт=Аҳкәажә Ҭамар лԥа – Михаил Гьаргь-иԥа Чачба. (1806-1866)|мини|326x326пкс|Аҳкәажә Ҭамар лԥа – Михаил Гьаргь-иԥа Чачба. (1806-1866)]]<blockquote>''...шәыҷкәын еиҵбы, аҭауад Алықьсандр, иҳаҩсыз рашәарамза 17 рзы, маӡала иҩны аанрыжьны, ԥыҭҩык идгылаҩцәа иманы Ҵабалҟа ддәықәлеит, уаҟа, уажәы сара ишыздырыз, аӷьычцәа ргәыԥ еизиганы Мырзаҟантәи ақыҭақәа дрықәлеит...аҭауад Алықьсандр, абри иҽеим аус ашьҭахь, Аԥсны уаҳа даанхар илшом…''<ref name=":3" />.</blockquote>Аҳкәажә лыҷкәын, [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] аҳ Михаил иман хҩык аҳәсацәа. 1829 ашықәс азы Акаиа Арыдԥҳа ԥҳәысс дигеит. Ари аибагара ҟалеит аҳкәажә Ҭамара лзин ала, избанзар Акаиа лаҳҭынраҿы дызҳауан<ref name=":0" />. Уи аибагара лҵшәадахеит, Михаил лара лахь ацәаныррақәа имамызт. Аҭаҳцәа еилеихеит Ҭамара лыпап. 1831 шықәсазы, ҩаԥхьа аҳкәажә Ҭамара лыдҵала, Михаили Акаиеи ианилыҵ ашьҭахь, лаҳәшьаԥҳа Мариам Никәала-иԥҳа Адианԥҳа дигарц лыӡбеит<ref name=":0" />. Ачара мҩаԥыргон азакәан иаҿагыланы, ачгара аан. Ахымш рыҽны, аҭауад қәыԥш дцеит, ҿыц еибагаз, лаб иҿы дааныжьны, ҟазшьала иахьеиԥшымыз азы. 1836 шықәса ажьырныҳәамза 18 рзы, Кәыдры ақыҭан, аҭауад Михаили [[Адианԥҳа, Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа|аҳкәажә Алықьандреи]] рчара мҩаԥысит<ref name=":0" />.
== Аԥсра ==
1852 шықәсазы аҳкәажә Ҭамар лыԥсҭазаара далҵит, хынҩажәи жәиԥшь шықәса анылхыҵуаз<ref name=":0" />.
== Аҭаҳцәа ==
Ҭамар илыхшеит жәаҩык ахәыҷқәа<ref name=":0" />.
===== Аԥҳацәа: =====
* Мариа (Фатма-ҳаным), (1802-?) – аҳԥҳа
* Русудан (Инџьы-ҳаным), (1799-1875) – аҳԥҳа
* Екатерина (Ребиа-ҳаным), (1803-о1858) – аҳԥҳа
* Елизавета (Есма-ҳаным), (1811-?) – аҳԥҳа
* Анна (Дуда-ҳаным), (1816-15.02.1889) – аҳԥҳа
* Нино (Фида-ҳаным), (1804-?) – аҳԥҳа
==== Аԥацәа: ====
* Дырмит (Омар-беи), (1801-16.10.1822) – аҳиԥа, Аԥсны аҳ (1821-1822)
* Михаил (Ҳамыҭ-беи), (1806-16.04.1866) – аҳиԥа, Аԥсны аҳ (1823-1864)
* Константин (Хәыршиҭ-беи), (1813-18.11.1883) – аҳиԥа.
* Алықьсандр (Сулеиман-беи/ԥашьа), (1818-21.12.1875) – аҳиԥа, Аԥсны аԥашьа (1854)
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:Ҭамара Кац-иԥҳа Адианԥҳа}}
[[Акатегориа:1778 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1852 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Адианаа]] | Ҭамара Кац-иԥҳа — аҳ Гьаргь II иԥҳәыс, аҳцәа Дырмити Михаилеи ран. Аԥсуа аҳра раԥхьатәи аҳкәажәдуhttp://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf.
Аҿара, аԥсуа аҳиԥа иԥҳәыс
Ҭамар Кац-иԥҳа Чачԥҳа, зыӡӷабжәлоу Адианԥҳа – диит Жәыргьыҭ, 1778 шықәсарзы, агыруа аҳ Кац II Адиани уи иԥшәмаԥҳәыс Анна Ҵулукиӡеи рҭаҳцәараҿ. 90 шш. Рзы маӡала диццоит аҳиԥа Сафар Алы-беи, аҳ Қьалышь-беии, аҳкәажәеи Нино Адианԥҳаи рхылаԥш-раан. 1813 ш. анҵәамҭаз Ҭрабзантәи асерасқьыр, Шәлиман-ԥашьа, аҭырқәа ар Аԥсны иалиргалеит, Аслан-беи ипартиа ацхыраара аиҭарц азыhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc_00-ptCkVg536VjOHVTlLIZIfn5Dbd2DnTqjlZW4C1YlMOqacCr0BvWWk2jBCiICxf_2--9o2sH5COdDetl9NwKZFdT84cs8G4vJHyYhEin&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdV9xeDBoVWZIVG50Ull6cFFuU2t3Z3ktQjUyeXluc1ZmWHc1LW1JcVgtNWZtcVhUM3pKeTR1ayw,&sign=1f8492f2d6a897e688f9b2838c23153c&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9JXwdL1rlTmmRPlnimzY2Xoj48knocdzuu7VUqAaVI6ddQG0_0xQ_wDEoPiQ31SrKHTPAnDN1HcJtEM0P6DQ58yQQo2_UipMP538C22LwzG1KhDKAyIeEENm5-RCFkgSJbEOgIYNs4u82Up3nDeaZo,&l10n=ru. Аха асерасқьыр илымшит Аслан-беи ицхраара, Ҭрабзанҟа дхынҳәит. Аиааиразы иалахәыз зегьы аҳамҭақәа ранашьан: Аҳ Сафар-беи (Гьаргь) Чачба арраҿы аинрал-маиор ичын ианашьан, аҳкәажә Ҭамара Кац-иԥҳа илоуит еиҵоу аџьар аҩбатәи аҩаӡара змоу Аԥшьа Екатерина лорден.мини|Аҳкәажә Ҭамар лхаҵа – Гьаргь Чачба
Аҳрауара
Жәабранмза 7, 1821 шықәсазы, ачымазара иахҟьыны, иԥсҭазаара далҵоит Сафар-беи (Гьаргь II). Адырҩаҽны, жәабранмза 8 азы, 200ҩык ауаа ааигәа иҟаз Ешыра ақыҭантәи аилаҩынтәра ҟарҵарц иааит. Урҭ аурысцәа ргәыԥ иақәлеит, уи иахҟьаны аӡәы дҭахеит, ԥыҭҩыкгьы рхәит. Иара убри ашықәс жәабранмзазы, А.А. Велиаминов Леуан Адиан иабжьагарала, Сафар-беи (Гьаргь) иԥҳәысеиба, аҳкәажә Ҭамара Адиан, Аԥсны аҳкәажәдус дҟаиҵеит. Уи ашьҭахь Ҳасан-беи Аҟәатәи абааш ахь днарыԥхьоит «аԥсуа усқәа рылацәажәара» - ҳәа ҽыҵгас иҟаҵаны. Гәыҩбарак змамыз Ҳасан-беи дбаандыҩыртәитhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гасанбей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc0_O_OXj5_EoY7XrmOd89PY8RVJDIQp8UUrMJ-hW7nLBpdpttjN9_rtvLnDbZj2Vf8xT4ZvXHb8vAAmvtmq_s9osUTfa0I_sjSNdyKYx1JKM&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3A4RFBRYllnUTNMZS01bGlEMUV5OFFwSDRwVF9qR3ZwODFBRDByVV9FdXhlMVdxRkhzbkxJNkhnOVltSm5uOHlhUU0yWS1QdExTVGxOR1BmQmJaZDY1MFJWMnFaNVpsQSw,&sign=2ac0349d491618f42eaa147c90748c25&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zpdchXrzO7rLrSlsxqM8n3mjjj-bjV9xGrTCm1zhkTkRdgOlN1gFc2eDwrIdlBZo5lmC-aW0nHYk6rNFn69maG2GBIxXX1VvsvdN3ZQhn6BG&l10n=ru. Иара убасгьы иуаа, ҩыџьа ҵабалаа, ҳәызбала иршьит. Абас Ҳасан-беи Сибраҟа дахыргеит. Арратә усбарҭа Аԥсны аҩныҵҟатәи аусқәа ӷәӷәала рҽалагалара аԥсуа аамсҭара ргәы ԥнажәеит. Ҳасан-беи идгылаҩцәа, хыԥхьаӡара рацәала, аҳкәажә Ҭамар лҟны инеин, ихы дақәиҭыртәырц рҭаххеит. Иҟалаз дацәшәаны, аҳкәажә Ҭамара, ибзианы издыруаз ажәлар рҿы Ҳасан ихаҭара ибзианы ишаҵанакуаз, иаарласны аинрал А.А. Велиаминов иахь, иара убас лашьаиԥа Леуан V Адиан иахь, Ҳасан-беи ихы дақәиҭыртәырц азы дрыҳәон, лԥеиԥш дацәшәаны, насгьы «лабхәанда Ҳасан-беи иҭакра иадҳәаланы, еиҳагьы ауадаҩрақәа ҟалар ҳәа дшәон»https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=омарбей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc0_O_OXj5_Eor-Y3Ni5PxVX8pcTMVD4MY3e1Od28hHHj-n50nhKfuTJ0n-ZmuPNuj_Hjik10rHhXWHuRiLBq10YJaJ4DInfpH0FZCu3lXxGw&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3o4QXg5VWlLQWZIVld3d3pJYTk5Yk4zVzVyZlJ1MzVzdmpoQ25rOXpEZTV3RUhtOTB2XzNRNDlhZ3hRbWgxVElxQndJVFVMbFd0dXdoc3hDUWpCRFQyLVN3eW5GN1FEMGpMVTl3XzU0OC1zQ0dmZ1hKdlV0RGlOdkpCSlhia0p6YUFKMnRUNWJINlEsLA,,&sign=c85c0f8f320a287325ccf1fe81bf195e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9ztz1wA1iU8CZW2iYd7CFIhbHCgUCdOHODcu87xvMztoQ2SBOZ1G05OEBdfkwEQyufSSvzL44qF8COUVPiDSuBG2m99C3mwwGSA,,&l10n=ru. Леуан Адиан иахь, аҳкәажә Тамар илыҩуан: Аҟәатәи акомендант Ҳасан-беи дбаандаҩитәит. Аԥсуаа уи адагьы ибааԥсуп, уажәшьҭацәҟьа ихагахеит. Иара(Ҳасан-беи) дыргазар, ирҳәоит дара(аԥсуаа), Аԥсны аҟынтә иқәҵны ишцо ҳәа. Сара Қарҭҟа исыҩҩит ақьаад аинрал Велиаминов иахь, уи исгәакьоу Амаан анагара инапы ианысҵеит. Бзиа сыжәбозар, ирзеиӷьышәшьозар сыеҭымцәа абзиара, усҟан ишәышьҭы сашьа Никәала исалам шәҟәы аҟны, шәашәхалагьы ишәыҩҩыз ақьаад, Ҳасан-беи доурышьҭырц азы. Сысалам шәҟәы нарымгар, усҟан, уи ашьҭахь, сара ара сзаанкылом, аҳаҭыр ақәышәҵа, сыжәга наҟ сареи сыеҭымцәеи.Аԥсуа ақәгылаҩцәа русқәа рырццакра дахәаԥшуа, Урыстәылатәи аимператор Алықьсандр I, аинрал А.П. Ермолов иҳәарала, Аԥсны анапхгаҩыс, аполковник ичын змоу аҭауад Дырмит (Омар-беи) Чачба, икандидатура дшақәшаҳаҭу. Уи аамҭазы еибахаз аҳкәажә Ҭамар дрыҳәон урыстә хадара, иршәарц апенсион, лхаҵа рыцҳа, Сафар-беи(Гьаргь) ирҭоз, аха А.П. Ермолов игәаанагара ала, ирҳасабеит апенсион, ампыҵакҩы ҿыц иҭара «аҵкыс аҩнтәи аимак-аиҿак ҟалар, аԥара лнапы иануҵар аасҭа». Аҳкәажә лахь ирҳасабеит илыԥсоуаҳамҭақәа ашьҭра.
Ҭамареи аҭауад Асланбеии реиқәԥара
Ақәԥарақәа рылагамҭа
1821 ш. ԥхынгәы аҵыхәтәа азы, аҭауад Аслан-беи аамҭала илаҳәараны иаау аҳкәажәду Ҭамар лахь инаишьҭоит ицҳаражәҳәаҩцәа, длыҳәоит "аиқәшаҳаҭра рнапаҵаркырц, ҭынч Аԥсныҟа аҩсра азы, насгьы ашацәа рзоужьра". Аҳкәажә Ҭамар Аслан-беи иделегациа лыдалкылоит Аҟәатәи абаа аҟны, аиҿцәажәарақәа мҩыԥысуан акомендант Михин илатәазааран. Аделигациа иқәдыргылаз аҳәарақәа мап ацәылкит. Аха Михины лареи рхатә еицәажәараҿ, аҳәара илҭит Лыхнытәи ахан азы ахьчацәа алхра, гәырҭәыла аиаша лҳәеит дшахьаҳәхьачуа лыуаа рыҵабыргазы. Акомендант Михин арратә мчымхра иахьҟьаны, лаҳәара мап ацәикит. Аха аҳкәажә Ҭамар лҭынчразы, Лыхныҟа инарышьтоит адәныцага, лхәычқәеи лареи еиманы Аҟәахь ииаргоит. Амала аҳкәажә илҭахымхаӡеит уа аанкылара «ажәлар умчымхара идумырбарц азы», илҳасабеит кәыдрытәи лмазара ахь адәықәлара. Ашьҭахь, нанҳәа 1 азы, ақәгылаҩцәа иргаз. Урҭ ирылан Росҭом-беии, Ҭаир-беии, насгьы аҭауадацәа Амаршьанааи. Амацәаз аҭақра данақәшәа, аҳкәажә, лыгәрага, лхьыԥшы, ила акомендант Михин ацхыраара лиҭарц диҳәоит. Михин, аҳкәажә ашәарҭа дҭамгыларц азы, иҳасабеит аҵхтә аамҭа азы, аҳкәажә лахь инаишьҭоит адәныцага «Константин», уи аиҳабы алеитинант Хамутов ичартан ахь идикылоит Ҭамареи лхәаҷқәеи. Ақәгылаҩцәа идыршәарц азы, арратә дәныцага акырынтә Гагреи Аҟәеи аԥшаҳәа иԥыԥшуан.
Ҭамара лыблокада
Аҟәаҟа инеит. Акомендант аурыс гарнизон ахьчараҿы акыраамҭа дыҟазарц шиҳәазгьы, аҳкәажә ҩаԥхьа мап ацәылкит, “хыҭҳәаа ҭынчрак” лгәра лнаргеит Аҟәатәи абаагәара аҟынтәи 30 верст рыбжьара иҟоу кәыдрытәи лмазарахь дхынҳәырц. Нанҳәа 21 рзы, аҭауад Аслан-беи кәыдрытә лтәарҭаҿы дгылан. Аҭауад Аслан-беи зықьҩылатәи ирр анырба, Ҭамара лыдгылаҩцәа рыхәҭакгьы, аиҳараҩык, Аслан-беи иганахь ииасуа иалагеит. Ҩымчыбжь инареиҳаны лхала даныҟаз ашьҭахь, Аҳкәажә аблокада дахганы, адәныҟатәи адунеи лыҽлыламырхәкәа. Аҳкәажә лҽанылҭа, дышиҵахаз анылҳәа, цәыббра 11 рзы аҭауад Аслан-беи Аҟәа амацәаз иҭаикын, дук мырҵыкәа Аԥсны зегьы инапаҿы иааникылеит. жьҭаара 21, 1821 ш., аҭауад Дырмит Кәҭешьҟа дааиуеит, анаҩс аҭауад П.Д. Горчаков дицны Аԥсныҟа иҿынеихуеит. Убри аамҭаз, 1821 шықәсазы, жьҭаара 21 рзы, шамахамзар, Аԥсны зегьы аҭауад Аслан-беи инапаҿы иҟан. Аҭауад Аслан-беи, аҭауад Горчоков дышзааигәахаз анеиликаа, Кәыдрыҟа дыццакит, уи иманшәалаз ҭыԥны иԥхьаӡон. 1821 шықәсазы абҵара 1 азы, Мырзаҟан аҳәааҿы, аҭауад Горчаков ажәабжь иоуит, аҭауад Аслан-беи хнызқьҩык ашьхарыуаа иманы Кәыдры ахықәи Кьалашәыр ақыҭеи рыбжьара дгылоуп ҳәа. Аҭауад Аслан-беи хықәкыс иқәиргылеит аурыс ирр Аҟәа иаламларц. Кәыдры аӡиас ахьынтә 4 верст раҟара бжьаны, Никәала Адиан напхгара зиҭоз агыртәылатәи аҽыуаҩцәа, авангард иашьҭаланы инеиуаз, раԥхьаӡа аҭауад Аслан-беи ирр иақәшәеит, ацәыӡ дугьы роуит. Аха дук мырҵыкәа, аҭауад Аслан-беи, иааҟәымҵӡакәа илымҳа ҭызхуаз абзарбзанқәеи, хара ицоз ашәақьқәеи рыхысрақәа рыҵаҟа дхьаҵыр акәхеит.
Лԥа, Дырмит, иаҳраура. Аслан-беи иқәгылара.
1821 шықәсазы абҵара 30 азы Соуқ-су ақалақь аҿы азакәантә ҳәынҭқарс дрылаҳәан аҳ Дырмит I Чачба. Аха уи аԥсуаа ирҭахыз напхгаҩымызт. Уи збызшәеи зқьабзқәеи зхашҭхьаз, аурыстәра змаз аԥсуа иакәын. Аҳкәажә Ҭамара жәабранмза 18 1821 ш. инаркны абҵарамза 30 1821 ш. рҟынӡа (9 мзы) аҳра напхгара азылуан. Дырмит аҳра аниуаз шықәсыкгьы ҵуамызт. 1822 шықәсазы жьҭаарамза 15-16-тәи аухазы, ҩажәа шықәса зхыҵуаз аҳ Дырмит Чачба иԥсҭазаара далҵит. Аҳкәажә Ҭамара лгәы ԥжәаны, аҭауад Горчаков иахь асаламшәҟәы лыҩуеит: 1822 шықәсазы жьҭаарамза 16 рзы, еиҭаҳәашьа змам арыцҳара сақәшәеит: сԥа дысцәыӡны, саанхеит... 3 ԥаки ԥҳаки рыла. Уажәы сара сшәыҳәоит сыеҭымцәа рыцынхаразы амҩа сышәҭарц, насгьы стәыла анапхгара аҿы шәсыцхраарц. Шәара ишәзымдырӡои, ари адгьыл аҿы ауаа цәгьақәеи аӷьычцәеи шырацәоу, убри аҟнытә сара ишәасҳәоит, араҟа арр рыда ԥсҭазаара шзалымшо...https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гумба%20михаил&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc1TRRbGQ2tOxqF_73xzuszbrujSnvEAWzi3jmaUVI5JLdXJCVxaT3By7-pCDPwv0G1z2sPlLPgdg_FRqpd5QajdvuAGan3Adz5NGQsga6cri&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTjJMRVJLekxkVkhXMDdxV01PQmQybTFrNWxBeS1HNmxjc0ZNQVkxeXg3OXN2SDEwaFdvQVUxbXBsY2ZFTW5icDdsMkhISHowaXF0WjhqXzlQRE9WQm4wbzljU19mZHpFT2x4WjYzVUZXLVRpNWl6RDVDNTBVZHpSTzBSQjFhWmNNV25xZFdrbkd5b2lkZFpXV1UxQjhG&sign=2e225bd5d0ede87f8254b3e5e65db093&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zm0Lz8TMFmAK_L-GgzeHcHGM3XCB1EBndvYNYEyzXBvvOr5TV4rUBcaKwVeA5SwV_QEAm_Afqa3JlTn_70w3yd7uDC4SbmQqnRJDpqOelq1RCHInzJgqcOb4uqOIYAA01Q,,&l10n=ru.Аԥсны иҟаз аҭагылазаашьа иаарласны ахада ҿыц иҟаҵара азҵаара аӡбара аҭахын, избанзар аоппозициа, аҭ. Аслан-беи ихаҿсахьала, дара ианакәызаалакгьы аҭагылазаашьа рхы иархәаны, Аԥсны аҳәаанырцәтәи аҳра амчра иаҿагыланы ақәԥара ҿыц алагара рылшоит. Агәҭынчымра змаз аҳкәажә Ҭамара, аинрал А.П. Ермолов иахь илҩыз асаламшәҟәаҿы ианын, аҭауад Аслан-беи Ҭрабзан дшыҟаз, арратә мчы еизгаразы азыхәцәа рахь дцарц игәы ишҭаз, убри аҟнытә арратә цхыраара дшаҳәоз азы адырра ҟалҵеит.
Кавказ иҟаз арр рнапхгара дырҩегьых иақәшәеит азҵаара ҵаҵӷәыс иамоуп, аҳра зҭынхода? Аԥшаара иалагеит Чачаа раҳҭынра иалаз рсиақәа, аха урҭ аусқәа Имереҭтәи аҳәынҭқар иусмҩаԥгарҭаҿ иуԥылаӡомызт. Соук-Сутәи арратә гәыԥ аиҳабы, аполковник В.О.Бебутов хаҭалатәи рдырра еизигар акәхеит, насгьы урҭ аинрал-леитенант Велиаминов инапы ианырҵар акәын. Ԥыҭрак ашьҭахь Бебутов Велиаминов иахь ашәҟәы иҩуеит, аҳ итәарҭа ҭынхас хадас иҟоу, насгьы зегь реиҳа изааигәоу, иԥсыз Дырмит иашьа – Михаил Чачба шиакәу. Ашьҭахь аҳкәажә Ҭамар лахь иҩҩуеит, лыҷкәын Михаил Аԥсны аҳс дшаарҵо. Убри аан, уи аҳкәажә Ҭамара агәра лиргеит, аҳиԥа қәыԥш, лара иҟәыӷоу лымҩақәҵарақәа рыла, Аԥсуа аҳра аҳ бзиа иаҳасабала иҵегьгьы далкаара шилшоз – Аҳәынҭқар Ду иахь азиашарала.
Лԥа, Михаил, иаҳраура.
1822 шықәсазы лаҵарамза жәибжь рзы Аԥсуа аҳра аҳс дрыладырҵәеит аҳиԥа Михаил Чачба. Аҳ қәыԥш иаҳра алагамҭазы аҳра еилаҩынтуан. Изааигәаз аӡәырҩы еилыкка иркын амилаҭтә фырхаҵа аҭауад Аслан-беи иган. Иан, аҳкәажә Ҭамара, “лаамсҭашәам хымҩаԥгашьала, агәахәара змам ауаа рхыԥхьаӡара еиҳагьы иацлеит”.
1827 шықәсазы лаҵарамзазы Агыртәылантәи Аԥсныҟа дхынҳәит аҳ Михаил. Аҟәа ҳаҭыр дула дрыдыркылеит. Аурыс еибашьыга ӷбақәа амҩаду аҿы ихынҳәра артиллериатә салам ала иазгәеиҭеит. Лыхны (Сук-Су) даннеи, аҳәынҭқар қәыԥш иаалырҟьаны анхацәа иқәлеит, џьашьахәык ала ауп ианаамҭаз аҳ ируаа анааи, хырԥашьа змамыз аԥсра дацәиқәырхара рылшеит. Рҭагылазаашьа еицәамхарц азы иҟалаз ахҭысқәа зегьы рышьҭахь, аҳкәажә Ҭамареи уи лԥа, Аԥсны аҳ Михаили аҳәаратә шәҟәқәа рышьҭит Урыстәылатәи ачынуаа дуқәа рахь. Урҭ рыҳәарақәа аҭак ҟаиҵеит, адәныҟатәи аусқәа рминистр аграф К.В. Несселроде, уи аинрал И.Ф. Паскевич иахь изыҩҩуеит, 1827 шықәса рашәарамза 4 азы, аҭауад Ҳасан-беи дызҭаркыз, насгьы дызҭаркыз аилкааразы дҵаауеит. Уи иахҟьаны, хара имгакәа, 1828 ашықәс азы, аҭауад Ҳасан-беи Томскынтә иԥсадгьыл ахь ахынҳәразы азин иоуит.
1834 шықәсазы рашәарамза 17 рзы аҳкәажә Ҭамара лԥа еиҵбы, аҳиԥа Алықьсандр, иӡбеит маӡала Мырзаҟан ирхынҳәырц. Уи атәы еилыркааны, аимператор иусбарҭақәа ирыӡбоит Алықьсандр Аԥсны далцарцырц. Рашәарамза 25, 1834 ш. рзы борон Розен аҳкәажә Ҭамар лахь иҩҩуеит:
альт=Аҳкәажә Ҭамар лԥа – Михаил Гьаргь-иԥа Чачба. (1806-1866)|мини|326x326пкс|Аҳкәажә Ҭамар лԥа – Михаил Гьаргь-иԥа Чачба. (1806-1866)...шәыҷкәын еиҵбы, аҭауад Алықьсандр, иҳаҩсыз рашәарамза 17 рзы, маӡала иҩны аанрыжьны, ԥыҭҩык идгылаҩцәа иманы Ҵабалҟа ддәықәлеит, уаҟа, уажәы сара ишыздырыз, аӷьычцәа ргәыԥ еизиганы Мырзаҟантәи ақыҭақәа дрықәлеит...аҭауад Алықьсандр, абри иҽеим аус ашьҭахь, Аԥсны уаҳа даанхар илшом….Аҳкәажә лыҷкәын, Аԥсны аҳ Михаил иман хҩык аҳәсацәа. 1829 ашықәс азы Акаиа Арыдԥҳа ԥҳәысс дигеит. Ари аибагара ҟалеит аҳкәажә Ҭамара лзин ала, избанзар Акаиа лаҳҭынраҿы дызҳауан. Уи аибагара лҵшәадахеит, Михаил лара лахь ацәаныррақәа имамызт. Аҭаҳцәа еилеихеит Ҭамара лыпап. 1831 шықәсазы, ҩаԥхьа аҳкәажә Ҭамара лыдҵала, Михаили Акаиеи ианилыҵ ашьҭахь, лаҳәшьаԥҳа Мариам Никәала-иԥҳа Адианԥҳа дигарц лыӡбеит. Ачара мҩаԥыргон азакәан иаҿагыланы, ачгара аан. Ахымш рыҽны, аҭауад қәыԥш дцеит, ҿыц еибагаз, лаб иҿы дааныжьны, ҟазшьала иахьеиԥшымыз азы. 1836 шықәса ажьырныҳәамза 18 рзы, Кәыдры ақыҭан, аҭауад Михаили аҳкәажә Алықьандреи рчара мҩаԥысит.
Аԥсра
1852 шықәсазы аҳкәажә Ҭамар лыԥсҭазаара далҵит, хынҩажәи жәиԥшь шықәса анылхыҵуаз.
Аҭаҳцәа
Ҭамар илыхшеит жәаҩык ахәыҷқәа.
Аԥҳацәа:
Мариа (Фатма-ҳаным), (1802-?) – аҳԥҳа
Русудан (Инџьы-ҳаным), (1799-1875) – аҳԥҳа
Екатерина (Ребиа-ҳаным), (1803-о1858) – аҳԥҳа
Елизавета (Есма-ҳаным), (1811-?) – аҳԥҳа
Анна (Дуда-ҳаным), (1816-15.02.1889) – аҳԥҳа
Нино (Фида-ҳаным), (1804-?) – аҳԥҳа
Аԥацәа:
Дырмит (Омар-беи), (1801-16.10.1822) – аҳиԥа, Аԥсны аҳ (1821-1822)
Михаил (Ҳамыҭ-беи), (1806-16.04.1866) – аҳиԥа, Аԥсны аҳ (1823-1864)
Константин (Хәыршиҭ-беи), (1813-18.11.1883) – аҳиԥа.
Алықьсандр (Сулеиман-беи/ԥашьа), (1818-21.12.1875) – аҳиԥа, Аԥсны аԥашьа (1854)
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1778 шықәсазы ииз
Акатегориа:1852 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Адианаа |
42975 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Меҳмед-беи | Чачба, Меҳмед-беи | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Меҳмед-беи Чачба|амаҵура=[[Мырзаҟан]] ахада|инаркны=[[1804]]|рҟынӡа=[[1805]]|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи) |Леуан Чачба]]|аҭынха=[[Чачба, Манча (Мырзаҟантәи) |Манча Чачба]]|аира арыцхә=[[1785]]|аира аҭыԥ=[[Лыхны]], [[Бзыԥны]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]]|аԥсра арыцхә=[[1805]]|аԥсра аҭыԥ=[[Мырзаҟан]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]]|ани аби=<br/>[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи | Қьалышь-беи Чачба]]
<br/>[[Амаршьан, Рабиа-ҳаным |Рабиа-ҳаным Амаршьан]]|ахәыҷқәа=аҭауад Леуан
аҭауад Зураб}}
'''Меҳмед-беи Чачба —''' [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беии]] иԥшәмаԥҳәыс [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиа-ҳаным]] дырԥан<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ажәла=Чиковани|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал|Ашықәс=2007}}</ref>.
== Аԥсҭазаара ==
Меҳмед-беи диит [[Лыхны]], мамзаргьы [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] 1785 шықәсазы, иаб еицырдыруаз [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] иакәын<ref name=":0" />. Меҳмед-беи, ҳәарада, даара дыԥсыҽын, дычмазаҩын, ахьҭа ӷәӷәа иман<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Ашықәс=2012|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гасанбеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8XpIugs6x-EXeWDwMbpp6yl5uzm2AUEaXY4KqSrjI29-6_yM7QuJAoPPoX4Q_MpVo0M7MouEcng6kW-wgfyOq4WbSEoZAefWuRiA1HyNnJTCgcZVHxpHiyh5SBuGlaoXLKyPr5iaHSjeRvpkvku6rvpkweRXL8pylp6-vvIg6ae5mWevNz2tk09nP8jjqTU7rOceal4fYoyAwyylSN584dsjgTkiw_ViUtAzA37Z4pX6Qm2qKbRLC7Q7qMkUEpRkG-Re-bbp8zsLpK9z4Ix-u0axTwYAtMY_QlKUwpuKjGpKNEvRoi_O0YReka2pWr3mQfesNmljPnbQYyC3FHr4akRXr-Zvnu2K6DZInItCB134xsJLx6uTYWrZwP6tVsIkWqN3tCugl8mr1wfX0ZvNm_YkmST9cY3EVtOGiCWL83fGuhJORVjn_9zP4nb_80miSzs1BiFj9Sqrc-rq-DIg1vpcAUEdqIkLZ7tLADHweK7udN6tFcggxFd5P3LF50qC4rwS6J7lvj8y9T44UMIXPSOOqgoLkZqiqQ92SgNI37FhIx42fEmzC3zwJes-MxgoJwHnEeck0vnCQTKYRvtwLXDScGx2Kdv26ZptpqDCV85yvRqETr5MjLZynYv23TA4mjgK-ergvNarVZl4Z4GI-Z-dTpCLckzty6zTDuk8k80xAab9k5uwhnEPVxv3zr1GBtqx5ssUlinFxtIgvhb0JClgeD2zZGYehG222V56rvUjoy7BSB7RBUhzbeWolTkg4qDpuNpk9zZg6XhktpvYAEWtKovqJBxqtDHo4Gxj1hBy71hU5QqrgUWAT-kFFEpoItJyF5p3-BZPxZO-seFSFjJfe-sh1aUD8YX1N_kczB6Ivz5GEvaGfsKOu0b4rb55mex4pvNUw4YMb6076oebrlZlxYIvhQA2jNlKr9vdJpuw,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3A4RFBRYllnUTNMZS01bGlEMUV5OFFwSDRwVF9qR3ZwODFBRDByVV9FdThEMjRwelNTck5fTThXMllJeTVkR0ZKVXZ5NjhSWmUwV19hSk5DNnIxLTJ6RzBGdk1rWVloRSw,&sign=67821f170198ac8472b81095285c2d5a&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zpdchXrzO7rLrSlsxqM8n3mjjj-bjV9xGrTCm1zhkTkRdgOlN1gFc2cZIlopUvLSfB4E1D8N_0il5DUFTWVBYjM5mJcvSzzr1Rwb4nWv_Nkt&l10n=ru|Аҭыԥ=Аҟәа|Астатиа ахьӡ=Ҳасан-беи}}</ref>. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] уи иӷәӷәоу аҳратә ҭынха иаҳасабла дибомызт, [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] (Мехмед-беи иашьа еиҵбы) еиҳа дизҿлымҳан<ref name=":1" />. 1804 шықәсазы [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] зықәранаӡахьоу иԥацәа еиуеиԥшым адгьылқәа рҟны мпыҵакҩыс иҟаиҵеит<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ажәла=Гәымба|Ашықәс=2014|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=келешбеи&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8XpIugs6x-EXeWDwMbpp6yl5uzm2AUEaXY4KqSrjI29-6_yM7QuJAoPPoX4Q_MpVo0M7MouEcng6kW-wgfyOq4WbSEoZAefWuRiA1HyNnJTCgcZVHxpHiyh5SBuGlaoXLKyPr5iaHSjeRvpkvku6rvpkweRXL8pylp6-vvIg6ae5mWevNz2tk09nP8jjqTU7rOceal4fYoyAwyylSN584dsjgTkiw_ViUtAzA37Z4pX6Qm2qKbRLC7Q7qMkUEpRkG-Re-bbp8zsLpK9z4Ix-u0axTwYAtMY_QlKUwpuKjGpKNEvRoi_O0YReka2pWr3mQfesNmljPnbQYyC3FHr4akRXr-Zvnu2K6DZInItCB134xsJLx6uTYWrZwP6tVsIkWqN3tCugl8mr1wfX0ZvNm_YkmST9cY3EVtOGiCWL83fGuhJORVjn_9zP4nb_80miSzs1BiFj9Sqrc-rq-DIg1vpcAUEdqIkLZ7tLADHweK7udN6tFcggxFd5P3LF50qC4rwS6J7lvj8y9T44UMIXPSOOqgoLkZqiqQ92SgNI37FhIx42fEmzC3zwJes-MxgoJwHnEeck0vnCQTKYRvtwLXDScGx2Kdv26ZptpqDCV85yvRqETr5MjLZynYv23TA4mjgK-ergvNarVZl4Z4GI-Z-dTpCLckzty6zTDuk8k80xAab9k5uwhnEPVxv3zr1GBtqx5ssUlinFxtIgvhb0JClgeD2zZGYehG222V56rvUjoy7BSB7RBUhzbeWolTkg4qDpuNpk9zZg6XhktpvYAEWtKovqJBxqtDHo4Gxj1hBy71hU5QqrgUWAT-kFFEpoItJyF5p3-BZBElx2dtZfRbntKeACfA04Kd4wCScZhtg1kY18xetdNpt04e7GqbdiEqYy5kLTKt6OmwpCcX-6YPj_cAKqlfABf7BefznEZO9w,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzQnBWcDZZVjRVOHl2UG82bnRMTk1yMUVoN3l4cEpQbHF5V2xJZHlfZk1Jayw,&sign=88f2768ebc14a7d230d50b439b8ea157&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVkFUughtZbrDaldWdVab5PCyLkigoGo3DZDrn2uh8pXJQUFMNX1tulM&l10n=ru|Аҭыԥ=Аҟәа|Астатиа ахьӡ=Қьалышь-беи}}</ref>. Меҳмед-беи [[Мырзаҟан]] аҟны анапхгаҩыс дҟаҵан, избан акәзар, аҭауад [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуан]] иқәрахь днеихьеит (~70 шықәса)<ref name=":2" /><ref name=":1" />. Аха [[Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи)|Леуан]] дгьылда даанымхеит, Ԥаҳәлан ақыҭа иҭан. Аха аԥхьан ишааҳәоз еиԥш, уи игәамч ԥсыҽын, дычмазаҩын, уи зегьы [[Мырзаҟан]] инапхгара ианыруан. Уи атәылаҿацәаҿ амчра имамызт. 1805 ашықәс азы аҭауад Меҳмед-беи иԥсҭазаара далҵоит<ref name=":0" />. Иара убри ашықәсан [[Мырзаҟан]] [[Урыстәылатәи аимпериа]] иахәҭакхеит<ref name=":2" />.
== Аҭаацәазаара ==
1800 шықәсазы аҭауад Меҳмед-беи аҭаацәара далалеит. 1801 ашықәс азы диит иԥа Леуан, ашьҭахь иԥа Зураб<ref name=":0" />. Урҭ раб иԥсра ашьҭахь адинастиа рхылаԥшра аҵаҟа иаан<ref name=":2" />.
== Азгәаҭқәа ==
[[Акатегориа:1785 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1805 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Меҳмед-беи Чачба — Қьалышь-беии иԥшәмаԥҳәыс Рабиа-ҳаным дырԥан.
Аԥсҭазаара
Меҳмед-беи диит Лыхны, мамзаргьы Аҟәа 1785 шықәсазы, иаб еицырдыруаз Қьалышь-беи иакәын. Меҳмед-беи, ҳәарада, даара дыԥсыҽын, дычмазаҩын, ахьҭа ӷәӷәа иман. Қьалышь-беи уи иӷәӷәоу аҳратә ҭынха иаҳасабла дибомызт, Ҳасан-беи (Мехмед-беи иашьа еиҵбы) еиҳа дизҿлымҳан. 1804 шықәсазы Қьалышь-беи зықәранаӡахьоу иԥацәа еиуеиԥшым адгьылқәа рҟны мпыҵакҩыс иҟаиҵеит. Меҳмед-беи Мырзаҟан аҟны анапхгаҩыс дҟаҵан, избан акәзар, аҭауад Леуан иқәрахь днеихьеит (~70 шықәса). Аха Леуан дгьылда даанымхеит, Ԥаҳәлан ақыҭа иҭан. Аха аԥхьан ишааҳәоз еиԥш, уи игәамч ԥсыҽын, дычмазаҩын, уи зегьы Мырзаҟан инапхгара ианыруан. Уи атәылаҿацәаҿ амчра имамызт. 1805 ашықәс азы аҭауад Меҳмед-беи иԥсҭазаара далҵоит. Иара убри ашықәсан Мырзаҟан Урыстәылатәи аимпериа иахәҭакхеит.
Аҭаацәазаара
1800 шықәсазы аҭауад Меҳмед-беи аҭаацәара далалеит. 1801 ашықәс азы диит иԥа Леуан, ашьҭахь иԥа Зураб. Урҭ раб иԥсра ашьҭахь адинастиа рхылаԥшра аҵаҟа иаан.
Азгәаҭқәа
Акатегориа:1785 шықәсазы ииз
Акатегориа:1805 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
42974 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Ҳасан-беи | Чачба, Ҳасан-беи | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Ҳасан-беи Чачба
|амаҵура=[[Гәыма (атәылаҿацә) |Гәымтәи Агьежьыра ахада]]
|инаркны=[[1804]]-[[1821]]
|рҟынӡа=[[1828]]-[[1838]]
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи Чачба]]
|аҭынха=Дырмит (Сеиҭ-беи)
|ани аби=[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи Чачба]]<br/>[[Амаршьан, Рабиа-ҳаным |Рабиа-ҳаным Амаршьанԥҳа]]
|аира арыцхә=[[1786]]
|аира аҭыԥ=[[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] ма [[Лыхны]]
|аԥсра арыцхә=[[1838]]
|аԥсра аҭыԥ=Қьалашәыр
|аԥсыжра аҭыԥ=[[Аҟәа]]
|аԥҳәыс=1. Амаршьанԥҳа
2. Тата Инал-иԥҳа}}
'''Аҳиԥа Ҳасан-беи Чачба,''' ма '''Гасан-беи''' — [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|аҳ Қьалышь-беии]] [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|аҳкәажә Рабиа-ҳаными]] рԥа<ref name=":0">http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf</ref>.
== Ахәыҷра ==
Аҳиԥа Ҳасан-беи — [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беии]] [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабии-ҳаными]] рԥа иоуп<ref name=":0" />. Ҵабыргны, ҟазшьала иара иашьцәа аӡәгьы диеиԥшымызт. Ауаа ирҳәон, ҟазшьала иан лышҟа дышцаз, [[Амаршьан|Амаршьанаа]] рахь<ref name=":1">http://apsnyteka.org/file/gumba_m_gasanbey_2012.pdf</ref>. Даныхәыҷызгьы егьырҭ ахәыҷқәа дрылукаартә иҟан уаҩы иимбац агәымшәареи имшәареи рыла. Данхәыҷыз инаркны [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беии]] Ҳасан-беии рҩызара цәырҵит, иӷәӷәахеит. Урҭ ԥсшьара аамҭан зегьы еицыхәмаруан. Урҭ ранацәа рымацара ракәын рыбжьара аидгылара ззымԥшааз, доусы ԥхыӡла аҳс лыҷкәын дылбон<ref name=":1" />.
== Аԥсҭазаара ==
1804 шықәсазы [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|аҳ Қьалышь]] зықәра наӡахьоу иԥацәа адгьылқәа анапхгаразы ириҭеит. Убарҭ дыруаӡәкын Ҳасан-беи, уи [[Гәыма (атәылаҿацә)|Гәымтәи Агьежьыра]] напхгарас иоуит<ref name=":0" /><ref name=":1" />. Аха иашьцәа еиҵбацәа иара ихылаԥшра аҵаҟа иҟазарц акәын. 1808 шықәсазы лаҵарамза ҩба рзы [[Аҟәа абаа|Аҟәаҿ]] дыршьит иаб<ref name=":2">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY9DKutcEpmsZ6bFJw9Mp3DzuAIgj-F9Z2T0QPIW0z2-XM55oq5xLkTvqT36efhp5wy9drw6bJPOllp5es0nPqWX8E_jR5hahQyNnXSCMcgSkqIHpC4kXXCg_cMXYq6xzbLSBYgjGRmWEHZX50vmodyHqLbMFTMZRJYgNeV1Ta2xp0XqThlkpsEsVSJcKjD4iUOXDfT7IlsvDkON2Fdd26CJhP7W0TbJpRp6IlEFvVL27RBX3_RgP6zoZsin02BMNPpn3RF_Pga2Lg1x_LE6FA-K7GGTYfJTFd104YaVJ1Wprxq8g5jY6su06vC3Ot3mD5hHw4j92ysRB4GWk94PYqG63zkqPn3cnIVyg9Ijs2eCdIITlbWnXFDzMWdWpfsId2qeMlqUHFN4Z10-SkT48qySnoPRhCfjrBBivKFGXFDQVAjVBiKpcYe1f6G-b3WFzRtLDAbDFESQBJm2pePE3oYkEix1jkC1afTGVjiAR2Eilfe5YSZB3wYDCmGNNYB4kqWkAhssYmTi7hTsFx7qc0y2V2hXBOhHHSXfGsjkWTDJfm4dkEStwFr33WEQNGscvLxud_pbhMnZY7lzKlDBcklo3JyyJy4uv3M_T_OnypWic3Nqc0m5i77ceIucLVjnPuTqFbu41rSCfXPeMhYqnvgo_F7ztZeVYD0TJ7NGUAWwvk026k6FuqMAZ9km1TjCt8Q4fcAiwgeORXzp2l4fCp7lCDLtYUZI1as_XqbWCp1qSeBuDdf0X6V3CoWYmHnVBp8y8RLcwbr4kSfE3klLU1oBTAfoiSvt0RGLqcqsWVt2wAMpu9wl08o8h_Q6ZTUJQJHlYkkuvxFwu&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdV9xeDBoVWZIVG50UW1FQTlCQUsyQ3lFQ0FYQWpmMEN4Q1FLU3IyY0VFTzg5OXBBcm80cThjayw,&sign=ac19867173d41df5d09be11190382ce2&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9JXwdL1rlTmmRPlnimzY2Xoj48knocdzuu7VUqAaVI6ddQG0_0xQ_wDEoPiQ31SrKHTPAnDN1HcJtEM0P6DQ58yQQo2_UipMP538C22LwzG1KhDKAyIeEENm5-RCFkgSJbEOgIYNs4u82Up3nDeaZo,&l10n=ru</ref>. Аҳс дҟалеит [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи Чачба]]. Уи ицхраауан Ҳасан-беии иан [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиеи]]. Дук мырҵыкәа, Манча Чачба напхгара зиҭоз аурыс ҟәыра [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] иақәлеит. Усҟан иани иашьеиҵбы [[Чачба, Баҭал-беи|Баҭал-беии]] [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абааҿы]] иҟан. [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] урҭ рзы ашасқәа риҭеит, дук мырҵыкәа иоурышьҭит<ref name=":2" />. Уи ажәылара лҵшәадахеит; 1810 шықәсазы [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абаа]] анырга ашьҭахь, аҳс дҟалеит [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]], уи иԥа Кәасҭа дшхәыҷыз, 1811 шықәсазы, Ҳасан-беи иахь ааӡаразы дрышьҭит. Абри атәы иҳәоит афранцыз Пол Гибал иҟаиҵаз агәаларшәагаҿы:<blockquote>''Сафир-беи иԥа, 7 шықәса зхыҵуаз аҭауад қәыԥш, Кәасҭа-беи зыхьӡыз (Косиҭ-беи ҳәа аԥсуаа иарҳәон), иихигеит, иԥсадгьыл аҵасқәа рыла, раԥхьатәи ашықәсқәа иабшьа Ҳасан-беи иҟны, ааӡара бзиа ахьиоуз. Уажәы иаб иахь дхынҳәуеит (Лыхныҟа)… аҩганкгьы зыхә цәгьоу аҳамҭақәа еимырдуеит, 20 мшы рыҩныҵ-ҟала, ишықәнаго еиԥш аныҳәареи ачаражәреи мҩаԥыргон''<ref name=":2" />.</blockquote>Зегьы Ҳасан-беи игәаанагара иазхәыцуан. Усҟантәи аамҭазы Ҳасан-беи [[Гәыма (атәылаҿацә)|Гәымтәи Агьежьыра]] мацара акәымкәа, [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсныгьы]] нырра ду змаз аҭауадны даан<ref name=":1" />. [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] еснагь [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] дахьыҟамыз ихы иархәаны, лассы-лассы Ҳасан-беи атәыла анапхгара инапаҿы иааигон. Даараӡа иазгәаҭатәуп абри аус аҿы, Пол Гибал иажәабжь, иџьшьатәыз иблақәа рыла дахцәажәо, иазгәаҭоуп анырра змаз аԥсуа аамсҭара рмилаҭтә еизара аныҟала, аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] дахьцәырҵыз, иашьа Ҳасан-беи дицны, аха аҳиԥа Ҳасан-беи иоуп аҭәааҵла ду аҿы инеины амҵан игылаз, уа: <blockquote>''...аиҳабацәа шьоукы еишьҭагыланы изааигәахеит, рышьҭахьҟа рыуаа иаанрыжьны, ҳаҭыр дула иацәажәон, ... Урҭ зегьы, аҭауад ианиацәажәаны, иаразнак ихынҳәон, хара имгакәа егьырҭ аамсҭацәа икәшеит.''<ref name=":1" /></blockquote>
== Ахҵәара ==
Жәабранмза 7 1821 шықәсазы, ачымазара иахҟьыны, иԥсҭазаара далҵоит [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи (Гьаргь II)]]<ref name=":0" />. Адырҩаҽны, жәабранмза 8 азы, 200ҩык ауаа ааигәа иҟаз [[Ешыра|Ешыратәи]] ақыҭантәи аилаҩынҭра ҟарҵарц ицеит<ref name=":2" />. Урҭ аурысцәа ргәыԥ иақәлеит, уи иахҟьаны аӡәы дҭахеит, ԥыҭҩыкгьы рхәит. Иара убри ашықәс жәабранмзазы, А.А. Велиаминов, [[Адиан, Леуан V|Леуан Адиан]] иабжьагарала, [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи (Гьаргь)]] иԥҳәысеиба, [[Адиан-ԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|аҳкәажә Ҭамара Адиан]], [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] аҳкәажәдус дҟаиҵеит. Уи ашьҭахь Ҳасан-беи [[Аҟәа абаа|Аҟәатәи абааш]] ахь днарыԥхьоит ''«аԥсуа усқәа рылацәажәара»'' - ҳәа ҽыҵгас иҟаҵаны. Гәыҩбарак змамыз Ҳасан-беи дбаандыҩыртәит<ref name=":1" />. Иара убасгьы иуаа, ҩыџьа ҵабалаа, ҳәызбала иршьит. Абас Ҳасан-беи Сибраҟа дахыргеит<ref name=":1" />. Арратә усбарҭа [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсны]] аҩнуҵҟатәи аусқәа ӷәӷәала рҽалагалара ҭауади-аамсҭеи ргәы ԥнажәеит. Ҳасан-беи идгылаҩцәа, хыԥхьаӡара рацәала, [[Адиан-ԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|аҳкәажә Ҭамара]] лҟны инеин, ихы дақәиҭыртәырц рҭаххеит. Иҟалаз дацәшәаны, [[Адиан-ԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|аҳкәажә Ҭамара]], ибзианы издыруаз ажәлар рҿы Ҳасан ихаҭара ибзианы ишаҵанакуаз, иаарласны аинрал А.А. Велиаминов иахь, иара убас лашьаиԥа [[Адиан, Леуан V|Леуан V Адиан]] иахь, Ҳасан-беи ихы дақәиҭыртәырц азы дрыҳәон, лԥеиԥш дацәшәаны, насгьы ''«лабхәанда Ҳасан-беи иҭакра иадҳәаланы, еиҳагьы ауадаҩрақәа ҟалар ҳәа дшәон»''<ref name=":3">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=омарбей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc0_O_OXj5_Eor-Y3Ni5PxVX8pcTMVD4MY3e1Od28hHHj-n50nhKfuTJ0n-ZmuPNuj_Hjik10rHhXWHuRiLBq10YJaJ4DInfpH0FZCu3lXxGw&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3o4QXg5VWlLQWZIVld3d3pJYTk5Yk4zVzVyZlJ1MzVzdmpoQ25rOXpEZTV3RUhtOTB2XzNRNDlhZ3hRbWgxVElxQndJVFVMbFd0dXdoc3hDUWpCRFQyLVN3eW5GN1FEMGpMVTl3XzU0OC1zQ0dmZ1hKdlV0RGlOdkpCSlhia0p6YUFKMnRUNWJINlEsLA,,&sign=c85c0f8f320a287325ccf1fe81bf195e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9ztz1wA1iU8CZW2iYd7CFIhbHCgUCdOHODcu87xvMztoQ2SBOZ1G05OEBdfkwEQyufSSvzL44qF8COUVPiDSuBG2m99C3mwwGSA,,&l10n=ru</ref>''.'' [[Адиан, Леуан V|Леуан Адиан]] иахь, [[Адиан-ԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|аҳкәажә Ҭамар]] илыҩуан:<blockquote>''Аҟәатәи акомендант Ҳасан-беи дбаандаҩитәит. Аԥсуаа уи адагьы ибааԥсуп, уажәшьҭацәҟьа ихагахеит. Иара(Ҳасан-беи) дыргазар, ирҳәоит дара(аԥсуаа), Аԥсны аҟынтә иқәҵны ишцо ҳәа. Сара Қарҭҟа исыҩҩит ақьаад аинрал Велиаминов иахь, уи исгәакьоу Амаан анагара инапы ианысҵеит. Бзиа сыжәбозар, ирзеиӷьышәшьозар сыеҭымцәа абзиара, усҟан ишәышьҭы сашьа Никәала исалам шәҟәы аҟны, шәашәхалагьы ишәыҩҩыз ақьаад, Ҳасан-беи доурышьҭырц азы. Сысалам шәҟәы нарымгар, усҟан, уи ашьҭахь, сара ара сзаанкылом, аҳаҭыр ақәышәҵа, сыжәга наҟ сареи сыеҭымцәеи''<ref name=":3" />''.''</blockquote>1827 шықәсазы лаҵарамзазы [[Гыртәыла аҳра|Агыртәылантәи]] [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсныҟа]] дхынҳәит аҳ Михаил. [[Аҟәатәи астелла|Аҟәа]] ҳаҭыр дула дрыдыркылеит. Аурыс еибашьыга ӷбақәа амҩаду аҿы ихынҳәра артиллериатә салам ала иазгәеиҭеит. [[Лыхны|Лыхны (Сук-Су)]] даннеи, аҳ қәыԥш иаалырҟьаны анхацәа иқәлеит, џьашьахәык ала ауп ианаамҭаз аҳҭнырԥар анааи, хырԥашьа змамыз аԥсра дацәиқәырхара рылшеит. Рҭагылазаашьа еицәамхарц азы иҟалаз ахҭысқәа зегьы рышьҭахь, [[Адиан-ԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|аҳкәажә Ҭамареи]] уи лԥа, Аԥсны аҳ Михаили аҳәаратә шәҟәқәа рышьҭит Урыстәылатәи ачынуаа дуқәа рахь<ref name=":4">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гумба%20михаил&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc1TRRbGQ2tOxqF_73xzuszbrujSnvEAWzi3jmaUVI5JLdXJCVxaT3By7-pCDPwv0G1z2sPlLPgdg_FRqpd5QajdvuAGan3Adz5NGQsga6cri&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTjJMRVJLekxkVkhXMDdxV01PQmQybTFrNWxBeS1HNmxjc0ZNQVkxeXg3OXN2SDEwaFdvQVUxbXBsY2ZFTW5icDdsMkhISHowaXF0WjhqXzlQRE9WQm4wbzljU19mZHpFT2x4WjYzVUZXLVRpNWl6RDVDNTBVZHpSTzBSQjFhWmNNV25xZFdrbkd5b2lkZFpXV1UxQjhG&sign=2e225bd5d0ede87f8254b3e5e65db093&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zm0Lz8TMFmAK_L-GgzeHcHGM3XCB1EBndvYNYEyzXBvvOr5TV4rUBcaKwVeA5SwV_QEAm_Afqa3JlTn_70w3yd7uDC4SbmQqnRJDpqOelq1RCHInzJgqcOb4uqOIYAA01Q,,&l10n=ru</ref>. Урҭ рыҳәарақәа аҭак ҟаиҵеит, адәныҟатәи аусқәа рминистр аграф К.В. Несселроде, уи аинрал И.Ф. Паскевич иахь изыҩҩуеит, 1827 шықәса рашәарамза 4 азы, аҭауад Ҳасан-беи дызҭаркыз, насгьы дызҭаркыз аилкааразы дҵаауеит. Уи иахҟьаны, хара имгакәа, 1828 ашықәс азы, аҭауад Ҳасан-беи Томскынтә иԥсадгьыл ахь ахынҳәразы азин иоуит<ref name=":1" />.
== Анаҩстәи иԥсҭазаара ==
Ҳасан-беи [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсныҟа]] дшыхынҳәызҵәҟьа, иполитикатә ориентациа аҭырқәа аҟынтәи аурыс ахьла иԥсахит. Насгьы ахҵәара ашьҭахь аурысшәа еиҳа еиӷьны еилыскааит. Уи аурыс аиҳабырра дацхраауан [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] аҭынчразы, аха еибашьрада, [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беии]] Михаили реиԥш акәымкәа. Ҳасан-беи ахҵәара ашьҭахь дышныҟәозгьы хшыҩзышьҭра азутәуп<ref name=":1" />. Кьалашәыр иҟаз иҩны ҭбааҭыцәӡа иҟан; ҵаҟатәи ауада ахәҭак зынӡа иаартын, аанда хәыҷқәа рыла иркын; амҿтәы мардуан аҩны аԥхьа зегьы иаҵанакуаз агалереиахь унанагон. Аҳиԥа аԥхынратә инхарҭа хада [[Ҵабалтәи абаа|Ҵабал]] акәын, [[Кәыдры]] аӡиас хыхьтәи аҩхааҿы, Марыхә ашьха ашьапаҿы<ref name=":1" />. Лассы-лассы иҭаацәа ԥсшьара уахь идәықәиҵон<ref name=":1" />.
=== Агьежьыра анапхгара аура ===
[[Гәыма (атәылаҿацә)|Гәыма]] официалла ''Аҟәатәи Агьежьыра'' ҳәа иашьҭан, иара убас, А.Б.Пахомов иҳәашьала, "Ҳасан-беи идгьыл" ҳәа<ref name=":1" />. Аҳиԥа Ҳасан-беи Сибра даныҟаз аамҭазы, аамсҭацәа Ажәанба драндатәи (ҵҟыбынтәи) анхацәа рнапаҿы иааргеит. Даныхынҳә, аамсҭацәа Ажәанба арҭ анхацәа руалԥшьақәа рынагӡара азин ирымпыҵимхит<ref name=":1" />. Аха иара убри аамҭазгьы уалс ирыдиҵеит, урҭ инарываргыланы, Ҵҟыбын ақыҭа рырахә зырҳәуаз ахьчацәа х-аҵәак аџьықәреи, ҩба-ҩба аҩы рыҭара. Уи адагьы, амшаԥ аныҳәа аҽны аамсҭацәа Ажәанба ирыҵанакуаз анхаҩы дарбанзаалак Ҳасан-беии иԥеи Дырмити рҭагылазаашьа зеиԥшраз ала ҳәыск, џьмак, ма акәты рзааргар акәын. Ҳасан дҟәымшәышәны, иҭабуп ҳәа иҳәар илшон. Убас, иашьа еиҵбы Росҭом-беи иааӡаразы аҳамҭа аҳасабала, Уарча ақыҭан инхоз Лолуаа рҭаацәара ауалԥшьақәа зегьы рҟынтәи рхы иақәиҭитәит. Ҳасан-беи лассы-лассы иаамҭа мҩыԥигон азыхәцәеи ашәуааи рыкәша-мыкәша, русқәеи рыӡбарҭатә усқәеи рыӡбаразы: жәларк ахьынтә даҽа жәларк рахь диасуан, адҵақәеи абжьгарақәеи риҭон, лассы-лассы амш зегьы абас ихигон. Идгьыл аҿы иаанхаз аԥсуаагьы бзиала ҳәа иарҳәарц иааит, дара шьамхык ала рҽыларҟәны имаҭәа аҵыхәа инагәӡон. Аҟәа ақалақь аиӷьтәра иалахәыз, дыруаӡәкын Ҳасан-беи<ref name=":1" />.
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-09 в 13.31.14 035cc34c.jpg|мини|Ҳасан-беи Чачба иқьашана.]]
== Аҭеиҭԥш ==
<blockquote>''Сара дызбеит уаҩы ӷәӷәак иҳасабла, иоура кьаҿын, акәымжәы беиа зшәыз, аҭырқәа асарақь ҳарак зхаз, ҩ-тапанча еиҵыхқәак зкыз, араӡын шьаҭа змоу; акы инапы иакын, амца ацраҵара дазхиан. Ҳасан-беи дыздыруаз аӡәгьы дигәалашәом абарҭ атапанчақәа рыда, ҩынтә аԥсра деиқәзырхаз, уҳәартә данхысуаз давҟьаӡомызт...''<ref name=":1" />
'''''Аборон Ф.Ф. Торнау иҟынтә.'''''</blockquote>''"Аҭауад иааикәыршаны иҟаз иуаа рыбжьара абжьындахыбаҿ даҳԥылеит; ҩынҩажәа-ҩынҩажәижәаба шықәса раҟара зхыҵуаз уаҩы ԥшӡан; исарақь ҟаҵан аҭырқәа шьалла шьацԥшшәыла ишәыз, аилыӷраақәа змаз; ишәҵатәқәа шьақәгылан абырфынтә бжакабала, иҩабжьоу чоуҳала иҟаҵаз, иқәа иҭан ... Икәымжәы ԥштәы ҩажь-иаҵәан; аџьазцәақәа рыҭрахҩақәа - ираӡын; ҵасла, имаҟа иакнаҳан араӡнытә ҭаԥҟарала ирԥшӡаз атапанча ԥшӡа."''
''Дибуа де Монпере иҟынтә''<ref name=":1" />.
== Аҭаацәазаара ==
Ишдыру еиԥш, Ҳасан-беи ҩыџьа аҳәсақәа шимаз, ԥыҭҩык аҳәсақәа злахәыз ауадалықьгьы<ref name=":1" />. Раԥхьатәи иԥҳәыс иан лҭынха – ''аҳкәажә Амаршьанԥҳа'' лакәын<ref name=":0" />. Аҩбатәи иԥҳәыс Тата Начхьоу(Нарџьхьоу)-иԥҳа Инал-иԥҳа лакәын, уи Қьалышь иԥҳәыс, Афизе-ҳаным Инал-иԥҳа лмамида лакәын<ref name=":0" />. Убри аан, аҳиԥа Ҳасан-беи ихатә ԥсҭазаара иадҳәалоу архивтә документқәа рҟны иԥшаан [[Чачба, Манча (Мырзаҟантәи)|Манча Чачба]] иԥҳәыс Қьеҭауан Адианԥҳа лҟнытә, 1815 шықәса жәабранмза 19 рзы аинрал Ртишьчов иахь илыҩҩыз ашәҟәы, уи аҟынтәи еилкаауп лхаҵа иԥсра ашьҭахь, аҳкәажә Қьеҭауан Ҳасан-беи диццарц шылыӡбаз. Аха аинрал Ртишьчев уи лгәазыҳәара дадгылаӡомызт, уи лгәазҭазҵаз ''«Ҳасан-беи бнапы дашьҭоуп, Мырзаҟан ампыҵахаларазы мацара ауп»'' ҳәа<ref name=":1" />. 1819 шықәсазы аҳкәажә Тата лҟынтә диоуеит аԥа Сеиҭ-беи (анаҩс иӡаахра ашьҭахь - Дырмит)<ref name=":1" />.
== Аԥсра ==
Ҳасан-беи иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа ртәы еилкаам. Аусшәҟәқәа ахьҳамоу азы, аҳ Михаил илахьынҵа инапы алакын ҳәа агәра агара азы ҵаҵӷәы иҟоуп. А.В.Пахомов иажәақәа рыла, аҳиԥа Ҳасан-беи<ref name=":1" />:<blockquote>''Ҵабалҟа аурыс аруаа имҩаԥыргоз аекспедициа ду иалахәхарц ирыхәҭаз азы азеиԥш алахәхара иазкны диацәажәарц дызцаз аԥсҳа иҿы зны данеит, ашьҭахь, Ҳасан-беи, Ачадара ақыҭан дшыхынҳәуаз амҩан дааҭгылеит, уа ашҳам ииҭеит ешыратәи анхаҩы Ҳакәыцә Шамба. Абри ашьҭахь Ҵабалҟа ацара илшеит, аурысқәа дрыцхрааит, нас, аҩныҟа, Кьалашәырҟа даныхынҳә, иԥсҭазаара далҵит''<ref name=":1" />''.''</blockquote>
Аҳиԥа Ҳасан-беи инышәынҭраҿы ҭырқәшәала иҭаԥҟоуп аепитафиа, уа иануп:<ref name=":1" /><blockquote>''Иԥсы ахьынӡаҭазгьы еиқәырхара дазааигәахеит''
''Уахгьы-ҽынгьы ибзианы дырԥылон''
''Ауаа, ауаажәларра; закәытә усзуҩцәа рацәоузеи''
''Иманшәаларазы инапы ҩеиҵихит''
''Иԥсы еиқәырхаразы ҳаизаԥхьап афаҭиҳа''
''Ҳасан-беи, Қьалышь-беи иԥа''
''Ҳиџьри = 1838 шықәса<ref name=":4" />''</blockquote>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1786 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1838 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Аҳиԥа Ҳасан-беи Чачба, ма Гасан-беи — аҳ Қьалышь-беии аҳкәажә Рабиа-ҳаными рԥаhttp://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf.
Ахәыҷра
Аҳиԥа Ҳасан-беи — Қьалышь-беии Рабии-ҳаными рԥа иоуп. Ҵабыргны, ҟазшьала иара иашьцәа аӡәгьы диеиԥшымызт. Ауаа ирҳәон, ҟазшьала иан лышҟа дышцаз, Амаршьанаа рахьhttp://apsnyteka.org/file/gumba_m_gasanbey_2012.pdf. Даныхәыҷызгьы егьырҭ ахәыҷқәа дрылукаартә иҟан уаҩы иимбац агәымшәареи имшәареи рыла. Данхәыҷыз инаркны Аслан-беии Ҳасан-беии рҩызара цәырҵит, иӷәӷәахеит. Урҭ ԥсшьара аамҭан зегьы еицыхәмаруан. Урҭ ранацәа рымацара ракәын рыбжьара аидгылара ззымԥшааз, доусы ԥхыӡла аҳс лыҷкәын дылбон.
Аԥсҭазаара
1804 шықәсазы аҳ Қьалышь зықәра наӡахьоу иԥацәа адгьылқәа анапхгаразы ириҭеит. Убарҭ дыруаӡәкын Ҳасан-беи, уи Гәымтәи Агьежьыра напхгарас иоуит. Аха иашьцәа еиҵбацәа иара ихылаԥшра аҵаҟа иҟазарц акәын. 1808 шықәсазы лаҵарамза ҩба рзы Аҟәаҿ дыршьит иабhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY9DKutcEpmsZ6bFJw9Mp3DzuAIgj-F9Z2T0QPIW0z2-XM55oq5xLkTvqT36efhp5wy9drw6bJPOllp5es0nPqWX8E_jR5hahQyNnXSCMcgSkqIHpC4kXXCg_cMXYq6xzbLSBYgjGRmWEHZX50vmodyHqLbMFTMZRJYgNeV1Ta2xp0XqThlkpsEsVSJcKjD4iUOXDfT7IlsvDkON2Fdd26CJhP7W0TbJpRp6IlEFvVL27RBX3_RgP6zoZsin02BMNPpn3RF_Pga2Lg1x_LE6FA-K7GGTYfJTFd104YaVJ1Wprxq8g5jY6su06vC3Ot3mD5hHw4j92ysRB4GWk94PYqG63zkqPn3cnIVyg9Ijs2eCdIITlbWnXFDzMWdWpfsId2qeMlqUHFN4Z10-SkT48qySnoPRhCfjrBBivKFGXFDQVAjVBiKpcYe1f6G-b3WFzRtLDAbDFESQBJm2pePE3oYkEix1jkC1afTGVjiAR2Eilfe5YSZB3wYDCmGNNYB4kqWkAhssYmTi7hTsFx7qc0y2V2hXBOhHHSXfGsjkWTDJfm4dkEStwFr33WEQNGscvLxud_pbhMnZY7lzKlDBcklo3JyyJy4uv3M_T_OnypWic3Nqc0m5i77ceIucLVjnPuTqFbu41rSCfXPeMhYqnvgo_F7ztZeVYD0TJ7NGUAWwvk026k6FuqMAZ9km1TjCt8Q4fcAiwgeORXzp2l4fCp7lCDLtYUZI1as_XqbWCp1qSeBuDdf0X6V3CoWYmHnVBp8y8RLcwbr4kSfE3klLU1oBTAfoiSvt0RGLqcqsWVt2wAMpu9wl08o8h_Q6ZTUJQJHlYkkuvxFwu&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdV9xeDBoVWZIVG50UW1FQTlCQUsyQ3lFQ0FYQWpmMEN4Q1FLU3IyY0VFTzg5OXBBcm80cThjayw,&sign=ac19867173d41df5d09be11190382ce2&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9JXwdL1rlTmmRPlnimzY2Xoj48knocdzuu7VUqAaVI6ddQG0_0xQ_wDEoPiQ31SrKHTPAnDN1HcJtEM0P6DQ58yQQo2_UipMP538C22LwzG1KhDKAyIeEENm5-RCFkgSJbEOgIYNs4u82Up3nDeaZo,&l10n=ru. Аҳс дҟалеит Аслан-беи Чачба. Уи ицхраауан Ҳасан-беии иан Рабиеи. Дук мырҵыкәа, Манча Чачба напхгара зиҭоз аурыс ҟәыра Аҟәа иақәлеит. Усҟан иани иашьеиҵбы Баҭал-беии Аҟәатәи абааҿы иҟан. Сафар-беи урҭ рзы ашасқәа риҭеит, дук мырҵыкәа иоурышьҭит. Уи ажәылара лҵшәадахеит; 1810 шықәсазы Аҟәатәи абаа анырга ашьҭахь, аҳс дҟалеит Сафар-беи, уи иԥа Кәасҭа дшхәыҷыз, 1811 шықәсазы, Ҳасан-беи иахь ааӡаразы дрышьҭит. Абри атәы иҳәоит афранцыз Пол Гибал иҟаиҵаз агәаларшәагаҿы:Сафир-беи иԥа, 7 шықәса зхыҵуаз аҭауад қәыԥш, Кәасҭа-беи зыхьӡыз (Косиҭ-беи ҳәа аԥсуаа иарҳәон), иихигеит, иԥсадгьыл аҵасқәа рыла, раԥхьатәи ашықәсқәа иабшьа Ҳасан-беи иҟны, ааӡара бзиа ахьиоуз. Уажәы иаб иахь дхынҳәуеит (Лыхныҟа)… аҩганкгьы зыхә цәгьоу аҳамҭақәа еимырдуеит, 20 мшы рыҩныҵ-ҟала, ишықәнаго еиԥш аныҳәареи ачаражәреи мҩаԥыргон.Зегьы Ҳасан-беи игәаанагара иазхәыцуан. Усҟантәи аамҭазы Ҳасан-беи Гәымтәи Агьежьыра мацара акәымкәа, Аԥсныгьы нырра ду змаз аҭауадны даан. Сафар-беи еснагь Аԥсны дахьыҟамыз ихы иархәаны, лассы-лассы Ҳасан-беи атәыла анапхгара инапаҿы иааигон. Даараӡа иазгәаҭатәуп абри аус аҿы, Пол Гибал иажәабжь, иџьшьатәыз иблақәа рыла дахцәажәо, иазгәаҭоуп анырра змаз аԥсуа аамсҭара рмилаҭтә еизара аныҟала, аҳ Сафар-беи дахьцәырҵыз, иашьа Ҳасан-беи дицны, аха аҳиԥа Ҳасан-беи иоуп аҭәааҵла ду аҿы инеины амҵан игылаз, уа: ...аиҳабацәа шьоукы еишьҭагыланы изааигәахеит, рышьҭахьҟа рыуаа иаанрыжьны, ҳаҭыр дула иацәажәон, ... Урҭ зегьы, аҭауад ианиацәажәаны, иаразнак ихынҳәон, хара имгакәа егьырҭ аамсҭацәа икәшеит.
Ахҵәара
Жәабранмза 7 1821 шықәсазы, ачымазара иахҟьыны, иԥсҭазаара далҵоит Сафар-беи (Гьаргь II). Адырҩаҽны, жәабранмза 8 азы, 200ҩык ауаа ааигәа иҟаз Ешыратәи ақыҭантәи аилаҩынҭра ҟарҵарц ицеит. Урҭ аурысцәа ргәыԥ иақәлеит, уи иахҟьаны аӡәы дҭахеит, ԥыҭҩыкгьы рхәит. Иара убри ашықәс жәабранмзазы, А.А. Велиаминов, Леуан Адиан иабжьагарала, Сафар-беи (Гьаргь) иԥҳәысеиба, аҳкәажә Ҭамара Адиан, Аԥсны аҳкәажәдус дҟаиҵеит. Уи ашьҭахь Ҳасан-беи Аҟәатәи абааш ахь днарыԥхьоит «аԥсуа усқәа рылацәажәара» - ҳәа ҽыҵгас иҟаҵаны. Гәыҩбарак змамыз Ҳасан-беи дбаандыҩыртәит. Иара убасгьы иуаа, ҩыџьа ҵабалаа, ҳәызбала иршьит. Абас Ҳасан-беи Сибраҟа дахыргеит. Арратә усбарҭа Аԥсны аҩнуҵҟатәи аусқәа ӷәӷәала рҽалагалара ҭауади-аамсҭеи ргәы ԥнажәеит. Ҳасан-беи идгылаҩцәа, хыԥхьаӡара рацәала, аҳкәажә Ҭамара лҟны инеин, ихы дақәиҭыртәырц рҭаххеит. Иҟалаз дацәшәаны, аҳкәажә Ҭамара, ибзианы издыруаз ажәлар рҿы Ҳасан ихаҭара ибзианы ишаҵанакуаз, иаарласны аинрал А.А. Велиаминов иахь, иара убас лашьаиԥа Леуан V Адиан иахь, Ҳасан-беи ихы дақәиҭыртәырц азы дрыҳәон, лԥеиԥш дацәшәаны, насгьы «лабхәанда Ҳасан-беи иҭакра иадҳәаланы, еиҳагьы ауадаҩрақәа ҟалар ҳәа дшәон»https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=омарбей&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc0_O_OXj5_Eor-Y3Ni5PxVX8pcTMVD4MY3e1Od28hHHj-n50nhKfuTJ0n-ZmuPNuj_Hjik10rHhXWHuRiLBq10YJaJ4DInfpH0FZCu3lXxGw&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT3o4QXg5VWlLQWZIVld3d3pJYTk5Yk4zVzVyZlJ1MzVzdmpoQ25rOXpEZTV3RUhtOTB2XzNRNDlhZ3hRbWgxVElxQndJVFVMbFd0dXdoc3hDUWpCRFQyLVN3eW5GN1FEMGpMVTl3XzU0OC1zQ0dmZ1hKdlV0RGlOdkpCSlhia0p6YUFKMnRUNWJINlEsLA,,&sign=c85c0f8f320a287325ccf1fe81bf195e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9ztz1wA1iU8CZW2iYd7CFIhbHCgUCdOHODcu87xvMztoQ2SBOZ1G05OEBdfkwEQyufSSvzL44qF8COUVPiDSuBG2m99C3mwwGSA,,&l10n=ru. Леуан Адиан иахь, аҳкәажә Ҭамар илыҩуан:Аҟәатәи акомендант Ҳасан-беи дбаандаҩитәит. Аԥсуаа уи адагьы ибааԥсуп, уажәшьҭацәҟьа ихагахеит. Иара(Ҳасан-беи) дыргазар, ирҳәоит дара(аԥсуаа), Аԥсны аҟынтә иқәҵны ишцо ҳәа. Сара Қарҭҟа исыҩҩит ақьаад аинрал Велиаминов иахь, уи исгәакьоу Амаан анагара инапы ианысҵеит. Бзиа сыжәбозар, ирзеиӷьышәшьозар сыеҭымцәа абзиара, усҟан ишәышьҭы сашьа Никәала исалам шәҟәы аҟны, шәашәхалагьы ишәыҩҩыз ақьаад, Ҳасан-беи доурышьҭырц азы. Сысалам шәҟәы нарымгар, усҟан, уи ашьҭахь, сара ара сзаанкылом, аҳаҭыр ақәышәҵа, сыжәга наҟ сареи сыеҭымцәеи.1827 шықәсазы лаҵарамзазы Агыртәылантәи Аԥсныҟа дхынҳәит аҳ Михаил. Аҟәа ҳаҭыр дула дрыдыркылеит. Аурыс еибашьыга ӷбақәа амҩаду аҿы ихынҳәра артиллериатә салам ала иазгәеиҭеит. Лыхны (Сук-Су) даннеи, аҳ қәыԥш иаалырҟьаны анхацәа иқәлеит, џьашьахәык ала ауп ианаамҭаз аҳҭнырԥар анааи, хырԥашьа змамыз аԥсра дацәиқәырхара рылшеит. Рҭагылазаашьа еицәамхарц азы иҟалаз ахҭысқәа зегьы рышьҭахь, аҳкәажә Ҭамареи уи лԥа, Аԥсны аҳ Михаили аҳәаратә шәҟәқәа рышьҭит Урыстәылатәи ачынуаа дуқәа рахьhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=гумба%20михаил&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-_y8LbvG8HkTLqYVb0vgTYngqCTw5aMTIRbqGU8p7To3wGzUuVTUevHHlWAB9uJswMs0t8BxE2CV_zeeDCzm0lZSAh7W-_GLRtAwuIFUfyRiT-bl2T9OF47ciT81aiJq1a680mXd2dhQ044S4a8ClFWwWgkCCRyC6MikEBuhHaAQ1CSX2CMzvQjgnNfIT8YSTzu8sgs0N3-XRZ4VtE_ZDOO6d_c99hsVYbv9mqnuplHTuB2X5OBUzUwEEIKSCbXHqIN1rAP1hfNZKG1PIIU2IUorCWRu34haYED-kSAw4Ezplf0aez8_H7SpcT7H_RI5PjG7SqDXmtytIiWpLp7cHsR7KTSSyq9Sp6CyiicU_lHbqIpgLfzkSSpZIERwNRMlxSUQHtUhvS34I2h9M0i3ZTWyuDLcxL5Vl4Fkd6V5YcVLis0b2e-X5IrnL8j7RT7z3W6Xue8yfEc2QWnj1eFLNv0h4lSwgrOPaOcidoELmTznen_t4HaBnoRZDjUNHwhcvhEN3TRXJ0C7tajJLhnO09Qhe_osVjaYucXAuviZ85YCUUL2gPULVDh5QexsiaF2sCoAIOiq2ZF-ioAs6t643MMSeN5SqXKU72EN_2N9T8wour7kNrYyIABaKK18V345Uk0gCb12y9FKa90BsVSPvXSst2qOgvHCYLr6oybp2LA7KNSQQtlGeNeE7v7u4jMUMBgxPinqBK4XEcjLLxoXLPNsCmeSvQtB20Gsit2WwBNc1TRRbGQ2tOxqF_73xzuszbrujSnvEAWzi3jmaUVI5JLdXJCVxaT3By7-pCDPwv0G1z2sPlLPgdg_FRqpd5QajdvuAGan3Adz5NGQsga6cri&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTjJMRVJLekxkVkhXMDdxV01PQmQybTFrNWxBeS1HNmxjc0ZNQVkxeXg3OXN2SDEwaFdvQVUxbXBsY2ZFTW5icDdsMkhISHowaXF0WjhqXzlQRE9WQm4wbzljU19mZHpFT2x4WjYzVUZXLVRpNWl6RDVDNTBVZHpSTzBSQjFhWmNNV25xZFdrbkd5b2lkZFpXV1UxQjhG&sign=2e225bd5d0ede87f8254b3e5e65db093&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zm0Lz8TMFmAK_L-GgzeHcHGM3XCB1EBndvYNYEyzXBvvOr5TV4rUBcaKwVeA5SwV_QEAm_Afqa3JlTn_70w3yd7uDC4SbmQqnRJDpqOelq1RCHInzJgqcOb4uqOIYAA01Q,,&l10n=ru. Урҭ рыҳәарақәа аҭак ҟаиҵеит, адәныҟатәи аусқәа рминистр аграф К.В. Несселроде, уи аинрал И.Ф. Паскевич иахь изыҩҩуеит, 1827 шықәса рашәарамза 4 азы, аҭауад Ҳасан-беи дызҭаркыз, насгьы дызҭаркыз аилкааразы дҵаауеит. Уи иахҟьаны, хара имгакәа, 1828 ашықәс азы, аҭауад Ҳасан-беи Томскынтә иԥсадгьыл ахь ахынҳәразы азин иоуит.
Анаҩстәи иԥсҭазаара
Ҳасан-беи Аԥсныҟа дшыхынҳәызҵәҟьа, иполитикатә ориентациа аҭырқәа аҟынтәи аурыс ахьла иԥсахит. Насгьы ахҵәара ашьҭахь аурысшәа еиҳа еиӷьны еилыскааит. Уи аурыс аиҳабырра дацхраауан Аԥсны аҭынчразы, аха еибашьрада, Сафар-беии Михаили реиԥш акәымкәа. Ҳасан-беи ахҵәара ашьҭахь дышныҟәозгьы хшыҩзышьҭра азутәуп. Кьалашәыр иҟаз иҩны ҭбааҭыцәӡа иҟан; ҵаҟатәи ауада ахәҭак зынӡа иаартын, аанда хәыҷқәа рыла иркын; амҿтәы мардуан аҩны аԥхьа зегьы иаҵанакуаз агалереиахь унанагон. Аҳиԥа аԥхынратә инхарҭа хада Ҵабал акәын, Кәыдры аӡиас хыхьтәи аҩхааҿы, Марыхә ашьха ашьапаҿы. Лассы-лассы иҭаацәа ԥсшьара уахь идәықәиҵон.
Агьежьыра анапхгара аура
Гәыма официалла Аҟәатәи Агьежьыра ҳәа иашьҭан, иара убас, А.Б.Пахомов иҳәашьала, "Ҳасан-беи идгьыл" ҳәа. Аҳиԥа Ҳасан-беи Сибра даныҟаз аамҭазы, аамсҭацәа Ажәанба драндатәи (ҵҟыбынтәи) анхацәа рнапаҿы иааргеит. Даныхынҳә, аамсҭацәа Ажәанба арҭ анхацәа руалԥшьақәа рынагӡара азин ирымпыҵимхит. Аха иара убри аамҭазгьы уалс ирыдиҵеит, урҭ инарываргыланы, Ҵҟыбын ақыҭа рырахә зырҳәуаз ахьчацәа х-аҵәак аџьықәреи, ҩба-ҩба аҩы рыҭара. Уи адагьы, амшаԥ аныҳәа аҽны аамсҭацәа Ажәанба ирыҵанакуаз анхаҩы дарбанзаалак Ҳасан-беии иԥеи Дырмити рҭагылазаашьа зеиԥшраз ала ҳәыск, џьмак, ма акәты рзааргар акәын. Ҳасан дҟәымшәышәны, иҭабуп ҳәа иҳәар илшон. Убас, иашьа еиҵбы Росҭом-беи иааӡаразы аҳамҭа аҳасабала, Уарча ақыҭан инхоз Лолуаа рҭаацәара ауалԥшьақәа зегьы рҟынтәи рхы иақәиҭитәит. Ҳасан-беи лассы-лассы иаамҭа мҩыԥигон азыхәцәеи ашәуааи рыкәша-мыкәша, русқәеи рыӡбарҭатә усқәеи рыӡбаразы: жәларк ахьынтә даҽа жәларк рахь диасуан, адҵақәеи абжьгарақәеи риҭон, лассы-лассы амш зегьы абас ихигон. Идгьыл аҿы иаанхаз аԥсуаагьы бзиала ҳәа иарҳәарц иааит, дара шьамхык ала рҽыларҟәны имаҭәа аҵыхәа инагәӡон. Аҟәа ақалақь аиӷьтәра иалахәыз, дыруаӡәкын Ҳасан-беи.
мини|Ҳасан-беи Чачба иқьашана.
Аҭеиҭԥш
Сара дызбеит уаҩы ӷәӷәак иҳасабла, иоура кьаҿын, акәымжәы беиа зшәыз, аҭырқәа асарақь ҳарак зхаз, ҩ-тапанча еиҵыхқәак зкыз, араӡын шьаҭа змоу; акы инапы иакын, амца ацраҵара дазхиан. Ҳасан-беи дыздыруаз аӡәгьы дигәалашәом абарҭ атапанчақәа рыда, ҩынтә аԥсра деиқәзырхаз, уҳәартә данхысуаз давҟьаӡомызт...
Аборон Ф.Ф. Торнау иҟынтә."Аҭауад иааикәыршаны иҟаз иуаа рыбжьара абжьындахыбаҿ даҳԥылеит; ҩынҩажәа-ҩынҩажәижәаба шықәса раҟара зхыҵуаз уаҩы ԥшӡан; исарақь ҟаҵан аҭырқәа шьалла шьацԥшшәыла ишәыз, аилыӷраақәа змаз; ишәҵатәқәа шьақәгылан абырфынтә бжакабала, иҩабжьоу чоуҳала иҟаҵаз, иқәа иҭан ... Икәымжәы ԥштәы ҩажь-иаҵәан; аџьазцәақәа рыҭрахҩақәа - ираӡын; ҵасла, имаҟа иакнаҳан араӡнытә ҭаԥҟарала ирԥшӡаз атапанча ԥшӡа."
Дибуа де Монпере иҟынтә.
Аҭаацәазаара
Ишдыру еиԥш, Ҳасан-беи ҩыџьа аҳәсақәа шимаз, ԥыҭҩык аҳәсақәа злахәыз ауадалықьгьы. Раԥхьатәи иԥҳәыс иан лҭынха – аҳкәажә Амаршьанԥҳа лакәын. Аҩбатәи иԥҳәыс Тата Начхьоу(Нарџьхьоу)-иԥҳа Инал-иԥҳа лакәын, уи Қьалышь иԥҳәыс, Афизе-ҳаным Инал-иԥҳа лмамида лакәын. Убри аан, аҳиԥа Ҳасан-беи ихатә ԥсҭазаара иадҳәалоу архивтә документқәа рҟны иԥшаан Манча Чачба иԥҳәыс Қьеҭауан Адианԥҳа лҟнытә, 1815 шықәса жәабранмза 19 рзы аинрал Ртишьчов иахь илыҩҩыз ашәҟәы, уи аҟынтәи еилкаауп лхаҵа иԥсра ашьҭахь, аҳкәажә Қьеҭауан Ҳасан-беи диццарц шылыӡбаз. Аха аинрал Ртишьчев уи лгәазыҳәара дадгылаӡомызт, уи лгәазҭазҵаз «Ҳасан-беи бнапы дашьҭоуп, Мырзаҟан ампыҵахаларазы мацара ауп» ҳәа. 1819 шықәсазы аҳкәажә Тата лҟынтә диоуеит аԥа Сеиҭ-беи (анаҩс иӡаахра ашьҭахь - Дырмит).
Аԥсра
Ҳасан-беи иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа ртәы еилкаам. Аусшәҟәқәа ахьҳамоу азы, аҳ Михаил илахьынҵа инапы алакын ҳәа агәра агара азы ҵаҵӷәы иҟоуп. А.В.Пахомов иажәақәа рыла, аҳиԥа Ҳасан-беи:Ҵабалҟа аурыс аруаа имҩаԥыргоз аекспедициа ду иалахәхарц ирыхәҭаз азы азеиԥш алахәхара иазкны диацәажәарц дызцаз аԥсҳа иҿы зны данеит, ашьҭахь, Ҳасан-беи, Ачадара ақыҭан дшыхынҳәуаз амҩан дааҭгылеит, уа ашҳам ииҭеит ешыратәи анхаҩы Ҳакәыцә Шамба. Абри ашьҭахь Ҵабалҟа ацара илшеит, аурысқәа дрыцхрааит, нас, аҩныҟа, Кьалашәырҟа даныхынҳә, иԥсҭазаара далҵит.
Аҳиԥа Ҳасан-беи инышәынҭраҿы ҭырқәшәала иҭаԥҟоуп аепитафиа, уа иануп:Иԥсы ахьынӡаҭазгьы еиқәырхара дазааигәахеит
Уахгьы-ҽынгьы ибзианы дырԥылон
Ауаа, ауаажәларра; закәытә усзуҩцәа рацәоузеи
Иманшәаларазы инапы ҩеиҵихит
Иԥсы еиқәырхаразы ҳаизаԥхьап афаҭиҳа
Ҳасан-беи, Қьалышь-беи иԥа
Ҳиџьри = 1838 шықәса
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1786 шықәсазы ииз
Акатегориа:1838 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
43047 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Саҭеман | Чачба, Саҭеман | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Саҭеман Чачба
|афото=Изображение_WhatsApp_2024-08-10_в_18.17.03_cc295402.jpg
|амаҵура=Аԥсҳа
|инаркны=1630
|рҟынӡа=1650
|абираҟ=Flag of Principality of Abkhazia.jpg
|агерб=Principality of Abkhazia coat of arms.svg
|ацаҳ=Салуман II,<br/>[[Чачба, Баслакәа II|Баслакәа II]]
|аҭынха=Гьаргь I
|ани аби=[[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭо Чачба]]<br/>Шьахьынџьан-ҳаным
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсны]]
|аԥсра арыцхә=[[1650]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсны]]
|ауацәа=[[Чачба-Шервашиӡе, Шәарах|Шәарах Чачба]] (Сорех) (аԥеиԥа/аԥҳалԥа)}}
'''Саҭеман Чачба''' – [[Аԥсны]] аҳцәа руаӡәк (1630-1650)<ref name=":0" />.
== Абиографиа ==
Саҭеман диит Аладатәи Аԥсны [[Чачба, Ԥуҭо|аҳ Ԥуҭо Чачбеи]] иԥшәмаԥҳәыс Шьахьынџьани рҭаацәараҿы<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ажәла=Чиковани|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аоригинал=Род Абхазских князей Шервашидзе|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал|Ашықәс=2007|Адаҟьа=36}}</ref>. 1613 ашықәсазы. [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭо]] иԥшәгарала, Саҭеман иԥҳа [[Чачба, Ҭанури|Ҭанури]] (Дераџьан), Агыртәыла аҳ [[Адиан, Леуан II|Леуан Адиан]] диҳәит<ref name=":0" />. 1628 ашықәс азы Леуан Ҭанури дишьуеит, уи ашьҭахь ''[[Ҩажәижәабашықәсатәи аибашьра]]'' алагоит<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ажәла=Кәакәасқьыр|Ахьӡ=Ирина|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых 5-9|Аоригинал=История Абхазии 5-9|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=история%20абхазии%205-9&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8XpIugs6x-EXeWDwMbpp6yl5uzm2AUEaXY4KqSrjI29-6_yM7QuJAoPPoX4Q_MpVo0M7MouEcng6kW-wgfyOq4WbSEoZAefWuRiA1HyNnJTCgcZVHxpHiyh5SBuGlaoXLKyPr5iaHSjeRvpkvku6rvpkweRXL8pylp6-vvIg6ae5mWevNz2tk09nP8jjqTU7rOceal4fYoyAwyylSN584dsjgTkiw_ViUtAzA37Z4pX6Qm2qKbRLC7Q7qMkUEpRkG-Re-bbp8zsLpK9z4Ix-u0axTwYAtMY_QlKUwpuKjGpKNEvRoi_O0YReka2pWr3mQfesNmljPnbQYyC3FHr4akRXr-Zvnu2K6DZInItCB134xsJLx6uTYWrZwP6tVsIkWqN3tCugl8mr1wfX0ZvNm_YkmST9cY3EVtOGiCWL83fGuhJORVjn_9zP4nb_80miSzs1BiFj9Sqrc-rq-DIg1vpcAUEdqIkLZ7tLADHweK7udN6tFcggxFd5P3LF50qC4rwS6J7lvj8y9T44UMIXPSOOqgoLkZqiqQ92SgNI37FhIx42fEmzC3zwJes-MxgoJwHnEeck0vnCQTKYRvtwLXDScGx2Kdv26ZptpqDCV85yvRqETr5MjLZynYv23TA4mjgK-ergvNarVZl4Z4GI-Z-dTpCLckzty6zTDuk8k80xAab9k5uwhnEPVxv3zr1GBtqx5ssUlinFxtIgvhb0JClgeD2zZGYehG222V56rvUjoy7BSB7RBUhzbeWolTkg4qDpuNpk9zZg6XhktpvYAE0R8yYmpCg1zNsUeLN-syPVrLZZG38dPwANAu23bmEvNkXDwa4R1m_SZ_cOyUEzO-erPfbdiJMbTE3pvWUj_jum2fJJLUlocWfvpoYbjPJUyPpsZsWya0wASMV5FRrcgw44u7I-U3bn4,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDlmX00zSG5YX0ZvOUtsaktWTmJRaXlLQ0ZnY1d3MV94dmsyQzd3QUpPZkQxR0U1czNaM2gyUjRUSExWbzQyRmkwVlBFRWxfMkVwR1dCVWNOLWQ0ODE1SVhoVGtXV1pQVDYyVWxQUHIzS3Y2QzBJMVVkcGJuOVdKSDRXdHdseld3LA,,&sign=e9ac83e62cc5dc56f61f857176385ed6&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxByvxVL2OBPWuk24skRW8vkwli8cDo9VhOi4Qk-7SsFq0_Q18mzmEAB0n2Peiw4RQStGTkCdS0Mhll9mOhOFHCuz3PhqJHSUpMXHL195iC7nSLmAk42ox9fRQ,,&l10n=ru|Ашықәс=2010|Аҭыԥ=Аҟәа}}</ref>. 1630 ашықәс азы [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭо]] ихы хырҵәоит. Уи ашьҭахь Саҭеман иашьцәеи иареи еидгылоит. Урҭ рыла иалагоит ''х-мчрак'' — Ԥсҳак иакәымкәа, хҩык Аԥсҳацәа анапхгара ҟазҵо: Салуман II, [[Чачба, Баслакәа II|Баслакәа II]], иара Саҭеман ихаҭа. Иара ихаан Италиатәи амиссионер Қристофор де Кастелли Аԥсуа Аҳра даҭааит, егьырҭ ауаа реиԥш. 1650 ашықәсазы Саҭеман иԥсҭазаара далҵит, иԥа Гьаргь диҭынхеит<ref name=":0" />.
== Аҭаацәазаара ==
Саҭеман иҭаацәараҿ иит:
* [[Чачба, Гьаргь I|Гьаргь]] (?-1670) – Аҩадатәи Аԥсны аҳ (1650-1670) шш.<ref name=":0" />
* Зегнаҟ (?-1700) – Аҩадатәи Аԥсны аҳ (1670-1680), Аԥсҳа иаҳасабла (1680-1700).<ref name=":0" />
* [[Чачба, Ҭанури|Ҭанури]] (?-1628) – аҳԥҳа, Агыртәылатәи аҳ Леуан иԥҳәыс (1613-1628).<ref name=":0" /><ref name=":1" />
==Азгәаҭақәа==
[[Акатегориа:II-тәи азқьышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1650 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Саҭеман Чачба – Аԥсны аҳцәа руаӡәк (1630-1650).
Абиографиа
Саҭеман диит Аладатәи Аԥсны аҳ Ԥуҭо Чачбеи иԥшәмаԥҳәыс Шьахьынџьани рҭаацәараҿы. 1613 ашықәсазы. Ԥуҭо иԥшәгарала, Саҭеман иԥҳа Ҭанури (Дераџьан), Агыртәыла аҳ Леуан Адиан диҳәит. 1628 ашықәс азы Леуан Ҭанури дишьуеит, уи ашьҭахь Ҩажәижәабашықәсатәи аибашьра алагоит. 1630 ашықәс азы Ԥуҭо ихы хырҵәоит. Уи ашьҭахь Саҭеман иашьцәеи иареи еидгылоит. Урҭ рыла иалагоит х-мчрак — Ԥсҳак иакәымкәа, хҩык Аԥсҳацәа анапхгара ҟазҵо: Салуман II, Баслакәа II, иара Саҭеман ихаҭа. Иара ихаан Италиатәи амиссионер Қристофор де Кастелли Аԥсуа Аҳра даҭааит, егьырҭ ауаа реиԥш. 1650 ашықәсазы Саҭеман иԥсҭазаара далҵит, иԥа Гьаргь диҭынхеит.
Аҭаацәазаара
Саҭеман иҭаацәараҿ иит:
Гьаргь (?-1670) – Аҩадатәи Аԥсны аҳ (1650-1670) шш.
Зегнаҟ (?-1700) – Аҩадатәи Аԥсны аҳ (1670-1680), Аԥсҳа иаҳасабла (1680-1700).
Ҭанури (?-1628) – аҳԥҳа, Агыртәылатәи аҳ Леуан иԥҳәыс (1613-1628).
Азгәаҭақәа
Акатегориа:II-тәи азқьышықәсазы ииз
Акатегориа:1650 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
43083 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гатине-Анжу | Гатине-Анжу | '''Гатинеи-Анжу рыҩны''' ({{lang-fr|Maison de Gâtinais-Anjou}}) — мамзаргьы де Шато-Лондон рыҩны ({{lang-fr|Maison de Château-Landon}}) — ибеиоу францызтәи ҭаацәароуп, урҭ рхаҭарнакцәа ракәын Анжу, Мен, Тур, иара убас Нормандиеи Британиеи ргерцегцәа. Ингелгерингцәа рыҩны еицны, Гатинет-Анжу рыҩны лассы-лассы еидҵоуп ''Анжу Актәи Аҩны'' ҳәа (францызла: Première maison d'Anjou)[1]. XII-тәи ашәышықәсазы, аҩны ҩ-хәҭакны еиҟәшеит - аиҳабыи, Плантагенетцәа рдинастиа ҳәа еиҳа еицырдыруаз, урҭ рхаҭарнакцәа Англиа акралцәа ракәын, аиҵбыи, рхаҭарнакцәа Иерусалимтәи Акралраҿы аҳра руан.
== Гатине-Анжу ==
Анаҩстәи ашьҭрақәа рыла, рхыбаҩ Бушар иакәын, уи Гатине аграф, Жоффруа II Ферреоль (д. 1043/1045) иаб. Аха раԥхьатәи ахыҵхырҭақәа рҿы Бушар зыхьӡыз Гатинаи аграф иаҳасабла ихьӡ ҳәаӡам, иахьатәи аҵарауаа Бушар абжьаратәи аамҭақәа рзы иҟаз ашьҭраҭҵааҩцәа иҟарҵаз алегенда ҳәа ирыԥхьаӡоит. Ииашаҵәҟьаны, Жоффруа II иаб Гуго џьу Перш иакәын, уи аграф Фулкуа џьу Перш иԥеиҵбы иакәын. Гуго ԥҳәысс дигеит Обри II де Макон иԥҳа Беатрис, Жоффруа I, Гатинетәи аграф иԥҳәысеиба, уи абзоурала иԥа Жоффруа Гатине ҭынхас дҟалеит, аграф Обри Абӷаџьыҟә данԥсы ашьҭахь. Ари аҭаацәалазаара шьақәдыргылеит 1028 шықәсазы лаҵарамза 26 азы иҟаҵаз акт ала, уи рнапы аҵарҩит Обри имаҳә, Гатине аграф Гуго, иара убасгьы Парижтәи аԥсқәабаз Франкон. Гуго, аграфцәа изхьыԥшыз Блуа аҭаацәараҿ диит, у аамҭазы Гатине аграфцәа рхаҭа Капетингцәа рҳьыԥшцәа ракәын.
== Аҭоурых ==
Жоффруа II Ферреол (д. 1043/1045) иашьа гәакьа Обри данԥсы ашьҭахь 1028/1030 азы, Гатине аграфс дҟалеит. Анжуитәи аграф Жоффрои II Мартел иаҳәшьа Ирменгарда дицынхара иабзоураны, Жоффрои Ферреол Анжуитәи аграфцәа дырҩызахеит. Иԥа еиҳабы, Жоффруа III Аԥаҵа зҿоу (1040-1096/1097), иаб иҭыԥан иҟаз, иара убасгьы Анжуи Тури аграфрақәа ҭынхас иоуит, 1060 шықәсазы иабшьа данԥсы ашьҭахь, аха Мен аграфра анапхгара аиқәырхара илымшеит, избанзар Нормандиатәи агерцог, Вилгелм, ари аграфра инапаҿы иааигеит.
Аха 1067 ашықәсазы Жоффруа адинмаҵзыҩра даҿагылеит, уи азы далырцеит, иашьеиҵбы Фулк IV Решин дықәгылеит (1043—1109), иаб иԥсра ашьҭахь иоуит Сентож, уи 1061 ашықәсазы, импыҵихит агерцог Аквитаниатәи Гилом VIII, насгьы асиниорра Виие. Уи иахҟьаны, Жоффруа дырбаандыҩыртәит, анаҩс 1068 азы Фулк иашьа дықәигеит, иҭыԥ аанкыланы, иԥсы ҭанаҵы абахҭаҿы дҭан. Францызтә акрал Филипп I ититул азхаҵаразы, Фулк акрал инапы ианиҵеит аграфра Гатине.
Фулк IV имчра арӷәӷәара иҿагылаз ихьыԥшцәа рырҭынчразы иҽазишәеит, иара убасгьы 1066 ашықәсазы Англиа акралс иҟалаз Вилгелм Аиааирага диҿагыларц азы аҩызцәа рыԥшааразы. Иаҳра анҵәамҭазы, иҿагылаз иԥаеиҳаб Жоффрук IV Мартел (1066 шықәсазы дыԥсит) дицны амчра еицырзеиԥшхар акәхеит.
Фулк IV иԥеиҵбы, Фулк V Ақәыԥш, 1109 ашықәсазы иҭыыԥ иҭынхеит, иаб иҿагылаз ақәгылаҩцәа рҭынчра илшеит, иара убасгьы имазарақәа иазирҳаит, Ментәи аграфра ҭынхас измаз аԥҳәысс дахааигаз абзоурала, аха уи иахҟьаны Англиа акрали Генрихи I Франциа акрали Лиудовики VI рыбжьара иҽанираалоит, анаҩс аҵыхәтәантәи Фулк иган алихит, уи аза асенешал имаҵура иоуит. Анаҩс, иара зныкымкәа Фландриатәи аграфраҿы иҟаз аҭынхатә аимакқәа дрылахәын. 1128 ашықәсазы Фулк илшеит иԥа еиҳабы Жоффруа V Аԥшӡа, Англиа акрал Генрих I иԥҳа, ԥҳәысс дигара илшеит, уи аҭаацәалазаара абзоурала, анаҩс Жоффруа Нормандиа иоуит, насгьы иԥа еиҳабы Генрих (ԥхьаҟатәи Генрих II) Англиа акрал дҟалеит, насгьы Англиаҿ, Плантагенетцәа рдинастиа ршьаҭаркҩы иакәны дҟалеит.
1129 азы Фулк V Анжу аграфра иԥа Жоффруа V ииҭеит, иара ихаҭа Иерусалимтәи акрал Болдуин II иԥҳа, Мелисенде ԥҳәысс дигеит, насгьы Иерусалимтәи Акралрахь нхара диасит, уаҟа 1131 азы аҳратә титул иоуит. Аҭаацәалазаара аҟынтәи иааит аҭаацәара Иерусалимтәи аҟәша, уи 1185 ашықәсазы аҳ Болдуин IV Ацәазҩара змоу данԥсы ашьҭахь акралцәа рышьҭраҿы инҵәеит, аҳәса рышьҭраҿы 1206 ашықәсазы акралԥҳәыс Изабелла данԥсы ашьҭахь инҵәеит.
== Алитература ==
* ''Семёнов И. С.'' Европейские династии: Полный генеалогический справочник / Научный редактор Е. И. Карева, О. Н. Наумов. Вступительная статья О. Н. Наумов. — <abbr>М.</abbr>: ООО «Издательство Энциклопедия», ООО «Издательский дом ИНФРА-М», 2006. — 1104 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 5-94802-014-2</nowiki>.
* ''Settipani C..'' Les vicomtes de Châteaudun et leurs alliés // ''Settipani C.; Keats-Rohan, Katharine S. B.'' Onomastique et Parenté dans l’Occident médiéval. — Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 2000. — <nowiki>ISBN 1-900934-01-9</nowiki>.
* ''Saint Phalle, Édouard de.'' Les comtes de Gâtinais aux X<sup>e</sup> et XI<sup>e</sup> siècle // ''Settipani C.; Keats-Rohan, Katharine S. B.'' Onomastique et Parenté dans l’Occident médiéval. — Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 2000. — P. 230—246. — <nowiki>ISBN 1-900934-01-9</nowiki>.
[[Акатегориа:Гатине-Анжу| ]] | Гатинеи-Анжу рыҩны () — мамзаргьы де Шато-Лондон рыҩны () — ибеиоу францызтәи ҭаацәароуп, урҭ рхаҭарнакцәа ракәын Анжу, Мен, Тур, иара убас Нормандиеи Британиеи ргерцегцәа. Ингелгерингцәа рыҩны еицны, Гатинет-Анжу рыҩны лассы-лассы еидҵоуп Анжу Актәи Аҩны ҳәа (францызла: Première maison d'Anjou)[1]. XII-тәи ашәышықәсазы, аҩны ҩ-хәҭакны еиҟәшеит - аиҳабыи, Плантагенетцәа рдинастиа ҳәа еиҳа еицырдыруаз, урҭ рхаҭарнакцәа Англиа акралцәа ракәын, аиҵбыи, рхаҭарнакцәа Иерусалимтәи Акралраҿы аҳра руан.
Гатине-Анжу
Анаҩстәи ашьҭрақәа рыла, рхыбаҩ Бушар иакәын, уи Гатине аграф, Жоффруа II Ферреоль (д. 1043/1045) иаб. Аха раԥхьатәи ахыҵхырҭақәа рҿы Бушар зыхьӡыз Гатинаи аграф иаҳасабла ихьӡ ҳәаӡам, иахьатәи аҵарауаа Бушар абжьаратәи аамҭақәа рзы иҟаз ашьҭраҭҵааҩцәа иҟарҵаз алегенда ҳәа ирыԥхьаӡоит. Ииашаҵәҟьаны, Жоффруа II иаб Гуго џьу Перш иакәын, уи аграф Фулкуа џьу Перш иԥеиҵбы иакәын. Гуго ԥҳәысс дигеит Обри II де Макон иԥҳа Беатрис, Жоффруа I, Гатинетәи аграф иԥҳәысеиба, уи абзоурала иԥа Жоффруа Гатине ҭынхас дҟалеит, аграф Обри Абӷаџьыҟә данԥсы ашьҭахь. Ари аҭаацәалазаара шьақәдыргылеит 1028 шықәсазы лаҵарамза 26 азы иҟаҵаз акт ала, уи рнапы аҵарҩит Обри имаҳә, Гатине аграф Гуго, иара убасгьы Парижтәи аԥсқәабаз Франкон. Гуго, аграфцәа изхьыԥшыз Блуа аҭаацәараҿ диит, у аамҭазы Гатине аграфцәа рхаҭа Капетингцәа рҳьыԥшцәа ракәын.
Аҭоурых
Жоффруа II Ферреол (д. 1043/1045) иашьа гәакьа Обри данԥсы ашьҭахь 1028/1030 азы, Гатине аграфс дҟалеит. Анжуитәи аграф Жоффрои II Мартел иаҳәшьа Ирменгарда дицынхара иабзоураны, Жоффрои Ферреол Анжуитәи аграфцәа дырҩызахеит. Иԥа еиҳабы, Жоффруа III Аԥаҵа зҿоу (1040-1096/1097), иаб иҭыԥан иҟаз, иара убасгьы Анжуи Тури аграфрақәа ҭынхас иоуит, 1060 шықәсазы иабшьа данԥсы ашьҭахь, аха Мен аграфра анапхгара аиқәырхара илымшеит, избанзар Нормандиатәи агерцог, Вилгелм, ари аграфра инапаҿы иааигеит.
Аха 1067 ашықәсазы Жоффруа адинмаҵзыҩра даҿагылеит, уи азы далырцеит, иашьеиҵбы Фулк IV Решин дықәгылеит (1043—1109), иаб иԥсра ашьҭахь иоуит Сентож, уи 1061 ашықәсазы, импыҵихит агерцог Аквитаниатәи Гилом VIII, насгьы асиниорра Виие. Уи иахҟьаны, Жоффруа дырбаандыҩыртәит, анаҩс 1068 азы Фулк иашьа дықәигеит, иҭыԥ аанкыланы, иԥсы ҭанаҵы абахҭаҿы дҭан. Францызтә акрал Филипп I ититул азхаҵаразы, Фулк акрал инапы ианиҵеит аграфра Гатине.
Фулк IV имчра арӷәӷәара иҿагылаз ихьыԥшцәа рырҭынчразы иҽазишәеит, иара убасгьы 1066 ашықәсазы Англиа акралс иҟалаз Вилгелм Аиааирага диҿагыларц азы аҩызцәа рыԥшааразы. Иаҳра анҵәамҭазы, иҿагылаз иԥаеиҳаб Жоффрук IV Мартел (1066 шықәсазы дыԥсит) дицны амчра еицырзеиԥшхар акәхеит.
Фулк IV иԥеиҵбы, Фулк V Ақәыԥш, 1109 ашықәсазы иҭыыԥ иҭынхеит, иаб иҿагылаз ақәгылаҩцәа рҭынчра илшеит, иара убасгьы имазарақәа иазирҳаит, Ментәи аграфра ҭынхас измаз аԥҳәысс дахааигаз абзоурала, аха уи иахҟьаны Англиа акрали Генрихи I Франциа акрали Лиудовики VI рыбжьара иҽанираалоит, анаҩс аҵыхәтәантәи Фулк иган алихит, уи аза асенешал имаҵура иоуит. Анаҩс, иара зныкымкәа Фландриатәи аграфраҿы иҟаз аҭынхатә аимакқәа дрылахәын. 1128 ашықәсазы Фулк илшеит иԥа еиҳабы Жоффруа V Аԥшӡа, Англиа акрал Генрих I иԥҳа, ԥҳәысс дигара илшеит, уи аҭаацәалазаара абзоурала, анаҩс Жоффруа Нормандиа иоуит, насгьы иԥа еиҳабы Генрих (ԥхьаҟатәи Генрих II) Англиа акрал дҟалеит, насгьы Англиаҿ, Плантагенетцәа рдинастиа ршьаҭаркҩы иакәны дҟалеит.
1129 азы Фулк V Анжу аграфра иԥа Жоффруа V ииҭеит, иара ихаҭа Иерусалимтәи акрал Болдуин II иԥҳа, Мелисенде ԥҳәысс дигеит, насгьы Иерусалимтәи Акралрахь нхара диасит, уаҟа 1131 азы аҳратә титул иоуит. Аҭаацәалазаара аҟынтәи иааит аҭаацәара Иерусалимтәи аҟәша, уи 1185 ашықәсазы аҳ Болдуин IV Ацәазҩара змоу данԥсы ашьҭахь акралцәа рышьҭраҿы инҵәеит, аҳәса рышьҭраҿы 1206 ашықәсазы акралԥҳәыс Изабелла данԥсы ашьҭахь инҵәеит.
Алитература
Семёнов И. С. Европейские династии: Полный генеалогический справочник / Научный редактор Е. И. Карева, О. Н. Наумов. Вступительная статья О. Н. Наумов. — М.: ООО «Издательство Энциклопедия», ООО «Издательский дом ИНФРА-М», 2006. — 1104 с. — 1000 экз. — ISBN 5-94802-014-2.
Settipani C.. Les vicomtes de Châteaudun et leurs alliés // Settipani C.; Keats-Rohan, Katharine S. B. Onomastique et Parenté dans l’Occident médiéval. — Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 2000. — ISBN 1-900934-01-9.
Saint Phalle, Édouard de. Les comtes de Gâtinais aux Xe et XIe siècle // Settipani C.; Keats-Rohan, Katharine S. B. Onomastique et Parenté dans l’Occident médiéval. — Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 2000. — P. 230—246. — ISBN 1-900934-01-9. |
43082 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Плантагенетцәа | Плантагенетцәа | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Плантагенетцәа
|даҽа ахьӡ={{lang-fr|Plantagenêt}}, {{lang-en|Plantagenets}}
|афото=Royal arms of England.svg
}}
'''Плантагенетцәа''' ({{lang-fr|Plantagenêt}}, {{lang-en|Plantagenets}}) — [[Франциа]] хылҵшьҭра змоу аҳцәа рдинастиа ауп, [[Гатине-Анжу]] аҩны аҟәшақәа иреиуоуп, урҭ рмазара хадақәа ([[Анжу аграфра]]) раԥхьаӡа [[Франциа]] иҟан, аха анаҩс акырӡа рҽырҭбааит.
Уи иахҟьаны, Плантагенетцәа [[Англиа Аҳра|Англиа]] (1154–1399), [[Нормандиа|Нормандиеи]] (1144–1204, 1346–1360, 1415–1450), иара убас [[Гаскон|Гаскониеи]] [[Гиен|Гиени]] (1153–1453) рнапхгаҩцәаҩны иҟалеит. Аха 1206 шықәсазы, Франциатәи аҳцәеи дареи реибашьрақәа раан, Плантагенетцәа мчыла [[Анжу аграфра|Анжутәи аграфра]] Франциа иарҭарц акәхеит.
== Ахылҵшьҭра ==
Плантагенетцәа [[Гатине-Анжу]] афранцыз ҭауадцәа рҭаацәара иаҵанакуеит. Анаҩстәи ашьҭрақәа рыла, уи рхыбаҩ Бушар, [[Гатине аграф]], дызҭынхаз аԥа [[Жоффруа II Ферреол]] (д. 1043/1045). Аха раԥхьатәи ахыҵхырҭақәа рҿы Бушар ихьӡала [[Гатине аграф]] иаҳасабла иӡбахә ҳәаӡам, иахьатәи аҵарауаа Бушар абжьаратәи аамҭақәа рзы иҟаз ашьҭраҭҵааҩцәа иҟарҵаз алакә ҳәа ирыԥхьаӡоит. Ииашаҵәҟьаны, [[Жоффруа II Ферреол|Жоффруа II]] иаб [[Гуго џьу Перш]] иакәын, уи аграф [[Фулкуа џьу Перш]] иԥеиҵбы иакәын. Гуго ԥҳәысс дигеит [[Обри II|Обри II де Макон]] иԥҳа Беатрис, Жоффруа I, Гатинтәи аграф иԥҳәысеиба, уи абзоурала иԥа Жоффруа Гатин ҭынхас иоуит, граф [[Обри Абӷаџьыҟә]] данԥсы ашьҭахь. Ари аҭаацәалазаара шьақәдыргылеит 1028 шықәсазы лаҵарамза 26 азы иҟаҵаз акт ала, уи инапы аҵарҩит Обри имаҳә, Гатинаи Гуго, иара убасгьы Парижтәи аԥсқәабаз Франкон. Гуго ҩыџьа иԥацәа Жоффруеи Летои ашаҳаҭцәа реиԥш рыӡбахә ҳәоуп. Гуго, аграф ихьыԥшыз аҭаацәа Блуа, рҭаацәараҿы диит, Гатинаи аграфцәа Капетингаа рхьыԥшцәа ракәын. [[Аграфцәа де Блуа|Блуа]] аҩни Анжу аҩни еиӷацәан 10-тәи - 12-тәи ашәышықәсақәа рзы, убри аҟнытә Плантагенетцәа (Гуго ихылҵшьҭрақәа) рхылҵшьҭраа аҵәахра рҽазыркон.
Жеффруа II Ферреол (д. 1043/1045) еижьыку иашьа Обри данԥсы ашьҭахь 1028/1030 ш-азы, Гатинаис аграфс дҟалеит. Анжутәи аграф [[Жоффруа II Мартел]] иаҳәшьа Ирменгард дицынхара иабзоураны, Жеффруа Ферреол Анжутәи аграфцәа дырҩызахеит, иара ихылҵшьҭрақәа, Ингелгерингтәи адинастиа анҵәамҭазы, Анжутәи аграфцәаны иҟалеит.
Жеффруа Ферреол иԥеиԥа-иԥа, [[Жоффруа V Плантагенет|Жоффруа V]], иемблема ҳәа иман адрок ашәҭ, убри аҟнытә ахьӡҵас "Плантагенет" иоуит - алатин ажәақәа planta ("аҵиаа") рҟынтәи, насгьы алатин бызшәала адрок - genista. Англиа акрал [[Генрих I (Англиа акрал)|Генрих I]] иԥҳа [[Матилда (Англиа акралԥҳәыс)|Матилдеи]] иареи рҭаацәалазаара бзиа иабзоураны, Жоффруа англыз акралра ҭынхас дҟалеит. Жоффруеи Матилдеи рыҷкәын, [[Генрих II Плантагенет|Генрих II]], 1153 шықәсазы Матилдеи [[Стефан (Англиа акрал)|Стефан Блуастәии]] ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, Плантагенетцәа рҟынтә актәи Англиа акралс дҟалеит (1154-1189), уи иақәшәоз адинастиа ахыбаҩ.
== Атерминологиа ==
=== Плантагенетцәа ===
Раԥхьаӡа Плантагенет ҳәа зхы зыхьӡызҵаз 15-тәи ашәышықәсазы, [[Ричард Плантагенет, 3-тәи агерцог Иорктәи|Иорктәи 3-тәи агерцог, Ричард Иорктәи]] иоуп. Плантегенест (мамзаргьы ''Plante Genest'') 12-тәи ашәышықәсазы Анжутәи аграф Жоффруа V ихьӡҵас акәын. Еилкаам [[Ричард I Алымгәы|Ричард]] ари ахьӡ зиалихыз, иҟалап, [[Агәил цәаԥшьи ашкәакәеи реибашьрақәа|Агәилқәа реибашьраан]] Жеффруа V иаб иҟынтәи иҭынхара азгәеиҭарц ахьиҭахыз азы акәзар.
Жоффруа ихылҵшьҭрақәа зегьы рзы ахьӡ "Плантагенет" ахархәара иҟалеит, еицырдыруа анаҩстәи [[Тиудорцәа]] рдинастиа аан, иҟалап [[Ричард I Алымгәы|Ричард]] иԥеиԥа-иԥа [[Генрих VIII Тиудор|Генрих VIII]] изакәантәра ахьиҭаз азы акәзаргьы<ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#CITEREFWagner2001</ref>. XVII-тәи ашәышықәса аҵыхәтәаны, ари ахьӡ аҭоурыхҭҵааҩцәа рыбжьара ахархәара иалагеит<ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#CITEREFKeefe2008</ref>.
=== Анжуицәа ===
Анжуицәа (англыз бызшәала: Angevins /ˈændʒɪvɪnz/; “Анжу аҟынтә”) — акралтәи аҭаацәара, францызтә хылҵшьҭраа змаз, 12-13 ашә. Англиа анапхгара азыруаз. Англиаҿ Анжуитәи акралцәа ракәын [[Генрих II Плантагенет|Генрихи II]], [[Ричард I Алымгәы|Ричарди I]], [[Иоанн Адгьылдаратә|Иоанни]]. 10 шықәса ирылагӡаны, 1144 ашықәс инаркны, ҩыџьа аграфцәа Анжуицәа, Франциантә, Жоффруа иԥа, ԥхьаҟатәи Генрих II, Мраҭашәаратәи Европаҿы Анжуитәи аимпериа ҳәа изышьҭаз адгьыл дуӡӡа рнапы ианырҵеит, уи аамҭа кьаҿк иалагӡаны иҟан, 80 шықәса раҟара. Ари аполитикатә еилазаара структурала еиԥшымызт уаанӡатәи Нормантәи аҳәынҭқаррақәеи, анаҩстәи Плантагенетцәеи рҳәынҭқарреи рҟны.
Аҟазшьарба "Анжутәи" англыз ҭоурыхҭҵаараҿы ахархәара амоуп акралцәа рзы, урҭгьы Анжуитәи аграфцәа ракәын - Генрих II инаиркны - Жоффруеи Матилдеи рышьҭрақәа; абри ахьӡ рыҭоуп рышьҭрақәеи урҭ напхгара ахьрымаз аамҭеи: 12-тәи ашәышықәса агәҭантәи 13-тәи ашәышықәса алагамҭанӡа. Уи адагьы, ари ахьӡ ахархәара амоуп Анжу аграфра аҭыԥантәи иааз ахьыԥшымцәа зегьы рзы. Аҟазшьарба "Анжуитәы" егьырҭ Анжуитәи аграфцәеи агерцегцәеи рзыгьы ахархәара амоуп, урҭ рҟны иҟоуп хҩык кралцәа изхылҵыз, Иерусалим аҳра зуаз рабиашьеиԥацәа, насгьы адинастиақәа рышьақәыргыларазы атитулқәа рыҭаз Франциатәи аҳҭынратә ҭаацәара иаҵанакуаз, урҭ Капетингцәа рыҩни Анжуаҿ, насгьы рыҩни Валуаҿ ракәын<ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#cite_note-автоссылка254-5</ref>.
Аҭоурыхҭҵааҩцәа рыбжьара еиқәымшәара ҟалеит: раԥхьатәи акрал-плантагенет Генрих III (1216–1272 рзы аҳра иуан) ҳәа зыԥхьаӡои Плантагенети Ангевинцәеи рыбжьара еиԥшымзаарак зымбои, убри аҟнытә Генрих II (1133–1189) раԥхьатәи акрал-плантагенет изыԥхьаӡои<ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#CITEREFBlockmans,_Hoppenbrouwers2014</ref><ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#cite_note-7</ref><ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#cite_note-8</ref><ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#cite_note-9</ref>.
==Алитература==
*Агамов А. М. Плантагенеты. // Династии Европы 400-2016: Полная генеалогия владетельных домов.. — М.: URSS, 2017. — С. 82—88. — 1120 с. — ISBN 978-5-9710-3935-8.
*Семёнов И. С. Европейские династии: Полный генеалогический справочник / Научный редактор Е. И. Карева, О. Н. Наумов. Вступительная статья О. Н. Наумов. — М.: ООО «Издательство Энциклопедия», ООО «Издательский дом ИНФРА-М», 2006. — 1104 с. — 1000 экз. — ISBN 5-94802-014-2.
*Дэн Джонс. Плантагенеты. Короли и королевы, создавшие Англию / Пер. с англ. Г. *Бородиной. — М.: Альпина нон-фикшн, 2021. — 686 p. — ISBN 978-5-00139-079-4.
*Settipani C.. Les vicomtes de Châteaudun et leurs alliés // Settipani C.; Keats-Rohan, Katharine S. B. Onomastique et Parenté dans l’Occident médiéval. — Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 2000. — ISBN 1-900934-01-9.
*Blockmans, Wim. Introduction to Medieval Europe, 300–1500 / Wim Blockmans, Mark Hoppenbrouwers. — 2nd. — Routledge, 2014. — ISBN 978-1317934257.
*Gillingham, John. Doing Homage to the King of France // Henry II: New Interpretations. — Boydell Press, 2007a. — P. 63–84. — ISBN 978-1-84383-340-6.
*Gillingham, John. Historians without Hindsight: Coggshall, Diceto and Howden on the Early Years of John's Reign // King John: New Interpretations. — Boydell & Brewer, 2007. — P. 1–26. — ISBN 978-0851157368.
*Gillingham, John. Richard Coeur de Lion: Kingship, Chivalry, and War in the Twelfth Century. — Hambledon Press, 1994. — ISBN 978-1-85285-084-5.
*Gillingham, John. The Angevin Empire. — Arnold, 2001. — ISBN 0-340-74115-5.
*Keefe, Thomas K (2008). "Henry II (1133–1189)". Oxford Dictionary of National Biography (online ed.). Oxford University Press.
*Plant, John S (2007). "The Tardy Adoption of the Plantagenet Surname". Nomina. 30: 57—84. ISSN 0141-6340.
*Power, Daniel. Henry, Duke of the Normans (1149/50-1189) // Henry II: New Interpretations. — Boydell Press, 2007. — P. 85–128. — ISBN 978-1-84383-340-6.
*Wagner, John. Encyclopedia of the Wars of the Roses. — ABC-CLIO, 2001. — ISBN 1-85109-358-3.
*Warren, W. L. King John. — Methuen, 1991. — ISBN 0-413-45520-3.
*Warren, W. L. Henry II. — Yale. — Yale University Press, 2000. — ISBN 978-0-300-08474-0.
*Warren, Wilfred Lewis. King John, Revised Edition. — University of California Press, 1978. — ISBN 0-520-03643-3.
*Saint Phalle, Édouard de. Les comtes de Gâtinais aux Xe et XIe siècle // Settipani C.; Keats-Rohan, Katharine S. B. Onomastique et Parenté dans l’Occident *médiéval. — Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 2000. — P. 230—246. — ISBN 1-900934-01-9.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Плантагенетцәа]] | Плантагенетцәа (, ) — Франциа хылҵшьҭра змоу аҳцәа рдинастиа ауп, Гатине-Анжу аҩны аҟәшақәа иреиуоуп, урҭ рмазара хадақәа (Анжу аграфра) раԥхьаӡа Франциа иҟан, аха анаҩс акырӡа рҽырҭбааит.
Уи иахҟьаны, Плантагенетцәа Англиа (1154–1399), Нормандиеи (1144–1204, 1346–1360, 1415–1450), иара убас Гаскониеи Гиени (1153–1453) рнапхгаҩцәаҩны иҟалеит. Аха 1206 шықәсазы, Франциатәи аҳцәеи дареи реибашьрақәа раан, Плантагенетцәа мчыла Анжутәи аграфра Франциа иарҭарц акәхеит.
Ахылҵшьҭра
Плантагенетцәа Гатине-Анжу афранцыз ҭауадцәа рҭаацәара иаҵанакуеит. Анаҩстәи ашьҭрақәа рыла, уи рхыбаҩ Бушар, Гатине аграф, дызҭынхаз аԥа Жоффруа II Ферреол (д. 1043/1045). Аха раԥхьатәи ахыҵхырҭақәа рҿы Бушар ихьӡала Гатине аграф иаҳасабла иӡбахә ҳәаӡам, иахьатәи аҵарауаа Бушар абжьаратәи аамҭақәа рзы иҟаз ашьҭраҭҵааҩцәа иҟарҵаз алакә ҳәа ирыԥхьаӡоит. Ииашаҵәҟьаны, Жоффруа II иаб Гуго џьу Перш иакәын, уи аграф Фулкуа џьу Перш иԥеиҵбы иакәын. Гуго ԥҳәысс дигеит Обри II де Макон иԥҳа Беатрис, Жоффруа I, Гатинтәи аграф иԥҳәысеиба, уи абзоурала иԥа Жоффруа Гатин ҭынхас иоуит, граф Обри Абӷаџьыҟә данԥсы ашьҭахь. Ари аҭаацәалазаара шьақәдыргылеит 1028 шықәсазы лаҵарамза 26 азы иҟаҵаз акт ала, уи инапы аҵарҩит Обри имаҳә, Гатинаи Гуго, иара убасгьы Парижтәи аԥсқәабаз Франкон. Гуго ҩыџьа иԥацәа Жоффруеи Летои ашаҳаҭцәа реиԥш рыӡбахә ҳәоуп. Гуго, аграф ихьыԥшыз аҭаацәа Блуа, рҭаацәараҿы диит, Гатинаи аграфцәа Капетингаа рхьыԥшцәа ракәын. Блуа аҩни Анжу аҩни еиӷацәан 10-тәи - 12-тәи ашәышықәсақәа рзы, убри аҟнытә Плантагенетцәа (Гуго ихылҵшьҭрақәа) рхылҵшьҭраа аҵәахра рҽазыркон.
Жеффруа II Ферреол (д. 1043/1045) еижьыку иашьа Обри данԥсы ашьҭахь 1028/1030 ш-азы, Гатинаис аграфс дҟалеит. Анжутәи аграф Жоффруа II Мартел иаҳәшьа Ирменгард дицынхара иабзоураны, Жеффруа Ферреол Анжутәи аграфцәа дырҩызахеит, иара ихылҵшьҭрақәа, Ингелгерингтәи адинастиа анҵәамҭазы, Анжутәи аграфцәаны иҟалеит.
Жеффруа Ферреол иԥеиԥа-иԥа, Жоффруа V, иемблема ҳәа иман адрок ашәҭ, убри аҟнытә ахьӡҵас "Плантагенет" иоуит - алатин ажәақәа planta ("аҵиаа") рҟынтәи, насгьы алатин бызшәала адрок - genista. Англиа акрал Генрих I иԥҳа Матилдеи иареи рҭаацәалазаара бзиа иабзоураны, Жоффруа англыз акралра ҭынхас дҟалеит. Жоффруеи Матилдеи рыҷкәын, Генрих II, 1153 шықәсазы Матилдеи Стефан Блуастәии ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, Плантагенетцәа рҟынтә актәи Англиа акралс дҟалеит (1154-1189), уи иақәшәоз адинастиа ахыбаҩ.
Атерминологиа
Плантагенетцәа
Раԥхьаӡа Плантагенет ҳәа зхы зыхьӡызҵаз 15-тәи ашәышықәсазы, Иорктәи 3-тәи агерцог, Ричард Иорктәи иоуп. Плантегенест (мамзаргьы Plante Genest) 12-тәи ашәышықәсазы Анжутәи аграф Жоффруа V ихьӡҵас акәын. Еилкаам Ричард ари ахьӡ зиалихыз, иҟалап, Агәилқәа реибашьраан Жеффруа V иаб иҟынтәи иҭынхара азгәеиҭарц ахьиҭахыз азы акәзар.
Жоффруа ихылҵшьҭрақәа зегьы рзы ахьӡ "Плантагенет" ахархәара иҟалеит, еицырдыруа анаҩстәи Тиудорцәа рдинастиа аан, иҟалап Ричард иԥеиԥа-иԥа Генрих VIII изакәантәра ахьиҭаз азы акәзаргьыhttps://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#CITEREFWagner2001. XVII-тәи ашәышықәса аҵыхәтәаны, ари ахьӡ аҭоурыхҭҵааҩцәа рыбжьара ахархәара иалагеитhttps://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#CITEREFKeefe2008.
Анжуицәа
Анжуицәа (англыз бызшәала: Angevins /ˈændʒɪvɪnz/; “Анжу аҟынтә”) — акралтәи аҭаацәара, францызтә хылҵшьҭраа змаз, 12-13 ашә. Англиа анапхгара азыруаз. Англиаҿ Анжуитәи акралцәа ракәын Генрихи II, Ричарди I, Иоанни. 10 шықәса ирылагӡаны, 1144 ашықәс инаркны, ҩыџьа аграфцәа Анжуицәа, Франциантә, Жоффруа иԥа, ԥхьаҟатәи Генрих II, Мраҭашәаратәи Европаҿы Анжуитәи аимпериа ҳәа изышьҭаз адгьыл дуӡӡа рнапы ианырҵеит, уи аамҭа кьаҿк иалагӡаны иҟан, 80 шықәса раҟара. Ари аполитикатә еилазаара структурала еиԥшымызт уаанӡатәи Нормантәи аҳәынҭқаррақәеи, анаҩстәи Плантагенетцәеи рҳәынҭқарреи рҟны.
Аҟазшьарба "Анжутәи" англыз ҭоурыхҭҵаараҿы ахархәара амоуп акралцәа рзы, урҭгьы Анжуитәи аграфцәа ракәын - Генрих II инаиркны - Жоффруеи Матилдеи рышьҭрақәа; абри ахьӡ рыҭоуп рышьҭрақәеи урҭ напхгара ахьрымаз аамҭеи: 12-тәи ашәышықәса агәҭантәи 13-тәи ашәышықәса алагамҭанӡа. Уи адагьы, ари ахьӡ ахархәара амоуп Анжу аграфра аҭыԥантәи иааз ахьыԥшымцәа зегьы рзы. Аҟазшьарба "Анжуитәы" егьырҭ Анжуитәи аграфцәеи агерцегцәеи рзыгьы ахархәара амоуп, урҭ рҟны иҟоуп хҩык кралцәа изхылҵыз, Иерусалим аҳра зуаз рабиашьеиԥацәа, насгьы адинастиақәа рышьақәыргыларазы атитулқәа рыҭаз Франциатәи аҳҭынратә ҭаацәара иаҵанакуаз, урҭ Капетингцәа рыҩни Анжуаҿ, насгьы рыҩни Валуаҿ ракәынhttps://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#cite_note-автоссылка254-5.
Аҭоурыхҭҵааҩцәа рыбжьара еиқәымшәара ҟалеит: раԥхьатәи акрал-плантагенет Генрих III (1216–1272 рзы аҳра иуан) ҳәа зыԥхьаӡои Плантагенети Ангевинцәеи рыбжьара еиԥшымзаарак зымбои, убри аҟнытә Генрих II (1133–1189) раԥхьатәи акрал-плантагенет изыԥхьаӡоиhttps://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#CITEREFBlockmans,_Hoppenbrouwers2014https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#cite_note-7https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#cite_note-8https://ru.wikipedia.org/wiki/Плантагенеты#cite_note-9.
Алитература
Агамов А. М. Плантагенеты. // Династии Европы 400-2016: Полная генеалогия владетельных домов.. — М.: URSS, 2017. — С. 82—88. — 1120 с. — ISBN 978-5-9710-3935-8.
Семёнов И. С. Европейские династии: Полный генеалогический справочник / Научный редактор Е. И. Карева, О. Н. Наумов. Вступительная статья О. Н. Наумов. — М.: ООО «Издательство Энциклопедия», ООО «Издательский дом ИНФРА-М», 2006. — 1104 с. — 1000 экз. — ISBN 5-94802-014-2.
Дэн Джонс. Плантагенеты. Короли и королевы, создавшие Англию / Пер. с англ. Г. *Бородиной. — М.: Альпина нон-фикшн, 2021. — 686 p. — ISBN 978-5-00139-079-4.
Settipani C.. Les vicomtes de Châteaudun et leurs alliés // Settipani C.; Keats-Rohan, Katharine S. B. Onomastique et Parenté dans l’Occident médiéval. — Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 2000. — ISBN 1-900934-01-9.
Blockmans, Wim. Introduction to Medieval Europe, 300–1500 / Wim Blockmans, Mark Hoppenbrouwers. — 2nd. — Routledge, 2014. — ISBN 978-1317934257.
Gillingham, John. Doing Homage to the King of France // Henry II: New Interpretations. — Boydell Press, 2007a. — P. 63–84. — ISBN 978-1-84383-340-6.
Gillingham, John. Historians without Hindsight: Coggshall, Diceto and Howden on the Early Years of John's Reign // King John: New Interpretations. — Boydell & Brewer, 2007. — P. 1–26. — ISBN 978-0851157368.
Gillingham, John. Richard Coeur de Lion: Kingship, Chivalry, and War in the Twelfth Century. — Hambledon Press, 1994. — ISBN 978-1-85285-084-5.
Gillingham, John. The Angevin Empire. — Arnold, 2001. — ISBN 0-340-74115-5.
Keefe, Thomas K (2008). "Henry II (1133–1189)". Oxford Dictionary of National Biography (online ed.). Oxford University Press.
Plant, John S (2007). "The Tardy Adoption of the Plantagenet Surname". Nomina. 30: 57—84. ISSN 0141-6340.
Power, Daniel. Henry, Duke of the Normans (1149/50-1189) // Henry II: New Interpretations. — Boydell Press, 2007. — P. 85–128. — ISBN 978-1-84383-340-6.
Wagner, John. Encyclopedia of the Wars of the Roses. — ABC-CLIO, 2001. — ISBN 1-85109-358-3.
Warren, W. L. King John. — Methuen, 1991. — ISBN 0-413-45520-3.
Warren, W. L. Henry II. — Yale. — Yale University Press, 2000. — ISBN 978-0-300-08474-0.
Warren, Wilfred Lewis. King John, Revised Edition. — University of California Press, 1978. — ISBN 0-520-03643-3.
Saint Phalle, Édouard de. Les comtes de Gâtinais aux Xe et XIe siècle // Settipani C.; Keats-Rohan, Katharine S. B. Onomastique et Parenté dans l’Occident *médiéval. — Oxford: Linacre College, Unit for Prosopographical Research, 2000. — P. 230—246. — ISBN 1-900934-01-9.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Плантагенетцәа |
43103 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адиан,_Леуан_II | Адиан, Леуан II | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Леуан II Адиан|даҽа ахьӡ=|амаҵура=Агыртәыла аҳ (амҭавари)|инаркны=1611|рҟынӡа=1657|аԥхьа иҟаз=Манча I|аҭынха=Липарит III|аира арыцхә=1591|аира аҭыԥ=Гыртәыла аҳра|аԥсра арыцхә=1657|аԥсра аҭыԥ=Гыртәыла аҳра|ани аби=Манча I
Несҭан-Дереџьан|аԥҳәыс=1) Ҭанури Чачба
2) Дереџьан Чилаӡе|ахәыҷқәа=аԥацәа: Алықьсандр, Манча, Гул
аԥҳацәа: Зира, Зилихана|афото ахҵара=ლევან II დადიანი}}
'''Леван II Дадиани''' ({{lang-ka|ლევან II დადიანი}}; [[1591]] — [[1657]]) — Агыртәыла аҳ (мҭавар) (1611-1657).
== Абиографиа ==
=== Ахылҵшьҭра ===
Уи Агыртәыла аҳ Манчеи I (1590-1611) раԥхьатәи иԥшәмаԥҳәыси Несҭан-Дареџьани рыҷкәын иакәын.
=== Аҭаацәазаара ===
Раԥхьаӡа Леуан ԥҳәысс дигеит Аладатәи Аԥсны аҳ [[Чачба, Ԥуҭо |Ԥуҭо Чачба]] имоҭа — Ҭанури (? - 1628). Ари аҭаацәалазаара иит ҩыџьа ахшара, рыхьӡқәа ҳзымдырӡо, ианхәыҷыз иԥсхьоу. Аҩбатәи иҭаацәара далалеит Дареџьан (? - 1639), аҭауад [[Чилаӡе, Рованоз|Рованоз Чилаӡе]] иԥҳа (раԥхьатәи лҭаацәараҿы иабшьа [[Липартиани, Гьаргь|Гьаргь Липартиани]] дицын). Ари аҭаацәалазаараҿы ииз:
* Алықьсандр, аҳра ҭынха (? - 1657). Уи ԥҳәысс диман Ҟабарда аҳ Алегуки Шогенуков иԥҳа (1624-1653). Урҭ ԥак дрыман, ихьӡ еилкаам, ды шхәыҷыз дыԥсит.
* Мана (? - 1640), аҭауад
* Гәыл, аҭауад
* Зира, аҳкәажә
* Зилихана (? - 1640), аҳкәажә
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1591 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1657 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Адианаа]]
[[Акатегориа:Гыртәыла аҳцәа]] | Леван II Дадиани (; 1591 — 1657) — Агыртәыла аҳ (мҭавар) (1611-1657).
Абиографиа
Ахылҵшьҭра
Уи Агыртәыла аҳ Манчеи I (1590-1611) раԥхьатәи иԥшәмаԥҳәыси Несҭан-Дареџьани рыҷкәын иакәын.
Аҭаацәазаара
Раԥхьаӡа Леуан ԥҳәысс дигеит Аладатәи Аԥсны аҳ Ԥуҭо Чачба имоҭа — Ҭанури (? - 1628). Ари аҭаацәалазаара иит ҩыџьа ахшара, рыхьӡқәа ҳзымдырӡо, ианхәыҷыз иԥсхьоу. Аҩбатәи иҭаацәара далалеит Дареџьан (? - 1639), аҭауад Рованоз Чилаӡе иԥҳа (раԥхьатәи лҭаацәараҿы иабшьа Гьаргь Липартиани дицын). Ари аҭаацәалазаараҿы ииз:
Алықьсандр, аҳра ҭынха (? - 1657). Уи ԥҳәысс диман Ҟабарда аҳ Алегуки Шогенуков иԥҳа (1624-1653). Урҭ ԥак дрыман, ихьӡ еилкаам, ды шхәыҷыз дыԥсит.
Мана (? - 1640), аҭауад
Гәыл, аҭауад
Зира, аҳкәажә
Зилихана (? - 1640), аҳкәажә
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1591 шықәсазы ииз
Акатегориа:1657 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Адианаа
Акатегориа:Гыртәыла аҳцәа |
43097 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Ҭанури | Чачба, Ҭанури | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Аҳкәажә Ҭанури Чачба
|афото=Ҭанури.jpg
|даҽа ахьӡ=Аҳкәажә Ҭанури Адиан
|аира арыцхә=[[1600]]
|аԥсра арыцхә=[[1628]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Гыртәыла аҳратәра]]
|адин=[[Ақьырсианра]]
|ахаҵа=<br/>[[Адиан, Леуан II |Леуан II Адиан ]]
|ахәыҷқәа=ҩыџьа ахәыҷқәа
}}
'''Аҳкәажә Ҭанури''' — Аҳкәажә ма ''дедобал'' (1613-1628), еицырдыруа Агыртәыла аҳ - [[Адиан, Леуан II|Леуан II Адиан]] иԥҳәыс<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Чкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рашьҭра.|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}</ref>.
== Абиографиа ==
Ҭанури диит ажәафтәи ашәышықәса 90-тәи ашықәсқәа раан, мамзаргьы ажәибжьтәи ашәышықәса алагамҭазы, [[Аԥсны]], аҭауад [[Чачба, Саҭеман|Саҭеман Чачба]] иҭаацәараҿы<ref name=":0" />. 1613 ашықәс азы Агыртәыла аҳ [[Адиан, Леуан II|Леуан Адиан]] ԥҳәысс дигеит<ref name=":0" />. Уи ҟаҵан еигәылацәаз аҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара аҭынчра ҟаларц азы. Акатоликтә миссионер Ламберти излеиҳәо ала, Ҭанури:<ref name=":0" />
''«...Лыԥсабаратә ԥшӡара адагьы, лыжәла зху аҳәсаа ишрықәнагахо аҟазшьа бзиақәа зегьы лыман: аӡахра, аԥхьара, аҩра, агәыҭбаара, аҳаҭырқәҵара рҿы лара лзы еиԥшыз дыҟамызт, убри аҟынтә лаҳаракыра лтәылаҿы инхоз ауаа, лалзы, ргәы хыҭхыҭуан».''<ref name=":0" />
Ҭанури ҩыџьа аԥацәа лыхшеит, аха урҭ рхәыҷраан иԥсит<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=леван%20дадиани&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkff_Oy8lHgVp-cm4yCK8lO1AyN28AYAa4jMcQsPuY--Ns0aRXq8_zhp0gPw8BW16Vt-fzMslOqtQpkTt2gdbpkCoF5rFW3Evwgcp4XXrN3ZNUP4f2b0s5ahe-5gQGkcKGupfgrDrzMu3KIetxNALN1kG5pYujN2bY-NqeQhGJfmTeg85XfeeIy8x8y6kmpvUQUjLmC8CKukFOrT-6jsiMIgnKhKf1qYcCUWVo7XEEkq3MHDFBrGcPZWo3jXUA8bcZ20S24NqqAnpDRKWq993HYu-YhcHUyzBZCY9DFcYcHcZtTZ7pGA_AVbxuKb4KlSY2TcuMm6fXlfdxfZweW4pJvdua7zw5abGoX3_X8PPxNXFsKB_wwDcEM_QPIAtdzuR2nAyl3XJh68jG-aqSp6Jb4pzUr3DipXwdBupGFEv78U4MhmxA9nCsfwg-zl0bj4PUHoHfZgUUOvXlkOrcsYGTmVKY4uEw_zWnNnGTUwEcXRZL3-0pgEo_5rgi6vzc9-36CF11D4D9enzQGDiQ9ee-z0bxn-poZDPk6lIKny-9HhS2M6rDQAy1P7j9uqhexJWZWzg6uMO0EFpcLBlMoI-VvH2MTwU1AGdEo9jTu1GD3IRTCOL43CGIvuYK7Z_jdt9L6BLTFU0RkjICqysDMj_DEA-dWTqpnLlnnAyFwhCOP58CUZA460DUitZ6S2HxvXMsvxBf8PkZki_xpdNz_WO4cVKtwcJfudyYNj8lanXLT4veCyNCMItGV1YwBRpFbQYzUPIspMbeIrw3DDnEgu9ZFle4VeQGp-YcWCNtTXxqBh-rKhh_63cvnlmyC8vz9n2ETUTjl8_DWOH0Qcsn2k6Q7NGzdRxXwAOK4VF5ujL2e8DEG1kdJl5dhE5R5mB9lUeaiH6CXaXvlel_pzb3AGygLw5YvMpXi9vU_-UxAzkYPAj2fshQg0k_yo5ZZB00rfWVtzZTR2HpiL0pHZwXUnX3R4iA4-65egMKH3A7T-qtLUj7SE4ebnW3HISxJsXQcYnC0Ra7NIQPkIx&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLT0NPazNBeGdvejlHSnV5VW5CdU90dHdEY2x6dWtveEFESk9VanUzdUFrallSeWhRekRXQm1UdUhJSENHakFORXZmYnFldFdIMEJpTzZ5cHNQRzlHdjBqd0RaRmFjQjhBei1Xa0RxdTczeVRPMW1TejFJeU40TUtQYUc4NGlHZWJBLA,,&sign=7d575ce6aa35d243a3cdf1ce1e6ac073&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9ziuKJWA1AQwq2kAcw1kaPja3saM3aLZu355l_dWdABO2mCgCdaF6SUba88YxMxifrbvreTyPHHuogGRpIjsTx9iv2-CXg066KbJljG41IeFpV81ODzAL3CrBx3A3KJtbNcvQBoYiEIhS&l10n=ru|Ажәла=Лакоба|Ахьӡ=Станислав|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Алашара|Ашықәс=1991|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых.}}</ref>. Хара имгакәа Ҭанури лахь агәеицәыхьшәашәахара аирԥшо далагеит. [[Адиан, Леуан II|Леуан]] бзиа дибеит Дереџьан, иабшьа иԥҳәыс. Леуан раԥхьа маӡала, нас аргамала иԥҳәыс диӷалатит. Абар ари зегь збоз А. Ламберти ишиҳәо:
''"...уи аамҭазы, аҳ, Липартиант иԥҳәыс лахь абзиабара даналанахалаз, игәҭакы аҽызишәра данаҿыз, даҽаӡәы иԥҳәыс, аҳкәажә, длеиҽырбон, насгьы иԥхашьоу хымҩаԥгашьала лара длеизааигәахеит. Уи ивизир, илаҩ - Папониа иакәын..."''<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1913|Ажәла=Ламберти|Ахьӡ=Арканџьело|Азхьарԥш=https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FD1PpihUHDwjti4%2B8ld5VXRegzRXdVgZqEhsx0FQEldg%3D&name=lamberti_opisanie_kolhidy_nazyvaemoi_teper_mingreliey_zapiski_imp_odessk.obschestva_t10_1877.pdf&nosw=1|Аҭыԥ=Урыстәыла|Астатиа ахьӡ=Кьалӷьҭа ахҳәаа, иахьатәи Гыртәыла.}}</ref>
== Аԥсра ==
Иара убри А. Ламберти излеиҳәо ала, уи атәы анеилылкаа, Леуан лԥынҵа хҵәаны, арреи лареи еиманы, Ԥуҭо (Танури лабду) иахь ддәықәлеит, уа даанижьит<ref name=":2" />. Насгьы уи ашьҭахь зныкымкәа аԥсуаа Леуан иахь ақьырауаҩ ддәықәырҵон. Ҭанури дыԥсит 1628 ашықәс азы. Иҟалап рыцҳа, ахьаа лзымчҳакәа, дыԥсызар.
== Азгәаҭқәа ==
[[Акатегориа:16-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1628 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]]
<references /> | Аҳкәажә Ҭанури — Аҳкәажә ма дедобал (1613-1628), еицырдыруа Агыртәыла аҳ - Леуан II Адиан иԥҳәыс.
Абиографиа
Ҭанури диит ажәафтәи ашәышықәса 90-тәи ашықәсқәа раан, мамзаргьы ажәибжьтәи ашәышықәса алагамҭазы, Аԥсны, аҭауад Саҭеман Чачба иҭаацәараҿы. 1613 ашықәс азы Агыртәыла аҳ Леуан Адиан ԥҳәысс дигеит. Уи ҟаҵан еигәылацәаз аҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара аҭынчра ҟаларц азы. Акатоликтә миссионер Ламберти излеиҳәо ала, Ҭанури:
«...Лыԥсабаратә ԥшӡара адагьы, лыжәла зху аҳәсаа ишрықәнагахо аҟазшьа бзиақәа зегьы лыман: аӡахра, аԥхьара, аҩра, агәыҭбаара, аҳаҭырқәҵара рҿы лара лзы еиԥшыз дыҟамызт, убри аҟынтә лаҳаракыра лтәылаҿы инхоз ауаа, лалзы, ргәы хыҭхыҭуан».
Ҭанури ҩыџьа аԥацәа лыхшеит, аха урҭ рхәыҷраан иԥсит. Хара имгакәа Ҭанури лахь агәеицәыхьшәашәахара аирԥшо далагеит. Леуан бзиа дибеит Дереџьан, иабшьа иԥҳәыс. Леуан раԥхьа маӡала, нас аргамала иԥҳәыс диӷалатит. Абар ари зегь збоз А. Ламберти ишиҳәо:
"...уи аамҭазы, аҳ, Липартиант иԥҳәыс лахь абзиабара даналанахалаз, игәҭакы аҽызишәра данаҿыз, даҽаӡәы иԥҳәыс, аҳкәажә, длеиҽырбон, насгьы иԥхашьоу хымҩаԥгашьала лара длеизааигәахеит. Уи ивизир, илаҩ - Папониа иакәын..."
Аԥсра
Иара убри А. Ламберти излеиҳәо ала, уи атәы анеилылкаа, Леуан лԥынҵа хҵәаны, арреи лареи еиманы, Ԥуҭо (Танури лабду) иахь ддәықәлеит, уа даанижьит. Насгьы уи ашьҭахь зныкымкәа аԥсуаа Леуан иахь ақьырауаҩ ддәықәырҵон. Ҭанури дыԥсит 1628 ашықәс азы. Иҟалап рыцҳа, ахьаа лзымчҳакәа, дыԥсызар.
Азгәаҭқәа
Акатегориа:16-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1628 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
43109 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Леуан_II | Леуан II | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Леуан II
|даҽа ахьӡ=Леуан II Аԥснытәи
|афото=Leon II of Abkhazia.jpg
|амаҵура2=Аԥсны аҳ
|абираҟ2=Flag of Abasgeti.svg
|инаркны2=[[767]]
|рҟынӡа2=[[787]]
|аԥхьа иҟаз2=[[Леуан I]]
|аҭынха2=<small>787 ш. Леуан атитул Аԥсҳа идикылеит</small>
|амаҵура=Аԥсҳа
|абираҟ=Flag of Abasgeti.svg
|инаркны=[[787]]
|рҟынӡа=[[811]]
|аԥхьа иҟаз=атитул ашьақәырӷәӷәара
|аҭынха=[[Феодоси II]]
|аира арыцхә=[[750]]
|аԥсра арыцхә=[[811]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Қәҭешь]]
|ани аби=[[Константин II Абазгтәи]], N.N|ахәыҷқәа=[[Феодоси II]], [[Дырмит II]], [[Гьаргь I]]
}}
'''Леуан II''' — 12-тәи Аԥсны аҳ (767-787) иара убас актәи Аԥсҳа (787-811)<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2000|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Денис|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2891-chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳацәа рыхроника.|Аҭыԥ=Москва}}</ref>.
== Абиографиа ==
Леуан Константин II Абазгтәи уи иԥшәмаԥҳәыси Џьырымҳан-ҳаными рыҷкәын иакәын<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2012|Ажәла=Амаршьан|Ахьӡ=Витали|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2967-Amarshan_V_Apskha_2012.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳа|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Аԥсуа ҳәынҭ. ҭыжьырҭа}}</ref>. 767 ашықәсазы, иабшьа Леуан I данԥсы ашьҭахь, Аԥсуа аҭауадра даҭынхеит<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2012|Ажәла=Кәакәасқьыр|Ахьӡ=Ирина|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=история%20абхазии%205%209%20класс&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkQ-WhP4AORfFFPJL04F1jzcc59bV5WA2t6Vt8R0QJAfVUzpPClUyP-GlBM4EXxhNRh07iUbr9Ow5DrLGHL9wFGw1Bk6W0EgTM-3NtHd00r7Q9uDWdDNCNwkOWqdj_PahXkbET1XUH6pYicGf9gCuG9czcR6XBSbQppBto_e4r6WVYzl7yh8nXXYCrstyUFLeyr1pQUj29--4FC_COGdPghoyRw0iuPpUgv8H7JZvI_P76ZBlUg7sTFXfAVLGICeHcDeSMXsf5ES1ovTW8o3ry3fSqcuGIhZ6Kajg2i3WqBiRw_6tfUjpez8wxxBfSHt3OHD2yZVWdjmhafLmA7pudIYg7geiNeIQCDA4lfHVyheIa-xcH4X5U83t-8T4SrrCalHCdSxP0m1Yv5BHAnwx6pvXqRHf7CMghlMgAVtMudk6anLrqfUDnJLIkKGNnKXvAgb6VIxfMVq3SbhrbN5mM8IzAFOYzlrE_ruiC2QIILHrRP6Gq2V_kNHhhr-2Q4JJru5J1f3NnBbpCLJot-AUPQTF-82DyZYzMh990lJF_cBIxghSI39ok6WKHAnig38PMZ7jR1TPQDMfJkOvc_J1r0TMcuPiYmBCUMmVN3eHq3-tz5WcSjeqDKcW1vMYBcXx96pZxjHgx4-43Ii2tR7O9CQ4X0angayoqNKMj-a9nc4K4uOiG8YGbhMeX8wCXc9zNdpfuohYxexXyZtUKErk2dk5oNErw5h8gmwoNwN0oLQYI3tqBv6tCgHu_bczx8p-ra0ZBp7DL2QYU-3ytLkhHQomiXQ2Wx5xBcmn6JoTaztcUXZIskQdaVv_l0yRS3Geu3i-1ShXiHAOrgWuOnxFsNMGJTkB0vehYCkK45_x4bufPAViZOkV49qChaDEsZvjbU4fbIXhdGUvfedemoHPA2WitttBuyDk3QKcHLLfKkEEgiQ3y-2vhInSrLarzrO_stPitbzFQvehr1dqoYD_CvcIM84PH9VZ0NDXo0KYk0R0ZQ16jeSSapfUEH9lY0ySJdaWRMk5ny8cJtA1NnaGizIBxfCbG0YS0w,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDlmX00zSG5YX0ZvOUtsaktWTmJRaXlLQ0ZnY1d3MV94dmsyQzd3QUpPZkQxR0U1czNaM2gyUjRUSExWbzQyRmkwVlBFRWxfMkVwR1dCVWNOLWQ0ODFkSUJocG95ZWJhOEZpVFFnNUFER19KUEdxMzRwNnB0Q0FqRlFHc1NBb3NZLA,,&sign=22f5607e6db227ca035e6ae7cacfdfe6&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxByvxVL2OBPWuk24skRW8vkwli8cDo9VhOi4Qk-7SsFq0_Q18mzmEAB0n2Peiw4RQStHml5qicCEZfG9SZhI2o9MOkBHcztlmsY_SMkmRNKjJRmnfKl2YO9L-D-CTL8DJGOA4Zdngru323KtUZ2ZmfwCAw1pB69feqW&l10n=ru|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=}}</ref>. Аҳраура даналага, аҳазарцәа иҭынхацәа рҟынтә адгылара ду иоуит. Аамҭа зегьы Леуан иҭахын Византиеи адҵара. 787 шықәсазы, Ҳазартәи Аҳаканра иҟанаҵаз адгылара ихы иархәаны, Византиа дадҵеит<ref name=":1" />. Иара убри ашықәсан Аԥсны Аҳра шьақәиргылеит, ''"Аԥсҳа"'' ҳәа атитулгьы игеит ''"аԥсуаа раҳ"'' ҳәа иаанагоит<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2015|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2911-bgazhba_lakoba_istoria_abkhazii_10_11_klassy_2015.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых 10-11|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=АҲә Аҵареи анаукеи рминистрра|Ажәла1=Лакоба|Ахьӡ1=Станислав|Ахьӡ2=Олег|Ажәла2=Бӷажәба}}</ref>.
806 шықәсазы аҳҭнықалақь [[Анаҟәаԥиа]] аҟынтәи [[Қәҭешь]]ҟа ииаигеит, аҭынхацәа ирзааигәаратә еиԥш<ref name=":2" />. 811 шықәсазы, дыԥсит аԥсҳа Леуан II. Уи ихаҭыԥан аԥсҳас дҟалоит иԥеиҳабы [[Феодоси II|Феодо-си II]]<ref name=":0" />.
=== Аҭаацәара. ===
Леуан идырым аҳкәажә ԥҳәысс диман. Аха В. Амаршьан ироман "Аԥсҳа" аҟны Леуан иԥшәмаԥҳәыс ''“Хьҵыс”'' лыхьӡуп, анырра ду змаз Ҵабалтәи аҭауад Амаршьан иԥҳа ҳәа лыхьӡиҵоит<ref name=":1" />. Ари аҭаацәалазаараҿы иит<ref name=":0" />:
* [[Феодоси II|аҳиԥа Феодоси]] - ԥхьаҟатәи Аԥсҳа (811-837)<ref name=":0" />
* [[Дырмит II|аҳиԥа Дырмит]] - ԥхьаҟатәи Аԥсҳа (837-872)<ref name=":0" />
* [[Гьаргь I|аҳиԥа Гьаргь]] - ԥхьаҟатәи Аԥсҳа (872-878)<ref name=":0" />
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:750 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:811 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсҳацәа]]
[[Акатегориа:Ачаа]] | Леуан II — 12-тәи Аԥсны аҳ (767-787) иара убас актәи Аԥсҳа (787-811).
Абиографиа
Леуан Константин II Абазгтәи уи иԥшәмаԥҳәыси Џьырымҳан-ҳаными рыҷкәын иакәын. 767 ашықәсазы, иабшьа Леуан I данԥсы ашьҭахь, Аԥсуа аҭауадра даҭынхеит. Аҳраура даналага, аҳазарцәа иҭынхацәа рҟынтә адгылара ду иоуит. Аамҭа зегьы Леуан иҭахын Византиеи адҵара. 787 шықәсазы, Ҳазартәи Аҳаканра иҟанаҵаз адгылара ихы иархәаны, Византиа дадҵеит. Иара убри ашықәсан Аԥсны Аҳра шьақәиргылеит, "Аԥсҳа" ҳәа атитулгьы игеит "аԥсуаа раҳ" ҳәа иаанагоит.
806 шықәсазы аҳҭнықалақь Анаҟәаԥиа аҟынтәи Қәҭешьҟа ииаигеит, аҭынхацәа ирзааигәаратә еиԥш. 811 шықәсазы, дыԥсит аԥсҳа Леуан II. Уи ихаҭыԥан аԥсҳас дҟалоит иԥеиҳабы Феодо-си II.
Аҭаацәара.
Леуан идырым аҳкәажә ԥҳәысс диман. Аха В. Амаршьан ироман "Аԥсҳа" аҟны Леуан иԥшәмаԥҳәыс “Хьҵыс” лыхьӡуп, анырра ду змаз Ҵабалтәи аҭауад Амаршьан иԥҳа ҳәа лыхьӡиҵоит. Ари аҭаацәалазаараҿы иит:
аҳиԥа Феодоси - ԥхьаҟатәи Аԥсҳа (811-837)
аҳиԥа Дырмит - ԥхьаҟатәи Аԥсҳа (837-872)
аҳиԥа Гьаргь - ԥхьаҟатәи Аԥсҳа (872-878)
Азгәаҭақәа
Акатегориа:750 шықәсазы ииз
Акатегориа:811 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсҳацәа
Акатегориа:Ачаа |
43125 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Афанас_(Адарнас)_Шавлиани | Афанас (Адарнас) Шавлиани | '''Афанас Шавлиани''' — аԥсҳа-ампыҵахалаҩ (879-887)<ref name=":0">https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FUWee98b%2Fd1PEzOgsFByhUO9HwdtfrB5kfHQUCKn7fh4%3D&name=chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.pdf</ref>.
== Абиографиа ==
''Афанас'' — аԥсҳа-ампыҵахалаҩ [[Иоанн Шавлиани|Иоанн]] диԥан<ref name=":0" />. Афанас ианԥса далылцаз, изакәантәу аԥсҳа — [[Баграт I (Аԥсҳа)|Баграт]], [[Аԥсуа Аҳра|Аԥсныҟа]] дхынҳәуеит. Византиа аимператор, Баграт арр ииҭоит, урҭ дырхагыланы, Баграт [[Аԥсуа Аҳра|Аԥсны]] дақәлоит, Афанас дишьуеит, ҭынхас иҟоу, азакәан алагьы аҳра ҩаԥхьа игоит<ref name=":0" />. Афанас иԥҳәыс, кларџьеҭтәи аҳкәажә, ԥҳәысс дигоит. Абасала, амчра ҩаԥхьа ииасуеит изакәантәу [[Ачаа (Аԥсҳацәа)|Ачаа рдинастиа]]<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:887 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсҳацәа]]
[[Акатегориа:Иршьыз амонархцәа]] | Афанас Шавлиани — аԥсҳа-ампыҵахалаҩ (879-887)https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FUWee98b%2Fd1PEzOgsFByhUO9HwdtfrB5kfHQUCKn7fh4%3D&name=chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.pdf.
Абиографиа
Афанас — аԥсҳа-ампыҵахалаҩ Иоанн диԥан. Афанас ианԥса далылцаз, изакәантәу аԥсҳа — Баграт, Аԥсныҟа дхынҳәуеит. Византиа аимператор, Баграт арр ииҭоит, урҭ дырхагыланы, Баграт Аԥсны дақәлоит, Афанас дишьуеит, ҭынхас иҟоу, азакәан алагьы аҳра ҩаԥхьа игоит. Афанас иԥҳәыс, кларџьеҭтәи аҳкәажә, ԥҳәысс дигоит. Абасала, амчра ҩаԥхьа ииасуеит изакәантәу Ачаа рдинастиа.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:887 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсҳацәа
Акатегориа:Иршьыз амонархцәа |
43124 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Иоанн_Шавлиани | Иоанн Шавлиани | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Иоанн Шавлиани
|даҽа ахьӡ=
|амаҵура=Аԥсҳа
|инаркны=[[878]]
|рҟынӡа=[[879]]
|абираҟ=Flag of Abasgeti.svg
|аԥхьа иҟаз=[[Гьаргь I]]
|аҭынха=[[Афанас (Адарнас) Шавлиани |Афанас]]
}}
'''Иоанн Шавлиани''' — [[Ампыҵахалара|Ампыҵахалаҩ]]. 878-879 шықәсазы аҳра иуан''<ref name=":0">https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FUWee98b%2Fd1PEzOgsFByhUO9HwdtfrB5kfHQUCKn7fh4%3D&name=chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.pdf</ref>.
== Абиографиа ==
[[Гьаргь I]] иԥҳәысеиба, иалагаз ашьаарҵәыратә аичырчара ирыхҟьаны, Иоанн Аԥсны аҳиҭыԥ инапаҿы иааигеит<ref name=":0" />. [[Гьаргь I]] иԥҳәысеиба, лхаҵа данԥсы ашьҭахь, аҳра ҭынхас иамаз [[Гьаргь I|Гьаргь]] иашьеиԥацәа иқәганы, лыбзиабара, аамсҭа Иоанн Шавлиани аԥсҳа иҭып илҭеит. Ари атәымуаҩ Иоанн, [[Аԥсуа Аҳра|Аԥсны]] изакәантәым аԥсҳас даныҟала, иӡбеит ишьақәырӷәӷәара зқәым аҭагылазаашьа ирӷәӷәарц, иҷкәын Таик-Қларџьеҭ аҳ – Гәарам, иԥҳа дигарц<ref name=":0" />. 879 ш. иԥсҭазаара далҵоит Иоанн. Анаҩс изакәаным ԥсҳас дҟалоит иԥа [[Афанас (Адарнас) Шавлиани|Афанаси (Адарнасе)]]<ref name=":1">https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=история%20абхазии%205-9%20класс&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbEeJTrrlumscqqOpoUh5pRjZG6WTfRbNanq16J_oQ6zChcmmHqBnLsUua6iXbidMW5qSOaFVoo0-B4YCBOGi83EDFHT-6Fg4wCTRpWFrmaUEziHMfjDdUdL7qOgINcBPNezD_yGw_TGl6CzVr_SYyhR4G5WDnkUDfUhMn9Adcd0VGob9DAZFjkHkV9zupzGCjkCDL_05KwFjk155_xb7qFLhmESiDzxo70nraBrHe7ujLrAkTVv_fD-bTVmtsZSHy7Rzx2MmZeKKQZz1dczwCuDUkjEQ7RtYRE2MHPPzNGTDk53x9iu4DQFICPKNlVPUSBHGMcqPrWuPBo8p6gDGj9rBO647tKNSXYOJ_RaEQiqAYTnBeJtA4tSPp7aBZiEtgOZwWBfGvULqWlhsX5reZvAyaXR4YrpSyfFoXgKRbpRAnhOGfBkvV4Av-Xcf0g-FiLOjD7NfMu8SgkKEi_tAM9McCcz2xt0mTJ-ZTWTWAo6bhZ4iHVVNevycvKZJqmTAy1e2uMtFSWc2YnfyQZ9k7guqL89X2eVNkuG5BoA3birFYPX22ecwFmK1mxGEZYoigOk96QKg2fTifE5v_luYjklZ0O96rXmvEFsjmzVT_As8owA_VkJXrbAbQnS7c_PiDksoDrNj1Raj7KOtQ_73-PiP1FaxeTIfbSxHASJAQ7OE6TTjC7nptrOJ7Z2ORQrNQpvff08axa_1H7nnS5OEKpU8hP8QuQwzghiMCsDWzxHoU7i6gzPyNL3Uu08IoQFiXjNEVecNtnH-P3q5FMzIeSHa8iLJXnSBUhgYNw3swErP6A9oZwLZCDLDhgTRl2_92pgq8ZhTi7PS&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDlmX00zSG5YX0ZvOUtsaktWTmJRaXlLQ0ZnY1d3MV94dmsyQzd3QUpPZkQxR0U1czNaM2gyUjRUSExWbzQyRmkwVlBFRWxfMkVwR1dCVWNOLWQ0ODEzWk9fcXh6dVhhZjdwX1VjQ1JUeE51M2xNRk1MZkRnSFRuWXMyVkRLcU5FLA,,&sign=d4831df73b1db65961c9c7648e555035&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxByvxVL2OBPWuk24skRW8vkwli8cDo9VhOi4Qk-7SsFq0_Q18mzmEAB0n2Peiw4RQStpGfSqiHriSMIV6ejx0iDSFWiTPFYLR1huQbPCjR45kbarfnVxIuOuVaqrqgn2YYP_XiONYmREJsd6tYRV4HZEcLEausFnP10&l10n=ru</ref>.
== Аҭаацәара ==
Иоанн Шавлиани аԥҳәыс диман, аха уи дыԥсызаргьы ҟалап. Абри аҭаацәалазаара диит иԥа — Афанас, ма Адарнас<ref name=":1" />. Ицәыбза, аҳкәажә лакәын, Гьаргь I иԥҳәысеиба<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:879 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсҳацәа]] | Иоанн Шавлиани — Ампыҵахалаҩ. 878-879 шықәсазы аҳра иуан''https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FUWee98b%2Fd1PEzOgsFByhUO9HwdtfrB5kfHQUCKn7fh4%3D&name=chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.pdf.
Абиографиа
Гьаргь I иԥҳәысеиба, иалагаз ашьаарҵәыратә аичырчара ирыхҟьаны, Иоанн Аԥсны аҳиҭыԥ инапаҿы иааигеит. Гьаргь I иԥҳәысеиба, лхаҵа данԥсы ашьҭахь, аҳра ҭынхас иамаз Гьаргь иашьеиԥацәа иқәганы, лыбзиабара, аамсҭа Иоанн Шавлиани аԥсҳа иҭып илҭеит. Ари атәымуаҩ Иоанн, Аԥсны изакәантәым аԥсҳас даныҟала, иӡбеит ишьақәырӷәӷәара зқәым аҭагылазаашьа ирӷәӷәарц, иҷкәын Таик-Қларџьеҭ аҳ – Гәарам, иԥҳа дигарц. 879 ш. иԥсҭазаара далҵоит Иоанн. Анаҩс изакәаным ԥсҳас дҟалоит иԥа Афанаси (Адарнасе)https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=история%20абхазии%205-9%20класс&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8EpN1foh00igXccj7K2NTZTGA4dTsFyh7-pIAtvgmLGscgBrj_j1mgYI4fE3zv_0fAolRkIYCTbEeJTrrlumscqqOpoUh5pRjZG6WTfRbNanq16J_oQ6zChcmmHqBnLsUua6iXbidMW5qSOaFVoo0-B4YCBOGi83EDFHT-6Fg4wCTRpWFrmaUEziHMfjDdUdL7qOgINcBPNezD_yGw_TGl6CzVr_SYyhR4G5WDnkUDfUhMn9Adcd0VGob9DAZFjkHkV9zupzGCjkCDL_05KwFjk155_xb7qFLhmESiDzxo70nraBrHe7ujLrAkTVv_fD-bTVmtsZSHy7Rzx2MmZeKKQZz1dczwCuDUkjEQ7RtYRE2MHPPzNGTDk53x9iu4DQFICPKNlVPUSBHGMcqPrWuPBo8p6gDGj9rBO647tKNSXYOJ_RaEQiqAYTnBeJtA4tSPp7aBZiEtgOZwWBfGvULqWlhsX5reZvAyaXR4YrpSyfFoXgKRbpRAnhOGfBkvV4Av-Xcf0g-FiLOjD7NfMu8SgkKEi_tAM9McCcz2xt0mTJ-ZTWTWAo6bhZ4iHVVNevycvKZJqmTAy1e2uMtFSWc2YnfyQZ9k7guqL89X2eVNkuG5BoA3birFYPX22ecwFmK1mxGEZYoigOk96QKg2fTifE5v_luYjklZ0O96rXmvEFsjmzVT_As8owA_VkJXrbAbQnS7c_PiDksoDrNj1Raj7KOtQ_73-PiP1FaxeTIfbSxHASJAQ7OE6TTjC7nptrOJ7Z2ORQrNQpvff08axa_1H7nnS5OEKpU8hP8QuQwzghiMCsDWzxHoU7i6gzPyNL3Uu08IoQFiXjNEVecNtnH-P3q5FMzIeSHa8iLJXnSBUhgYNw3swErP6A9oZwLZCDLDhgTRl2_92pgq8ZhTi7PS&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDlmX00zSG5YX0ZvOUtsaktWTmJRaXlLQ0ZnY1d3MV94dmsyQzd3QUpPZkQxR0U1czNaM2gyUjRUSExWbzQyRmkwVlBFRWxfMkVwR1dCVWNOLWQ0ODEzWk9fcXh6dVhhZjdwX1VjQ1JUeE51M2xNRk1MZkRnSFRuWXMyVkRLcU5FLA,,&sign=d4831df73b1db65961c9c7648e555035&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxByvxVL2OBPWuk24skRW8vkwli8cDo9VhOi4Qk-7SsFq0_Q18mzmEAB0n2Peiw4RQStpGfSqiHriSMIV6ejx0iDSFWiTPFYLR1huQbPCjR45kbarfnVxIuOuVaqrqgn2YYP_XiONYmREJsd6tYRV4HZEcLEausFnP10&l10n=ru.
Аҭаацәара
Иоанн Шавлиани аԥҳәыс диман, аха уи дыԥсызаргьы ҟалап. Абри аҭаацәалазаара диит иԥа — Афанас, ма Адарнас. Ицәыбза, аҳкәажә лакәын, Гьаргь I иԥҳәысеиба.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:879 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсҳацәа |
43139 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Баграт_I_(Аԥсҳа) | Баграт I (Аԥсҳа) | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Баграт I
|амаҵура=Аԥсҳа
|инаркны=[[887]]
|рҟынӡа=[[899]]
|абираҟ=Flag of Abasgeti.svg
|аԥхьа иҟаз=[[Афанас (Адарнас) Шавлиани|Афанас]]
|аҭынха=[[Константин III]]
|ани аби=[[Дырмит II]]
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсны]]
|аԥсра арыцхә=[[899]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа Аҳра]]
}}
'''Баграт I''' — аԥшьбатәи Аԥсҳа (887 — 899)<ref name=":0">https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FUWee98b%2Fd1PEzOgsFByhUO9HwdtfrB5kfHQUCKn7fh4%3D&name=chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.pdf&nosw=1</ref>.
== Абиографиа ==
Баграт I — [[Дырмит II|Аԥсҳа Дырмит II]] диԥоуп<ref name=":0" />. [[Аԥсуа Аҳра|Аԥсны]] бџьарла даҳәынҭқархеит, 9-шықәса ахҵәара ашьҭахь. Византиа аимператор, абарҭ ашықәсқәа зегьы заҳҭынраҿы закәанла Аԥсҳа иҟаз, Баграт арреи аӷбақәеи ииҭоит. Баграт арр иманы [[Аԥсуа Аҳра|Аԥсны]] дыӡхыҵоит, [[Афанас (Адарнас) Шавлиани|Афанас]] дишьуеит, аҳра импыҵихуеит. Уи [[Афанас (Адарнас) Шавлиани|Афанас]] иԥҳәысеиба, ԥҳәысс дигоит, убри ала Ҭаик-Қларџьеҭ иареи реизыҟазаашьақәа еиқәирхоит<ref name=":0" />.
Баграт I [[Константинополь]]тә дааиԥхьоит иабхәанда ҿыц Наср, уигьы хҵәаны дыҟан, Наср дицхраауеит Ҭаик-Қларџьеҭаҿ даҳәынҭқарразы, уи арр ииҭоит<ref name=":0" />. Аиааира шырго ҳәа ирыԥхьаӡоз иахҟьаны, Баграт агәыӷра иман аладатәи ақырҭуа дгьылқәа рҿы имчра ӷәӷәахарц, уи азы ашәамахьцәагьы еибашьуан. Насра Кура аӡиас аԥшаҳәаҿы имҩаԥысуаз аиқәԥарра ӷәӷәаҿы даҵахеит. Наср дызшьыз Давид Куропалаҭ иԥа Адарнас, ашәамахьцәа раҳ Ашоҭ иҿагылоит. Наср идгылеит ауаԥсаа (аланаа) рҳәынҭқар Бақаҭари аԥсуа аериставеи, излаабо ала, иара аԥсуаа рырр рхаҭа раԥхьагылаҩ иакәзар ҟаларын, урҭ рыруаа еидгыланы еибашьуан. Ари ҟалеит 890 шықәсазы<ref name=":0" />. 899 шықәсазы Баграт I дыԥсит, диҭынхоит иԥа [[Константин III]]<ref>https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p6,source,web&text=историЯ&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MLkJ9Sar7O22vNDRzpKp83Q,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8z1IadC7rWGAaUldi86XKp6nT36Y8tHfiNtUEqC-jbXDWnNHHQgIuC2ycyCt9M0bEbbTRTlEpKGHxWYrlC_GTyIz2MP_TMIW_EbWamgrYlYni9IT3WdyWvoJXxvqSa2aPjohSEX25yHwnFxHrSG3_jRiLfc4uM8LxcW0YJ5DMYRN_2wYPFD35ksM1UkrlJjn9ecsS6MM367mbasSwLUF8UWgm6K6iwUkEC9Q9KL8ns8LuX0GdRHToauyQULIrWMELrqsD6QG7gxno9UH8-t0-riwUTjuim8krw8OIzzPg8ajf6ZEZ3M1tcRjqJOs84ZeoZ1eKresoYKR87cpH970hcZ0Nk_gb8wTmbTxTEvaXoA8wLYuTm05CvgAmxvviLInrcOFk-lY-06aq16DobTMqEKVWfoDwU-QXoX5efd8iHpRZEq4MyhrRLEUOIpMwjVmsYwJj6SiespChjU1QZF4cMRP_Yq5FStWkeIlzT3soYtRhOT-YcpVn-CShVJEC60lW2NN53EoQ_mdcffLudlXO03ITTcbksTdCQQUyV5M4MYIgc84kzuoJ9KzeOAy4zCKrYXr0SzZgO89YnnSIO2irSdWC6KqNW5V4MF9eN9idO2XBFXXE5CqlQHQ,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDlmX00zSG5YX0ZvOUtsaktWTmJRaXlLQ0ZnY1d3MV94dmsyQzd3QUpPZkQxR0U1czNaM2gyUjRUSExWbzQyRmkwVlBFRWxfMkVwR1dCVWNOLWQ0ODFESzh0RUk2dkdPMWNuYVlmZzB6YUx3R3VWMDlfNzhjV21zSzMtNllnZURzLA,,&sign=cdd1058a6b65d5625fd01f5b4a62990c&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxByCqBW8TDV8ivAqqI-AddrfRVFGXmSttg47dvrgSTR58NhRdmlaiLYcg,,&l10n=ru</ref>.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:899 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсҳацәа]]
[[Акатегориа:Ачаа]] | Баграт I — аԥшьбатәи Аԥсҳа (887 — 899)https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FUWee98b%2Fd1PEzOgsFByhUO9HwdtfrB5kfHQUCKn7fh4%3D&name=chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.pdf&nosw=1.
Абиографиа
Баграт I — Аԥсҳа Дырмит II диԥоуп. Аԥсны бџьарла даҳәынҭқархеит, 9-шықәса ахҵәара ашьҭахь. Византиа аимператор, абарҭ ашықәсқәа зегьы заҳҭынраҿы закәанла Аԥсҳа иҟаз, Баграт арреи аӷбақәеи ииҭоит. Баграт арр иманы Аԥсны дыӡхыҵоит, Афанас дишьуеит, аҳра импыҵихуеит. Уи Афанас иԥҳәысеиба, ԥҳәысс дигоит, убри ала Ҭаик-Қларџьеҭ иареи реизыҟазаашьақәа еиқәирхоит.
Баграт I Константинопольтә дааиԥхьоит иабхәанда ҿыц Наср, уигьы хҵәаны дыҟан, Наср дицхраауеит Ҭаик-Қларџьеҭаҿ даҳәынҭқарразы, уи арр ииҭоит. Аиааира шырго ҳәа ирыԥхьаӡоз иахҟьаны, Баграт агәыӷра иман аладатәи ақырҭуа дгьылқәа рҿы имчра ӷәӷәахарц, уи азы ашәамахьцәагьы еибашьуан. Насра Кура аӡиас аԥшаҳәаҿы имҩаԥысуаз аиқәԥарра ӷәӷәаҿы даҵахеит. Наср дызшьыз Давид Куропалаҭ иԥа Адарнас, ашәамахьцәа раҳ Ашоҭ иҿагылоит. Наср идгылеит ауаԥсаа (аланаа) рҳәынҭқар Бақаҭари аԥсуа аериставеи, излаабо ала, иара аԥсуаа рырр рхаҭа раԥхьагылаҩ иакәзар ҟаларын, урҭ рыруаа еидгыланы еибашьуан. Ари ҟалеит 890 шықәсазы. 899 шықәсазы Баграт I дыԥсит, диҭынхоит иԥа Константин IIIhttps://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p6,source,web&text=историЯ&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MLkJ9Sar7O22vNDRzpKp83Q,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-9ehXuj0K43v4YEkTzBKq3W3HCrBNukFM76GMdJj2OZiXv7aL-bXN4M7Z8GPf-CwPaGhTEGh_boY6fV3D3nhuYgWZ_X9D4TYXJiiXzhm_Ri8OFlHpxGMU_UHtsJ-ZZerVax3Xp0HQsTqg2T_-p2IkXjhjROVIrvD8I2MhgusnaCwjzLrzq98Lt38vhay1yLC1cinbtaaQhudLV2fc3z7WudgksWpdUBTXrt9OsDVb07vN_osqJEU1hn1lfJcYQwxRrR6hY6iDv_8fpEfzzdDr8z1IadC7rWGAaUldi86XKp6nT36Y8tHfiNtUEqC-jbXDWnNHHQgIuC2ycyCt9M0bEbbTRTlEpKGHxWYrlC_GTyIz2MP_TMIW_EbWamgrYlYni9IT3WdyWvoJXxvqSa2aPjohSEX25yHwnFxHrSG3_jRiLfc4uM8LxcW0YJ5DMYRN_2wYPFD35ksM1UkrlJjn9ecsS6MM367mbasSwLUF8UWgm6K6iwUkEC9Q9KL8ns8LuX0GdRHToauyQULIrWMELrqsD6QG7gxno9UH8-t0-riwUTjuim8krw8OIzzPg8ajf6ZEZ3M1tcRjqJOs84ZeoZ1eKresoYKR87cpH970hcZ0Nk_gb8wTmbTxTEvaXoA8wLYuTm05CvgAmxvviLInrcOFk-lY-06aq16DobTMqEKVWfoDwU-QXoX5efd8iHpRZEq4MyhrRLEUOIpMwjVmsYwJj6SiespChjU1QZF4cMRP_Yq5FStWkeIlzT3soYtRhOT-YcpVn-CShVJEC60lW2NN53EoQ_mdcffLudlXO03ITTcbksTdCQQUyV5M4MYIgc84kzuoJ9KzeOAy4zCKrYXr0SzZgO89YnnSIO2irSdWC6KqNW5V4MF9eN9idO2XBFXXE5CqlQHQ,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDlmX00zSG5YX0ZvOUtsaktWTmJRaXlLQ0ZnY1d3MV94dmsyQzd3QUpPZkQxR0U1czNaM2gyUjRUSExWbzQyRmkwVlBFRWxfMkVwR1dCVWNOLWQ0ODFESzh0RUk2dkdPMWNuYVlmZzB6YUx3R3VWMDlfNzhjV21zSzMtNllnZURzLA,,&sign=cdd1058a6b65d5625fd01f5b4a62990c&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxByCqBW8TDV8ivAqqI-AddrfRVFGXmSttg47dvrgSTR58NhRdmlaiLYcg,,&l10n=ru.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:899 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсҳацәа
Акатегориа:Ачаа |
43169 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ашотланд_бызшәа_(агаел) | Ашотланд бызшәа (агаел) | '''Ашотланд бызшәа, Агаел бызшәа''' ({{lang-gd|Albais/Beurla Ghallda}}, {{lang-en|Gaelic}}) — [[Индоевропатәи абызшәақәа|индоевропатәи абызшәақәа рҭаацәара]] [[Акельт бызшәақәа|акельттә ҟәша]] иаҵанакуа [[Агоиделиктә бызшәақәа|агоиделиктә бызшәа]]. Уи [[Аирланд бызшәа|аирландтәи]] [[Аманкс бызшәа|аманкстәи бызшәақәа]] ирыдҳәалоуп. [[Ашотланд бызшәа (агермантә)|Шотландиеи]] [[Англыз бызшәа|англыз бызшәеи]] рыдагьы, уи [[Шотландиа]] ирҳәо бызшәақәа иреиуоуп.
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:шотланд бызшәа (агаел)}}
[[Акатегориа:Акельттә бызшәақәа]] | Ашотланд бызшәа, Агаел бызшәа (, ) — индоевропатәи абызшәақәа рҭаацәара акельттә ҟәша иаҵанакуа агоиделиктә бызшәа. Уи аирландтәи аманкстәи бызшәақәа ирыдҳәалоуп. Шотландиеи англыз бызшәеи рыдагьы, уи Шотландиа ирҳәо бызшәақәа иреиуоуп.
Акатегориа:Акельттә бызшәақәа |
43168 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гәыма_(атәылаҿацә) | Гәыма (атәылаҿацә) | {{Акарточка арегион|астатус=Атәылаҿацә|ахьӡ=Гәыма|даҽа ахьӡ=Аԥсуа Агьежьыра, Атәылаҿацә Аҟәа|амаҵураҭыԥ=Аҭауад-анапхгаҩы|аҳҭнықалақь=[[Кьалашәыр]]|абираҟ=Abkhazia flag 1810.png|Атәыла=[[Аԥсны аҳратәра]]}}
'''Гәыма''', мамзаргьы '''Гәымтәи (Аԥсуа) Агьежьыра —''' [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] аҭоурыхтә тәылаҿацәуп.
== Аҭоурых ==
Гәыма — Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿыцәуп. Гәымтәи Агьежьыра, мамзаргьы усҟантәи аамҭазы атәылаҿацә Аҟәа, раԥхьаӡатәи анапхгаҩыз дҟалеит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи Чачба]]. Ари ҟалеит 1770 шықәсазы, нас, 1780 шықәсазы [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] данахагылаз, Гәыма ааныжьны дцеит. 1804 ашықәсазы [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] зықәра наӡахьоу иԥацәа адгьылқәа рзишеит, Гәымтәи Агьежьыра иоуит [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи Чачба]]; Аҳра иуан 1804-1821 шықәсқәеи 1828-1838 шықәсқәеи рыбжьара. [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беии]] иан-ҵабалуаҩ [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиа-ҳаными]] рнапхгара аҵаҟа. Уи ихаан Гәыма аҳҭнықалақьс иаан Кьалашәыр, зегь реиҳа ибеианы иҟалеит, убраҟа акәын аерман-аҭырқәтәи ахәаахәҭцәа ахьнеиуаз, аџьармыкьа ду ахьыҟаз. [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] Аԥсны анырра ду иман, аҳ иашьеиԥа ари игәаԥхомызт. [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] Ҵабалтәи аекспедициа далацәажәарц дааит. Ашьҭахь итәарҭахь дцеит, Амҩан Ешыра ақыҭаҿ даангылеит, уаҟа Михаил инапаҵаҟа иҟаз Хакәыцә ашҳам иржәит, уи ашьҭахь Кьалашәыр данааи дыԥсит. Нас иҷкәын Дырмит анапхгара аура далагеит. Аха еиҭах Дырмит анырра ӷәӷәа иоуит. Насгьы, иаб иеиԥш, Михаил ашҳам идиҵеит. Наҟ-наҟ атәылаҿацә ҭацәын, аха дук мырҵыкәа Михаил ихаҭагьы Воронежҟа дахыргеит, Аԥсуа Аҳра ахаҭа иқәганы, Аԥсуа Агьыжьыраны иҟарҵеит.
== Аҳҭнықалақь ==
Гәыма аҳҭнықалақь Кьалашәыр акәын. Аԥсны зегь реиҳа ибеиаз аҭыԥын, шамахамзар, Аԥсны аҩбатәи аҳҭнықалақьны иҟаларакәын. Абар Пол Гибал ари аџьырмыкьа дашыхцәажәо:
''"...Кьалашәыр ҳааит...аџьармыкьа, раԥхьатәи ахәаԥшраан, иԥшӡоуп. Уи 50-ҟа раҟара аҟәардәқәа рыла ишьақәгылоуп, урҭ аԥенџьырқәа рыла еиқәыршәоуп, урҭ рҿы асаркьа аҭыԥан акьыԥхь ҭарҵоит. Аҳауа ахьҭынчу иабзоураны, ас еиԥш иҟоу аԥенџьырқәа рызхоит. Аџьармыкьа агәҭантәи ахәҭа аԥшьганеиҟараиаша ҭыԥ хәыҷы аформа амоуп"''<ref>Сафар-беи. Гәымба Михаил.</ref>
==Алитература==
*{{Ашәҟәы|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Астатиа ахьӡ=Сафар-беи|Аоригинал=Сефербей|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3623-Gumba_M_Seferbey_2017.html|Ашықәс=2017|Аҭыԥ=Аҟәа}}
*{{Ашәҟәы|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=гумба%20михаил&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBneu9kXR4yatsaXJPCwHtPwdEgBkk2_gZErnG-eTFiFwv-p2RSeFPhyRNfeCJspANI4ByOG_VjOnyt-G4sw4t8OqR1FzOHyjVtFfEtv6GSWjnmm1KOyQonSyxQA3B2vxZ6dLD-6qdye-OatHKw_0FTH6fDJPn7shpIYnKy4FGeEivg6AxjaWQWTpJya3UsKHihD5cfMSecFw3yEOAKKMyzYe3iHaGn98gjMezo09eO3W4kSCDQq9PZF6pk9TU_tieRA7FCr-B6XaubKhufS8Nms5HOFc2jH5h3Gg63XE_fdjPt_ACIZd6MqTNtdvFUmn9Y6itJ9PSzksXM1P0XQ8xl6jGd7lJrlrGwsPV3mP1a6D3CGBMUBtiRVkFVhNsZE2T1iONxzoGWCeFoxBtJCZn_3obisdO9szo6Oc5gHOcrE43a3Lj0KcBMoh0AdW1tfMw8VvrTkh4FuceMN4n087d7AW2q3Ox1Rq6Ud3cjoIgtyqxOT5PL8UlhVn3K7-iB2WEOCeWbs0ehebcufRcal9tXhcczALE6RL0gOlgZxtXx7CA-6GNv64EkC3eAMjVuxRS8xpA-hsZ9fhTawOjFdOpmFXGw1SLw7wTm5VU2D9849kQ3wlsBA_4qqQlU8PFh3Uzz8Uzbw9RDJWBUB2pgNlkwFUBq4ls1VVRyaC5m-cpM0ruyb6JW_uo47IgBqAkeBFQ,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTjJMRVJLekxkVkhXMDdxV01PQmQybTFrNWxBeS1HNmxjc0ZNQVkxeXg3OXN2SDEwaFdvQVUxbXBsY2ZFTW5icDdsMkhISHowaXF0WjhqXzlQRE9WQm4wbzljU19mZHpFTmd6dmgzR0xrWlJFd242RHBEN3dOaDFRVG4yc3hNN2Y4aHhpTnZvdzE3UnJ0UG91QVZFNk1z&sign=fdf8b3e54b820570ac61a26d191ff7b4&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zm0Lz8TMFmAK_L-GgzeHcHGM3XCB1EBndvYNYEyzXBvvOr5TV4rUBcaKwVeA5SwV_QEAm_Afqa3JlTn_70w3yd7uDC4SbmQqnRJDpqOelq1RCHInzJgqcOb4uqOIYAA01Q,,&l10n=ru|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа Аҳра 20-50 шш рыҩныҵҟа.|Аоригинал=Абхазское княжество в 20-х - 50-х годах XIX веке.|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Печатный дом|Ашықәс=2022}}
*{{Ашәҟәы|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2300-gumba_m_gasanbey_2012.html|Астатиа ахьӡ=Ҳасан-беи|Аоригинал=Гасанбей|Аҭыԥ=Аҟәа|Ашықәс=2012}}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа]] | Гәыма, мамзаргьы Гәымтәи (Аԥсуа) Агьежьыра — Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәуп.
Аҭоурых
Гәыма — Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿыцәуп. Гәымтәи Агьежьыра, мамзаргьы усҟантәи аамҭазы атәылаҿацә Аҟәа, раԥхьаӡатәи анапхгаҩыз дҟалеит Қьалышь-беи Чачба. Ари ҟалеит 1770 шықәсазы, нас, 1780 шықәсазы Қьалышь-беи Аԥсны данахагылаз, Гәыма ааныжьны дцеит. 1804 ашықәсазы Қьалышь-беи зықәра наӡахьоу иԥацәа адгьылқәа рзишеит, Гәымтәи Агьежьыра иоуит Ҳасан-беи Чачба; Аҳра иуан 1804-1821 шықәсқәеи 1828-1838 шықәсқәеи рыбжьара. Ҳасан-беии иан-ҵабалуаҩ Рабиа-ҳаными рнапхгара аҵаҟа. Уи ихаан Гәыма аҳҭнықалақьс иаан Кьалашәыр, зегь реиҳа ибеианы иҟалеит, убраҟа акәын аерман-аҭырқәтәи ахәаахәҭцәа ахьнеиуаз, аџьармыкьа ду ахьыҟаз. Ҳасан-беи Аԥсны анырра ду иман, аҳ иашьеиԥа ари игәаԥхомызт. Ҳасан-беи Ҵабалтәи аекспедициа далацәажәарц дааит. Ашьҭахь итәарҭахь дцеит, Амҩан Ешыра ақыҭаҿ даангылеит, уаҟа Михаил инапаҵаҟа иҟаз Хакәыцә ашҳам иржәит, уи ашьҭахь Кьалашәыр данааи дыԥсит. Нас иҷкәын Дырмит анапхгара аура далагеит. Аха еиҭах Дырмит анырра ӷәӷәа иоуит. Насгьы, иаб иеиԥш, Михаил ашҳам идиҵеит. Наҟ-наҟ атәылаҿацә ҭацәын, аха дук мырҵыкәа Михаил ихаҭагьы Воронежҟа дахыргеит, Аԥсуа Аҳра ахаҭа иқәганы, Аԥсуа Агьыжьыраны иҟарҵеит.
Аҳҭнықалақь
Гәыма аҳҭнықалақь Кьалашәыр акәын. Аԥсны зегь реиҳа ибеиаз аҭыԥын, шамахамзар, Аԥсны аҩбатәи аҳҭнықалақьны иҟаларакәын. Абар Пол Гибал ари аџьырмыкьа дашыхцәажәо:
"...Кьалашәыр ҳааит...аџьармыкьа, раԥхьатәи ахәаԥшраан, иԥшӡоуп. Уи 50-ҟа раҟара аҟәардәқәа рыла ишьақәгылоуп, урҭ аԥенџьырқәа рыла еиқәыршәоуп, урҭ рҿы асаркьа аҭыԥан акьыԥхь ҭарҵоит. Аҳауа ахьҭынчу иабзоураны, ас еиԥш иҟоу аԥенџьырқәа рызхоит. Аџьармыкьа агәҭантәи ахәҭа аԥшьганеиҟараиаша ҭыԥ хәыҷы аформа амоуп"Сафар-беи. Гәымба Михаил.
Алитература
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа |
43167 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Абжьыуатәи_Агьежьыра | Абжьыуатәи Агьежьыра | {{Акарточка арегион|астатус=Агьежьыра|ахьӡ=Абжьыуатәи Агьыжьыра|даҽа ахьӡ=|аҳҭнықалақь=[[Кәтол]]|амаҵураҭыԥ=[[аҭауад-анапхгаҩы]]|аофициалтә бызшәа=[[аԥсшәа]]|абызшәақәа=[[аԥсшәа]]|акоординатқәа аарԥшра=|zoom1=7}}
'''Абжьуаа''', насгьы '''Абжьыуатәи Агьежьыра''' — [[Аԥсны аҳратәра|Аԥсуа аҳра]] абжьыуаа ахьықәынхо аҭоурыхтә тәылаҿацәуп.
== Аҭоурых ==
Абжьыуатәи Агьежьыра аҳасабала ицәырҵит 18 ашәышықәса алагамҭазы. Уи аԥхьа ари атәылаҿацә, Агыртәылатәи аҳра ампыҵахалара азыруан. 1700 шықәсазы Аԥсны аҳразуаз Аԥсҳа Зегнаҟ Чачба иԥсҭазаара далҵит. Иԥацәа раб идгьылқәа дара-дара иршеит. Убарҭ аишьцәа дыруаӡәкын Абжьыуаа аҳ иҟалаз Дгьешьа, ма Џьықьешиа. Дгьаша аҳра иуан 1700-1710 рзы; Иара данԥсы ашьҭахь иԥа Леуан Аԥсҳа иҳасабла аԥсҳара далагоит, Абжьыуатәи Агьежьыра ҭацәын. 1733 шықәсазы аҭырқәцәа, Аԥсҳа Манча Чачба рнапаҿы дҟарҵарц азы, [[Елыр]] иҟаз ауахәама рбылны, Абжьыуаа рықәхразы иҵегьы атәыла аҩныҵҟа ицеит. Насгьы 1770 шықәсазы ауп Абжьыувтәи Агьежьыраҟны, [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Аҳ Зураб]] идҵала, иашьеиԥа Беқьыр-беи анапхгаразы Кәтол диртәеи. 1770-1781 шықәсқәа рзы аҳра иуан. Иара ихаан Абжьыуаа ахақәиҭра аиуит, Аԥсны азыӡырҩра иаҟәыҵит. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи Чачба]] 1780 шықәсазы Аԥсны амчрахь дааит, уи Аԥсны атәылаҿацәқәа зегьы реидкылара аполитика мҩаԥигон, уигьы илшеит. Абжьыуаа инапаҵаҟа иҟаиҵарц азы, ирр иманы Абжьыуаа дақәлеит, Беқьыр-беи дахьыҟаз Кәыдрытәи абаашгьы мышқәак акәша-мыкәша иман. Иара, мчы шимамыз еилкааны, Қьалышь-беи иқәшаҳаҭра иирбеит. 1781 ш. Абжьыуаа аҳраура далагоит Беқьыр иԥа — Алы-беи. Анырра змаз аҭауадны дҟалеит, аха [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭбеи Манча-иԥа|Қьалышь-беи]] инапаҵаҟа дыҟан. Иара ихаан Абжьыуаа, Абжьыуатәи Агьежьыра ҳәа иашьҭахоит, аҳҭнықалақьс иҟалоит [[Кәтол]]. Иара данԥсы ашьҭахь, иԥҳәыс [[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьасариа]] аҳра луан 1848-1858 шықәсақәа рыбжьара, анаҩс лԥа Григори (1858-1864) аҳра ҟаиҵоит, Аԥсуа ҳәынҭқарра иқәгахаанӡа.
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-05 в 19.41.04 3349ac88.jpg|мини|313x313пкс|[[Кәтол]] ашҭа хадеи агәҭаны иҟоу ауахәамеи, [[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|аҳкәажә Кьасариа]] анышә дахьамадоу.]]
== Анапхгаҩцәа ==
* Дгьаша (1700-1710)
* Беқьыр-беи (1770- ?)
* [[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи)|Алы-беи]] (? -1848)
* [[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьасариа]] (1848-1858)
* [[Чачба, Григори (Абжьыуатәи)|Григори]] (1858-1864)
== Аҳҭнықалақь ==
Абжьыуатәи Агьежьыра аҳҭнықалақь Кәҭол акәын, Абжьыуаа рнапхгаҩцәа Чачаа ртәарҭа Аҭараи Кәҭоли ракәын.
== Азгәаҭқәа ==
* {{Ашәҟәы|Ажәла=Чиковани|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Род Абхазских Князей Шервашидзе|Аоригинал=Род Абхазских Князей Шервашидзе|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Униаверсал|Ашықәс=2007}}
* {{Ашәҟәы|Ажәла=Кәакәасқьыр|Ахьӡ=Ирина|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых 5-9|Аоригинал=История Абхазии 5-9|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=история%20абхазии%205%209%20класс&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBneu9kXR4yatsaXJPCwHtPwdEgBkk2_gZErnG-eTFiFwv-p2RSeFPhyRNfeCJspANI4ByOG_VjOnyt-G4sw4t8OqR1FzOHyjVtFfEtv6GSWjnmm1KOyQonSyxQA3B2vxZ6dLD-6qdye-OatHKw_0FTH6fDJPn7shpIYnKy4FGeEivg6AxjaWQWTpJya3UsKHihD5cfMSecFw3yEOAKKMyzYe3iHaGn98gjMezo09eO3W4kSCDQq9PZF6pk9TU_tieRA7FCr-B6XaubKhufS8Nms5HOFc2jH5h3Gg63XE_fdjPt_ACIZd6MqTNtdvFUmn9Y6itJ9PSzksXM1P0XQ8xl6jGd7lJrlrGwsPV3mP1a6D3CGBMUBtiRVkFVhNsZE2T1iONxzoGWCeFoxBtJCZn_3obisdO9szo6Oc5gHOcrE43a3Lj0KcBMoh0AdW1tfMw8VvrTkh4FuceMN4n087d7AW2q3Ox1Rq6Ud3cjoIgtyqxOT5PL8UlhVn3K7-iB2WEOCeWbs0ehebcufRcal9tXhcczALE6RL0gOlgZxtXx7CA-6GNv64EkC3eAMjVuxRS8xpA-hsZ9fhTawOjFdOpmFFjvX-PT0c8Z78kRKUE0i86XHqqHTa4RVtl5R8L3iLMEE8KXHZz23xXXWeZzONvlQafQWYMW10exoGu0-YF2E1greq3L2oRcvMB6XHQLbJ8,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDlmX00zSG5YX0ZvOUtsaktWTmJRaXlLQ0ZnY1d3MV94dmsyQzd3QUpPZkQxR0U1czNaM2gyUjRUSExWbzQyRmkwVlBFRWxfMkVwR1dCVWNOLWQ0ODFUdVFoRU9vdHl3bEtUdDFIM2JOZFowZU1BQnZPVzU4RGpvSmswSTdPZV9RLA,,&sign=16d5cc80c33781c3627db7758a03ff6e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zvmr6m6DwOaKLb43mc9aqpOtIEpTT7j8YnKu4U5wqxByvxVL2OBPWuk24skRW8vkwli8cDo9VhOi4Qk-7SsFq0_Q18mzmEAB0n2Peiw4RQStHml5qicCEZfG9SZhI2o9MOkBHcztlmsY_SMkmRNKjJRmnfKl2YO9L-D-CTL8DJGOA4Zdngru323KtUZ2ZmfwCAw1pB69feqW&l10n=ru|Аҭыԥ=Аҟәа|Ашықәс=2010}}
* {{Ашәҟәы|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Астатиа ахьӡ=Қьалышь-беи|Аоригинал=Келешбей|Аҭыԥ=Аҟәа|Ашықәс=2014|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2289-gumba_m_keledhbey_2014.html}}
* {{Ашәҟәы|Ажәла=Серена|Ахьӡ=Карла|Астатиа ахьӡ=Аԥсны иалсны аныҟәара|Аоригинал=Путешествие по Абхазии|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=карла%20серена&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBneu9kXR4yatsaXJPCwHtPwdEgBkk2_gZErnG-eTFiFwv-p2RSeFPhyRNfeCJspANI4ByOG_VjOnyt-G4sw4t8OqR1FzOHyjVtFfEtv6GSWjnmm1KOyQonSyxQA3B2vxZ6dLD-6qdye-OatHKw_0FTH6fDJPn7shpIYnKy4FGeEivg6AxjaWQWTpJya3UsKHihD5cfMSecFw3yEOAKKMyzYe3iHaGn98gjMezo09eO3W4kSCDQq9PZF6pk9TU_tieRA7FCr-B6XaubKhufS8Nms5HOFc2jH5h3Gg63XE_fdjPt_ACIZd6MqTNtdvFUmn9Y6itJ9PSzksXM1P0XQ8xl6jGd7lJrlrGwsPV3mP1a6D3CGBMUBtiRVkFVhNsZE2T1iONxzoGWCeFoxBtJCZn_3obisdO9szo6Oc5gHOcrE43a3Lj0KcBMoh0AdW1tfMw8VvrTkh4FuceMN4n087d7AW2q3Ox1Rq6Ud3cjoIgtyqxOT5PL8UlhVn3K7-iB2WEOCeWbs0ehebcufRcal9tXhcczALE6RL0gOlgZxtXx7CA-6GNv64EkC3eAMjVuxRS8xpA-hsZ9fhTawOjFdOpm1biFpCJO619LsZSv5VsKFUJQMtFJnBFZ-oCc7BDEilu0e4wO0u1yiWqVVwr53yJeFNu_sVq7HV3x2zWzByR0G_TschtlAhL7G0s30JHSO_w,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFhmWllWcGoycXFUNjlPaFlpWHpDdkNJLUQ3YmptclBpZGgxNm56SDZSYXFhSVFqZFI3UlU5ckY5Tl84ZWw3bTY5ZDc5ZHNQM3d2WFlhUndsMHY4cmRiZWhwZVFBNjVqS240ek15cWplamtOdENWVDZtSmhMVg,,&sign=1da5d25bf8e258c24ea350e00f6e6384&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zh4Vqw4OeD9l6DIf2dIJC1QGjj0iP6hHe8VoFA6syIqokgw3br8yVdVOpkDOFK2uUTnFkg4PPr5mvJ9cWuueNWbcV_aQEpvPcjEvGF-tquWsIyYO89O9CGj05zu3R4g-Og,,&l10n=ru|Аҭыԥ=Москва|Ашықәс=1999}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абжьыуа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра административтә шара]] | Абжьуаа, насгьы Абжьыуатәи Агьежьыра — Аԥсуа аҳра абжьыуаа ахьықәынхо аҭоурыхтә тәылаҿацәуп.
Аҭоурых
Абжьыуатәи Агьежьыра аҳасабала ицәырҵит 18 ашәышықәса алагамҭазы. Уи аԥхьа ари атәылаҿацә, Агыртәылатәи аҳра ампыҵахалара азыруан. 1700 шықәсазы Аԥсны аҳразуаз Аԥсҳа Зегнаҟ Чачба иԥсҭазаара далҵит. Иԥацәа раб идгьылқәа дара-дара иршеит. Убарҭ аишьцәа дыруаӡәкын Абжьыуаа аҳ иҟалаз Дгьешьа, ма Џьықьешиа. Дгьаша аҳра иуан 1700-1710 рзы; Иара данԥсы ашьҭахь иԥа Леуан Аԥсҳа иҳасабла аԥсҳара далагоит, Абжьыуатәи Агьежьыра ҭацәын. 1733 шықәсазы аҭырқәцәа, Аԥсҳа Манча Чачба рнапаҿы дҟарҵарц азы, Елыр иҟаз ауахәама рбылны, Абжьыуаа рықәхразы иҵегьы атәыла аҩныҵҟа ицеит. Насгьы 1770 шықәсазы ауп Абжьыувтәи Агьежьыраҟны, Аҳ Зураб идҵала, иашьеиԥа Беқьыр-беи анапхгаразы Кәтол диртәеи. 1770-1781 шықәсқәа рзы аҳра иуан. Иара ихаан Абжьыуаа ахақәиҭра аиуит, Аԥсны азыӡырҩра иаҟәыҵит. Қьалышь-беи Чачба 1780 шықәсазы Аԥсны амчрахь дааит, уи Аԥсны атәылаҿацәқәа зегьы реидкылара аполитика мҩаԥигон, уигьы илшеит. Абжьыуаа инапаҵаҟа иҟаиҵарц азы, ирр иманы Абжьыуаа дақәлеит, Беқьыр-беи дахьыҟаз Кәыдрытәи абаашгьы мышқәак акәша-мыкәша иман. Иара, мчы шимамыз еилкааны, Қьалышь-беи иқәшаҳаҭра иирбеит. 1781 ш. Абжьыуаа аҳраура далагоит Беқьыр иԥа — Алы-беи. Анырра змаз аҭауадны дҟалеит, аха Қьалышь-беи инапаҵаҟа дыҟан. Иара ихаан Абжьыуаа, Абжьыуатәи Агьежьыра ҳәа иашьҭахоит, аҳҭнықалақьс иҟалоит Кәтол. Иара данԥсы ашьҭахь, иԥҳәыс Кьасариа аҳра луан 1848-1858 шықәсақәа рыбжьара, анаҩс лԥа Григори (1858-1864) аҳра ҟаиҵоит, Аԥсуа ҳәынҭқарра иқәгахаанӡа.
мини|313x313пкс|Кәтол ашҭа хадеи агәҭаны иҟоу ауахәамеи, аҳкәажә Кьасариа анышә дахьамадоу.
Анапхгаҩцәа
Дгьаша (1700-1710)
Беқьыр-беи (1770- ?)
Алы-беи (? -1848)
Кьасариа (1848-1858)
Григори (1858-1864)
Аҳҭнықалақь
Абжьыуатәи Агьежьыра аҳҭнықалақь Кәҭол акәын, Абжьыуаа рнапхгаҩцәа Чачаа ртәарҭа Аҭараи Кәҭоли ракәын.
Азгәаҭқәа
Акатегориа:Абжьыуа
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра административтә шара |
43166 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гьаргь_II | Гьаргь II | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Гьаргь II
|даҽа ахьӡ=Аԥсҳа Ду Анцәабзиабаҩ
|афото=Georgij-II.-Blagoslovenie-na-vojnu.-Hudozhnik-Batal-Dzhapua.jpg
|афото ахҵара=Гьаргь II. Аибашьразы иқәныҳәара,<br/>асахь. [[Џьапуа, Баҭал|Баҭал Џьапуа]].
|амаҵура=[[Аԥсуа Аҳраду |Аԥсҳа]]
|инаркны=[[929]]
|рҟынӡа=[[957]]
Аҳцәа раҳ, Аԥсҳа Ду
|абираҟ=Flag of Abasgeti.svg
|аԥхьа иҟаз=[[Кәасҭа III]]
|аҭынха=[[Леуан III]]
|ауацәа=|ахәыҷқәа=|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Қәҭешь]], [[Аԥсуа Аҳраду]]|аԥсра арыцхә=[[957]]|аԥсра аҭыԥ=[[Қәҭешь]], [[Аԥсуа Аҳраду]]|аԥсыжра аҭыԥ=[[Мартвилтәи аберҭыԥ |Ҷҟондидтәи аберҭыԥ]], [[Марҭвил]], [[Аԥсуа Аҳраду]]|ани аби=[[Кәасҭа III]]}}
'''Гьаргь II''' ― Аԥсҳа (929-957).
== Абиографиа ==
Гьаргь — [[Константин III|Кәасҭа III]] Адарнас иԥҳаи дырԥан. 906 ашықәсазы, иаб данырга ашьҭахь, аҳас дҟарҵарц иазхиан<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ажәла=Чачхалиа|Ахьӡ=Денис|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳацәа рыхроника|Аоригинал=Хроника абхазских царей|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=цари%20абхазии&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkbg2yHxZJadlh9BXmik5K-hgeyhU1yJyUxUlAY2ikTTCnV0UThot3yQkPsZEee1cSiGKfms7Ee8UPAhKx5XMRuDdYINjyHWNRhhdNz2l5_w337jIcjsKBshqwKBlTZTfAcvX5E1iIaXNnpKZG46H5XzvPYazhF-NqV_7SV3LzBONe3f4q3kCeMRobPbf4IDZnbWl-ZHENmo55LqS2aQbkM2QzPB73W2ht7Ndklf1rAg7LrJcCEZ4VyBneu9kXR4yatsaXJPCwHtPwdEgBkk2_gZErnG-eTFiFwv-p2RSeFPhyRNfeCJspANI4ByOG_VjOnyt-G4sw4t8OqR1FzOHyjVtFfEtv6GSWjnmm1KOyQonSyxQA3B2vxZ6dLD-6qdye-OatHKw_0FTH6fDJPn7shpIYnKy4FGeEivg6AxjaWQWTpJya3UsKHihD5cfMSecFw3yEOAKKMyzYe3iHaGn98gjMezo09eO3W4kSCDQq9PZF6pk9TU_tieRA7FCr-B6XaubKhufS8Nms5HOFc2jH5h3Gg63XE_fdjPt_ACIZd6MqTNtdvFUmn9Y6itJ9PSzksXM1P0XQ8xl6jGd7lJrlrGwsPV3mP1a6D3CGBMUBtiRVkFVhNsZE2T1iONxzoGWCeFoxBtJCZn_3obisdO9szo6Oc5gHOcrE43a3Lj0KcBMoh0AdW1tfMw8VvrTkh4FuceMN4n087d7AW2q3Ox1Rq6Ud3cjoIgtyqxOT5PL8UlhVn3K7-iB2WEOCeWbs0ehebcufRcal9tXhcczALE6RL0gOlgZxtXx7CA-6GNv64EkC3eAMjVuxRS8xpA-hsZ9fhTawOjFdOpmTscbM4cThMkTIQcEJ3SSMM7JBGVeAHBmKbLhggjgX1kHneoImbjGQk6ZvtoRGr_cJfHSyxtyIkvFosH31EAfVE1fM62Z3SC4&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTzNqVFNUWmVjbEd2d2daQ2RmMWl6UUtFUnl6N2g2ekVVZmF3eFhfZ0NqZ01OTzREUEJDNnNLZU5zN24zbjNwamp5RjFWMEd2WlhJV2duODRjLUdHNUpfRS0wbHpDQWp0ckY2T0Y5R1JjWTZ1cUUxQ1l4anRSOXFzTENnRXV3cHc0LA,,&sign=7e0f3a02776f070beb736a572d40c5d2&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtGzoLY6asDizo5p6I1A2QA393lcQsuCyOM82cRoJZijoXRsBz4PKQ4d4jhLCgPy0kUy9VDJwxyKDgNbRnXS8uF2qpHB72x3VKYB-bK2CBQ00-1oNrEtsjbFebrldjnME41w,,&l10n=ru|Аҭыԥ=Москва|Ашықәс=2000|Адаҟьақәа=25-28}}</ref>. Аха дук мырҵыкәа иаб Аԥсныҟа ддырхынҳәит. 929 ашықәсазы, иаб данԥсы ашьҭахь, Гьаргь Аҩбатәи ихьӡала аҳас дҟалеит. Гьаргь иашьаԥса Баграт диман, уигьы Аԥсны агаразы азин иман. Гьаргьи Баграти еибашьуа иалагеит, аха 930 машәырла дыԥсуеит<ref name=":0" />.
Абас ауп Гьаргь II изкны иаҳәо ақырҭуа хроника ''«Қарҭлис Цховреба»''<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ажәла=Бгажба|Ахьӡ=Олег|Ажәла2=Лакоба|Ахьӡ2=Станислав|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых 10-11|Аоригинал=История Абхазии 10-11|Азхьарԥш=https://disk.yandex.ru/i/18IyvcrAwRuKh|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Анаукеи адырреи рминистрра|Ашықәс=2015|Адаҟьа=143}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}</ref><ref name=":0" />. Иара иаҳраан [[Аԥсуа Аҳра]] арра-политикатә мчра аиуит, акультура ашәҭыкакаҷра иалагеит. Гьаргь Нхыҵ-Кавказ аҟынӡа, еиҳарак [[Аланиа]] аҟынӡа икультуратә експансиа иациҵоит, уаҟа аԥсуа архитеқтуратә ҵараиурҭа ахаҭарнакра азызуа ауахәамақәа рыргы-лара иаҿын. Иара иаҳраан, Кавказтәи ашьхеибаркыра аҩадатәи аган аҟны, ҩадатәи аԥсуаа ахьынхоз аҭыԥ ирӷәӷәеит, урҭ 923 шықәсазы, аҭауад Бер инапхгарала, Шәамахьтәыла иақәлеит. Гьаргь [[Мартвилтәи аберҭыԥ|Марҭвил (Ҷҟондид)]] аҿы аныхабааштә уахәама иргылоит, аԥшьацәа рацәаҩны рыԥсыбаҩқәа уахь ииаигоит, араҟа аҷҟәандартә ҭыԥ шьақәиргылоит<ref name=":0" />.
Аԥсҳа Гьаргь Қарҭли дахаиргылт иԥеиҳаб – [[Кәаста (Гьаргь II иԥа)|аҳиԥа Кәасҭа (Кәаҵиа)]]. Хы-шықәса ааҵхьан еиԥш иаб ӷашақә диҿагыло, аҳрагьы имеикәа далагеит. [[Уԥлисцихе]] аҩныҵҟа иҽирӷәӷәеит. Ҭбеҭаагьы инеины ачарҳәаҩ идгылт, иара убас жәпаҩык аамсҭацәагьы<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2020|Ажәла1=Чачхал|Ахьӡ=Денис|Астатиа ахьӡ=АԤСУА ԤСҲАЦӘА РҬОУРЫХ|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Letopis_abkhazskikh_tsarey_2020_abh.pdf}}</ref>. Аԥсҳа Гьаргь, иԥа дшиҿагылаҵә-ҟьа агәра анига, ир зегьы шьҭихын, ддәықәлеит еибашьра. Таотәи аҳцәа иваиргылеит, қоре-пископ Фадла<ref>Фадла II - Қахьеҭ анапхгаҩы (918-929)</ref> ир иманы [[Уԥлисцихе]] инакәшеит. Кыр мшы еибашьуан, аха абаа аԥҽра рылымшеит, насгьы даараӡа ирацәаны ауаа ҭан. Мышкы аҽыуаа жәылон, ҽазны – ашьаҟауаа. Аԥсҳа Гьаргь дыргәыбзыӷны Сазвере аҟнытә аамсҭацәа ихы иархәаны, иԥа ус изицҳаит<ref name=":2" />: <blockquote>
''Ҳара ҳахь уиас, Аԥсныҟа уҳашьҭуеит, уаҟа уаҳра уахагылап. Уара уаб шьҭа атахт дықәтәамзаргьы, кагьы амам.''</blockquote>
Иаҳаз агәра игеит, иара ицнагацәа «уижьоит» шиарҳәозгьы, урҭ рабжьга имаҳаит. Цхабжьон қдеиқәҵак дақәтәан Кәыра дхылеит. Иаразнак иаӷацәа иқәлеит дыркырц, аха игәы еилгеит, дышжьаз еиликааит, шьҭахьла ддәықәлеит наҟ абаа дҭаларц. Урҭ рықдеиқәҵақәеи дареи еиқәымшәеит, еила-ҩеиласхеит, шьоукы аӡы иҭаҳаит. Ашьҭыбжь рацәахеит. Дцәырҵит аԥсҳа, ируаагьы гылт, абаа иакәшан итәеит. Ашамҭаз аԥшаарақәа дырҿыцит. Иара-хәаша, аӡы дҭыҵын, ацаҟьақәа рыбжьара иҽиҵәахызаап. Иара убра дагьырбеит. Дгәазҭаз ихаҭа рыцҳак иакәын, дибеит аԥсҳа иԥа дахьыбжьатәаз. Дыркын, аԥсҳа иҿаԥхьа даақәдыргылт. Даара гәымбылџьбарала иус рыӡбеит: иблақәагьы ҭырхит, дагьдырхәеит<ref name=":2" />. Изымчҳакәан длахыԥсааит. Абаа иҭагылаз аамсҭацәа ажәа рыҭаны идәылигеит, Ҭбеҭаа ахақәиҭра рыҭан Асԥураганҟа еибгала идәықәиҵеит. Гьаргь Қарҭли ирҭынчны, егьи иҷкәын [[Леуан III|аҳиԥа Леуан]] уа [[Аҳмада|аҳмадас]] дҟаиҵеит<ref name=":0" />.
== Қахьеҭтәи ақәгыларақәа ==
[[Афаил:George II fassade stone.jpg|мини|слева|Ахаҳә аганахьала Аԥсны Гьаргь II уи иԥҳа Гәырандухәтеи рыӡбахә ануп.]]
Қорепископ Фадла дыҧсит, уи ицынхәрас қорепископс дтәеит Кәрыкь II<ref name=":2" />. Гардабантәи аамсҭацәа аԥсҳа Гьаргь ишҟа ииасуа, иҽимардо иалагеит. Аԥсҳа Гьаргь еиҭах ддәықәлеит иусқәа рырҽеиразы. Кахьеҭ дақәлан, иблит, ирбгеит, иҩныҟагьы дгьыжьит. Аамҭала Атен амҵан дааҭгылеит.
Иҷкәын [[Леуан III|Леуан]] усҟан [[аҳмада]] ҳасабла Қарҭли дахатәан. Уи еиҭах ир шьҭыхны Кахьеҭ дақәларц иӡбеит. Аха Кәрыкь II аҿагылара шилымшоз идыруан, днеит аҧсҳа иҿаҧхьа хырқьиара ҳәа, аха нас дыбналарц иақәикит. [[Леуан III|Леуан]] дааникылеит, диманы Кахьеҭ дигеит, иҭаацәагьы шьҭыхны дгьыжьырц<ref name=":2" />. Аха урҭ бналеит, избанзар қарҭлитә аамсҭацәа ргәырҽанырҵахьан. Қорепископ Кәрыкь иашьа Шурҭа аԥсҳа Гьаргь дхихырц даҿын: уи ииҭеит ихатә баа – Уџьарма.
Егьырҭ абаақәагьы ргеит, хԥа рыда: Нахҷаван, Боҷорма, Лоҵобан. Лоҵобан абаа Иуана Ариш-иԥа итәын. Уи кыр иҽирӷәӷәан, дызхьыҧшызгьы диҵыҵит. Идыргылеит Шурисцихе, аруаа рыла еибырҭеит. Марани абаа усҟан Хахәа инапаҿы иҟан, уигьы Ариш-иԥацәадреиуан – Иуана диашьан, иашьа диеиԥшны уигьы махәҿа ӷәӷәала икын ибаа. Дааит Гьаргь II, ар еижәыларц адҵа риҭеит. Заманала абаа ргеит, Хахәагьы аԥсҳа иҿаԥхьа даақәдыргылт. Аԥсҳа Џьигеҭ-тәыла дганы абахҭа дҭаркырц реиҳәеит<ref name=":2" />.
Нахҷаван абаа Кәрыкь-иҧа Фадла иакәын изтәыз. Уигьы ҩныҵҟала даара иҽирӷәӷәеит. Қорепископ Кәрыкь, имч шазымхо аниба, ажәа имихит иԥсы шеиқәирхо, уи азы Кахьеҭ-тәыла аԥсҳа Гьаргь ишииҭо. [[Леуан III|Аҳиԥа Леуан]] Кәрыкь доуишьҭырц игәгьы иҭамшәеит, аха аб даҽакала дныҟәеит. Кәрыкь ҳаԥыхьа аӡынразы имрымхырц Боҷорма абаа. Амшаԥы ҟалаанӡа дзыҳәаз, пату ақәырҵеит. Уи аҟнытә Нахҷаван абаагьы ргеит, шасысгьы иҷкәын аиҵбы Дауҭ димырхит. Уи Аиниара аҽны доурышьҭит. Гьаргь II [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсныҟа]] дгьыжьит, Кәрыкь абаагәара Боҷорма Амшаԥы ашьҭахь ҭаирцәырц иҽазыҟаиҵон<ref name=":2" />.
Иара убас Таик-Кларџьеҭ аҟны инырра аизырҳаразы иааиԥмырҟьаӡакәа ақәԥара даҿын. Абарҭ ахықәкқәа рынагӡаразы, иԥҳа аҳ Адарнас иԥа - Ашоҭ Кәырополат ԥҳәысс дииҭоит<ref name=":1" />. Уи ашьҭахь, Гьаргь илшеит Таик-Қларџьеҭ ахәҭак агара. Аха Кәрыкь еиҭах итәыла дахагылт. Инеин аԥсҳа Гьаргь иарҳәеит «Кахеҭ зтәыз иргеит» ҳәа. Иаҳаз даара игәы инархьит аҳ, гәыбӷангьы риҭеит, ԥхьан «қорепископ Кәрыкь дҳашьҭыроуп» ҳәа иазҳәақәоз. Аӡын ишааӷыҵысыз еиҧш, еиҭах аԥсҳа ир дәықәиҵеит, иԥа [[Леуан III|аҳиԥа Леуан]] ԥызас дрыҭаны. Дақәлеит уи Кахьеҭ, амца иаиргеит. Кахаа рыпҟара дшаҿыз аҧсырӡы иарҳәеит: Гьаргь дуӡӡа, Анцәабзиабаҩ, иԥсҭазара дшалҵыз ала. [[Леуан III|Леуани]] Кәрыкьи еинышәеит. Ашьҭахь [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсныҟа]] дхынҳәит, иаба аԥсҳа ду дамардеит, иргылаз аныхабаа ду [[Мартвилтәи аберҭыԥ|Ҷҟондид]] аҩныҵҟа.
== Константинопольтәи апатриархи аԥсҳа Гьаргьи ==
Аԥсҳа Гьаргь II [[Константинополь|Константинопольтәи]] апатриархи иареи еидҳәалан, зныкымкәа Константинопольтәи апатриарх ҭабуп ҳәа иеиҳәон, Ауаԥстәылаҿ аиашахаҵаратә архиепископ иахаргылара ахьилшаз азы<ref name=":0" />.
== Аҭаацәара ==
Аԥсҳа Гьаргь II Елена ԥҳәысс дигеит. Иаҳдыруам Елена аҳцәа ршьа далоу, мамзаргьы иаабац нхаҩызу, уигьы ус акәзаргьы ҟаларын. Елена илоуит атитул аҳкәажәду. Аҭаҳцәараҿ ииуеит:[[Афаил:George of Abkhazia cross.jpg|мини|''Аԥсҳа Гьаргь II ихьтәы џьар.'']]
* [[Кәаста (Гьаргь II иԥа)|аҳиԥа Кәасҭа]] (?-933) – Қарҭли [[аҳмада]].
* [[Леуан III|Леуан III Лаша́]] (?-967) – аԥсҳа (957-967), иаб иҟынтәи иҭынхаз
* [[Дырмит III]] (?-975) – аԥсҳа (967-975).
* [[Феодоси III|Феодоси III Блаҭыбла]] (?-?) – аԥсҳа (975-978).
* Анонимтә ԥҳа, Қахеҭтәи аҳиԥа Шурҭа ԥҳәысс дигеит ([[Кәрыкь II Кахьеҭтәи|Кәрыкь II]] иашьа)
* [[Аҳәынҭқарԥҳәыс Гәырандыхәт|Гәырандыхәт]] (?-1002), Гәыргьен Багратиони иԥҳәыс, Аԥсуа аҳраду арегент (975-978)
* Анонимтә ԥҳа, ԥҳәысс дигеит Ашоҭ Куропалаҭ.
== Алитература ==
*{{Ашәҟәы|Ажәла=Кәҵниа|Ахьӡ=Иура|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳара|Аоригинал=|Азхьарԥш=https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FzC9jHlcfQ3xuKbKCE5YZcsKdLYhBhRhfW49qOnusHnCHO4p6Ltx43GJq%2Bo2pFGRhq%2FJ6bpmRyOJonT3VoXnDag%3D%3D&name=Kvitsiniya_Yu_Apskhara_2022.pdf&nosw=1|Аҭыԥ=Аҟәа|Ашықәс=2022|Адаҟьақәа=43-44}}
== Азгәаҭқәа ==
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:957 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсҳацәа]]
[[Акатегориа:Ачаа]] | Гьаргь II ― Аԥсҳа (929-957).
Абиографиа
Гьаргь — Кәасҭа III Адарнас иԥҳаи дырԥан. 906 ашықәсазы, иаб данырга ашьҭахь, аҳас дҟарҵарц иазхиан. Аха дук мырҵыкәа иаб Аԥсныҟа ддырхынҳәит. 929 ашықәсазы, иаб данԥсы ашьҭахь, Гьаргь Аҩбатәи ихьӡала аҳас дҟалеит. Гьаргь иашьаԥса Баграт диман, уигьы Аԥсны агаразы азин иман. Гьаргьи Баграти еибашьуа иалагеит, аха 930 машәырла дыԥсуеит.
Абас ауп Гьаргь II изкны иаҳәо ақырҭуа хроника «Қарҭлис Цховреба». Иара иаҳраан Аԥсуа Аҳра арра-политикатә мчра аиуит, акультура ашәҭыкакаҷра иалагеит. Гьаргь Нхыҵ-Кавказ аҟынӡа, еиҳарак Аланиа аҟынӡа икультуратә експансиа иациҵоит, уаҟа аԥсуа архитеқтуратә ҵараиурҭа ахаҭарнакра азызуа ауахәамақәа рыргы-лара иаҿын. Иара иаҳраан, Кавказтәи ашьхеибаркыра аҩадатәи аган аҟны, ҩадатәи аԥсуаа ахьынхоз аҭыԥ ирӷәӷәеит, урҭ 923 шықәсазы, аҭауад Бер инапхгарала, Шәамахьтәыла иақәлеит. Гьаргь Марҭвил (Ҷҟондид) аҿы аныхабааштә уахәама иргылоит, аԥшьацәа рацәаҩны рыԥсыбаҩқәа уахь ииаигоит, араҟа аҷҟәандартә ҭыԥ шьақәиргылоит.
Аԥсҳа Гьаргь Қарҭли дахаиргылт иԥеиҳаб – аҳиԥа Кәасҭа (Кәаҵиа). Хы-шықәса ааҵхьан еиԥш иаб ӷашақә диҿагыло, аҳрагьы имеикәа далагеит. Уԥлисцихе аҩныҵҟа иҽирӷәӷәеит. Ҭбеҭаагьы инеины ачарҳәаҩ идгылт, иара убас жәпаҩык аамсҭацәагьы. Аԥсҳа Гьаргь, иԥа дшиҿагылаҵә-ҟьа агәра анига, ир зегьы шьҭихын, ддәықәлеит еибашьра. Таотәи аҳцәа иваиргылеит, қоре-пископ ФадлаФадла II - Қахьеҭ анапхгаҩы (918-929) ир иманы Уԥлисцихе инакәшеит. Кыр мшы еибашьуан, аха абаа аԥҽра рылымшеит, насгьы даараӡа ирацәаны ауаа ҭан. Мышкы аҽыуаа жәылон, ҽазны – ашьаҟауаа. Аԥсҳа Гьаргь дыргәыбзыӷны Сазвере аҟнытә аамсҭацәа ихы иархәаны, иԥа ус изицҳаит: Ҳара ҳахь уиас, Аԥсныҟа уҳашьҭуеит, уаҟа уаҳра уахагылап. Уара уаб шьҭа атахт дықәтәамзаргьы, кагьы амам.
Иаҳаз агәра игеит, иара ицнагацәа «уижьоит» шиарҳәозгьы, урҭ рабжьга имаҳаит. Цхабжьон қдеиқәҵак дақәтәан Кәыра дхылеит. Иаразнак иаӷацәа иқәлеит дыркырц, аха игәы еилгеит, дышжьаз еиликааит, шьҭахьла ддәықәлеит наҟ абаа дҭаларц. Урҭ рықдеиқәҵақәеи дареи еиқәымшәеит, еила-ҩеиласхеит, шьоукы аӡы иҭаҳаит. Ашьҭыбжь рацәахеит. Дцәырҵит аԥсҳа, ируаагьы гылт, абаа иакәшан итәеит. Ашамҭаз аԥшаарақәа дырҿыцит. Иара-хәаша, аӡы дҭыҵын, ацаҟьақәа рыбжьара иҽиҵәахызаап. Иара убра дагьырбеит. Дгәазҭаз ихаҭа рыцҳак иакәын, дибеит аԥсҳа иԥа дахьыбжьатәаз. Дыркын, аԥсҳа иҿаԥхьа даақәдыргылт. Даара гәымбылџьбарала иус рыӡбеит: иблақәагьы ҭырхит, дагьдырхәеит. Изымчҳакәан длахыԥсааит. Абаа иҭагылаз аамсҭацәа ажәа рыҭаны идәылигеит, Ҭбеҭаа ахақәиҭра рыҭан Асԥураганҟа еибгала идәықәиҵеит. Гьаргь Қарҭли ирҭынчны, егьи иҷкәын аҳиԥа Леуан уа аҳмадас дҟаиҵеит.
Қахьеҭтәи ақәгыларақәа
мини|слева|Ахаҳә аганахьала Аԥсны Гьаргь II уи иԥҳа Гәырандухәтеи рыӡбахә ануп.
Қорепископ Фадла дыҧсит, уи ицынхәрас қорепископс дтәеит Кәрыкь II. Гардабантәи аамсҭацәа аԥсҳа Гьаргь ишҟа ииасуа, иҽимардо иалагеит. Аԥсҳа Гьаргь еиҭах ддәықәлеит иусқәа рырҽеиразы. Кахьеҭ дақәлан, иблит, ирбгеит, иҩныҟагьы дгьыжьит. Аамҭала Атен амҵан дааҭгылеит.
Иҷкәын Леуан усҟан аҳмада ҳасабла Қарҭли дахатәан. Уи еиҭах ир шьҭыхны Кахьеҭ дақәларц иӡбеит. Аха Кәрыкь II аҿагылара шилымшоз идыруан, днеит аҧсҳа иҿаҧхьа хырқьиара ҳәа, аха нас дыбналарц иақәикит. Леуан дааникылеит, диманы Кахьеҭ дигеит, иҭаацәагьы шьҭыхны дгьыжьырц. Аха урҭ бналеит, избанзар қарҭлитә аамсҭацәа ргәырҽанырҵахьан. Қорепископ Кәрыкь иашьа Шурҭа аԥсҳа Гьаргь дхихырц даҿын: уи ииҭеит ихатә баа – Уџьарма.
Егьырҭ абаақәагьы ргеит, хԥа рыда: Нахҷаван, Боҷорма, Лоҵобан. Лоҵобан абаа Иуана Ариш-иԥа итәын. Уи кыр иҽирӷәӷәан, дызхьыҧшызгьы диҵыҵит. Идыргылеит Шурисцихе, аруаа рыла еибырҭеит. Марани абаа усҟан Хахәа инапаҿы иҟан, уигьы Ариш-иԥацәадреиуан – Иуана диашьан, иашьа диеиԥшны уигьы махәҿа ӷәӷәала икын ибаа. Дааит Гьаргь II, ар еижәыларц адҵа риҭеит. Заманала абаа ргеит, Хахәагьы аԥсҳа иҿаԥхьа даақәдыргылт. Аԥсҳа Џьигеҭ-тәыла дганы абахҭа дҭаркырц реиҳәеит.
Нахҷаван абаа Кәрыкь-иҧа Фадла иакәын изтәыз. Уигьы ҩныҵҟала даара иҽирӷәӷәеит. Қорепископ Кәрыкь, имч шазымхо аниба, ажәа имихит иԥсы шеиқәирхо, уи азы Кахьеҭ-тәыла аԥсҳа Гьаргь ишииҭо. Аҳиԥа Леуан Кәрыкь доуишьҭырц игәгьы иҭамшәеит, аха аб даҽакала дныҟәеит. Кәрыкь ҳаԥыхьа аӡынразы имрымхырц Боҷорма абаа. Амшаԥы ҟалаанӡа дзыҳәаз, пату ақәырҵеит. Уи аҟнытә Нахҷаван абаагьы ргеит, шасысгьы иҷкәын аиҵбы Дауҭ димырхит. Уи Аиниара аҽны доурышьҭит. Гьаргь II Аԥсныҟа дгьыжьит, Кәрыкь абаагәара Боҷорма Амшаԥы ашьҭахь ҭаирцәырц иҽазыҟаиҵон.
Иара убас Таик-Кларџьеҭ аҟны инырра аизырҳаразы иааиԥмырҟьаӡакәа ақәԥара даҿын. Абарҭ ахықәкқәа рынагӡаразы, иԥҳа аҳ Адарнас иԥа - Ашоҭ Кәырополат ԥҳәысс дииҭоит. Уи ашьҭахь, Гьаргь илшеит Таик-Қларџьеҭ ахәҭак агара. Аха Кәрыкь еиҭах итәыла дахагылт. Инеин аԥсҳа Гьаргь иарҳәеит «Кахеҭ зтәыз иргеит» ҳәа. Иаҳаз даара игәы инархьит аҳ, гәыбӷангьы риҭеит, ԥхьан «қорепископ Кәрыкь дҳашьҭыроуп» ҳәа иазҳәақәоз. Аӡын ишааӷыҵысыз еиҧш, еиҭах аԥсҳа ир дәықәиҵеит, иԥа аҳиԥа Леуан ԥызас дрыҭаны. Дақәлеит уи Кахьеҭ, амца иаиргеит. Кахаа рыпҟара дшаҿыз аҧсырӡы иарҳәеит: Гьаргь дуӡӡа, Анцәабзиабаҩ, иԥсҭазара дшалҵыз ала. Леуани Кәрыкьи еинышәеит. Ашьҭахь Аԥсныҟа дхынҳәит, иаба аԥсҳа ду дамардеит, иргылаз аныхабаа ду Ҷҟондид аҩныҵҟа.
Константинопольтәи апатриархи аԥсҳа Гьаргьи
Аԥсҳа Гьаргь II Константинопольтәи апатриархи иареи еидҳәалан, зныкымкәа Константинопольтәи апатриарх ҭабуп ҳәа иеиҳәон, Ауаԥстәылаҿ аиашахаҵаратә архиепископ иахаргылара ахьилшаз азы.
Аҭаацәара
Аԥсҳа Гьаргь II Елена ԥҳәысс дигеит. Иаҳдыруам Елена аҳцәа ршьа далоу, мамзаргьы иаабац нхаҩызу, уигьы ус акәзаргьы ҟаларын. Елена илоуит атитул аҳкәажәду. Аҭаҳцәараҿ ииуеит:мини|Аԥсҳа Гьаргь II ихьтәы џьар.
аҳиԥа Кәасҭа (?-933) – Қарҭли аҳмада.
Леуан III Лаша́ (?-967) – аԥсҳа (957-967), иаб иҟынтәи иҭынхаз
Дырмит III (?-975) – аԥсҳа (967-975).
Феодоси III Блаҭыбла (?-?) – аԥсҳа (975-978).
Анонимтә ԥҳа, Қахеҭтәи аҳиԥа Шурҭа ԥҳәысс дигеит (Кәрыкь II иашьа)
Гәырандыхәт (?-1002), Гәыргьен Багратиони иԥҳәыс, Аԥсуа аҳраду арегент (975-978)
Анонимтә ԥҳа, ԥҳәысс дигеит Ашоҭ Куропалаҭ.
Алитература
Азгәаҭқәа
Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:957 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсҳацәа
Акатегориа:Ачаа |
43165 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Саӡны | Саӡны | {{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|астатус=Атәылаҿацә
|ахьӡ=Саӡны
|даҽа ахьӡ=Саӡын<br>
Насгьы даҽа бызшәақәа рҿы:<br>Џьигьеҭи/Џьигетиа/Ауогасиа
|афото=Map of Sadzen.png
|аҳҭнықалақь=Аԥсны (Арыҭқыҭ), [[Гагра|Абааҭа]]
|ашьақәгылара=XVI-тәи ашәышықәса
|аӡра=[[1864]]
|адин=Аԥсылманра
|аофициалтә бызшәа=[[Аԥсуа бызшәа]]
|абызшәақәа=[[аубла бызшәа]], [[аҭырқәа бызшәа]], [[аԥсуа бызшәа]]
}}
'''Саӡны''', мамзаргьы даҽакала '''Саӡын''' – [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иахәҭаку тәылаҿацәуп.
== Аҭоурых ==
=== Аԥсуа аҳраду ахәҭа ===
Саӡны [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] иатәылаҿацәуп. Ари адгьыл ажәытәын Санигиа ҳәа иахьӡын, ақырҭуа ашықәсҩырақәа рҿы – Џьыгеҭи.
[[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аамҭазы Саӡны Аԥсны иахәҭакын. Уа анырра ду рыман аҭауадшьҭра Алоу. Иара убасгьы Алоуаа (Ачаа) [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аԥсҳацәа ракәын<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=97}}</ref>.
XIV-XV-тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз Генуаиатәи ахсаалақәа рҿы «Аԥсны» ҳәа изышьҭоу абаӷәаза Ԥсоу аӡиас ахықәаҿы, иахьатәи Адлер аҵакырадгьылаҿы иарбоуп<ref name=":0" />.
Агыруа аҳцәа [[Адиан|Адианаа]] зныкымкәа араҟа ақәҿиара змаз ақәыларақәа мҩаԥыргахьан, уи азы шаҳаҭра руеит ақырҭуа ашықәснҵырақәеи аныхачаԥақәа рҿы иану аҩырақәеи. Агырцәа рқәыларақәа раан ауааԥсыра рарҳәра амацара акәымкәа, ауахәамақәагьы дырбгон, аныхачаԥақәеи амрамартә хаҳәқәеи ауахәама иадчаԥаланы иааиз иамхны, ртәылаҟа иргон<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=98}}</ref>.
Убас, Арыҭқыҭатәи аԥсуа аныхабааш иадчаԥаланы иааз, аџьарқәа зныз амрамартә хаҳә аашьҭыхны, Хобитәи агыруа ауахәама адәахьтәи аҭӡамц иадырҵеит. Уи иахьагьы уа иадчаԥалоуп. Аԥсуаа, хымԥада, ауал рықәны иаанымхеит. Аԥсны археологцәа ирыԥшааз ақырҭуа нҵамҭақәа зныз ауахәаматә хаҳәқәа жәпакы аԥсуаа ршьоуратә қәыларақәа раан иргеит, урҭ аҷанҳәаҭҳатә хылҵшьҭра рымоуп. Ари аамҭа иалагӡаны асаӡқәа [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] ахаҭагьы, [[Гыртәыла аҳра|Гыртәылеи]], Гәыриеи, Имереҭи рыдгьылқәа рҿы имҩаԥысуаз еиуеиԥшым арратә қәыларақәа, аԥсуа ар ахәҭак раҳасабала, зныкымкәа ирылахәын. Уи иаҵанакуан амшынтә қәыларақәагьы, еиҳаракгьы XVII ашәышықәса аҩбатәи азбжа ашьҭахь аԥсуаа лассы-лассы имҩаԥыргоз, уи иадҳәаланы ақырҭуа ҭоурыхҩҩы аҳиԥа Вахушҭи иазгәеиҭоит аԥсуаа амшынныҟәараҿы амч ду шрымаз.
1533 ашықәс азы Саӡны аҿы агырцәа ӷәӷәала иаҵахеит. Зегь реиҳа ихьшәашәаз аӡынразы, ажьырныҳәамза 30 аҽны Аԥсны агаҿахь иӡхыҵит<ref name=":1" />. Аԥсуаа ргәы иаанагомызт аӡын азы аӷа дақәлоит ҳәа, насгьы амшын аганахьала, уимоу, хыԥхьаӡара рацәала. Агыруа аҳ Адиан, Гәыриа анапхгаҩи дидгыланы, зықәра наӡахьоу иԥацәа иманы, инапаҵаҟа иҟаз аҭауадцәеи аамсҭацәеи, аԥапапцәеи аҷҟәандарцәеи иманы, Иасхрыԥшь иӡхыҵит<ref name=":1" />.
Аибашьра раԥхьатәи амш ақәылаҩцәа рзы иманшәалан. Аха аҩбатәи амш аҽны, ахәаша азы, аԥсуаа аибашьра амҩа аадырҳәит. Уи иахҟьаны, Гыртәыла аҳ Мамиа Адиан ахьҭаҿы деилыхны аҳәала дыршьит, ихьыԥшцәа рҿаԥхьа. Агәыр (Гуриели ԥсышәала) иашьцәа ахҩыки иареи рымаҭәақәа ршәырхын, иԥҟаны иршьит<ref name=":1" />. Убасҵәҟьа ирыхьит ари ақәылара зықәныҳәаз аҷҟәандарцәеи. Аибашьцәа рыр аҵахеит, еиҳаракгьы ықәххеит. Аԥсуа-Имереҭтәи ауахәама аиҳабы Акалҭакос Малакиа аибашьра ахьыҟалаз аҭыԥ аҿы днеит, «ԥсы зхоу еиқәирхеит, иԥсыз ԥарала иҿихит» ҳәа аҳәоит ақырҭуа ашықәснҵыра<ref name=":1" />.
Аԥсны аполитикатә центр амраҭашәарахьтәи, Саӡтәылатәи ахәҭахьы ишиасыз азы шьақәырӷәӷәара ари заҵәык акәӡам зыӡбахә ҳамоу ахҭыс. Машәыршақә акәӡам Гагра-Шәача асеқтор аҿы аԥсуа-агыртәи аибашьрақәа рышьҭагыла зегьы ахьымҩаԥысуа. Избан акәзар, абраҟа иҟан аҳ инхарҭа хада, атәыла абаӷәаза хада – “Аԥсны”<ref name=":1" />.
XV-XVIII-тәи ашәышықәсақәа рзы Саӡны заҵәык акәымкәа, политикалагьы Аԥсны иазхаҵаз хәҭаны иҟан. Ахәҭакахьала, ақырҭуа ашықәснҵыраҿы уи атәы аҳәоуп, Аԥсны аҳцәа, аԥсуааи асаӡқәеи аҳцәа ҳәа; аԥсуа ар, аԥсуа-асаӡтәи ар ҳәа ирышьҭан<ref name=":1" />.
1780 азбжазы, Хәасҭа (Ҳамышь) азааигәара, Аԥсуа аҳра [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|аҳ Зураб Чачба]] ара ашәарыцара аан дҭахеит, хымԥада, иара инапаҵаҟа иҟаз аҵакырадгьылаҿы<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=100-101}}</ref>. Ажәеизатәи ашәышықәсазы Вахушҭи Багратион ақырҭуа ҭоурыхҭҵааҩ, ажәытәтәии аҵыхәтәантәии ашықәсҩҩқәа иҟарҵаз ашьақәырӷәӷәарақәа реихшьаала ҟаҵо, иазгәеиҭеит, Саӡны «зегь рыла аԥсуа ҳәынҭқарроуп» ҳәа<ref name=":1" />.
1806 шықәсазы аҭырқәа-аԥсуа акризис аан, асаӡқәеи, мдамҩааи, ашәыуааи, аублааи злахәыз Аԥсныду ар еидкыланы ҩажәи хәба нызқьҩык рыла [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи Чачба]] ибираҟ аҵаҟа иаҵагылеит<ref name=":3">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2289-gumba_m_keledhbey_2014.html|Астатиа ахьӡ=Қьалышьбеи|Ахьӡ=Михаил|Ажәла=Гәымба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=2014|Адаҟьа=}}</ref><ref name=":2" /><ref name=":4">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3403-Biguaa_V_L_Istoriya_Abkhazii_5-9_klassy_2004_abh.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурах|Ахьӡ=В.|Ажәла=Бигәаа|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Аҵара аминистрра|Ашықәс=2004|Адаҟьа=47-51}}</ref>.
[[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәыла]], ҷыдала [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] Кавказ имҩаԥыргоз арратә усмҩаԥгатәқәа XIX ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны аҳтә мчра ԥсыҽхеит<ref name=":3" />. Аха абри аамҭазы Саӡныи уи аҭауадцәеи аполитикатә центр ахь рхы дырхеит, аха ахаҭа апровинциаҿы ирымаз анырра амырԥсыҽырц азы рҽазыршәон.
Азеижәтәи ашәышықәса актәи азыбжазы Аԥсны [[Чачба, Манча I|аҳ Манча (Шәлиман-беи ҳәагьы ихьӡуп) Чачба]] аҳкәажә Есма-ҳаным Арҭԥҳа ԥҳәысс диман<ref name=":3" />. Аԥсны [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи]] (1747-1808) лԥа иакәын<ref name=":4" />. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] имаҭа, аҳ Михаилгьы раԥхьаӡа акәны 1829 ашықәс азы, Арҭқыҭатәи аҭауад Беслангәыр Арҭба иԥҳа аҳкәажә Акаиа ԥҳәысс дигеит. 1808 ашықәс азы ацәгьаршра иахҟьаны Аԥсны [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи Чачба]] дҭахеит<ref name=":3" /><ref name=":4" />. Ҩышықәса атәыла дахагылан [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|аҳ Аслан-беи]], абшьҩы ҳәа ахьымӡӷа (иашамкәан) изгаз<ref name=":5">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Lakoba_S_Aslanbey_1999.pdf|Астатиа ахьӡ=Асланбеи|Ахьӡ=С. З.|Ажәла=Лакоба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=1999|Адаҟьа=}}</ref>. 1810 ашықәс азы аурыс еибашьцәа [[Аҟәа абаа|Аҟәантә]] дҭырцеит [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]], [[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь]] аҳс дҟарҵеит. Аҵыхәтәантәи иаб иганахьала [[Чачба, Сафар Алибеи|Аслан-беи]] иашьа иакәын<ref name=":5" /><ref name=":2" />.
[[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] атәыла анапхгара данамырх, Саӡныҟа, аҭауадцәа Самахәаа иааӡаҩцәа рахь дцеит<ref name=":5" />. Иара иаҳҭынра игылан Кәыдеԥсҭа аӡиас ахықәан, Самҳәрԥшь ақыҭан. Абрантәи [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] лассы-лассы Аԥсны аҩныҵҟа ақәыларақәа мҩаԥигон, атәылаҿы имчра аиҭашьақәыргылара иҭахын<ref name=":5" />. Убас, 1821 ашықәс азы ҩаԥхьа иқәгылан, [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]], Ахҷыԥсоу, Аибӷа, иара убас агатәи асаӡуа рыла еидызкылаз аҽыбӷаҟазацәа рҟәыра, раԥхьа дгыланы абираҟқәа иманы, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан]] [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] далалеит<ref name=":2" />. Хышықәса рышьҭахь игәҭакы наимыгӡакәа [[Османтәи аимпериа|Ҭырқәтәылаҟа]] ддәықәлеит<ref name=":5" />.
1830 ашықәсазы аҳ Михаил аурысцәа [[Шәача]] ақыҭа аанкылараҿы дрыцхрааит, насгьы абаагәара иргылеит, уи аамҭазы Навагински ҳәа иашьҭан<ref name=":6">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/4098-Gumba_M_Abkhazskoe_knyazhestvo_v_20_50_godah_XIX_veka_2022.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳра XIX ашәышықәса 40-50 ашықәсқәа рзы|Ахьӡ=М. В.|Ажәла=Гәымба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Акьыԥхь аҩнаҭа|Ашықәс=2022|Адаҟьа=}}</ref><ref name=":1" />. 1841 ашықәс азы [[аублаа]] рыдгьылқәа рҿы ақәыларақәа ахьымҩаԥигоз, асаӡқәа рнапаҿы рызнагара азы Михаил Чачба ианашьоуп Анна Аԥшьа лыорден актәи аҩаӡара змоу<ref name=":1" /><ref name=":6" />. Саӡны хазы административтә хәҭаны еихшан. Уи раԥхьатәи априставс (аӡбарҭа ахада) дыҟан аҳ иашьа - Алықьсандр, дук мырҵыкәа уи иҭыԥан дҟалеит Салуман Ажәанба, аурыс афицар, хылҵшьҭрала аԥсуа аамсҭа<ref name=":6" />. Анаҩс Саӡтәи априставра [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иадҵан. Ари аамҭа азы аублаа ҭауади-аамсҭеи Аԥсны аҳцәа рыҩнаҭа, анырра ду змаз аамсҭара рааигәара аҟазаара иашьҭан. Урҭ убраҟа изыргәаҟуаз асаӡуа аҭауадцәеи дареи, еиҳарак [[Шәача]] аԥшәмацәеи дареи ирыбжьаз аимабзиаратә еизыҟазаашьақәа ракәын<ref name=":2" />. Насгьы Аԥсны аҳцәа рхылаԥшра араҟа ихәарҭахеит. Абасала, аублаа раԥхьагылаҩ Ҳаџьы Исмаил Адагәуа-иԥа Барзагь, Аԥсны ԥхьаҟатәи аҳ Михаил Чачба иааӡаразы азин иоуит<ref name=":2" />. Абри аублаа раԥхьагылаҩ ихаҭыԥан иҟаз иашьеиԥа Ҳаџьы Кьарантыхә Барзагь диааӡеит анырра ду змаз аԥсуа ҭауад Нарчоу Инал-иԥа иԥа, аҭауад қәыԥш Росҭом. Убри аамҭазгьы Кьарантыхә аԥсуа аам ста Ҟамлаҭ Амаан иԥҳа ԥҳәысс дигеит. Алықьсандр Чачба иԥа Гьачрыԥшь ақыҭан (иахьатәи Веселое) асаӡуа аҭауад Рашьыҭ Гьачба иҩнаҭа дааӡеит<ref name=":1" />.
Кавказтәи аибашьра нҵәеит 1864 шықәсазы лаҵарамза 21 аҽны, ииашаҵәҟьаны [[Гәбаадәы|Гәыбаадәы]] ақыҭаҿ. Аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рҿы иаҳԥылоит аҵыхәтәантәи аибашьраан аҭыԥантәи ауааԥсыра рцәыӡ дуқәа<ref name=":1" /><ref name=":2" />.
== Асаӡтәылатәи аамсҭара ==
Саӡны инхон аҭауадшьҭрақәа: Ҳамышь, Арынба, Арыҭба, Аублаа, Цанба, Гьачба, Чуа, Амаршьан (); аамсҭацәа: Ашьхацаа, Баӷа, Кьынца, Амаан, Мқьалба, Анчок, Кәыџьба, Шьыкәым, Ҵәышба, Аиқәа, Цышба, Лахәуа, Арымба, Озган, Қаԥшь, Ҵәыџьба, Цыхәба, Цыба, Данарчау, Саӡба, Самахәа.
Аԥсуа-асаӡуа рхылҵшьҭрақәа иахьа инхоит Баҭым. Урҭ иреиуоуп асаӡуа ажәлақәа Цанба, Кәыдба, Ачыгәба, Агрба, Ҷызмаа<ref name=":7">{{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Ахьӡ=Д. Шь.|Ажәла=Чачхал|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Ашықәс=2012|Адаҟьа=102}}</ref>.
Ҭырқәтәылатәи Хәасҭа (Ҳамышь) аҟынтәи иааз ақыҭа шьақәдыргылеит, уи уа Ҳамышь ҳәа иашьҭан, Мцаԥсҭатәи аамсҭацәа Чуа - уи инақәыршәаны, ақыҭа Чуа рқыҭа<ref name=":7" />. Аҩарданааи, Багааи, Арыҭааи инхоит Гебешь ақыҭан. Шәачатәи аҭауадцәа Сача (Шьашаа) рхылҵшьҭрақәа нхоит ақыҭақәа Хамышьи Цхьынареи. Асаӡуа ыҟоуп [[Шьамтәыла|Шьамтәылеи]] [[Иорданиа|Иорданиеи]]. Аамсҭара иаҵанакуа Гьачба, Амаршьан, Кәыџьба, Чуа рыхьӡқәа ара еицырдыруеит<ref name=":7" />.
== Аҵакырадгьыл ==
Саӡны ҳәа иашьҭан Бзыԥ аӡиас мраҭашәарахьтәи аҵакырадгьыл, лассы-лассы иахьатәи Гагра амраҭашәарахьтәи аганахь ала<ref name=":2" />. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы еиуеиԥшым авторцәа уи мраҭашәаратәи аҳәаа Ҳамышь аӡиас иаваршәны, еиҳарак Мамаика аӡиас иаваршәны иалырхуан. Ииашаҵәҟьаны, Шәачатәи аҭыԥ мраҭашәаратәи аҳәаа ҳхаҿы иааҳгозар, уи ӡӡ. Ԥсахеи (Мамаика) Дагомыси рыбжьара иҟоу аӡеихшарҭа иаваршәны ицон<ref name=":2" />. Иахьатәи аамҭазы аублаа рыдгьылқәа зны-зынла Саӡтәыла аҳәаақәа ирыларҵон. Нас ари аҳәаа аӡиас Шьахе ахь ииасон. Еиҳагьы шамахамзар, Туаԥсы иаԥхьа инхоз ашаԥсыӷцәагьы асаӡцәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, нас «Саӡны» ҳәа ахшыҩҵак еиҳагьы инарҭбааны аетнополитикатә интерпретациа аиуит<ref name=":2" />.
== Административтә еихшара ==
Саӡны, егьырҭ Аԥсны атәылаҿацәқәа реиԥш, ауаажәларрақәа (агьежьырақәа) рыла еиҩшаны иҟан. Саӡны ҩ-хәҭакны еиҩшан, Ашьхатә хәҭеи Агаҿатә хәҭеи. Ашьхатә Саӡны иаҵанакуеит:
* [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]]
* Аибӷа
* Аҳҷыԥсоу
* Ҵәыџь
Агаҿатә Саӡны иаҵанакуеит:
* [[Иасхрыԥшь|Есхрыԥшь]]
* [[Гьачрыԥшь (атәылаҿацә)|Гьачрыԥшь]]
* Цандрыԥшь
* Ҳамышь
* Цәыжь
* Чыуа
Аха Саӡны егьырҭ атәылаҿацәқәа зегьы иреиԥшымызт, аҳҭнықалақь заҵәык ахьамамыз ала. Аҳҭнықалақь еиҳа анырра змаз аҭаацәара иадҳәалан. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Гьачаа, Арҭаа, Цанаа ӷәӷәан, убри аҟнытә аҳҭнықалақь Арҭқыҭ (Арыҭқыҭ) ма Абааҭа (иахьатәи Гагра) акәхар алшон.
== Алитература ==
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Zvanba_Abkhazskie_etnograficheskie_etiudy.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аетнографиатә етиудқәа|Ахьӡ=Салуман|Ажәла=Ажәанба|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Алашара|Ашықәс=1982}}
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Maan_O_Abkhazia_i_vneshny_mir_2021.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуааи адәныҟатәи адунеии: аетнокультуратә, аполитикатә, аекономикатә еизыҟазаашьақәа (VΙΙΙ – XVΙΙΙ ашәышықәсақәа)|Ахьӡ=О. В.|Ажәла=Амаан|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=|Ашықәс=2021}}
== Азгәаҭақәа ==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Саӡны| ]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа]] | Саӡны, мамзаргьы даҽакала Саӡын – Аԥсуа аҳра иахәҭаку тәылаҿацәуп.
Аҭоурых
Аԥсуа аҳраду ахәҭа
Саӡны Аԥсны иатәылаҿацәуп. Ари адгьыл ажәытәын Санигиа ҳәа иахьӡын, ақырҭуа ашықәсҩырақәа рҿы – Џьыгеҭи.
Аԥсуа аҳраду аамҭазы Саӡны Аԥсны иахәҭакын. Уа анырра ду рыман аҭауадшьҭра Алоу. Иара убасгьы Алоуаа (Ачаа) Аԥсуа аҳраду аԥсҳацәа ракәын.
XIV-XV-тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз Генуаиатәи ахсаалақәа рҿы «Аԥсны» ҳәа изышьҭоу абаӷәаза Ԥсоу аӡиас ахықәаҿы, иахьатәи Адлер аҵакырадгьылаҿы иарбоуп.
Агыруа аҳцәа Адианаа зныкымкәа араҟа ақәҿиара змаз ақәыларақәа мҩаԥыргахьан, уи азы шаҳаҭра руеит ақырҭуа ашықәснҵырақәеи аныхачаԥақәа рҿы иану аҩырақәеи. Агырцәа рқәыларақәа раан ауааԥсыра рарҳәра амацара акәымкәа, ауахәамақәагьы дырбгон, аныхачаԥақәеи амрамартә хаҳәқәеи ауахәама иадчаԥаланы иааиз иамхны, ртәылаҟа иргон.
Убас, Арыҭқыҭатәи аԥсуа аныхабааш иадчаԥаланы иааз, аџьарқәа зныз амрамартә хаҳә аашьҭыхны, Хобитәи агыруа ауахәама адәахьтәи аҭӡамц иадырҵеит. Уи иахьагьы уа иадчаԥалоуп. Аԥсуаа, хымԥада, ауал рықәны иаанымхеит. Аԥсны археологцәа ирыԥшааз ақырҭуа нҵамҭақәа зныз ауахәаматә хаҳәқәа жәпакы аԥсуаа ршьоуратә қәыларақәа раан иргеит, урҭ аҷанҳәаҭҳатә хылҵшьҭра рымоуп. Ари аамҭа иалагӡаны асаӡқәа Аԥсны ахаҭагьы, Гыртәылеи, Гәыриеи, Имереҭи рыдгьылқәа рҿы имҩаԥысуаз еиуеиԥшым арратә қәыларақәа, аԥсуа ар ахәҭак раҳасабала, зныкымкәа ирылахәын. Уи иаҵанакуан амшынтә қәыларақәагьы, еиҳаракгьы XVII ашәышықәса аҩбатәи азбжа ашьҭахь аԥсуаа лассы-лассы имҩаԥыргоз, уи иадҳәаланы ақырҭуа ҭоурыхҩҩы аҳиԥа Вахушҭи иазгәеиҭоит аԥсуаа амшынныҟәараҿы амч ду шрымаз.
1533 ашықәс азы Саӡны аҿы агырцәа ӷәӷәала иаҵахеит. Зегь реиҳа ихьшәашәаз аӡынразы, ажьырныҳәамза 30 аҽны Аԥсны агаҿахь иӡхыҵит. Аԥсуаа ргәы иаанагомызт аӡын азы аӷа дақәлоит ҳәа, насгьы амшын аганахьала, уимоу, хыԥхьаӡара рацәала. Агыруа аҳ Адиан, Гәыриа анапхгаҩи дидгыланы, зықәра наӡахьоу иԥацәа иманы, инапаҵаҟа иҟаз аҭауадцәеи аамсҭацәеи, аԥапапцәеи аҷҟәандарцәеи иманы, Иасхрыԥшь иӡхыҵит.
Аибашьра раԥхьатәи амш ақәылаҩцәа рзы иманшәалан. Аха аҩбатәи амш аҽны, ахәаша азы, аԥсуаа аибашьра амҩа аадырҳәит. Уи иахҟьаны, Гыртәыла аҳ Мамиа Адиан ахьҭаҿы деилыхны аҳәала дыршьит, ихьыԥшцәа рҿаԥхьа. Агәыр (Гуриели ԥсышәала) иашьцәа ахҩыки иареи рымаҭәақәа ршәырхын, иԥҟаны иршьит. Убасҵәҟьа ирыхьит ари ақәылара зықәныҳәаз аҷҟәандарцәеи. Аибашьцәа рыр аҵахеит, еиҳаракгьы ықәххеит. Аԥсуа-Имереҭтәи ауахәама аиҳабы Акалҭакос Малакиа аибашьра ахьыҟалаз аҭыԥ аҿы днеит, «ԥсы зхоу еиқәирхеит, иԥсыз ԥарала иҿихит» ҳәа аҳәоит ақырҭуа ашықәснҵыра.
Аԥсны аполитикатә центр амраҭашәарахьтәи, Саӡтәылатәи ахәҭахьы ишиасыз азы шьақәырӷәӷәара ари заҵәык акәӡам зыӡбахә ҳамоу ахҭыс. Машәыршақә акәӡам Гагра-Шәача асеқтор аҿы аԥсуа-агыртәи аибашьрақәа рышьҭагыла зегьы ахьымҩаԥысуа. Избан акәзар, абраҟа иҟан аҳ инхарҭа хада, атәыла абаӷәаза хада – “Аԥсны”.
XV-XVIII-тәи ашәышықәсақәа рзы Саӡны заҵәык акәымкәа, политикалагьы Аԥсны иазхаҵаз хәҭаны иҟан. Ахәҭакахьала, ақырҭуа ашықәснҵыраҿы уи атәы аҳәоуп, Аԥсны аҳцәа, аԥсуааи асаӡқәеи аҳцәа ҳәа; аԥсуа ар, аԥсуа-асаӡтәи ар ҳәа ирышьҭан.
1780 азбжазы, Хәасҭа (Ҳамышь) азааигәара, Аԥсуа аҳра аҳ Зураб Чачба ара ашәарыцара аан дҭахеит, хымԥада, иара инапаҵаҟа иҟаз аҵакырадгьылаҿы. Ажәеизатәи ашәышықәсазы Вахушҭи Багратион ақырҭуа ҭоурыхҭҵааҩ, ажәытәтәии аҵыхәтәантәии ашықәсҩҩқәа иҟарҵаз ашьақәырӷәӷәарақәа реихшьаала ҟаҵо, иазгәеиҭеит, Саӡны «зегь рыла аԥсуа ҳәынҭқарроуп» ҳәа.
1806 шықәсазы аҭырқәа-аԥсуа акризис аан, асаӡқәеи, мдамҩааи, ашәыуааи, аублааи злахәыз Аԥсныду ар еидкыланы ҩажәи хәба нызқьҩык рыла аҳ Қьалышь-беи Чачба ибираҟ аҵаҟа иаҵагылеит.
Ҭырқәтәыла, ҷыдала Урыстәыла Кавказ имҩаԥыргоз арратә усмҩаԥгатәқәа XIX ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны аҳтә мчра ԥсыҽхеит. Аха абри аамҭазы Саӡныи уи аҭауадцәеи аполитикатә центр ахь рхы дырхеит, аха ахаҭа апровинциаҿы ирымаз анырра амырԥсыҽырц азы рҽазыршәон.
Азеижәтәи ашәышықәса актәи азыбжазы Аԥсны аҳ Манча (Шәлиман-беи ҳәагьы ихьӡуп) Чачба аҳкәажә Есма-ҳаным Арҭԥҳа ԥҳәысс диман. Аԥсны аҳ Қьалышь-беи (1747-1808) лԥа иакәын. Қьалышь-беи имаҭа, аҳ Михаилгьы раԥхьаӡа акәны 1829 ашықәс азы, Арҭқыҭатәи аҭауад Беслангәыр Арҭба иԥҳа аҳкәажә Акаиа ԥҳәысс дигеит. 1808 ашықәс азы ацәгьаршра иахҟьаны Аԥсны аҳ Қьалышь-беи Чачба дҭахеит. Ҩышықәса атәыла дахагылан аҳ Аслан-беи, абшьҩы ҳәа ахьымӡӷа (иашамкәан) изгаз. 1810 ашықәс азы аурыс еибашьцәа Аҟәантә дҭырцеит Аслан-беи, Гьаргь аҳс дҟарҵеит. Аҵыхәтәантәи иаб иганахьала Аслан-беи иашьа иакәын.
Аслан-беи атәыла анапхгара данамырх, Саӡныҟа, аҭауадцәа Самахәаа иааӡаҩцәа рахь дцеит. Иара иаҳҭынра игылан Кәыдеԥсҭа аӡиас ахықәан, Самҳәрԥшь ақыҭан. Абрантәи Аслан-беи лассы-лассы Аԥсны аҩныҵҟа ақәыларақәа мҩаԥигон, атәылаҿы имчра аиҭашьақәыргылара иҭахын. Убас, 1821 ашықәс азы ҩаԥхьа иқәгылан, Ԥсҳәы, Ахҷыԥсоу, Аибӷа, иара убас агатәи асаӡуа рыла еидызкылаз аҽыбӷаҟазацәа рҟәыра, раԥхьа дгыланы абираҟқәа иманы, Аслан Аҟәа далалеит. Хышықәса рышьҭахь игәҭакы наимыгӡакәа Ҭырқәтәылаҟа ддәықәлеит.
1830 ашықәсазы аҳ Михаил аурысцәа Шәача ақыҭа аанкылараҿы дрыцхрааит, насгьы абаагәара иргылеит, уи аамҭазы Навагински ҳәа иашьҭан. 1841 ашықәс азы аублаа рыдгьылқәа рҿы ақәыларақәа ахьымҩаԥигоз, асаӡқәа рнапаҿы рызнагара азы Михаил Чачба ианашьоуп Анна Аԥшьа лыорден актәи аҩаӡара змоу. Саӡны хазы административтә хәҭаны еихшан. Уи раԥхьатәи априставс (аӡбарҭа ахада) дыҟан аҳ иашьа - Алықьсандр, дук мырҵыкәа уи иҭыԥан дҟалеит Салуман Ажәанба, аурыс афицар, хылҵшьҭрала аԥсуа аамсҭа. Анаҩс Саӡтәи априставра Аԥсуа аҳра иадҵан. Ари аамҭа азы аублаа ҭауади-аамсҭеи Аԥсны аҳцәа рыҩнаҭа, анырра ду змаз аамсҭара рааигәара аҟазаара иашьҭан. Урҭ убраҟа изыргәаҟуаз асаӡуа аҭауадцәеи дареи, еиҳарак Шәача аԥшәмацәеи дареи ирыбжьаз аимабзиаратә еизыҟазаашьақәа ракәын. Насгьы Аԥсны аҳцәа рхылаԥшра араҟа ихәарҭахеит. Абасала, аублаа раԥхьагылаҩ Ҳаџьы Исмаил Адагәуа-иԥа Барзагь, Аԥсны ԥхьаҟатәи аҳ Михаил Чачба иааӡаразы азин иоуит. Абри аублаа раԥхьагылаҩ ихаҭыԥан иҟаз иашьеиԥа Ҳаџьы Кьарантыхә Барзагь диааӡеит анырра ду змаз аԥсуа ҭауад Нарчоу Инал-иԥа иԥа, аҭауад қәыԥш Росҭом. Убри аамҭазгьы Кьарантыхә аԥсуа аам ста Ҟамлаҭ Амаан иԥҳа ԥҳәысс дигеит. Алықьсандр Чачба иԥа Гьачрыԥшь ақыҭан (иахьатәи Веселое) асаӡуа аҭауад Рашьыҭ Гьачба иҩнаҭа дааӡеит.
Кавказтәи аибашьра нҵәеит 1864 шықәсазы лаҵарамза 21 аҽны, ииашаҵәҟьаны Гәыбаадәы ақыҭаҿ. Аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рҿы иаҳԥылоит аҵыхәтәантәи аибашьраан аҭыԥантәи ауааԥсыра рцәыӡ дуқәа.
Асаӡтәылатәи аамсҭара
Саӡны инхон аҭауадшьҭрақәа: Ҳамышь, Арынба, Арыҭба, Аублаа, Цанба, Гьачба, Чуа, Амаршьан (); аамсҭацәа: Ашьхацаа, Баӷа, Кьынца, Амаан, Мқьалба, Анчок, Кәыџьба, Шьыкәым, Ҵәышба, Аиқәа, Цышба, Лахәуа, Арымба, Озган, Қаԥшь, Ҵәыџьба, Цыхәба, Цыба, Данарчау, Саӡба, Самахәа.
Аԥсуа-асаӡуа рхылҵшьҭрақәа иахьа инхоит Баҭым. Урҭ иреиуоуп асаӡуа ажәлақәа Цанба, Кәыдба, Ачыгәба, Агрба, Ҷызмаа.
Ҭырқәтәылатәи Хәасҭа (Ҳамышь) аҟынтәи иааз ақыҭа шьақәдыргылеит, уи уа Ҳамышь ҳәа иашьҭан, Мцаԥсҭатәи аамсҭацәа Чуа - уи инақәыршәаны, ақыҭа Чуа рқыҭа. Аҩарданааи, Багааи, Арыҭааи инхоит Гебешь ақыҭан. Шәачатәи аҭауадцәа Сача (Шьашаа) рхылҵшьҭрақәа нхоит ақыҭақәа Хамышьи Цхьынареи. Асаӡуа ыҟоуп Шьамтәылеи Иорданиеи. Аамсҭара иаҵанакуа Гьачба, Амаршьан, Кәыџьба, Чуа рыхьӡқәа ара еицырдыруеит.
Аҵакырадгьыл
Саӡны ҳәа иашьҭан Бзыԥ аӡиас мраҭашәарахьтәи аҵакырадгьыл, лассы-лассы иахьатәи Гагра амраҭашәарахьтәи аганахь ала. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы еиуеиԥшым авторцәа уи мраҭашәаратәи аҳәаа Ҳамышь аӡиас иаваршәны, еиҳарак Мамаика аӡиас иаваршәны иалырхуан. Ииашаҵәҟьаны, Шәачатәи аҭыԥ мраҭашәаратәи аҳәаа ҳхаҿы иааҳгозар, уи ӡӡ. Ԥсахеи (Мамаика) Дагомыси рыбжьара иҟоу аӡеихшарҭа иаваршәны ицон. Иахьатәи аамҭазы аублаа рыдгьылқәа зны-зынла Саӡтәыла аҳәаақәа ирыларҵон. Нас ари аҳәаа аӡиас Шьахе ахь ииасон. Еиҳагьы шамахамзар, Туаԥсы иаԥхьа инхоз ашаԥсыӷцәагьы асаӡцәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, нас «Саӡны» ҳәа ахшыҩҵак еиҳагьы инарҭбааны аетнополитикатә интерпретациа аиуит.
Административтә еихшара
Саӡны, егьырҭ Аԥсны атәылаҿацәқәа реиԥш, ауаажәларрақәа (агьежьырақәа) рыла еиҩшаны иҟан. Саӡны ҩ-хәҭакны еиҩшан, Ашьхатә хәҭеи Агаҿатә хәҭеи. Ашьхатә Саӡны иаҵанакуеит:
Ԥсҳәы
Аибӷа
Аҳҷыԥсоу
Ҵәыџь
Агаҿатә Саӡны иаҵанакуеит:
Есхрыԥшь
Гьачрыԥшь
Цандрыԥшь
Ҳамышь
Цәыжь
Чыуа
Аха Саӡны егьырҭ атәылаҿацәқәа зегьы иреиԥшымызт, аҳҭнықалақь заҵәык ахьамамыз ала. Аҳҭнықалақь еиҳа анырра змаз аҭаацәара иадҳәалан. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Гьачаа, Арҭаа, Цанаа ӷәӷәан, убри аҟнытә аҳҭнықалақь Арҭқыҭ (Арыҭқыҭ) ма Абааҭа (иахьатәи Гагра) акәхар алшон.
Алитература
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа |
43198 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ԥсҳәы_(атәылаҿацә) | Ԥсҳәы (атәылаҿацә) | {{Акарточка арегион|ахьӡ=Ԥсҳәы|астатус=Атәылаҿацә|даҽа ахьӡ=Мдамҩа хәыҷ|атәыла=|аҳҭнықалақь=[[Ԥсҳәы]]|амаҵураҭыԥ=аҭауад|аофициалтә бызшәа=[[Аԥсшәа]]|абызшәақәа=[[Аԥсшәа]]|Атәыла=[[Аԥсуа аҳратәра]]|афото=Pskhu.jpg}}
'''Ԥсҳәы''' — ''Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәуп.''
== Аҭоурых ==
1640-1641 шықәсазы аҭырқәтәылатәи аныҟәаҩ Евлиа Челеби Амшын Еиқәа мраҭашәаратәи агаҿаҿы, Чорох аӡиас аԥшаҳәаҿы иҟаз Гоԥиа абааш аҟынтәи ӷбала Анаԥаҟа дыӡхыҵит. Иара иныҟәаратә шәҟәы “Сеиаҳ-наме”,1641 шықәсазы Амшын Еиқәа мраҭашәаратәи агаҿала дныҟәо, Евлиа Челеби 10-ҩык абаза шьха жәларқәа дрыхцәажәоит. Уимоу, Евлиа Челеби ламысла иҳәоит ашьхақәа рахь дшымнеиц, абаза шьха жәлақәа ирызку адыррақәа шеизигаз аҭҵаара алҵшәақәа рыла. Абазгаа шьхаруа кавказтәи абшьҭрақәа рҟны иҟоуп Ԥсҳәы акырӡа иазааигәоу абшьҭра ахьӡ. Аредакциа азызуаз А.Д. Желтиакова, абшьҭра ахьӡ пушерхақәа еиԥш еиҭалгеит:<blockquote>''Пушерха ажәлар. Агырқәа рааигәара инхоит. Бжьынызқьҩык аҿагылаҩцәа. Урҭ беи дрымоуп...''</blockquote>Урыстәылатәи ахыҵхырҭақәа рҿы Ԥсҳәы аӡбахә раԥхьаӡа акәны иануп 1824 шықәсазы Кавказтәи археографиатә комиссиа еизнагаз аусқәа (КАКА) аҟны, аредакциа зызуыз А.Д. Бергер. Аинрал-маиор Горчаков аинрал Ермолов иахь иҟаиҵаз аҳасабырбаҿы, рашәарамза 5 азы 1824, No 795 аҟны иазгәаҭоуп: <blockquote>''...Амаршьан аҭауадцәеи дареи шьала еидҳәалоу, Ельбрус ашьха инаркны Амшын Еиқәа аганахьала асы цәқәырԥа аганахьала инхо ашьхаруаа, Ԥсҳәаа ҳәа изышьҭоу, рҿы анхара ргәы иҭоуп ...''</blockquote>Анаҩстәи Ԥсҳәы аӡбахә ҳԥылоит Ҵабал апристав, Ф.И. Лисовски 1838 шықәсазы лаҵарамза 24 рзы. Аҳасабырбаҿы иара далацәажәоит амҩа хадақәеи амҩадуқәеи, ахыҵырҭақәа рхыԥхьаӡара, иара убас Ԥсҳәы иахьаҵанакуа Бзыԥ нырцәтәи ахыҵырҭақәа. Егьырҭ ақыҭақәа рыдагьы, Ԥсҳәыжәла иаҵанакуа 5-қыҭак рыӡбахә иҳәоит Амеӡыхьма, Аҳдера, Ӡыԥнеи, Хорбжьа, Решауа. Ари зеиԥш хҳәаа еизган аинтервиуқәа рҟынтәи.
[[Афаил:Псхувцы.jpg|мини|342x342пкс|''Ԥсҳәаа. Алықьсандр Иаков-иԥа Гудим изтәу “Кавказ ахкқәа” ҳәа зыӡбахә ҳәоу аальбом. 1860-тәи ашықәсқәа.'']]
Аҵыхәтәаны, Ф.И. Лисовски иазгәеиҭоит: <blockquote>''Ԥсҳәы иаҵанакуеит, иҟалаз ҵабалтәи аилаҩынтрақәа. Ҵабал аҭынчра арӷәӷәареи аҭышәынтәалара аиӷьтәреи рзы зегь раԥхьаӡа иргыланы, насгьы ԥсыхәас исыԥхьаӡоит Ԥсҳәы агара'' </blockquote>Насгьы Ԥсҳәы ампыҵахаларазы иҷыдоу аплан ҟаиҵоит. Аха ашьауӷатә усмҩаԥгатәқәа иаразнак имҩаԥысӡомызт, насгьы ԥхынгәы 11 азы. 1840 шықәсазы, аетнограф К.Д. Мачавариани иазгәеиҭоит, Ԥсҳәы ауааԥсыра хатәгәаԥхарала Урыстәылатәи Аҳәынҭқарра рызиашаразы ҭоуба руит.
Ԥыҭрак ашьҭахь, аполковник Муравиов Амшын Еиқәа аԥшаҳәа ахада Раевски иахь 1840 шықәсазы иҟаиҵаз аҳасабырбаҿы иануп:
<blockquote>''Ԥсҳәы аӡбарҭа аиҳабы аҭауад Хәҭын Шервашиӡе дааит. Ари амза жәабатәи амш аҽны Бамбора данааи адырра сиҭеит, уажәааигәа дара рхаҭақәагьы Аҳәынҭқар ду иҿаԥхьа ҭоуба зуаз Ԥсҳәы аҭауадцәа, Аиҳабыра рҿаԥхьа даара ирҽхәаша агәацԥыҳәара аадырԥшхьан, ақыҭа инхоз ауаа агәра дыргеит. Урҭ ирцәыхараны, ҳареи иқәгылаз Ахҷыԥсааи ҳареи ҳабжьара иҟоу аҳәааҿы иҟоу Тамагә Урыстәылатәи Аҳәынҭқарра иаҵанакуеит.'' </blockquote>
== Ԥсҳәа анапхгаҩцәа ==
Ишдыру еиԥш, Ԥсҳәы напхгара азыруан Амаршьанқәа рыхәҭак – Мас-иԥацәа. Аха араҟа еицырзеиԥшу тауадк дыҟаӡам. Аҭауад Ҭемрыҟә Мас-иԥа Амаршьан ԥсҳәаа ҳаҭыр иқәырҵон, аха ажәлар рҿы зеиԥш ныррагьы имаӡам.
== Амҳаџьырра ==
1859 шықәсазы Ԥсҳәаа Аԥсныҟа рқәыларақә дырӷәӷәеит. Насшәа Аԥсны иҟаз ар рԥыза аинрал-маиор Лорис-Меликов 1860 шықәсазы ажьырныҳәамзазы арратә гәаԥ еизганы Ԥсҳәы дақәлеит.
Аполковник Котлеревски напхгара зиҭоз ар рыхәҭак ԥхьаҟа ианца, егьи аӡиас аиҩхаа иаваршәны амҩа ианықәла. Ԥсҳәаа ашасцәа рнапы ианырҵеит, насгьы Аҳәынҭқар Аимператор аҭоуба ирт еит, ар Ԥсҳәыҟа имцаӡеит.
Ари аамҭазы ашьхаруаа арратә цхыраара роуеит, насгьы Ҭырқәтәылеи Европатәи атәылақәеи рҟынтәи абџьарқәа. Иалагоит ашьха жәларқәа реидкылара апроцесс.
Ԥсҳәаа ирыцлеит Аҳҷыԥсааи Аибӷааи, еицырдыруаз зеиԥш хьӡы "Мдамҩаа" аҵҟа. 1860 шықәсазы август мза алагамҭазы Корганов ԥсҳәаа ашасқәа рыдиҵеит ӷәӷәала. Аҭахра намыгӡеит.
Аҭҵааҩы В.И. Ворошилов 1860 ашықәс азы: <blockquote>''Ашьха ҭаацәарала еидҳәалоу Аибӷеи, Ахҷыԥсааи, Ԥсҳәыи, Ҵабали руаажәларрақәагьы рхатә ҭаацәаратә хьчаратә еидгыла шьақәдыргылеит, рышьхатә уаажәларрақәа рхьыԥшымразы аҵыхәтәанынӡа иқәԥоит ҳәа ҭоуба руит.''</blockquote>Ажәылара 1864 ашықәс анҵәамҭазы иалагар акәын, ахаҵаа ӷәӷәеи, абаӡахцәа зынӡа рыхцара азыԥшреи рзы, Гоитатәи атәылаҿацә аҿы ашьхахыҵра мҩаԥысит жәабранмза 20 азы.
Лаҵарамза 21 (рашәарамза 2, астиль ҿыц) 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра анҵәамҭа ҳәа ирылаҳәан.
Иаагоу афактқәа, анаџьалбеит, уи шьақәдырӷәӷәом. Нолкен иҟаиҵаз аҳасабырбаҿы Ԥсҳәы инхоз амҳаџьырра иазкны, уа иануп: <blockquote>''Зегьы ааидкыланы ашьхаруаа 3642 ҩык рышьҭын, урҭ рҟынтә 738 ҩык Ахчыԥсаа, 64 ԥсы Аибӷаа. Аҭыԥантәи ауаа рҟынтә 77-ҩык абналацәеи еиуеиԥшым аҩаӡарақәа змоу абаандаҩцәеи раҳасабала иалхын.''</blockquote>
== Азгәаҭқәа ==
{{Ашәҟәы|Ажәла=Бобров|Ахьӡ=Анатоли|Астатиа ахьӡ=Ԥсҳәа амаӡақәа|Аоригинал=Загадки Псху|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Буки Веди|Ашәҟәы=2017|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3453-Bobrov_A_Zagadki_Pskhu_2017.html}}
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа]] | Ԥсҳәы — Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәуп.
Аҭоурых
1640-1641 шықәсазы аҭырқәтәылатәи аныҟәаҩ Евлиа Челеби Амшын Еиқәа мраҭашәаратәи агаҿаҿы, Чорох аӡиас аԥшаҳәаҿы иҟаз Гоԥиа абааш аҟынтәи ӷбала Анаԥаҟа дыӡхыҵит. Иара иныҟәаратә шәҟәы “Сеиаҳ-наме”,1641 шықәсазы Амшын Еиқәа мраҭашәаратәи агаҿала дныҟәо, Евлиа Челеби 10-ҩык абаза шьха жәларқәа дрыхцәажәоит. Уимоу, Евлиа Челеби ламысла иҳәоит ашьхақәа рахь дшымнеиц, абаза шьха жәлақәа ирызку адыррақәа шеизигаз аҭҵаара алҵшәақәа рыла. Абазгаа шьхаруа кавказтәи абшьҭрақәа рҟны иҟоуп Ԥсҳәы акырӡа иазааигәоу абшьҭра ахьӡ. Аредакциа азызуаз А.Д. Желтиакова, абшьҭра ахьӡ пушерхақәа еиԥш еиҭалгеит:Пушерха ажәлар. Агырқәа рааигәара инхоит. Бжьынызқьҩык аҿагылаҩцәа. Урҭ беи дрымоуп...Урыстәылатәи ахыҵхырҭақәа рҿы Ԥсҳәы аӡбахә раԥхьаӡа акәны иануп 1824 шықәсазы Кавказтәи археографиатә комиссиа еизнагаз аусқәа (КАКА) аҟны, аредакциа зызуыз А.Д. Бергер. Аинрал-маиор Горчаков аинрал Ермолов иахь иҟаиҵаз аҳасабырбаҿы, рашәарамза 5 азы 1824, No 795 аҟны иазгәаҭоуп: ...Амаршьан аҭауадцәеи дареи шьала еидҳәалоу, Ельбрус ашьха инаркны Амшын Еиқәа аганахьала асы цәқәырԥа аганахьала инхо ашьхаруаа, Ԥсҳәаа ҳәа изышьҭоу, рҿы анхара ргәы иҭоуп ...Анаҩстәи Ԥсҳәы аӡбахә ҳԥылоит Ҵабал апристав, Ф.И. Лисовски 1838 шықәсазы лаҵарамза 24 рзы. Аҳасабырбаҿы иара далацәажәоит амҩа хадақәеи амҩадуқәеи, ахыҵырҭақәа рхыԥхьаӡара, иара убас Ԥсҳәы иахьаҵанакуа Бзыԥ нырцәтәи ахыҵырҭақәа. Егьырҭ ақыҭақәа рыдагьы, Ԥсҳәыжәла иаҵанакуа 5-қыҭак рыӡбахә иҳәоит Амеӡыхьма, Аҳдера, Ӡыԥнеи, Хорбжьа, Решауа. Ари зеиԥш хҳәаа еизган аинтервиуқәа рҟынтәи.
мини|342x342пкс|Ԥсҳәаа. Алықьсандр Иаков-иԥа Гудим изтәу “Кавказ ахкқәа” ҳәа зыӡбахә ҳәоу аальбом. 1860-тәи ашықәсқәа.
Аҵыхәтәаны, Ф.И. Лисовски иазгәеиҭоит: Ԥсҳәы иаҵанакуеит, иҟалаз ҵабалтәи аилаҩынтрақәа. Ҵабал аҭынчра арӷәӷәареи аҭышәынтәалара аиӷьтәреи рзы зегь раԥхьаӡа иргыланы, насгьы ԥсыхәас исыԥхьаӡоит Ԥсҳәы агара Насгьы Ԥсҳәы ампыҵахаларазы иҷыдоу аплан ҟаиҵоит. Аха ашьауӷатә усмҩаԥгатәқәа иаразнак имҩаԥысӡомызт, насгьы ԥхынгәы 11 азы. 1840 шықәсазы, аетнограф К.Д. Мачавариани иазгәеиҭоит, Ԥсҳәы ауааԥсыра хатәгәаԥхарала Урыстәылатәи Аҳәынҭқарра рызиашаразы ҭоуба руит.
Ԥыҭрак ашьҭахь, аполковник Муравиов Амшын Еиқәа аԥшаҳәа ахада Раевски иахь 1840 шықәсазы иҟаиҵаз аҳасабырбаҿы иануп:
Ԥсҳәы аӡбарҭа аиҳабы аҭауад Хәҭын Шервашиӡе дааит. Ари амза жәабатәи амш аҽны Бамбора данааи адырра сиҭеит, уажәааигәа дара рхаҭақәагьы Аҳәынҭқар ду иҿаԥхьа ҭоуба зуаз Ԥсҳәы аҭауадцәа, Аиҳабыра рҿаԥхьа даара ирҽхәаша агәацԥыҳәара аадырԥшхьан, ақыҭа инхоз ауаа агәра дыргеит. Урҭ ирцәыхараны, ҳареи иқәгылаз Ахҷыԥсааи ҳареи ҳабжьара иҟоу аҳәааҿы иҟоу Тамагә Урыстәылатәи Аҳәынҭқарра иаҵанакуеит.
Ԥсҳәа анапхгаҩцәа
Ишдыру еиԥш, Ԥсҳәы напхгара азыруан Амаршьанқәа рыхәҭак – Мас-иԥацәа. Аха араҟа еицырзеиԥшу тауадк дыҟаӡам. Аҭауад Ҭемрыҟә Мас-иԥа Амаршьан ԥсҳәаа ҳаҭыр иқәырҵон, аха ажәлар рҿы зеиԥш ныррагьы имаӡам.
Амҳаџьырра
1859 шықәсазы Ԥсҳәаа Аԥсныҟа рқәыларақә дырӷәӷәеит. Насшәа Аԥсны иҟаз ар рԥыза аинрал-маиор Лорис-Меликов 1860 шықәсазы ажьырныҳәамзазы арратә гәаԥ еизганы Ԥсҳәы дақәлеит.
Аполковник Котлеревски напхгара зиҭоз ар рыхәҭак ԥхьаҟа ианца, егьи аӡиас аиҩхаа иаваршәны амҩа ианықәла. Ԥсҳәаа ашасцәа рнапы ианырҵеит, насгьы Аҳәынҭқар Аимператор аҭоуба ирт еит, ар Ԥсҳәыҟа имцаӡеит.
Ари аамҭазы ашьхаруаа арратә цхыраара роуеит, насгьы Ҭырқәтәылеи Европатәи атәылақәеи рҟынтәи абџьарқәа. Иалагоит ашьха жәларқәа реидкылара апроцесс.
Ԥсҳәаа ирыцлеит Аҳҷыԥсааи Аибӷааи, еицырдыруаз зеиԥш хьӡы "Мдамҩаа" аҵҟа. 1860 шықәсазы август мза алагамҭазы Корганов ԥсҳәаа ашасқәа рыдиҵеит ӷәӷәала. Аҭахра намыгӡеит.
Аҭҵааҩы В.И. Ворошилов 1860 ашықәс азы: Ашьха ҭаацәарала еидҳәалоу Аибӷеи, Ахҷыԥсааи, Ԥсҳәыи, Ҵабали руаажәларрақәагьы рхатә ҭаацәаратә хьчаратә еидгыла шьақәдыргылеит, рышьхатә уаажәларрақәа рхьыԥшымразы аҵыхәтәанынӡа иқәԥоит ҳәа ҭоуба руит.Ажәылара 1864 ашықәс анҵәамҭазы иалагар акәын, ахаҵаа ӷәӷәеи, абаӡахцәа зынӡа рыхцара азыԥшреи рзы, Гоитатәи атәылаҿацә аҿы ашьхахыҵра мҩаԥысит жәабранмза 20 азы.
Лаҵарамза 21 (рашәарамза 2, астиль ҿыц) 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра анҵәамҭа ҳәа ирылаҳәан.
Иаагоу афактқәа, анаџьалбеит, уи шьақәдырӷәӷәом. Нолкен иҟаиҵаз аҳасабырбаҿы Ԥсҳәы инхоз амҳаџьырра иазкны, уа иануп: Зегьы ааидкыланы ашьхаруаа 3642 ҩык рышьҭын, урҭ рҟынтә 738 ҩык Ахчыԥсаа, 64 ԥсы Аибӷаа. Аҭыԥантәи ауаа рҟынтә 77-ҩык абналацәеи еиуеиԥшым аҩаӡарақәа змоу абаандаҩцәеи раҳасабала иалхын.
Азгәаҭқәа
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәқәа |
43304 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Гьаргь_I | Чачба, Гьаргь I | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Гьаргь I
|даҽа ахьӡ=Сусҭан, Сусҭар
|амаҵура=Аҩадатәи Аԥсны аҳ
|инаркны=[[1650]]
|рҟынӡа=[[1670]]
|абираҟ=Flag of Principality of Abkhazia.jpg
|агерб=Principality of Abkhazia coat of arms.svg
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Саҭеман|Cаҭеман Чачба]]
|аҭынха=Зегнаҟ Чачба
|ани аби=[[Чачба, Саҭеман|Cаҭеман Чачба]]
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсны]]
|аԥсра арыцхә=[[1670]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсны]]
}}
'''Гьаргь I (Сусҭан, Сусҭар) Чачба''' — Аҩадатәи Аԥсны напхгаҩыс дыҟан (1650-1670).<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭа.|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf}}</ref>
== Абиографиа ==
Гьаргь диит аҳ [[Чачба, Саҭеман|Саҭеман]] иҭаацәараҿы. Иаб данԥсы ашьҭахь (1650 ш.) Аҩадатәи Аԥсныҟны аҳраура далагеит. Гьаргь анапхгара ззиуаз арра, [[Адиан, Леуан II|Леуан Адиан]] дынԥсы еиԥш, Агыртәыла дырбгеит, атәқәа рыманы Аԥсныҟа ихынҳәон. Иара ихаан ауп ӡӡ. Кәыдрыи Аалӡгаи рыбжьара аԥсуаа рыхынҳәра ианалагаз. Гьаргь дыԥсит 1670 шықәсазы. Уи ишьҭахь Аҳра даҭынхеит иашьеиҵбы Зегнаҟ.
== Аҭаацәа ==
Гьаргь идырым аҳкәажә ԥҳәысс дигеит. Аҭаацәалазаараҿ диит аԥа – Шәарах.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1670 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Гьаргь I (Сусҭан, Сусҭар) Чачба — Аҩадатәи Аԥсны напхгаҩыс дыҟан (1650-1670).
Абиографиа
Гьаргь диит аҳ Саҭеман иҭаацәараҿы. Иаб данԥсы ашьҭахь (1650 ш.) Аҩадатәи Аԥсныҟны аҳраура далагеит. Гьаргь анапхгара ззиуаз арра, Леуан Адиан дынԥсы еиԥш, Агыртәыла дырбгеит, атәқәа рыманы Аԥсныҟа ихынҳәон. Иара ихаан ауп ӡӡ. Кәыдрыи Аалӡгаи рыбжьара аԥсуаа рыхынҳәра ианалагаз. Гьаргь дыԥсит 1670 шықәсазы. Уи ишьҭахь Аҳра даҭынхеит иашьеиҵбы Зегнаҟ.
Аҭаацәа
Гьаргь идырым аҳкәажә ԥҳәысс дигеит. Аҭаацәалазаараҿ диит аԥа – Шәарах.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:17-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1670 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
43301 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гьачрыԥшь_(атәылаҿацә) | Гьачрыԥшь (атәылаҿацә) | {{Акарточка арегион|астатус=Агьажьыра|ахьӡ=Гьачрыԥшь|даҽа ахьӡ=Гьач-Ҟәаџ, Гьачлер, Гьач|аҳҭнықалақь=[[Гьачрыԥшь]]|атәыла=Аԥсны Аҳәынҭқарра|арегион=Саӡны|амаҵураҭыԥ=[[Аҭауад]]|аофициалтә бызшәа=[[аԥсуа бызшәа]]|абызшәақәа=[[аԥсуа бызшәа]], асаӡуа диалект|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара=[[2000]]}}'''Гьач-Кәаџь, Гьачлер, Гьачрыԥшь''' – Саӡны агьежьырақәа ируакуп.<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ажәла=Чачхалиа|Ахьӡ=Денис|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/255-.html|Астатиа ахьӡ=Астатиа|Ахәҭа=Гьаба ҭауадшьҭра иазкны.}}</ref>
== Аҭоурых ==
Аҭауадцәа Гьач (Гьачба) напхгара ахьырҭоз атәылаҿацә Гьач, ма Гьачрыԥшь ҳәа иашьҭан, аԥсуа хьыӡқәа иреиԥшу Гәылрыԥшь, Гагрыԥшь, Цандрыԥшь, Мқьелрыԥшь. Аҭоурыхтә литератураҿы иуԥылоит ари ахьӡ даҽа вариантқәакгьы: Геч-Кәаџ (Гьачаа рқыҭа, рҭыԥ) ма аҭырқә традициаҿы Гьачилер. Абас еиԥш иҟоу ауаажәларрақәеи арратә ҭыԥқәеи рхьыԥшымра рзымариан амчра ахьԥсыҽхаз, географиала иахьеиҟәыҭхаз, мамзаргьы урҭ аҭыԥқәа агәҭа иахьыхараз. Гьачрыԥшь иаҵанакуази уи анапхгаҩцәа рнырреи ирыбзоураны, ари атәылаҿацә зхы иақәиҭыз аҳра, ма европатәи атерминқәа рыла ҳцәажәозар, асиниориа ҳәа аԥхьаӡара ҳалшоит.<ref name=":0" />
Ажәибжьтәи ашәышықәса агәҭаны инхоз аҭырқәа ныҟәаҩы Евлиа Челеби, аԥсуаа зхы иақәиҭыз аҳратә ҳәынҭқаррақәа еиқәыԥхьаӡаны, амшын аԥшаҳәаҿы иҟаз Гьач адгьылгьы далацәажәоит.
''«Урҭ џьанаҭтәи абаҳчақәа иреиԥшу абзазаратә ҭыԥ рымоуп, 70 қыҭа, ҩызқьҩык раҟара абџьарқәа зку аибашьцәеи, беики рыла ишьақәгылоу»''. Иара убас, аныҟәаҩ иазгәеиҭоит, Гьачаа зегьы ааидкыланы ''«жәанызқьҩык аибашьцәа шрымоу, урҭ реиҳараҩык ҽыуаҩцәаны ишыҟоу. Ажәла беиоуп, идууп. Хафка ақыҭан Жьаԥшьхә ҳәа абазак иҩнаҭаҿы жәларык ҳрылсит. Сара сҩызцәеи сареи ҳзы жәа-уасак шьны ачара ҟаиҵеит»''<ref>{{Ашәҟәы|Ажәла=Ажәанба|Ахьӡ=Салуман|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Аҭыжьырҭа=Аҟәа-Абаза|Аҭыԥ=Москва|Ашықәс=2012|Астатиа ахьӡ=Мраҭашәарахьтәи Аԥсны ма Саӡны аетнокультуратә ҭоурых азҵаарақәа.}}</ref>.
Иазгәаҭатәуп, агьама збо ачысқәа рахьтә аныҟәаҩ иазгәеиҭоит “сазбал”, даҽакала иуҳәозар, асаӡбал, уи ада аԥсуа традициалатәи шьыбжьонтәи акрыфара иахьагьы ухаҿы иааумгартә иҟам. «Ԥсоу аӡиас аҿы иҟоу ақыҭа хадақәа, — иҩуеит С. Ажәанба, — Гьачбеиқәа ирыҵанакуа: Баӷрыԥшьи Мқьелрыԥшьи. Урҭ рахьтә актәи амшын аҟынтәи х-сааҭк рыла унеиуеит, насгьы 100 гәараҭа инареиҳаны иҟоуп. Уаҟа инхоит аамсҭацәа Кьынца рыжәла, уигьы аҭыԥаҿ анырра маҷк амоуп. Мқьелрыԥшь еиҳа амшын иазааигәоуп, Баӷрыԥшь аладагьы иҟоуп. Ари ақыҭа аамсҭацәа Мқьалба иртәуп, Гьачбеиқәа ирыдҳәалоуп». Азеижәтәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы Гьачаа рахьтә дцәырҵит аҭауад Рашьыд. Иара иқыҭа Мӡымҭа арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҿы иҟан (уажәы Веселое ақыҭа). «Кеч (Кечилер) рыжәла 75-ҩык рҟынӡа аулқәа рыман», насгьы ақыҭақәа зегьы «абжьааԥны ҭаацәарак рыкәыршаны иҟан», уи иаанагон анапхгаҩы Рашьыд Гьачба 70-ҩык рҟынӡа ақыҭақәа иман ҳәа. Хыхь зыӡбахә ҳәаз ажәлақәа Мқьалбеи, Кьынцеи рнаҩсангьы, аҭауадацәа Гьачба рнапаҵаҟа иҟан аамсҭацәеи Баӷбеи Цысбеи (Цышбеи). Кьынцаа рыжәла еиҭашьақәыргылоуп Маадан Сақаниа рҭоурыхтә ҳәамҭақәа рыла, Аканцба ҳәа.
== Атерриториа ==
Гьач-КәаџЬ адгьыл Маҳадыри Мӡымҭыи рыбжьара иҟан. Гьачаа Баӷеи Ҵәыџьи рҟныанырра ду рыман, аха рацәакгьы акәымкәа.
== Алитература ==
{{Ашәҟәы|Ажәла=Чачхалиа|Ахьӡ=Денис|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/255-.html|Астатиа ахьӡ=Астатиа|Ахәҭа=Гьаба ҭауадшьҭра иазкны.}}
{{Ашәҟәы|Ажәла=Ажәанба|Ахьӡ=Салуман|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf|Аҭыжьырҭа=Аҟәа-Абаза|Аҭыԥ=Москва|Ашықәс=2012|Астатиа ахьӡ=Мраҭашәарахьтәи Аԥсны ма Саӡны аетнокультуратә ҭоурых азҵаарақәа.}}
== Азхьарԥшқәа ==
[[Акатегориа:Саӡны]] | Гьач-Кәаџь, Гьачлер, Гьачрыԥшь – Саӡны агьежьырақәа ируакуп.
Аҭоурых
Аҭауадцәа Гьач (Гьачба) напхгара ахьырҭоз атәылаҿацә Гьач, ма Гьачрыԥшь ҳәа иашьҭан, аԥсуа хьыӡқәа иреиԥшу Гәылрыԥшь, Гагрыԥшь, Цандрыԥшь, Мқьелрыԥшь. Аҭоурыхтә литератураҿы иуԥылоит ари ахьӡ даҽа вариантқәакгьы: Геч-Кәаџ (Гьачаа рқыҭа, рҭыԥ) ма аҭырқә традициаҿы Гьачилер. Абас еиԥш иҟоу ауаажәларрақәеи арратә ҭыԥқәеи рхьыԥшымра рзымариан амчра ахьԥсыҽхаз, географиала иахьеиҟәыҭхаз, мамзаргьы урҭ аҭыԥқәа агәҭа иахьыхараз. Гьачрыԥшь иаҵанакуази уи анапхгаҩцәа рнырреи ирыбзоураны, ари атәылаҿацә зхы иақәиҭыз аҳра, ма европатәи атерминқәа рыла ҳцәажәозар, асиниориа ҳәа аԥхьаӡара ҳалшоит.
Ажәибжьтәи ашәышықәса агәҭаны инхоз аҭырқәа ныҟәаҩы Евлиа Челеби, аԥсуаа зхы иақәиҭыз аҳратә ҳәынҭқаррақәа еиқәыԥхьаӡаны, амшын аԥшаҳәаҿы иҟаз Гьач адгьылгьы далацәажәоит.
«Урҭ џьанаҭтәи абаҳчақәа иреиԥшу абзазаратә ҭыԥ рымоуп, 70 қыҭа, ҩызқьҩык раҟара абџьарқәа зку аибашьцәеи, беики рыла ишьақәгылоу». Иара убас, аныҟәаҩ иазгәеиҭоит, Гьачаа зегьы ааидкыланы «жәанызқьҩык аибашьцәа шрымоу, урҭ реиҳараҩык ҽыуаҩцәаны ишыҟоу. Ажәла беиоуп, идууп. Хафка ақыҭан Жьаԥшьхә ҳәа абазак иҩнаҭаҿы жәларык ҳрылсит. Сара сҩызцәеи сареи ҳзы жәа-уасак шьны ачара ҟаиҵеит».
Иазгәаҭатәуп, агьама збо ачысқәа рахьтә аныҟәаҩ иазгәеиҭоит “сазбал”, даҽакала иуҳәозар, асаӡбал, уи ада аԥсуа традициалатәи шьыбжьонтәи акрыфара иахьагьы ухаҿы иааумгартә иҟам. «Ԥсоу аӡиас аҿы иҟоу ақыҭа хадақәа, — иҩуеит С. Ажәанба, — Гьачбеиқәа ирыҵанакуа: Баӷрыԥшьи Мқьелрыԥшьи. Урҭ рахьтә актәи амшын аҟынтәи х-сааҭк рыла унеиуеит, насгьы 100 гәараҭа инареиҳаны иҟоуп. Уаҟа инхоит аамсҭацәа Кьынца рыжәла, уигьы аҭыԥаҿ анырра маҷк амоуп. Мқьелрыԥшь еиҳа амшын иазааигәоуп, Баӷрыԥшь аладагьы иҟоуп. Ари ақыҭа аамсҭацәа Мқьалба иртәуп, Гьачбеиқәа ирыдҳәалоуп». Азеижәтәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы Гьачаа рахьтә дцәырҵит аҭауад Рашьыд. Иара иқыҭа Мӡымҭа арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҿы иҟан (уажәы Веселое ақыҭа). «Кеч (Кечилер) рыжәла 75-ҩык рҟынӡа аулқәа рыман», насгьы ақыҭақәа зегьы «абжьааԥны ҭаацәарак рыкәыршаны иҟан», уи иаанагон анапхгаҩы Рашьыд Гьачба 70-ҩык рҟынӡа ақыҭақәа иман ҳәа. Хыхь зыӡбахә ҳәаз ажәлақәа Мқьалбеи, Кьынцеи рнаҩсангьы, аҭауадацәа Гьачба рнапаҵаҟа иҟан аамсҭацәеи Баӷбеи Цысбеи (Цышбеи). Кьынцаа рыжәла еиҭашьақәыргылоуп Маадан Сақаниа рҭоурыхтә ҳәамҭақәа рыла, Аканцба ҳәа.
Атерриториа
Гьач-КәаџЬ адгьыл Маҳадыри Мӡымҭыи рыбжьара иҟан. Гьачаа Баӷеи Ҵәыџьи рҟныанырра ду рыман, аха рацәакгьы акәымкәа.
Алитература
Азхьарԥшқәа
Акатегориа:Саӡны |
43309 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Абазгиа | Абазгиа | {{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|афото=Banduri_and_Lisle._Imperii_Orientalis_et_Circumjacentium_Regionum.C_(Chazaria,_Alania,_Zichia,_Uzia,_Abasgia).jpg
|абираҟ=Flag_of_Abasgeti.svg
|аҳҭнықалақь=[[Анаҟәаԥиа]]
|абызшәақәа=Абазг бызшәа<br />Абырзен (ауахәаматә)
|адин=Абазгаа рытрадициатә анцәахаҵара,<br />[[Ақьырсианра]] (абазгиатә епархиа)
}}
'''Абазгиа''', (Абасгиа, Авасгиа; {{lang-grc|Ἀβασγία}}, {{lang-la|Avasgia, Abasgia}}<ref>{{Ашәҟәы|Ажәла=Смит|Ахьӡ=Уильиам |Автор изхьарԥш=Смит, Уильиам|Ахәҭа=«Abasci»|Астатиа ахьӡ=Dictionary of Greek and Roman Geography|Ақалақь=Лондон|Аҭыжьырҭа=John Murray|Ашықәс=1854–1857|Азхьарԥш=https://en.wikisource.org/wiki/Dictionary_of_Greek_and_Roman_Geography/Abasci}}</ref>)
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абазгиа| ]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Абазақәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]] | Абазгиа, (Абасгиа, Авасгиа; , )
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа
Акатегориа:Абазақәа
Акатегориа:Аԥсуаа |
43308 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ашәуа_Аҳра | Ашәуа Аҳра | '''Ашәуа аҳра''' мамзаргьы '''Ашәуа цивилизациа''' — Нхыҵ Кавказ аҟынтәи Амшын Еиқәа агаҿа аҟынӡа рҿы инарҭбааны иҟаз аԥсуааи абазақәеи ргипотезатә ҭоурыхтә цивилизациа, асоветтә (аурыс) ҵарауаҩ Г. Ф. Турчанинов дызлацәажәоз раԥхьатәи акласс змаз аҭыԥантәи ацивилизациа.(<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1999|Ажәла=Турчанинов|Ахьӡ=Гьаргь|Астатиа ахьӡ=Открытие и дешифровка древнейшей письменности Кавказа
(Середина III тыс. до н. э. - IV-V вв. н. э.)|Аҭыԥ=Урыстәыла}}</ref>
'''!'''(''Аҭоурыхҭҵааҩцәа еиҳараҩык ари агипотеза иазхарҵаӡом.'')'''!'''
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра|астатус=агипотезатә ҭоурыхтә ҳәынҭқарра|даҽа ахьӡ=Ашәҭеи|абызшәақәа=Ашәуа бызшәа|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара=???|аофициалтә бызшәа=Ашәуа бызшәа (аҩыраҿы ахархәара аман)|адин=ашәуаа рхатә анцәахаҵара}}
==Ашәуа цивилизациа иазкны==
[[Аҳ Пту]] ашәуаа ржәытә ҩыра ишеиҭаирҿиаз:
Иаса Қьырса иира аԥхьа 19-тәи ашәышықәсазы, Апатриарх Авраам диаанӡа шәышықәса раԥхьа, Ашәуаа ртәыла ахҭыс дуқәа ирҵысит, насгьы, иџьоушьаша, урҭ ахҭысқәа рыгәҭаны дгылан аҳ «абызшәадырҩы», аҳ «афилолог» (Пту)
Ашәуа аҳра (Ашәҭеи) Амшын Еиқәа инаркны Маиҟәаԥ аҟынӡа инеиуан, Ҟәбани Риони рҳәаақәа ирҭысны ицон. [[Абазақәа|Абазақәеи]], [[саӡуаа|асаӡуааи]], [[аублаа|аублааи]] (аубыхцәа), аԥсуааи убри аамҭазы бызшәак, культурак еицырзеиԥшны жәларыкны ианыҟаз аамҭазы ауп уи ашәҭыкакаҷра аамҭа аныҟалаз. [[Аҳ Пту]] Ла, ма Лау захьӡыз Ашәуаа раҳратәра руак дахагылан. Иашьа Аҟәа ауаажәларраҿы ҭауадс дыҟан. Ла (Лацуцыха) рышьҭра аԥшьаҭыԥқәа руак Мӡымҭа аӡиас аӡхыҵраҿы, Кәдеԥсҭа ахыҵырҭа азааигәара иҟан. Пту ихаҭа Гәдоуаа рцуҭа иаҵанакуа Лахьиа ақыҭантәи дааит. Аҳ Пту реформатор дуун. Ҟлыч зыхьӡыз аиҳабы Арҩытаа ақыҭан (Гәдоу аӡиас ахыхьтәи ахәҭа) «абдуцәа рышьаҟақәа зну» аниԥшаа ашьҭахь. Пту итәылаҿы еиҭаирҿиеит ажәытәӡатәи, акыр ирхашҭхьоу ашәҟәыҩҩратә культ. Лахьиа ақыҭан иԥшьоу ацқьара агәҭаны ажәытә шьаҟақәа шьақәдыргылеит, аҵара змаз ашәҟәыҩҩцәа рыкласс зегьы еиҿкаан, насгьы аҳра аҳәаақәа рҿы аҳ ашьаҟақәа ҿыцқәа иргылеит, урҭ рҿы аҩыра амагиатә ҟазшьала ахьчаразы аӷацәа. Аҩратә культура Латәи аҳратәра ахьӡ-аԥша аиуит, уи аҩызцәа ргәы хыҭхыҭуан, аҿагылаҩцәа ргәы ҭҟьеит. Аҩыра ԥшьақәа адәныҟатәи аӷацәа ҳарцәырыхьчон, аха ачарҳәара рцәырнамгеит. Ажәлар [[Ӡҩаба]] ҳәа хьӡыс зырҭаз наԥхгаҩык (Бзыԥтәи аԥсуа бызшәа аҟынтә «Ӡҩа»: [[азҩа]]), ацәгьаршра ҟаҵаны, Лаԥсҭатәи аӡхыҵра ҭшәаҿы Пту иӷба иақәлеит.
Ашьҭашәарыцарақәа рҟынтә дыбналаны, Пту ақәгылаҩцәа рнапала аԥсра дацәцеит, аха иҳәынҭқарра аӷацәа атәцәа рыҭиҩцәа дҭаркит. Иҩызцәеи иареи [[Анапа]] аҳаблаҿы атәцәа иахьырҭиуах џьармыкьаҿы ахә ҳаракны Лхаа ирҭиит. Иԥсадгьыл аҿы аҳ Пту ижәлар ртрадициатә динхаҵара ихеимцо далгеит ҳәа ахара идырҵеит, насгьы иус зегь ықәгахеит. Ажәытәтәи Финикиа аҳҭнықалақь Библос ақалақь аҿы амаҵуҩыс иҟалаз аҳ Пту иааикәыршаны ашәуа жәлар рколониа хәыҷы еиҿкаан. Библос инхарҭа ҭыԥ рхатәы хьӡы Лахьиа ҳәа иашьҭо иалагеит. Ауаажәларра рдоуҳатә мазара хаданы ирымаз рҩыра урҭ финикиаа ирдырбеит;
Ашәҟәқәа зегьы еишьҭагыланы иҭрыжьит гәыкала иҟаз ашәҟәыҩҩцәа... Аҳ Пту илахьеиқәҵагоу иҭоурых еиҭеиҳәеит, иашьа атҟәара дҭихырц диҳәеит. Урҭ ахаҳәтә, ма аџьазтә шәҟәқәа рҟынтә џьоукы рышьҭра ҟамлаӡакәа иаанхеит, мамзаргьы ирыцызҵоз дыҟамызт, мамзаргьы иҟәышыз ахылаԥшыҩцәа ацҳаражәҳәаҩцәа рыԥырхагахеит. Зны-зынла аҩныҟа иааз аацҳарақәа рҭак ҟарҵоит. Урҭ ирҳәон аҳ Пту иашьа Аҟәантәи иааишьҭыз ашьҩы инапаҿы дышҭаҳаз, атәыла анапхгара шазиуаз аҳәынҭқар Ачба Ахәа, Ӡҩыба аҵара зегьы шиқәихыз, Гәдоуаа рыуаажәларраҿы уаҳа аӡәгьы изыҩуа дыҟамызт ҳәа, аха Пту иҩызцәа ирылшеит рабдуцәа рышьаҟа ԥшьақәа реиқәырхара: урҭ ацәа ҟьашьқәа рыла икәыршаны, Лых Гәдоу (Лахьиа ҳәа изышьҭоу) ақыҭантәи аӡҭачы аҿы анышә иҭарҵеит.
Абарҭ аҩырақәа зегьы еишьҭагыланы иҭрыжьит гәыкала иҟаз ашәҟәыҩҩцәа... Аҳ Пту илахьеиқәҵагоу иҭоурых еиҭеиҳәеит, иашьа атҟәара дҭихырц диҳәеит. Урҭ ахаҳәтә, ма аџьазтә ҩырақәа рҟынтә џьоукы рышьҭра ҟамлаӡакәа иаанхеит, мамзаргьы ирыцызҵоз дыҟамызаргьы ҟалап, мамзаргьы иҟәышыз ахылаԥшыҩцәа ацҳаражәҳәаҩцәа рыԥырхагахеит. Аха зны-зынлагьы аҩныҟа иааиуаз аацҳарақәагьы рҭак ҟарҵон. Урҭ ирҳәон аҳ Пту Аҟәантәи иашьа иаашьҭыз ашьҩы инапаҿы аҟынтәи дышҭахаз, атәыла анаԥхгара Ачба Акьаҳә, Ӡҩыба аҵара зегьы шиқәихыз, Гәдоуаа рыуаажәларраҿы уаҳа аҩышьа здыруаз аӡәгьы дшыҟамыз ҳәа, аха Пту иҩызцәа ирылшеит рабдуцәа рышьаҟа ԥшьақәа реиқәырхара: урҭ ацәа ҟьашьқәа рыла икәыршаны, Лых Гәдоу (Лахьиа ҳәа изышьҭоу) ақыҭантәи аӡҭачы аан анышә аҿы иржны ирцәахит.ирцәахит.<ref name="Кто изобрел Ашуйскую письменность:2">{{Ашәҟәы|ашықәс=|Ажәла=Режабек, Рельгенсон, |Ахьӡ=Хәарцкиа|Астатиа ахьӡ="Кто изобрел Ашуйскую письменность?"|азхьараԥш=http://apsnyteka.org/525-rezhebek_regelson_khvartskiya_kto_izobriol_finikiiskuiu_pismennost.html}}</ref>
==Ашәуа цивилизациа аҳра хәыҷқәа иалаз рсиа==
[[Трамаа раҳра]];
[[Лау аҳра]];
[[Ҟлыч аҳра]];
[[Ԥаху аҳра]]
[[Аҟәа аҳра]];
== Азгәаҭақәеи азхьаршрақәеи ==
Б. Режабек, Л. Регельсон, И. Хварцкия. Кто изобрел "финикийскую" письменность?
http://apsnyteka.org/525-rezhebek_regelson_khvartskiya_kto_izobriol_finikiiskuiu_pismennost.html
http://www.abkhaziya.org/server-articles/article-27868e5762c72b33619ac8e3adc45e96.html {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20210805011854/http://www.abkhaziya.org/server-articles/article-27868e5762c72b33619ac8e3adc45e96.html |date=2021-08-05 }}
http://www.regels.org/Turchaninov.htm | Ашәуа аҳра мамзаргьы Ашәуа цивилизациа — Нхыҵ Кавказ аҟынтәи Амшын Еиқәа агаҿа аҟынӡа рҿы инарҭбааны иҟаз аԥсуааи абазақәеи ргипотезатә ҭоурыхтә цивилизациа, асоветтә (аурыс) ҵарауаҩ Г. Ф. Турчанинов дызлацәажәоз раԥхьатәи акласс змаз аҭыԥантәи ацивилизациа.(
!(Аҭоурыхҭҵааҩцәа еиҳараҩык ари агипотеза иазхарҵаӡом.)!
Ашәуа цивилизациа иазкны
Аҳ Пту ашәуаа ржәытә ҩыра ишеиҭаирҿиаз:
Иаса Қьырса иира аԥхьа 19-тәи ашәышықәсазы, Апатриарх Авраам диаанӡа шәышықәса раԥхьа, Ашәуаа ртәыла ахҭыс дуқәа ирҵысит, насгьы, иџьоушьаша, урҭ ахҭысқәа рыгәҭаны дгылан аҳ «абызшәадырҩы», аҳ «афилолог» (Пту)
Ашәуа аҳра (Ашәҭеи) Амшын Еиқәа инаркны Маиҟәаԥ аҟынӡа инеиуан, Ҟәбани Риони рҳәаақәа ирҭысны ицон. Абазақәеи, асаӡуааи, аублааи (аубыхцәа), аԥсуааи убри аамҭазы бызшәак, культурак еицырзеиԥшны жәларыкны ианыҟаз аамҭазы ауп уи ашәҭыкакаҷра аамҭа аныҟалаз. Аҳ Пту Ла, ма Лау захьӡыз Ашәуаа раҳратәра руак дахагылан. Иашьа Аҟәа ауаажәларраҿы ҭауадс дыҟан. Ла (Лацуцыха) рышьҭра аԥшьаҭыԥқәа руак Мӡымҭа аӡиас аӡхыҵраҿы, Кәдеԥсҭа ахыҵырҭа азааигәара иҟан. Пту ихаҭа Гәдоуаа рцуҭа иаҵанакуа Лахьиа ақыҭантәи дааит. Аҳ Пту реформатор дуун. Ҟлыч зыхьӡыз аиҳабы Арҩытаа ақыҭан (Гәдоу аӡиас ахыхьтәи ахәҭа) «абдуцәа рышьаҟақәа зну» аниԥшаа ашьҭахь. Пту итәылаҿы еиҭаирҿиеит ажәытәӡатәи, акыр ирхашҭхьоу ашәҟәыҩҩратә культ. Лахьиа ақыҭан иԥшьоу ацқьара агәҭаны ажәытә шьаҟақәа шьақәдыргылеит, аҵара змаз ашәҟәыҩҩцәа рыкласс зегьы еиҿкаан, насгьы аҳра аҳәаақәа рҿы аҳ ашьаҟақәа ҿыцқәа иргылеит, урҭ рҿы аҩыра амагиатә ҟазшьала ахьчаразы аӷацәа. Аҩратә культура Латәи аҳратәра ахьӡ-аԥша аиуит, уи аҩызцәа ргәы хыҭхыҭуан, аҿагылаҩцәа ргәы ҭҟьеит. Аҩыра ԥшьақәа адәныҟатәи аӷацәа ҳарцәырыхьчон, аха ачарҳәара рцәырнамгеит. Ажәлар Ӡҩаба ҳәа хьӡыс зырҭаз наԥхгаҩык (Бзыԥтәи аԥсуа бызшәа аҟынтә «Ӡҩа»: азҩа), ацәгьаршра ҟаҵаны, Лаԥсҭатәи аӡхыҵра ҭшәаҿы Пту иӷба иақәлеит.
Ашьҭашәарыцарақәа рҟынтә дыбналаны, Пту ақәгылаҩцәа рнапала аԥсра дацәцеит, аха иҳәынҭқарра аӷацәа атәцәа рыҭиҩцәа дҭаркит. Иҩызцәеи иареи Анапа аҳаблаҿы атәцәа иахьырҭиуах џьармыкьаҿы ахә ҳаракны Лхаа ирҭиит. Иԥсадгьыл аҿы аҳ Пту ижәлар ртрадициатә динхаҵара ихеимцо далгеит ҳәа ахара идырҵеит, насгьы иус зегь ықәгахеит. Ажәытәтәи Финикиа аҳҭнықалақь Библос ақалақь аҿы амаҵуҩыс иҟалаз аҳ Пту иааикәыршаны ашәуа жәлар рколониа хәыҷы еиҿкаан. Библос инхарҭа ҭыԥ рхатәы хьӡы Лахьиа ҳәа иашьҭо иалагеит. Ауаажәларра рдоуҳатә мазара хаданы ирымаз рҩыра урҭ финикиаа ирдырбеит;
Ашәҟәқәа зегьы еишьҭагыланы иҭрыжьит гәыкала иҟаз ашәҟәыҩҩцәа... Аҳ Пту илахьеиқәҵагоу иҭоурых еиҭеиҳәеит, иашьа атҟәара дҭихырц диҳәеит. Урҭ ахаҳәтә, ма аџьазтә шәҟәқәа рҟынтә џьоукы рышьҭра ҟамлаӡакәа иаанхеит, мамзаргьы ирыцызҵоз дыҟамызт, мамзаргьы иҟәышыз ахылаԥшыҩцәа ацҳаражәҳәаҩцәа рыԥырхагахеит. Зны-зынла аҩныҟа иааз аацҳарақәа рҭак ҟарҵоит. Урҭ ирҳәон аҳ Пту иашьа Аҟәантәи иааишьҭыз ашьҩы инапаҿы дышҭаҳаз, атәыла анапхгара шазиуаз аҳәынҭқар Ачба Ахәа, Ӡҩыба аҵара зегьы шиқәихыз, Гәдоуаа рыуаажәларраҿы уаҳа аӡәгьы изыҩуа дыҟамызт ҳәа, аха Пту иҩызцәа ирылшеит рабдуцәа рышьаҟа ԥшьақәа реиқәырхара: урҭ ацәа ҟьашьқәа рыла икәыршаны, Лых Гәдоу (Лахьиа ҳәа изышьҭоу) ақыҭантәи аӡҭачы аҿы анышә иҭарҵеит.
Абарҭ аҩырақәа зегьы еишьҭагыланы иҭрыжьит гәыкала иҟаз ашәҟәыҩҩцәа... Аҳ Пту илахьеиқәҵагоу иҭоурых еиҭеиҳәеит, иашьа атҟәара дҭихырц диҳәеит. Урҭ ахаҳәтә, ма аџьазтә ҩырақәа рҟынтә џьоукы рышьҭра ҟамлаӡакәа иаанхеит, мамзаргьы ирыцызҵоз дыҟамызаргьы ҟалап, мамзаргьы иҟәышыз ахылаԥшыҩцәа ацҳаражәҳәаҩцәа рыԥырхагахеит. Аха зны-зынлагьы аҩныҟа иааиуаз аацҳарақәагьы рҭак ҟарҵон. Урҭ ирҳәон аҳ Пту Аҟәантәи иашьа иаашьҭыз ашьҩы инапаҿы аҟынтәи дышҭахаз, атәыла анаԥхгара Ачба Акьаҳә, Ӡҩыба аҵара зегьы шиқәихыз, Гәдоуаа рыуаажәларраҿы уаҳа аҩышьа здыруаз аӡәгьы дшыҟамыз ҳәа, аха Пту иҩызцәа ирылшеит рабдуцәа рышьаҟа ԥшьақәа реиқәырхара: урҭ ацәа ҟьашьқәа рыла икәыршаны, Лых Гәдоу (Лахьиа ҳәа изышьҭоу) ақыҭантәи аӡҭачы аан анышә аҿы иржны ирцәахит.ирцәахит.
Ашәуа цивилизациа аҳра хәыҷқәа иалаз рсиа
Трамаа раҳра;
Лау аҳра;
Ҟлыч аҳра;
Ԥаху аҳра
Аҟәа аҳра;
Азгәаҭақәеи азхьаршрақәеи
Б. Режабек, Л. Регельсон, И. Хварцкия. Кто изобрел "финикийскую" письменность?
http://apsnyteka.org/525-rezhebek_regelson_khvartskiya_kto_izobriol_finikiiskuiu_pismennost.html
http://www.abkhaziya.org/server-articles/article-27868e5762c72b33619ac8e3adc45e96.html
http://www.regels.org/Turchaninov.htm |
43300 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Леуан_(Мырзаҟантәи) | Чачба, Леуан (Мырзаҟантәи) | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Леуан Чачба
|амаҵура=[[Мырзаҟан]] ахада
|инаркны=[[1757]]
|рҟынӡа=[[1804]]
|аԥхьа иҟаз=Хәҭын Чачба
|аҭынха=[[Чачба, Меҳмед-беи |Меҳмед-беи]]
|ани аби=Хәҭын Чачба
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Бедиа]]
|аԥсра арыцхә=[[1814]]
|аԥсра аҭыԥ=Ԥаҳәлан
|аԥсыжра аҭыԥ=Ԥаҳәлан
|аԥҳәыс=Мариам (Мариа) Инал-иԥа
}}
'''Леуан Чачба''' — [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы (1757-1804).<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ажәла=Чиковани|Ашықәс=2007|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал}}</ref>
== Абиографиа ==
Леуан диит Аҭауад Хәҭын Чачба иҭаацәараҿы. Иаб данԥсы ашьҭахь (1757) Мырзаҟан анапхгара азиуа далагеит. Еицырдыруаз [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] идгылаҩ иакәын. Зныкымкәа Агыртәыла ақәылара иалахәын, [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб Чачба]] (Қьалышь-беи иабшьа) итәарҭа имхра рҽазыршәуан. [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб]] ихаан [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] аԥашьа имаҵура дахадыргылеит Леуан, аха [[Мырзаҟан|Мырзаҟангьы]] аҳра иуан. 1770 азы [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] шаҟа иӷәӷәаз ибеит, насгьы Урыстәылатәи ахадареи иареи аиҿцәажәарақәа мҩаԥырго иалагеит. 1771 шықәсазы Зураб дицны Аҟәа-Қале дақәлеит, аха хәык ала аҭырқәцәа иҽрыҭины [[Аҟәа абаа|Аҟәа-Қале]] рнапы ианиҵеит<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=келешбей%20&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8XpIugs6x-EXeWDwMbpp6yl5uzm2AUEaXY4KqSrjI29-6_yM7QuJAoPPoX4Q_MpVo0M7MouEcng6kW-wgfyOq4WbSEoZAefWuRiA1HyNnJTCgcZVHxpHiyh5SBuGlaoXLKyPr5iaHSjeRvpkvku6rvpkweRXL8pylp6-vvIg6ae5mWevNz2tk09nP8jjqTU7rOceal4fYoyAwyylSN584dsjgTkiw_ViVONuM57N6SRKbv9G3R3WcGBT_b8wjmmKpehCgaQGUYZdLtmPamGxFsPDdC4y2n0AFknxiRnA8AgkKuhif9TNdG0XZvKOGEAU92duNzAbLqQN_bDtyVcE2WdgvMCZCGHVFSq1PvLTenziCz5htAJFJXs61AplusxHcm8XCvJzHgl6zw-gE-K-QpBtt1f4EcEs-Qdt_ZwRM4f8iD4czbzabGINPS-DVMwf031joIsoE2pb8FPFz6KyxfGQkbnsWHLD5HgAQzKK5eJXhZVwwGqYl4Px3CQJlGF3MuiegQ3lLBwl6E22CSY_DdrdJ_eksCdhSiGyvyyodCTliAAK3ZQ3JZTd_KfDWMB8RS14ElpvyBWl1GQHJpz_WKWfQKanN9dWwJOz3wijVULzQ6bFUwsmY0CsSiaLMjpRSajFNWGIt4yMSDSJAhYkwF0Fe4--nT_nkS8Tn0VyJ31jw_M3e6FEUXWmeUDa_25xNefeACmPoh48U6nohtFMRxZcF8OHVXJgIM3A76amXKboVghsVhlmNv4jswRFqEaHTth7idjAGGZynbLOMkwdxojQpMM9Pm-O3MznUasYVn0p3abnHvw-aXIGH7nBClgm_RqF1LFFHjDuppIdR0Zl91qfSgP46ye2tC58VHEnr4DQiDFeSkzPy6V6tWoRV-ACUf6o1TMJAPrthEIU-wvlM4qyo8LF_YqIU,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzWENCbF9yd2hUVkpkWFotb0V5UGItOGhhWWxwQ3BwU3I2QmRXaE44MVJHbyw,&sign=683b0df2e51945253ed25376df26876d&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVlR4K-Vi1v6PVoBkHT_tBjasttIGroISdLnbruYrF-fG4oPtVdnQSzb&l10n=ru|Астатиа ахьӡ=Қьалышь-беи|Аҭыԥ=Аҟәа|Ашықәс=2014}}</ref>. Уи ашьҭахь [[Ԥаҭ|Ԥуҭ]] иҟаз аурыс гарнизон ахь ддәықәлеит. Аурыс-ҭырқәтә еибашьра ашьҭахь аиҿцәажәарақәа аанкылан. 1780 шықәсазы [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] дицхраауеит [[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб]] иқәгара, насгьы [[Мырзаҟан]] анапхгаҩыс даанхоит, аха акомендант имаҵура ицәыӡит. 1804 шықәсазы Леуан имч ԥсыҽуа иалагеит, уи адагьы, иқәрахь днеихьан<ref name=":1" />. Насгьы адгьылқәа зԥацәа ирызшаз [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] иӡбеит [[Мырзаҟан]] анапхгаразы иҷкәын [[Чачба, Меҳмед-беи|Меҳмед-беи]] ииҭарц. Леуангьы атәанчарахь дцеит, ус ҳҳәар ҳалшоит. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] Леуан дгьылда даанимыжьит, зны Леуан ихаҭа иигаз, Ԥахәлан ақыҭа ииҭеит<ref name=":0" />. 1805 шықәса ԥхынгәа 9 рзы, Леуан Урыстәылатәи Аҳәынҭқар иҿаԥхьа ҭоуба шьҭеиҵоит<ref name=":1" />.
== Аҭаацәа ==
Леуан ԥҳәысс дигеит аҳкәажә Мариам (Мариа) Инал-иԥҳа. Аҭаацәараҿ иит:<ref name=":0" />
* ''Хәҭын (Ута) – адиуанбеи, [[Ԥсҳәы (атәылаҿацә)|Ԥсҳәы]] аӡбарҭа аиҳабы (1780-1847).''
* ''Манча - (1796 - 22.03.1863).''
* ''Зураб - (1798 - 05.16.1861).''
* ''Кац – аподпоручик (1803-19.03.1863).''
* ''Нарчоу – (1805 - 1879/1884).''
== Аԥсра ==
Леуан 1814 шықәсазы, Ԥаҳәлан иқыҭан дыԥсит, убраҟа анышә дамардеит<ref name=":0" />. Аха уажәазы инышәынҭра иӡит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1814 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Леуан Чачба — Мырзаҟан анапхгаҩы (1757-1804).
Абиографиа
Леуан диит Аҭауад Хәҭын Чачба иҭаацәараҿы. Иаб данԥсы ашьҭахь (1757) Мырзаҟан анапхгара азиуа далагеит. Еицырдыруаз Қьалышь-беи идгылаҩ иакәын. Зныкымкәа Агыртәыла ақәылара иалахәын, Зураб Чачба (Қьалышь-беи иабшьа) итәарҭа имхра рҽазыршәуан. Зураб ихаан Аҟәа-Қале аԥашьа имаҵура дахадыргылеит Леуан, аха Мырзаҟангьы аҳра иуан. 1770 азы Урыстәыла шаҟа иӷәӷәаз ибеит, насгьы Урыстәылатәи ахадареи иареи аиҿцәажәарақәа мҩаԥырго иалагеит. 1771 шықәсазы Зураб дицны Аҟәа-Қале дақәлеит, аха хәык ала аҭырқәцәа иҽрыҭины Аҟәа-Қале рнапы ианиҵеит. Уи ашьҭахь Ԥуҭ иҟаз аурыс гарнизон ахь ддәықәлеит. Аурыс-ҭырқәтә еибашьра ашьҭахь аиҿцәажәарақәа аанкылан. 1780 шықәсазы Қьалышь-беи дицхраауеит Зураб иқәгара, насгьы Мырзаҟан анапхгаҩыс даанхоит, аха акомендант имаҵура ицәыӡит. 1804 шықәсазы Леуан имч ԥсыҽуа иалагеит, уи адагьы, иқәрахь днеихьан. Насгьы адгьылқәа зԥацәа ирызшаз Қьалышь-беи иӡбеит Мырзаҟан анапхгаразы иҷкәын Меҳмед-беи ииҭарц. Леуангьы атәанчарахь дцеит, ус ҳҳәар ҳалшоит. Қьалышь-беи Леуан дгьылда даанимыжьит, зны Леуан ихаҭа иигаз, Ԥахәлан ақыҭа ииҭеит. 1805 шықәса ԥхынгәа 9 рзы, Леуан Урыстәылатәи Аҳәынҭқар иҿаԥхьа ҭоуба шьҭеиҵоит.
Аҭаацәа
Леуан ԥҳәысс дигеит аҳкәажә Мариам (Мариа) Инал-иԥҳа. Аҭаацәараҿ иит:
Хәҭын (Ута) – адиуанбеи, Ԥсҳәы аӡбарҭа аиҳабы (1780-1847).
Манча - (1796 - 22.03.1863).
Зураб - (1798 - 05.16.1861).
Кац – аподпоручик (1803-19.03.1863).
Нарчоу – (1805 - 1879/1884).
Аԥсра
Леуан 1814 шықәсазы, Ԥаҳәлан иқыҭан дыԥсит, убраҟа анышә дамардеит. Аха уажәазы инышәынҭра иӡит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1814 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
43319 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Росҭа-ҳаным | Чачба, Росҭа-ҳаным | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Росҭа-ҳаным
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә={{date|2|5|1808}}
|аԥсыжра аҭыԥ=[[Аҟәа абаа]]
|адин=[[аԥсылманра]]
}}
'''Росҭа-ҳаным''' — [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] диԥҳан, иҟалап иԥҳәыс [[Инал-иԥҳа, Афиза-ҳаным|Афиза-ҳаным]] лҟынтәи.
== Абиографиа ==
Росҭа-ҳаным диит [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]], Аԥсҳа [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] иҭаацәараҿы.
Росҭа-ҳаным илызкны иаҳдыруа маҷуп. Иаҳдыруеит, ажәытәжәабжь излаҳәо ала, лара «Елыртәи аханаҿы, Еҭҳа-ҳаным лҟны, лаб иԥсра атәы еилылкааит, насгьы, еилаԥсаз леиԥш, ҩыџьа лыуаа лыманы арахь дыҩны дышнеиз». Азеиԥш дыррақәа ҳхы иаҳархәозар, Росҭа лаб иԥсра анеилылкаа ашьҭахь, иара иахь дцеит, аха амш бааԥсы иахҟьаны, аӡиас аԥшаҳәақәа ихыҵит, аӡымҩангага ӷәӷәан. Росҭа илзымчҳакәа, дкаҳан, аӡырҩра дагеит. Д.Мордовцев ишиҩуа ала, лаб иҿы анышә дамадоуп. Абас лыԥсра дахцәажәоит Д.Мордовец ишәҟәы “Прометеитәи аҭынхара” аҟны.
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-04 в 19.31.37 a2e7e739.jpg|мини|Росҭа-ҳаным лаб – [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]].]]
<blockquote>''«Лхы-лҿы шкәакәа еиқәын, иаман хәыцракқәеи. лара лықәра иатәымыз: аԥсра акәын лхәыҷра еиԥш иҟаз лхы-лҿы аӡәгьы изымӡбоз ахәыцра ҭазҵаз. Қьилишь-беҟ иарӷьарахьтәи аган ала дамадан, хәыҷҵас лаб дидҳәалоушәа».''</blockquote>Абас ауп Д.Мордовцев ишәҟәы “Прометеитәи ашьҭра” аҿы уи дахцәажәоит.
== Алитература ==
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=1897|Ажәла=Мордовцев|Ахьӡ=Данил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/prometeevo_potomstvo.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсны ахақәиҭра аҵыхәтәантәи амшқәа раантәи аҭоурыхтә ароман.|Ахәҭа=Прометеитә шьҭра.|Адаҟьақәа=32-33|Аҭыԥ=Санкт-Петербург}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1808 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Лаҵарамза 2 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Росҭа-ҳаным — Қьалышь-беи диԥҳан, иҟалап иԥҳәыс Афиза-ҳаным лҟынтәи.
Абиографиа
Росҭа-ҳаным диит Аԥсуа аҳра, Аԥсҳа Қьалышь-беи иҭаацәараҿы.
Росҭа-ҳаным илызкны иаҳдыруа маҷуп. Иаҳдыруеит, ажәытәжәабжь излаҳәо ала, лара «Елыртәи аханаҿы, Еҭҳа-ҳаным лҟны, лаб иԥсра атәы еилылкааит, насгьы, еилаԥсаз леиԥш, ҩыџьа лыуаа лыманы арахь дыҩны дышнеиз». Азеиԥш дыррақәа ҳхы иаҳархәозар, Росҭа лаб иԥсра анеилылкаа ашьҭахь, иара иахь дцеит, аха амш бааԥсы иахҟьаны, аӡиас аԥшаҳәақәа ихыҵит, аӡымҩангага ӷәӷәан. Росҭа илзымчҳакәа, дкаҳан, аӡырҩра дагеит. Д.Мордовцев ишиҩуа ала, лаб иҿы анышә дамадоуп. Абас лыԥсра дахцәажәоит Д.Мордовец ишәҟәы “Прометеитәи аҭынхара” аҟны.
мини|Росҭа-ҳаным лаб – Қьалышь-беи.
«Лхы-лҿы шкәакәа еиқәын, иаман хәыцракқәеи. лара лықәра иатәымыз: аԥсра акәын лхәыҷра еиԥш иҟаз лхы-лҿы аӡәгьы изымӡбоз ахәыцра ҭазҵаз. Қьилишь-беҟ иарӷьарахьтәи аган ала дамадан, хәыҷҵас лаб дидҳәалоушәа».Абас ауп Д.Мордовцев ишәҟәы “Прометеитәи ашьҭра” аҿы уи дахцәажәоит.
Алитература
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1808 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Лаҵарамза 2 рзы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
43320 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Инал-иԥҳа,_Афиза-ҳаным | Инал-иԥҳа, Афиза-ҳаным | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Афиза-ҳаным Инал-иԥҳа
|афото=Gerb Inal-ipa.svg
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа Аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1836]] ашьҭахь
|аԥсра аҭыԥ=[[Ҭрабзан]], [[Османтәи аимпериа]]
|адин=Аԥсылманра
|ахаҵа=[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]]
}}
'''Афизе-ҳаным''' — [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи Чачба]] аԥшьбатәи иԥшәмаԥҳәыс, ихәыҷқәа ран лоуп.<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал}}</ref>
== Абиографиа ==
Афиза-ҳаным аҭауадцәа [[Инал-иԥацәа]] рҭаацәараҿы диит. Ԥҳәысс дигеит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] . Аԥсуа ақаԥдан - Нарчоу Инал-иԥа иҭынха лакәын. Уи лашьаԥҳа Тата Нарчоу-иԥҳа Инал-иԥҳа, [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] иԥа, аҳиԥа [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] иԥҳәыс лакәын.
[[Афаил:Изображение WhatsApp 2024-08-04 в 19.31.37 a2e7e739.jpg|слева|мини|182x182px|Афиза-ҳаным лхаҵа – [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]]]]
== Ахәыҷқәа ==
Шаҟаҩы ахшара илоуз цқьа еилкаам, иҟалап урҭ аҳкәажәцәа ракәзар: ''Раби, Гамедина, Селмагьына, Назифа, [[Чачба, Росҭа-ҳаным|Росҭа]], Нафҭаина''.
Аҳкәажәцәа ирҳәит анырра ду змаз ауаа. Нафҭаина-ҳаным Баҭымтәи абеи ԥҳәысс диман; Селмагьына-ҳаными Гамедина-ҳаными ҩыџьа аишьцәа аҭауадцәа ԥҳәысс иргеит: Алы-беии Мсоусҭеи Амаршьанаа; Назифа-ҳаным ԥҳәысс дигеит анырра ду змаз Ҳоџьа-оӷлы Ҳаџьи-беи; Раби-ҳаным ԥҳәысс дигеит Ҭрабзынтәи асерасқьыр Шәлиман-ԥашьа.
Афиза Шәлиман-беии Зеқьыр-беии ран лакәзар ҟаларын. Шәлиман-беи дҭахеит Аҟәатәи абааҿы, аинрал Рыкгоф излаиҳәоз ала, Зиықьыр-беи изкны иҳамоу аинформациа маҷуп. Аха Пол Гибал иажәабжь аҿы ҭауадк изкны иҳәоуп:<blockquote>''Минуҭқәак рышьҭахь, [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафир-беи]] иашьа дааит, 12 шықәса зхыҵуаз аҭауад, ахысреи аҽықәтәареи аҟны зеиԥш иҟамыз.''<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2017|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Gumba_M_Seferbey_2017.pdf|Астатиа ахьӡ=Сафар-беи|Аҭыԥ=Аҟәа}}</ref></blockquote>Аха ари Зеқьырбеи иакәу иакәым еилыкка иаҳзыҳәом.
== Аԥсра ==
Афиза-ҳаным дыԥсит 1836 шықәса ашьҭахь, Ҭрабзан.<ref name=":0" />
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1836 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Иналаа]] | Афизе-ҳаным — Қьалышь-беи Чачба аԥшьбатәи иԥшәмаԥҳәыс, ихәыҷқәа ран лоуп.
Абиографиа
Афиза-ҳаным аҭауадцәа Инал-иԥацәа рҭаацәараҿы диит. Ԥҳәысс дигеит Қьалышь-беи . Аԥсуа ақаԥдан - Нарчоу Инал-иԥа иҭынха лакәын. Уи лашьаԥҳа Тата Нарчоу-иԥҳа Инал-иԥҳа, Қьалышь-беи иԥа, аҳиԥа Ҳасан-беи иԥҳәыс лакәын.
слева|мини|182x182px|Афиза-ҳаным лхаҵа – Қьалышь-беи
Ахәыҷқәа
Шаҟаҩы ахшара илоуз цқьа еилкаам, иҟалап урҭ аҳкәажәцәа ракәзар: Раби, Гамедина, Селмагьына, Назифа, Росҭа, Нафҭаина.
Аҳкәажәцәа ирҳәит анырра ду змаз ауаа. Нафҭаина-ҳаным Баҭымтәи абеи ԥҳәысс диман; Селмагьына-ҳаными Гамедина-ҳаными ҩыџьа аишьцәа аҭауадцәа ԥҳәысс иргеит: Алы-беии Мсоусҭеи Амаршьанаа; Назифа-ҳаным ԥҳәысс дигеит анырра ду змаз Ҳоџьа-оӷлы Ҳаџьи-беи; Раби-ҳаным ԥҳәысс дигеит Ҭрабзынтәи асерасқьыр Шәлиман-ԥашьа.
Афиза Шәлиман-беии Зеқьыр-беии ран лакәзар ҟаларын. Шәлиман-беи дҭахеит Аҟәатәи абааҿы, аинрал Рыкгоф излаиҳәоз ала, Зиықьыр-беи изкны иҳамоу аинформациа маҷуп. Аха Пол Гибал иажәабжь аҿы ҭауадк изкны иҳәоуп:Минуҭқәак рышьҭахь, Сафир-беи иашьа дааит, 12 шықәса зхыҵуаз аҭауад, ахысреи аҽықәтәареи аҟны зеиԥш иҟамыз.Аха ари Зеқьырбеи иакәу иакәым еилыкка иаҳзыҳәом.
Аԥсра
Афиза-ҳаным дыԥсит 1836 шықәса ашьҭахь, Ҭрабзан.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1836 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Иналаа |
43318 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адианԥҳа,_Алықьсандра_Гьаргь-иԥҳа | Адианԥҳа, Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Алықьсандра Адианԥҳа
|даҽа ахьӡ=Алықьсандра Чачԥҳа
|аира арыцхә=[[1822]]
|аира аҭыԥ=[[Жәыргьыҭ]], [[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]]
|аԥсра арыцхә=[[1864]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Қәҭешьтәи агуберниа]], [[Урыстәылатәи аимпериа]]
|аԥсыжра аҭыԥ=[[Мықәтәи ауахәама]]
|адин=[[ақьырсианра]]
|ахаҵа=[[Чачба, Михаил Гьаргь-иԥа|Михаил Гьаргь-иԥа Чачба]]
}}
'''Аҳкәажә Алықьсандра Адианԥҳа''' ({{lang-ru|Александра Дадиани}}, {{lang-ka|ალექსანდრა დადიანი}}; {{date|||1822}} [[Жәыргьыҭ]] – {{date|||1864}} [[Қәҭешьтәи агуберниа]]) — Аԥсҳа [[Чачба, Михаил Гьаргь-иԥа|Михаил Чачба]] иԥҳәыс. Аԥшьа Екатерина Аџьар Хәыҷы лорден змоу акавалерԥҳәыс.
== Лқәыԥшра ==
Аҳкәажә Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа диит аҭауад [[Адиан, Гьаргь Никәала-иԥа|Гьаргь Никәала-иԥа Адиани]] иԥшәмаԥҳәыс [[Дадешкелиани, Варвара|Варвареи Дадешкелиани]] рҭаацәараҿы. Уи лыԥҳа, Варвара Михаил-иԥҳа, лгәалашәарақәарҿы «Аимперԥҳәыс лыфроилаинԥҳәыс лгәалашәарақәа» иазгәалҭеит Алықьсандра аҭаацәараҿы ҩажәиԥшьҩык ахәыҷқәа рҟынтә дшылҵыз. Аҳкәажә лаб иганахьала лабду Диди Нико ("Нико Ду") – аҭауад Никәала Адиан, ԥыҭрак ашьҭахь иҭынха Леван V Дадиани иҭыԥан Агыртәылатәи аҳра напхгара азиуан.
Лмамида Кьасариа Чачба лыҩнаҟны, аҳкәажә қәыԥш Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа диԥылеит Аԥсҳа Михаил Чачба, уи аҭыԥҳа лаҵкыс жәаф шықәса раҟара деиҳабын. Аҭауад ихатә ԥсҭазаара акыр иуадаҩын. 1829 шықәсазы ԥҳәысс дааигеит Акаиа-саӡтәи аҭауад иԥҳа, Михаил иан Ҭамара лхылаԥшраҿы иааӡаз. Аҳкәажә лгәаԥхарала ирыбжьарҵаз аҭаацәалазаара 1831 шықәсазы, аилыҵрала ихыркәшахеит, нас-гьы уи Ҭамара Кац-иԥҳа лгәнаҳақәа рыгәра згоз инаигӡеит, адунеитәи ауахәаматәи амчрақәа рахь дмыццакӡакәа. Акаиа ачара ҟалаанӡа аиашахаҵара зыдкыланы иааз, лҭаацәа рахь ддәықәырҵеит. 1831 шықәсазы аҳ ԥҳәысс дааигеит иан лҭынха, аҳкәажә Мариам (Мариа, Меника) Никәала-иԥҳа Церетели, зыӡӷабжәлаз Адиан. Ари аҭаацәалазаара ҟалеит лаб иҩнаҟны, Аҳәынҭқар Михаил иныҟәа-рақәа раан, аха ахԥатәи амш аҽны иԥҳәыс даанижьит, ишиҳәоз ала “рҟазшьақәеи ргәазыҳәарақәеи рыла зынӡа ишеиԥшым” ҳәа.
[[Афаил:8v-PHes-ikE.jpg|мини|Алықьсандра лхаҵа — Аԥсҳа Михаил (1806-1866).]]
== Аибагара ==
Ус шакәызгьы, 1836 шықәса ажырныҳәамза 18 азы, Кәыдры ақыҭан, аҳәынҭқар Михаили аҳкәажә Алықьсандреи рчара мҩаԥысит, уи иҩбатәи иԥҳәыс еилыҵаанӡа имҩаԥысит, насгьы ацәгьара ҟана-ҵеит: Абарон Г. В. Розен уи «закәанла иҟам» – ҳәа иҳәон. Анаҩс Ауахәама аиҳабыра аҳәанҭқар аканонқәа еилеигеит ҳәа ахара идырҵеит, аха уи иахҟьаны, аҩбатәи аҭаацәалазаара, уигьы аԥҟарақәа еилаганы иҟалеит (ачара мҩаԥысит ачгара аан актәи аҭаацәалазаара еиламгакәа), уи иаԥырххеит, насгьы Алықьсандреи иареи рҭаацәалазаара закәануп ҳәа иԥхьаӡан. Аҳәынҭқарра аҭауад иеилыҵра иақәшаҳаҭхеит, аҳәынҭқар иоуз азоужьтә ԥарақәа рыбжак Мариам Никәала-иԥҳа илыҭаны. Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа лҭаацәалазаара насыԥ амамызт. А. А. Колиубакина лгәалашәарақәа рыла, аҳкәажә дгәырҩон:
''«Схаҵа ҳәынҭқар дууп, дҳаракуп, дбеиоуп, аха сара сыԥсҭазаара лахьеиқәҵагоуп; Сара уи зынӡаск дызбаӡом, еснагь деилахоуп, мамзаргьы дшәарыцоит; схәыҷқәа, атәылаҿацә аҟны иҟоу аҵасла, ианиз иаразнак исымхны атәымуаа ирырҭоит, ргәыҳәԥы рҿаҵаразы»''.
Абасала, ҿыц ииз аҷкәын Гьаргь Абжьутәи Аԥсныҟа ддәықәырҵеит, уаҟа аҭауад Алы-беи Чачба иԥҳәыс, аҳкәажә Кьасариа Адиан лгәыҳәԥы днадылкылеит, убри ала Чачаа рыҩмахәҭак рыбжьара иҟаз аиӷара аҵыхәтәа ԥнаҵәеит. Лыԥҳа еиҵбы Варвара, аҳкәажә Ачба лҭаацәарахь дрышьҭит, уи лыҷкәынцәа Аԥсны иҟалаз ақәгыларақәа ирылахәын. Лара илгәалашәарақәа рыла, ахәыҷқәа зегьы ранацәа ахш здызкылоз рҭаацәарақәа рҿы ирызҳаит, лыԥҳа еиҳабы Ҭамара раԥхьаӡа акәны данылба 21 шықәса анылхыҵуаз ауп.
== Аполитика ==
Аҳкәажә Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа аполитика дазҿлымҳан, иаартыҵәҟьаны Урыстәыла иадгылоз апозициа аанылкылон. 1841 шықәсазы жәабранмза 19 азы, Алықьсандра Аԥшьа Екатерина Аџьар Хәыҷы лорден ланашьан. 1853 шықәсазы абҵарамза 7 азы, ''«афрегат Флора ҭырқәтә х-фықь-ӷбақәа рыла аибашьраан», «Бзыԥтәи агьежьыра аҿы инхоз ауаа иаразнак еизеит, лаҳаракыра аҳкәажә Алықьсандра лыдҵала».'' Аҳкәажә даара динхаҵарала дыҟан. Лара иҟалҵаз аҳәарала, Мықә ақыҭан ажәытәӡатәи ауахәама еиҭашьақәыргылан, уи ашьҭахь уа анышә дамардеит. Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа лнапаҵаҟа иҟаз ауаа рыбжьара аҳаҭыр ду лыман. Аинрал М. Ко
цебуа иазгәеиҭеит:
''«Лара аԥсуаа ҳәаа змам рыбзиабара лыман, уаанӡа еиҳарак Лыхны дынхон, лхаҵа даныҟамыз аамҭазы Бзыԥтәи агьежьыра анапхгара азылуан, еснагь убасҟак ҟазарала напхгара ҟалҵон, ауааԥсыра лнапхгара еиҳа еиӷьыршьон, аҳәынҭқар инапхгара аасҭа»''.
Аҳкәажә Алықьандра Гьаргь-иԥҳа лыԥсҭазаара далҵит 1864 ашықәс азы, аимҳәаду лыхьны.
''«Аӡәгьы, мамзаргьы акгьы иҟны агәырҭынчра лызгәамҭо, ԥхьаҟа еиӷьу акы лзымхәыцӡакәа, ихазыноу Аҳкәажә Алықьсандра, мам-заргьы, араҟа ишырҳәоз ала, “Цуцу”, агәаӷреи агәаҟреи лзымчҳа-кәа, лқәыԥшраан лыԥсҭазаара далҵит. Сара лыԥсра иазку аинформациа сыздыруам; Сара издыруа, Агыртәылаҿ, лаб иҩнаҟны дышԥсыз, уи мызқәак раԥхьа, ҳәынҭқар Михаил дицны атәым-тәыла аӡқәа рахь дышцаз заҵәык ауп; аха уи лхәышәтәра мацара акәымкәа, уи аҭыԥан, лыԥсра арццакит».''
== Аҭаацәа ==
Михаилеи Алықьсандреи рҭаацәараҿ иит:
* Ҭамар Михаил-иԥҳа (1840-1925) - раԥхьатәи лҭаацәалазаараҿы, аҭауад Никәала Елызбар-иԥа Адиан иԥҳәыс (1827-1879); аҩбатәи аҿы, 1882 шықәса ԥхынгәы 4 инаркны, аҭауад Ноа (Кац) Иуа-иԥа Ԥагаа (1857-?).
* Анна Михаил-иԥҳа (1842-1853).
* Никәала Михаил-иԥа (1844—?).
* [[Чачба, Гьаргь Михаил-иԥа|Гьаргь Михаил-иԥа]] (17.09.1846-19.11.1918) – ''Аҭауад лаша''; 1873 шықәсазы Елена (Ело) Ераст-иԥҳа Андриевскаиа (1846-1913) дицын.
* Елена Михаил-иԥҳа (1848-1863).
* Нино Михаил-иԥҳа (1850-1868) – аимҳәаду иахҟьаны дыԥсит.
* Михаил (Арзаҟан) Михаил-иԥа (14.05.1854-10.01.1900).
* Варвара Михаил-иԥҳа (04.08.1859-1946) –афролианԥҳәыс; актәи аҭаацәалазаараҿы, 1889 шықәса инаркны абҵара 5, 1897 шықәса аҟынӡа, аҭауад Никәала Никәала-иԥа Цулукиӡе (1868—?) иԥҳәыс, аҩбатәи аҭаацәалазаараҿы, 1907 шықәса рашәарамза 3 инаркны, абарон Алықьсандр Фелиқс-иԥа Меиендорф (1869—1964).
== Агалереиа ==
<gallery widths="220" heights="220" mode="packed" caption="Алықьсандра лҭаацәа">
Афаил:Чачаа.png|''Афото арӷьарахьтәи акәакь аҿы иарбоуп аҭауад лаша Гьаргь, аҭауадԥҳа Ҭамар Михаил-иԥҳа, урҭ рашьа еиҵбы Михаил (Арзаҟан) Михаил-иԥа, урҭ рывараҿы дгылоуп аҭауадԥҳа лхаҵа Никәала Адиан.''
Афаил:Nino Shervashidze.jpg|''Алықьсандра лыԥҳа - Нино Чачԥҳа''
Афаил:გ. შარვაშიძე–2.jpg|''Алықьсандра лԥа - аҭауад лаша [[Чачба, Гьаргь Михаил-иԥа|Гьаргь]].''
Афаил:Babo Shervashidze.jpg|''Алықьсандра лыԥҳа - Варвара(Бабо) Чачба. ) «Аимперԥҳәыс лыфролианԥҳәыс лгәалашәарақәа» -иавтору.''
</gallery>
==Алитература==
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра.|Аҭыжьырҭа=Универсал|Аҭыԥ=Қарҭ}}
* {{Ашәҟәы|Ажәла=Калиубакина|Ахьӡ=Алықьсандра|Азхьарԥш=https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1820-1840/Koljubakina/text1.htm|Астатиа ахьӡ=Агәалашәарақәа.}}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1822 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1864 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Адианаа]] | Аҳкәажә Алықьсандра Адианԥҳа (, ; Жәыргьыҭ – Қәҭешьтәи агуберниа) — Аԥсҳа Михаил Чачба иԥҳәыс. Аԥшьа Екатерина Аџьар Хәыҷы лорден змоу акавалерԥҳәыс.
Лқәыԥшра
Аҳкәажә Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа диит аҭауад Гьаргь Никәала-иԥа Адиани иԥшәмаԥҳәыс Варвареи Дадешкелиани рҭаацәараҿы. Уи лыԥҳа, Варвара Михаил-иԥҳа, лгәалашәарақәарҿы «Аимперԥҳәыс лыфроилаинԥҳәыс лгәалашәарақәа» иазгәалҭеит Алықьсандра аҭаацәараҿы ҩажәиԥшьҩык ахәыҷқәа рҟынтә дшылҵыз. Аҳкәажә лаб иганахьала лабду Диди Нико ("Нико Ду") – аҭауад Никәала Адиан, ԥыҭрак ашьҭахь иҭынха Леван V Дадиани иҭыԥан Агыртәылатәи аҳра напхгара азиуан.
Лмамида Кьасариа Чачба лыҩнаҟны, аҳкәажә қәыԥш Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа диԥылеит Аԥсҳа Михаил Чачба, уи аҭыԥҳа лаҵкыс жәаф шықәса раҟара деиҳабын. Аҭауад ихатә ԥсҭазаара акыр иуадаҩын. 1829 шықәсазы ԥҳәысс дааигеит Акаиа-саӡтәи аҭауад иԥҳа, Михаил иан Ҭамара лхылаԥшраҿы иааӡаз. Аҳкәажә лгәаԥхарала ирыбжьарҵаз аҭаацәалазаара 1831 шықәсазы, аилыҵрала ихыркәшахеит, нас-гьы уи Ҭамара Кац-иԥҳа лгәнаҳақәа рыгәра згоз инаигӡеит, адунеитәи ауахәаматәи амчрақәа рахь дмыццакӡакәа. Акаиа ачара ҟалаанӡа аиашахаҵара зыдкыланы иааз, лҭаацәа рахь ддәықәырҵеит. 1831 шықәсазы аҳ ԥҳәысс дааигеит иан лҭынха, аҳкәажә Мариам (Мариа, Меника) Никәала-иԥҳа Церетели, зыӡӷабжәлаз Адиан. Ари аҭаацәалазаара ҟалеит лаб иҩнаҟны, Аҳәынҭқар Михаил иныҟәа-рақәа раан, аха ахԥатәи амш аҽны иԥҳәыс даанижьит, ишиҳәоз ала “рҟазшьақәеи ргәазыҳәарақәеи рыла зынӡа ишеиԥшым” ҳәа.
мини|Алықьсандра лхаҵа — Аԥсҳа Михаил (1806-1866).
Аибагара
Ус шакәызгьы, 1836 шықәса ажырныҳәамза 18 азы, Кәыдры ақыҭан, аҳәынҭқар Михаили аҳкәажә Алықьсандреи рчара мҩаԥысит, уи иҩбатәи иԥҳәыс еилыҵаанӡа имҩаԥысит, насгьы ацәгьара ҟана-ҵеит: Абарон Г. В. Розен уи «закәанла иҟам» – ҳәа иҳәон. Анаҩс Ауахәама аиҳабыра аҳәанҭқар аканонқәа еилеигеит ҳәа ахара идырҵеит, аха уи иахҟьаны, аҩбатәи аҭаацәалазаара, уигьы аԥҟарақәа еилаганы иҟалеит (ачара мҩаԥысит ачгара аан актәи аҭаацәалазаара еиламгакәа), уи иаԥырххеит, насгьы Алықьсандреи иареи рҭаацәалазаара закәануп ҳәа иԥхьаӡан. Аҳәынҭқарра аҭауад иеилыҵра иақәшаҳаҭхеит, аҳәынҭқар иоуз азоужьтә ԥарақәа рыбжак Мариам Никәала-иԥҳа илыҭаны. Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа лҭаацәалазаара насыԥ амамызт. А. А. Колиубакина лгәалашәарақәа рыла, аҳкәажә дгәырҩон:
«Схаҵа ҳәынҭқар дууп, дҳаракуп, дбеиоуп, аха сара сыԥсҭазаара лахьеиқәҵагоуп; Сара уи зынӡаск дызбаӡом, еснагь деилахоуп, мамзаргьы дшәарыцоит; схәыҷқәа, атәылаҿацә аҟны иҟоу аҵасла, ианиз иаразнак исымхны атәымуаа ирырҭоит, ргәыҳәԥы рҿаҵаразы».
Абасала, ҿыц ииз аҷкәын Гьаргь Абжьутәи Аԥсныҟа ддәықәырҵеит, уаҟа аҭауад Алы-беи Чачба иԥҳәыс, аҳкәажә Кьасариа Адиан лгәыҳәԥы днадылкылеит, убри ала Чачаа рыҩмахәҭак рыбжьара иҟаз аиӷара аҵыхәтәа ԥнаҵәеит. Лыԥҳа еиҵбы Варвара, аҳкәажә Ачба лҭаацәарахь дрышьҭит, уи лыҷкәынцәа Аԥсны иҟалаз ақәгыларақәа ирылахәын. Лара илгәалашәарақәа рыла, ахәыҷқәа зегьы ранацәа ахш здызкылоз рҭаацәарақәа рҿы ирызҳаит, лыԥҳа еиҳабы Ҭамара раԥхьаӡа акәны данылба 21 шықәса анылхыҵуаз ауп.
Аполитика
Аҳкәажә Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа аполитика дазҿлымҳан, иаартыҵәҟьаны Урыстәыла иадгылоз апозициа аанылкылон. 1841 шықәсазы жәабранмза 19 азы, Алықьсандра Аԥшьа Екатерина Аџьар Хәыҷы лорден ланашьан. 1853 шықәсазы абҵарамза 7 азы, «афрегат Флора ҭырқәтә х-фықь-ӷбақәа рыла аибашьраан», «Бзыԥтәи агьежьыра аҿы инхоз ауаа иаразнак еизеит, лаҳаракыра аҳкәажә Алықьсандра лыдҵала». Аҳкәажә даара динхаҵарала дыҟан. Лара иҟалҵаз аҳәарала, Мықә ақыҭан ажәытәӡатәи ауахәама еиҭашьақәыргылан, уи ашьҭахь уа анышә дамардеит. Алықьсандра Гьаргь-иԥҳа лнапаҵаҟа иҟаз ауаа рыбжьара аҳаҭыр ду лыман. Аинрал М. Ко
цебуа иазгәеиҭеит:
«Лара аԥсуаа ҳәаа змам рыбзиабара лыман, уаанӡа еиҳарак Лыхны дынхон, лхаҵа даныҟамыз аамҭазы Бзыԥтәи агьежьыра анапхгара азылуан, еснагь убасҟак ҟазарала напхгара ҟалҵон, ауааԥсыра лнапхгара еиҳа еиӷьыршьон, аҳәынҭқар инапхгара аасҭа».
Аҳкәажә Алықьандра Гьаргь-иԥҳа лыԥсҭазаара далҵит 1864 ашықәс азы, аимҳәаду лыхьны.
«Аӡәгьы, мамзаргьы акгьы иҟны агәырҭынчра лызгәамҭо, ԥхьаҟа еиӷьу акы лзымхәыцӡакәа, ихазыноу Аҳкәажә Алықьсандра, мам-заргьы, араҟа ишырҳәоз ала, “Цуцу”, агәаӷреи агәаҟреи лзымчҳа-кәа, лқәыԥшраан лыԥсҭазаара далҵит. Сара лыԥсра иазку аинформациа сыздыруам; Сара издыруа, Агыртәылаҿ, лаб иҩнаҟны дышԥсыз, уи мызқәак раԥхьа, ҳәынҭқар Михаил дицны атәым-тәыла аӡқәа рахь дышцаз заҵәык ауп; аха уи лхәышәтәра мацара акәымкәа, уи аҭыԥан, лыԥсра арццакит».
Аҭаацәа
Михаилеи Алықьсандреи рҭаацәараҿ иит:
Ҭамар Михаил-иԥҳа (1840-1925) - раԥхьатәи лҭаацәалазаараҿы, аҭауад Никәала Елызбар-иԥа Адиан иԥҳәыс (1827-1879); аҩбатәи аҿы, 1882 шықәса ԥхынгәы 4 инаркны, аҭауад Ноа (Кац) Иуа-иԥа Ԥагаа (1857-?).
Анна Михаил-иԥҳа (1842-1853).
Никәала Михаил-иԥа (1844—?).
Гьаргь Михаил-иԥа (17.09.1846-19.11.1918) – Аҭауад лаша; 1873 шықәсазы Елена (Ело) Ераст-иԥҳа Андриевскаиа (1846-1913) дицын.
Елена Михаил-иԥҳа (1848-1863).
Нино Михаил-иԥҳа (1850-1868) – аимҳәаду иахҟьаны дыԥсит.
Михаил (Арзаҟан) Михаил-иԥа (14.05.1854-10.01.1900).
Варвара Михаил-иԥҳа (04.08.1859-1946) –афролианԥҳәыс; актәи аҭаацәалазаараҿы, 1889 шықәса инаркны абҵара 5, 1897 шықәса аҟынӡа, аҭауад Никәала Никәала-иԥа Цулукиӡе (1868—?) иԥҳәыс, аҩбатәи аҭаацәалазаараҿы, 1907 шықәса рашәарамза 3 инаркны, абарон Алықьсандр Фелиқс-иԥа Меиендорф (1869—1964).
Агалереиа
Алитература
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1822 шықәсазы ииз
Акатегориа:1864 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Адианаа |
43321 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Баҳиџье_Ҳаным-ефенди | Баҳиџье Ҳаным-ефенди | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Баҳиџье Ҳаным-ефенди
|даҽа ахьӡ=Бахьие Амаан
|аира арыцхә={{date|10|10|1882}}
|аира аҭыԥ=[[Адаԥазары]], [[Ҭырқәтәыла]]
|аԥсра арыцхә={{date|22|10|1969}}
|аԥсра аҭыԥ=[[Сҭампыл]], Ҭырқәтыла
|аԥсыжра аҭыԥ=Иаҳиа-ефенди инышәанҭраҿы
|адин=[[аԥсылманра]]
|ахаҵа=[[Абдул-Ҳамыд II]]
|ахәыҷқәа=Бедреддин-ефенди<br />Аҳмед Нуреддин-ефенди
}}
'''Беҳиџье Ҳаным-ефенди''' ({{lang-ota|بھیجه خانم;}}; {{date|10|10|1882}} [[Адаԥазары]] – {{date|22|10|1969}} [[Сҭампыл]]) — Османтәи асулҭан [[Абдул-Ҳамыд II]] иԥшьбатәи иԥҳәыс (иқбал), насгьы ҩыџьа иԥацәа ран лакәын.
== Абиографиа ==
=== Ахылҵшьҭра ===
Беҳиџье диит 1882 шықәсазы жьҭаара жәаба рзы [[Адаԥазары]] иазааигәоу Бенауҭа ақыҭан. Лани лаби, аҭырқәа мемуарист Ҳарун Ачбеи аҳҭынратә аԥҳәызба Леила Ачԥҳеи изларҳәоз ала, аԥсуа ҭауад Албыз Амаани аԥсуа аҳкәажә Назлы Кәычԥҳаи ракәын. Ҳ. Ачба иҩуеит аԥҳәызба даниз Бехьие ҳәа ахьӡ шлоуз. Л. Ачԥҳа иазгәалҭоит, Беҳиџье лнаҩсгьы, Албызи Назлии аӡәы иадамзаргьы ахшара дшырхылҵыз – Ҭасвире-ҳаным, лара Беҳиџье лхаҭа аҭаацәараҿы ахшара зегьы дреиҳабын. Ҳарун Ачба излеиҳәаз ала, Беҳиџье лаб Аԥсны аҵыхәтәантәи аҳәынҭқар Михаил Чачба идгылаҩ хада, Кац Амаан диԥан, ус анакәха, Беҳиџье лхаҭа, Абдул-Ҳамыд ииқбал Сазқьар Ҳаным-ефенди лабиашьаиԥҳа лакәын. Аҭырқәа ҭоурыхҭҵааҩы Неџьдеҭ Сакаоглы ишиҩыз ала, Беҳиџье лан арратә политик Ҳалил Куҭ иԥҳәыс лҭынха лакәын.
=== Абдул-Ҳамыд II иԥҳәыс ===
Беҳиџье асулҭан иаҳҭынрахь дааигеит лаб: 1899 ашықәс азы Албыз еиликааит Абдул-Ҳамид II иԥа Меҳмед Бурҳанедин-ефенди изы аԥҳәыс дшиԥшаауаз, аха асулҭан Беҳиџье убриаҟара дигәаԥхеит иара ихаҭа ԥҳәысс дигарц иӡбеит. Ҳ. Ачба иазгәеиҭоит Беҳиџье лара лаҵкыс ҩынҩажәижәаба шықәса рыла еиҳабыз асулҭан ԥҳәысс дигарц шылҭахымыз, аха лаб итәы иаиргеит. Ҳаруни Леилеи Ачбааи, иара убас Османист Антони Олдерсони ирыҩуеит, ачара 1900 шықәсазы лаҵарамза 10 азы Иылдыз ишымҩаԥысыз, Сакаоглу 1900 шықәсазы Беҳиџье иқбалс даныҟалаз ашықәс ҳәа иазгәеиҭоит. Ҳ. Ачба иазгәеиҭоит Бехиџье аԥшьбатәи Иқбал ҳәа атитул шлымаз, аҭырқәа ҭоурыхҭҵааҩы Чагатаи Улучаи иҩуеит лара «раԥхьатәи Иқбал Хада» лакәын ҳәа, иара убасгьы иазгәеиҭоит Фатма Песенд Ҳаным-ефенди ахԥатәи Иқбал ҳәа атитул анлоу, Бехице лхаҭа аԥшьбатәи иқбал титулс лыман. Ачара ашьҭахь шықәсык анҵы, Беҳиџье аимацәа лхылҵит Шаҳзаде Бедреддини Нуреддини. Ҩыџьа аԥацәа зныкала иахьиз иахҟьаны Беҳиџье асулҭан иуадалықь аҿы зегь реиҳа ҳаҭыр зқәыз ԥҳәысны дҟалеит. Нуреддин иқәрахь днеит, аха аҩбатәи Шаҳзаде ҩышықәса анихыҵуаз аменингит ихьны дыԥсит. Леила Ачԥҳа Бехиџье илызкны лгәалашәарақәа рҿы абас илыҩуан:
''«Смамида Пеивесте-ҳаным лымҩанызаҩыс дыҟан Бехиџье-ҳаным. Сара сыԥсҭазаараҿы избақәаз зегьы рахьынтә лара зегь реиҳа аамсҭашәара злаз лакәын, зегь реиҳа дыԥшӡан, зегь реиҳа лхы ӷәӷәан. Иҳараку, иԥшӡоу, ахцәы ахьапшәыла, лыблақәа жәҩангәыԥшшәылоу, лцәеижь шкәакәа, зеиԥшиҟам аԥҳәыс ԥшӡа».''
Сакаоглу, уи аҭыԥан, иҳәоит лара “''ҳаҭыр ду зқәу, иԥшӡоу, ицрыхә-зыхәуаҩу''” ҳәа. Ҳарун Ачба Беҳиџье длылацәажәоит "''иауу, зхахәы цәышу, зыблақәа жәҩангәыԥшшәу''" ԥҳәыск лаҳасабала. Иара убасгьы иазгәеиҭоит Беҳиџье убриаҟара дахьыԥшӡаз азы, асулҭан аҳҭынратә асахьаҭыхҩы Фаусто Зонаро дҵас ииҭеит лпортреҭқәа ԥыҭрак ҭихырц. Ҳарун Ачба иҩуеит Беҳиџье аԥшӡара даараӡа бзиа ишибоз, дҽырԥагьаны, дпаџьаны дыҟан ҳәа. Аӡәгьы ажәак изҳәомызт, илҭахыз ҟалҵон. Иҟалап лара лаб иҟынтәи лҟазшьа лҭынхазар:
''"Албыз аҳҭнықалақь аҿы дыҽхәон асулҭан имаҳә шиакәу, убри азы Сҭамԥылынтәи Сивасҟа дахыргеит. Беҳиџье лхаҵа асулҭан иҿаԥхьа лаб дидгылеит, Албыз аҳҭнықалақь ахь ддырхынҳәит, иԥҳа лҟынтәи ҳамҭас иоуит ахазҩынду Серенџьбеи аҟны."''
1909 шықәсазы Абдул-Ҳамыд II данырхырга ашьҭахь, Беҳиџье Сҭамԥыл аҵара зҵоз лԥа ихҟьаны Салоникҟа ахҵәара дымцаӡеит. Нуреддини лареи еицны қьырала ҩнык ргеит, аха лара лныҟәгареи ашаҳзаде иныҟәгареи рзы илырҭоз аԥара зынӡа имаҷын. Леила Ачԥҳа лгәалашәарақәа рҿы абри аҭагылазаашьа далацәажәоит абас:
''"Беҳиџье асулҭан Меҳмед V Решад иахь лхы рханы, Абдул-Ҳамид II хаҭала иитәыз Маслақьтәи авилла лхы иалырхәарц азы аҳәара ҟалҵеит, аха Меҳмед лабжьара лиҭеит Енвер-ԥашьеи Ҭалаҭи-ԥашьеи рахь лхы лдырхарц, апартиа "Акзаареи Аҿиареи" алахәылацәа. Уи лыҳәара хшыҩзышьҭра азнамҭеит."''
Амала, Сакаогли Улучаии ирыҩуеит, аԥашьацәа убриаҟара ргәы ԥнаҵәеит Беҳиџьеи лаҳәарақәа, убри аҟнытә, Маслақьҟа диасырц азин лырҭеит. Леила иацылҵоит:
''"1912 шықәсазы Абдул-Ҳамыд арратә хьчарала Беилербеи аҳҭныҟны даныргоз, Беҳиџье лхаҵа ӷәӷәала дычмазаҩуп ҳәа ларҳәеит, аха аҳҭныҟны даннеи, еилкаахеит уаанӡатәи асулҭан игәабзиара шимаз, уи зегь ҟаҵан игәыфагоу Абдул-Ҳамыд II ииқбал лықәгаразы."''
Сакаоглу иациҵоит:
''"Беҳиџье Енвери Ҭалаҭи рыцәҟьа дышҭаҳаз анылдыр, аԥенџьырқәа ԥҽны ацхыраара дшаԥхьо ҳәа дцәажәо далагеит. Беҳиџье хымз Беилербеи дыҟан, нас Маслақьҟа дхынҳәит."''
Леила Ачԥҳа ари ахҭыс абас дахцәажәоит:
''"Ҽнак шьыжьык Беҳиџье лхаҵа иуадақәа дрыҩналан, лыҷкәыни дшыгәхьаалго ҳәа адырра ҟалҵеит, нас, ԥасатәи асулҭан аҭагылазаашьа анырра ҟасҵом ҳәа аҭак аныҟаиҵа, асалон ахь дцеит, Абдул-Ҳамыд дрыхьчоз аруаа рахь, иралҳәеит ма лара аҳҭынра дҭыҵуеит, ма асалон аҟынтә дшымцо ҳәа; Ари аҭагылазаашьа Енвер-ԥашьа иахь инеит, уи адҵа ҟаиҵеит, Беҳице Вилла Маслақь ахь диаргарц."''
=== Аԥҳәысеибара ===
1918 ашықәс азы Беҳиџье дыԥҳәысбахеит. Сакаоглуи Улучаии ирыҩуеит 1919 азы арратә школ акомендант Аиазаг Џьелал-беи бзиабарала ԥҳәысс дигеит ҳәа; Сакаоглу иара убасгьы иҩуеит Беҳиџье 1924 шықәсазы лԥа дицны ахҵәара дцарц азы ишеилыҵыз. Аҭырқә драматург Наҳид Сирри Орик иӡбахә аниҳәо, Сакоаоглу иазгәеиҭоит Џьелал-беи Беҳиџье лаҵкыс дшеиҵбыз, насгьы акыр ҵуеит лыҷкәын иҩыза, игәрагараҩ шиакәыз. Аха, Ҳарун Ачба иԥхьаӡоит, Беҳиџье аҩынтә раан лхаҵацара иазкны иҟоу ажәабжьқәа мцуп ҳәа. Иара иҩуеит, Џьелал-беи Маслақь анапхгаҩыс аус шиуаз, џьоукы аҳкәажәи амаҵуҩи реизыҟазаашьақәа ииашамкәа ишрыдыркылоз ҳәа. Аха 1924 шықәсазы Османтәи адинастиа атәыла ианҭырца, Џьелал-беи Беҳиџьеи Нуреддини дрышьҭалеит. Бехиџье Ҳаным-ефенди лԥеи лареи Италиа, Неаполь ақалақь аҿы нхара иалагеит, уаҟа Виа Аинрал Орсини имҩа аҿы қьырала ҩнык ргеит. Ԥыҭрак ашьҭахь Нуреддин иԥҳәыс Анделип-ҳаными (Фашрие Анделиб) Парижҟа ицеит, иан Џьелал-беи ихылаԥшраҿы дааныжьны. Беҳиџье дычмазаҩын, лҭагылазаашьа еицәанатәит 1944 ашықәс азы Нуреддин-ефенди иԥсра. Леила Ачԥҳа илҩуеит, лыҷкәын ицхыраарада Беҳыџье аквартира зегьы лзышәаӡомызт, ауада хәыҷы ахь диасит. Ҳарун Ачба иазгәеиҭоит, Ҭырқәтәыла иаанхаз Беҳиџье лан Назлы-ҳаным Анкара аҳәынҭқарраҿы афинанстә цхыраара азы арзаҳал шыҟалҵаз, ацхыраара аналыршаха, Неаполҟа Беҳиџье аԥара лзышьҭит ҳәа. Бехиџье Назлы лҟынтәи ацхыраара зынӡа лмоуӡеит: Џьелал-беи аԥара лцәигеит, иқәирӡит. Италиа атташес амаҵ зуаз лҭынха Беҳиџье данылҭаа, лҭагылазаашьа даара дшәаны дыҟан: амчыбжқәе амзақәеи рыҩнуҵҟа иԥшӡаз Беҳиџье, зхахәы еилажәжәаз ҭакәажәны дҟалалеит, лҽылӡәӡәомызт, лхы лхылаԥшуамызт убриаҟара, ауада даараӡа ихәымгоу фҩыла иҭәын, убри азоуп лысас иԥынҵа кны ауада дыҩналон. 1969 шықәса хәажкырамзазы Беҳиџье лҭынхацәа Сҭампылҟа лнагара рылшеит, аха уа дынхон 7 мзы раҟара: 1969 шықәсазы жьҭаара 22 азы, Беҳиџье, дыԥсаанӡа лыӡӷабжәла Амаан лыдылкылеит, уи аамҭазы лаҳәшьаԥҳа Суад-ҳаным лыҩнаҟны Баӷдаттәи амҩаду аҿы дыԥсит, Иаҳиа-ефенди ихьӡ зху анышәынҭрақәа аҿы анышә дамадоуп. Сакаоглу ишиҩуа ала, Беҳиџье лхаҵа мацара иакәымкәа, Абдул-Ҳамыд II иҳәсақәа зегьы раҵкыс дынхеит. Беҳиџье дзықәшәаз аилаҩынтра иахҟьаны, лыԥсы анҭаз лхшыҩтә гәабзиара еицәахеит. Лыҷкәын иԥсра ахаангьы илзықәшаҳаҭымхеит, убри аҟынтә иахь илымаз абзиабара акьанџьа ахь ииасит, уи акьынџьа ахаан иаанлыжьӡомызт. Беҳиџье Ҳаным-ефенди дыԥсаанӡа дызбаз аҭынхацәа ирҳәон уажәы-уажәы италиантә, аҭырқәа, афранцыз бызшәақәа лҳәон ҳәа. Идыруп Џьелал-беи аҵыхәтәанӡа лааигәара дшыҟаз.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1882 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Жьҭаарамза 10 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1969 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Жьҭаарамза 22 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Османтәи асулҭанцәа рыҳәсақәа]]
[[Акатегориа:Османтәи аԥсуаа]] | Беҳиџье Ҳаным-ефенди (; Адаԥазары – Сҭампыл) — Османтәи асулҭан Абдул-Ҳамыд II иԥшьбатәи иԥҳәыс (иқбал), насгьы ҩыџьа иԥацәа ран лакәын.
Абиографиа
Ахылҵшьҭра
Беҳиџье диит 1882 шықәсазы жьҭаара жәаба рзы Адаԥазары иазааигәоу Бенауҭа ақыҭан. Лани лаби, аҭырқәа мемуарист Ҳарун Ачбеи аҳҭынратә аԥҳәызба Леила Ачԥҳеи изларҳәоз ала, аԥсуа ҭауад Албыз Амаани аԥсуа аҳкәажә Назлы Кәычԥҳаи ракәын. Ҳ. Ачба иҩуеит аԥҳәызба даниз Бехьие ҳәа ахьӡ шлоуз. Л. Ачԥҳа иазгәалҭоит, Беҳиџье лнаҩсгьы, Албызи Назлии аӡәы иадамзаргьы ахшара дшырхылҵыз – Ҭасвире-ҳаным, лара Беҳиџье лхаҭа аҭаацәараҿы ахшара зегьы дреиҳабын. Ҳарун Ачба излеиҳәаз ала, Беҳиџье лаб Аԥсны аҵыхәтәантәи аҳәынҭқар Михаил Чачба идгылаҩ хада, Кац Амаан диԥан, ус анакәха, Беҳиџье лхаҭа, Абдул-Ҳамыд ииқбал Сазқьар Ҳаным-ефенди лабиашьаиԥҳа лакәын. Аҭырқәа ҭоурыхҭҵааҩы Неџьдеҭ Сакаоглы ишиҩыз ала, Беҳиџье лан арратә политик Ҳалил Куҭ иԥҳәыс лҭынха лакәын.
Абдул-Ҳамыд II иԥҳәыс
Беҳиџье асулҭан иаҳҭынрахь дааигеит лаб: 1899 ашықәс азы Албыз еиликааит Абдул-Ҳамид II иԥа Меҳмед Бурҳанедин-ефенди изы аԥҳәыс дшиԥшаауаз, аха асулҭан Беҳиџье убриаҟара дигәаԥхеит иара ихаҭа ԥҳәысс дигарц иӡбеит. Ҳ. Ачба иазгәеиҭоит Беҳиџье лара лаҵкыс ҩынҩажәижәаба шықәса рыла еиҳабыз асулҭан ԥҳәысс дигарц шылҭахымыз, аха лаб итәы иаиргеит. Ҳаруни Леилеи Ачбааи, иара убас Османист Антони Олдерсони ирыҩуеит, ачара 1900 шықәсазы лаҵарамза 10 азы Иылдыз ишымҩаԥысыз, Сакаоглу 1900 шықәсазы Беҳиџье иқбалс даныҟалаз ашықәс ҳәа иазгәеиҭоит. Ҳ. Ачба иазгәеиҭоит Бехиџье аԥшьбатәи Иқбал ҳәа атитул шлымаз, аҭырқәа ҭоурыхҭҵааҩы Чагатаи Улучаи иҩуеит лара «раԥхьатәи Иқбал Хада» лакәын ҳәа, иара убасгьы иазгәеиҭоит Фатма Песенд Ҳаным-ефенди ахԥатәи Иқбал ҳәа атитул анлоу, Бехице лхаҭа аԥшьбатәи иқбал титулс лыман. Ачара ашьҭахь шықәсык анҵы, Беҳиџье аимацәа лхылҵит Шаҳзаде Бедреддини Нуреддини. Ҩыџьа аԥацәа зныкала иахьиз иахҟьаны Беҳиџье асулҭан иуадалықь аҿы зегь реиҳа ҳаҭыр зқәыз ԥҳәысны дҟалеит. Нуреддин иқәрахь днеит, аха аҩбатәи Шаҳзаде ҩышықәса анихыҵуаз аменингит ихьны дыԥсит. Леила Ачԥҳа Бехиџье илызкны лгәалашәарақәа рҿы абас илыҩуан:
«Смамида Пеивесте-ҳаным лымҩанызаҩыс дыҟан Бехиџье-ҳаным. Сара сыԥсҭазаараҿы избақәаз зегьы рахьынтә лара зегь реиҳа аамсҭашәара злаз лакәын, зегь реиҳа дыԥшӡан, зегь реиҳа лхы ӷәӷәан. Иҳараку, иԥшӡоу, ахцәы ахьапшәыла, лыблақәа жәҩангәыԥшшәылоу, лцәеижь шкәакәа, зеиԥшиҟам аԥҳәыс ԥшӡа».
Сакаоглу, уи аҭыԥан, иҳәоит лара “ҳаҭыр ду зқәу, иԥшӡоу, ицрыхә-зыхәуаҩу” ҳәа. Ҳарун Ачба Беҳиџье длылацәажәоит "иауу, зхахәы цәышу, зыблақәа жәҩангәыԥшшәу" ԥҳәыск лаҳасабала. Иара убасгьы иазгәеиҭоит Беҳиџье убриаҟара дахьыԥшӡаз азы, асулҭан аҳҭынратә асахьаҭыхҩы Фаусто Зонаро дҵас ииҭеит лпортреҭқәа ԥыҭрак ҭихырц. Ҳарун Ачба иҩуеит Беҳиџье аԥшӡара даараӡа бзиа ишибоз, дҽырԥагьаны, дпаџьаны дыҟан ҳәа. Аӡәгьы ажәак изҳәомызт, илҭахыз ҟалҵон. Иҟалап лара лаб иҟынтәи лҟазшьа лҭынхазар:
"Албыз аҳҭнықалақь аҿы дыҽхәон асулҭан имаҳә шиакәу, убри азы Сҭамԥылынтәи Сивасҟа дахыргеит. Беҳиџье лхаҵа асулҭан иҿаԥхьа лаб дидгылеит, Албыз аҳҭнықалақь ахь ддырхынҳәит, иԥҳа лҟынтәи ҳамҭас иоуит ахазҩынду Серенџьбеи аҟны."
1909 шықәсазы Абдул-Ҳамыд II данырхырга ашьҭахь, Беҳиџье Сҭамԥыл аҵара зҵоз лԥа ихҟьаны Салоникҟа ахҵәара дымцаӡеит. Нуреддини лареи еицны қьырала ҩнык ргеит, аха лара лныҟәгареи ашаҳзаде иныҟәгареи рзы илырҭоз аԥара зынӡа имаҷын. Леила Ачԥҳа лгәалашәарақәа рҿы абри аҭагылазаашьа далацәажәоит абас:
"Беҳиџье асулҭан Меҳмед V Решад иахь лхы рханы, Абдул-Ҳамид II хаҭала иитәыз Маслақьтәи авилла лхы иалырхәарц азы аҳәара ҟалҵеит, аха Меҳмед лабжьара лиҭеит Енвер-ԥашьеи Ҭалаҭи-ԥашьеи рахь лхы лдырхарц, апартиа "Акзаареи Аҿиареи" алахәылацәа. Уи лыҳәара хшыҩзышьҭра азнамҭеит."
Амала, Сакаогли Улучаии ирыҩуеит, аԥашьацәа убриаҟара ргәы ԥнаҵәеит Беҳиџьеи лаҳәарақәа, убри аҟнытә, Маслақьҟа диасырц азин лырҭеит. Леила иацылҵоит:
"1912 шықәсазы Абдул-Ҳамыд арратә хьчарала Беилербеи аҳҭныҟны даныргоз, Беҳиџье лхаҵа ӷәӷәала дычмазаҩуп ҳәа ларҳәеит, аха аҳҭныҟны даннеи, еилкаахеит уаанӡатәи асулҭан игәабзиара шимаз, уи зегь ҟаҵан игәыфагоу Абдул-Ҳамыд II ииқбал лықәгаразы."
Сакаоглу иациҵоит:
"Беҳиџье Енвери Ҭалаҭи рыцәҟьа дышҭаҳаз анылдыр, аԥенџьырқәа ԥҽны ацхыраара дшаԥхьо ҳәа дцәажәо далагеит. Беҳиџье хымз Беилербеи дыҟан, нас Маслақьҟа дхынҳәит."
Леила Ачԥҳа ари ахҭыс абас дахцәажәоит:
"Ҽнак шьыжьык Беҳиџье лхаҵа иуадақәа дрыҩналан, лыҷкәыни дшыгәхьаалго ҳәа адырра ҟалҵеит, нас, ԥасатәи асулҭан аҭагылазаашьа анырра ҟасҵом ҳәа аҭак аныҟаиҵа, асалон ахь дцеит, Абдул-Ҳамыд дрыхьчоз аруаа рахь, иралҳәеит ма лара аҳҭынра дҭыҵуеит, ма асалон аҟынтә дшымцо ҳәа; Ари аҭагылазаашьа Енвер-ԥашьа иахь инеит, уи адҵа ҟаиҵеит, Беҳице Вилла Маслақь ахь диаргарц."
Аԥҳәысеибара
1918 ашықәс азы Беҳиџье дыԥҳәысбахеит. Сакаоглуи Улучаии ирыҩуеит 1919 азы арратә школ акомендант Аиазаг Џьелал-беи бзиабарала ԥҳәысс дигеит ҳәа; Сакаоглу иара убасгьы иҩуеит Беҳиџье 1924 шықәсазы лԥа дицны ахҵәара дцарц азы ишеилыҵыз. Аҭырқә драматург Наҳид Сирри Орик иӡбахә аниҳәо, Сакоаоглу иазгәеиҭоит Џьелал-беи Беҳиџье лаҵкыс дшеиҵбыз, насгьы акыр ҵуеит лыҷкәын иҩыза, игәрагараҩ шиакәыз. Аха, Ҳарун Ачба иԥхьаӡоит, Беҳиџье аҩынтә раан лхаҵацара иазкны иҟоу ажәабжьқәа мцуп ҳәа. Иара иҩуеит, Џьелал-беи Маслақь анапхгаҩыс аус шиуаз, џьоукы аҳкәажәи амаҵуҩи реизыҟазаашьақәа ииашамкәа ишрыдыркылоз ҳәа. Аха 1924 шықәсазы Османтәи адинастиа атәыла ианҭырца, Џьелал-беи Беҳиџьеи Нуреддини дрышьҭалеит. Бехиџье Ҳаным-ефенди лԥеи лареи Италиа, Неаполь ақалақь аҿы нхара иалагеит, уаҟа Виа Аинрал Орсини имҩа аҿы қьырала ҩнык ргеит. Ԥыҭрак ашьҭахь Нуреддин иԥҳәыс Анделип-ҳаными (Фашрие Анделиб) Парижҟа ицеит, иан Џьелал-беи ихылаԥшраҿы дааныжьны. Беҳиџье дычмазаҩын, лҭагылазаашьа еицәанатәит 1944 ашықәс азы Нуреддин-ефенди иԥсра. Леила Ачԥҳа илҩуеит, лыҷкәын ицхыраарада Беҳыџье аквартира зегьы лзышәаӡомызт, ауада хәыҷы ахь диасит. Ҳарун Ачба иазгәеиҭоит, Ҭырқәтәыла иаанхаз Беҳиџье лан Назлы-ҳаным Анкара аҳәынҭқарраҿы афинанстә цхыраара азы арзаҳал шыҟалҵаз, ацхыраара аналыршаха, Неаполҟа Беҳиџье аԥара лзышьҭит ҳәа. Бехиџье Назлы лҟынтәи ацхыраара зынӡа лмоуӡеит: Џьелал-беи аԥара лцәигеит, иқәирӡит. Италиа атташес амаҵ зуаз лҭынха Беҳиџье данылҭаа, лҭагылазаашьа даара дшәаны дыҟан: амчыбжқәе амзақәеи рыҩнуҵҟа иԥшӡаз Беҳиџье, зхахәы еилажәжәаз ҭакәажәны дҟалалеит, лҽылӡәӡәомызт, лхы лхылаԥшуамызт убриаҟара, ауада даараӡа ихәымгоу фҩыла иҭәын, убри азоуп лысас иԥынҵа кны ауада дыҩналон. 1969 шықәса хәажкырамзазы Беҳиџье лҭынхацәа Сҭампылҟа лнагара рылшеит, аха уа дынхон 7 мзы раҟара: 1969 шықәсазы жьҭаара 22 азы, Беҳиџье, дыԥсаанӡа лыӡӷабжәла Амаан лыдылкылеит, уи аамҭазы лаҳәшьаԥҳа Суад-ҳаным лыҩнаҟны Баӷдаттәи амҩаду аҿы дыԥсит, Иаҳиа-ефенди ихьӡ зху анышәынҭрақәа аҿы анышә дамадоуп. Сакаоглу ишиҩуа ала, Беҳиџье лхаҵа мацара иакәымкәа, Абдул-Ҳамыд II иҳәсақәа зегьы раҵкыс дынхеит. Беҳиџье дзықәшәаз аилаҩынтра иахҟьаны, лыԥсы анҭаз лхшыҩтә гәабзиара еицәахеит. Лыҷкәын иԥсра ахаангьы илзықәшаҳаҭымхеит, убри аҟынтә иахь илымаз абзиабара акьанџьа ахь ииасит, уи акьынџьа ахаан иаанлыжьӡомызт. Беҳиџье Ҳаным-ефенди дыԥсаанӡа дызбаз аҭынхацәа ирҳәон уажәы-уажәы италиантә, аҭырқәа, афранцыз бызшәақәа лҳәон ҳәа. Идыруп Џьелал-беи аҵыхәтәанӡа лааигәара дшыҟаз.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1882 шықәсазы ииз
Акатегориа:Жьҭаарамза 10 рзы ииз
Акатегориа:1969 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Жьҭаарамза 22 рзы иԥсыз
Акатегориа:Османтәи асулҭанцәа рыҳәсақәа
Акатегориа:Османтәи аԥсуаа |
43356 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Леуан_III | Леуан III | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Леуан III
|даҽа ахьӡ=Леуан III Лаша́
|афото=Аԥсҳа Леуан III.jpg
|амаҵура=Аԥсҳа
|инаркны=[[957]]
|рҟынӡа=[[967]]
|абираҟ=Flag of Abasgeti.svg
|аԥхьа иҟаз=[[Гьаргь II]]
|аҭынха=[[Дырмит III]]
|ани аби=[[Гьаргь II]],
аҳкәажәду Елена
|ахәыҷқәа=Идырым иԥҳа
|амаҵура2=Қарҭли аҳмада|инаркны2=[[932]]|рҟынӡа2=[[957]]|аҭынха2=[[Аҳкәажәду Гәырандыхәт]]|аԥхьа иҟаз2=[[Кәаста (Гьаргь II иԥа) |Аҳиаԥа Кәасҭа]]|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Қәҭешь]], [[Аԥсуа аҳра]]|аԥсра арыцхә=[[967]]|аԥсра аҭыԥ=[[Қәҭешь]], [[Аԥсуа аҳра]]|аԥсыжра аҭыԥ=[[Мықәтәи ауахәама |Мықәтәи аныхабаа]]}}
'''Леуан III Лаша''', иара убасгьы '''Аԥсҳа Анцәабзиабаҩ''' — аԥсуа аԥсҳа (957-967), Қарҭли [[аҳмада]] (933-957).
== Абиографиа ==
=== Ахылҵшьҭра ===
Леуан диит [[Гьаргь II|Аԥсҳа Гьаргьи]] аҳкәажәду Еленеи рҭаацәараҿы.
=== Қарҭли аҳмада ===
==== Аҳраура алагамҭа. Қахьеҭ ақәлара ====
933 шықәсазы Қарҭли [[Кәаста (Гьаргь II иԥа)|аҳмада Кәасҭа]] даныршь ашьҭахь, [[Гьаргь II]] Леуан [[Аҳмада|аҳмадас]] дҟаиҵеит.
Леуан, иаб идҵала, арԥыза еиԥш еиҭах ир шьҭыхны Кахьеҭ дақәлеит. Аха [[Кәрыкь II Кахьеҭтәи|Кәрыкь II]] аҿагылара шилымшоз идыруан, днеит аԥсҳа иҿаԥхьа хырқьиара ҳәа, аха нас дыбналарц иақәикит. Леуан дааникылеит, диманы Кахьеҭ дигеит, иҭаацәагьы шьҭыхны дгьыжьырц. Аха урҭ бналеит, избанзар қарҭлитә аамсҭацәа ргәырҽанырҵахьан.
Егьырҭ абаақәагьы ргеит, хԥа рыда: Нахҷаван, Боҷорма, Лоҵобан. Лоҵобан абаа Иуана Ариш-иԥа итәын. Уи кыр иҽирӷәӷәан, дызхьыҧшызгьы диҵыҵит. Идыргылеит Шурисцихе, аруаа рыла еибырҭеит. Марани абаа усҟан Хахәа инапаҿы иҟан, уигьы Ариш-иԥацәадреиуан – Иуана диашьан, иашьа диеиԥшны уигьы махәҿа ӷәӷәала икын ибаа.
Нахҷаван абаа Кәрыкь-иҧа Фадла иакәын изтәыз. Уигьы ҩныҵҟала даара иҽирӷәӷәеит. [[Кәрыкь II Кахьеҭтәи|Қорепископ Кәрыкь]], имч шазымхо аниба, ажәа имихит иԥсы шеиқәирхо, уи азы Кахьеҭ-тәыла [[Гьаргь II|аԥсҳа Гьаргь]] ишииҭо. Аҳиԥа Леуан [[Кәрыкь II Кахьеҭтәи|Кәрыкь]] доуишьҭырц игәгьы иҭамшәеит, аха аб даҽакала дныҟәеит. [[Кәрыкь II Кахьеҭтәи|Кәрыкь]] ҳаԥыхьа аӡынразы имрымхырц Боҷорма абаа. Уи аҟнытә Нахҷаван абаагьы ргеит, шасысгьы иҷкәын аиҵбы Дауҭ димырхит. Уи Аиниара аҽны доурышьҭит.
==== Кахьеҭ ақәлара. Аԥсҳас аҟалара ====
Аӡын ишааӷыҵысыз еиҧш, еиҭах аԥсҳа ир дәықәиҵеит, Леуан ԥызас дрыҭаны. Дақәлеит уи Кахьеҭ, амца иаиргеит. Кахаа рыпҟара дшаҿыз аԥсырӡы иарҳәеит: [[Гьаргь II|Гьаргь дуӡӡа, Анцәа бзиа дызбоз]], иԥсҭазара дшалҵыз ала. Леуан иаразнак [[Кәрыкь II Кахьеҭтәи|ақорепископ Кәрыкь]] диԥхьеит, Базалеҭтәи аӡиа ахықәаҿ, наҟ-ааҟ аҽцәа аӡәи-аӡәи рываргыланы, хәлаанӡа лаԥш-ҿаԥшы еицәажәон. Убранӡа имҳәеит иаб дшыԥсыз. Бзиа дшибо агәра ирганы, иԥагьы маҳәыс дшиҭаху иҳәеит. [[Кәрыкь II Кахьеҭтәи|Кәрыкь]] уи атәы аниаҳа, дҽыжәԥан дхырхәеит, мыцхәы игәы иахәеит ас еиԥш аинышәара. Иаҳарак – ирыбжьарҵаран иҟаз аиуара.
=== Аԥсҳа Анцәабзиабаҩ. Аҳраура алагамҭа ===
==== Џьавахьеҭ ампыҵахалара ====
Леуан III имчра инарҭбааны, Џьавахьеҭ инапаҿы иааигеит. Ари атәылаҿацә аҳмадас далихит илаҩ – Звиад Марышь-иԥа. Ермантәыла аҳәааҿы, иахьатәи Ахалкалаки иацәыхарамкәа, Аԥсуа Аҳраду мрагыларахьтәи аҳәаа ҳәа иҟалаз Џьавахьеҭ иара идҵала Кәымурдо ақыҭан аныҳәарҭа дыргылеит. Ари аныҳәарҭаҿы иҟоуп Леуан ихаҭеи, ари аҳмадара аҿы анапхгара зуаз Звиад Марышь-иԥеи рыхьӡқәа зну аргылатә ҩыра. 964 ашықәс азы ашьаҭаркыз аныҳәарҭаҿы еиқәырханы иҟоуп Леуан III, иаҳәшьа Гәырандыхәти лысабиеи (ԥхьаҟатәи Аԥсҳа Баграт II) ррелиефтә сахьақәа. Кәымурдо иҟоу ауахәама аҿы иануп: «Аҷҟәандар Иуана 964 шықәсазы лаҵарамзазы, Звиад иаҳмадараан, актәи амза асабшаҽны, аԥсҳа Леуан ихаан агәнаҳа змаз Сакоцари инапала ари ауахәама ауасхыр шьақәиргылеит».
==== Кахьеҭ ақәлара. Леуан иԥсра ====
Дгьыжьит Леуан, иаб иҭынхаз адгьылқәа инапаҿы иааигеит, итәыла аҩныҵҟатәи аиқәымшәарақәа рырҽеира иҽазикит, иара убасҟан [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсны]] дазыгьыжьит. Анцәа имч ала идгьылқәа еидикылеит, егьирҭбааит. Иаб иеиԥш Анцәа бзиа дибон, аҟазшьа бзиақәа илан, аԥсаҭа ирҳауан.
Иԥсҳара аусқәа анирҽеи, Кәрыкь дзықәиргәыӷыз иажәа наигӡеит: иӡӷаб ҭацас дриҭеит. Аха аамҭа рацәак мҵыкәан Леуан иԥҳа дыԥсит. Еиҭах Леуан Кәрыкь ӷас дҟаиҵеит, Кахеҭгьы дақәларц иҿынеихеит. Ар дуӡӡа иманы ддәықәлеит Арагви ахықәахь, ихишьааит Мухнар, Херки, Базалеҭ. Уи ақәыларантә дгьежьын, игәы рахәымхан, дыҧсит. Анышә дамардеит аарлаҳәа иргыланы иааз [[Мықәтәи ауахәама|Мықәтәи аныхабааҿ]]. Аҳраду даҭынхеит [[Дырмит III]]
=== Аныхабаақәа аргылара ===
Ермантәыла аҳәааҿы, иахьатәи Ахалкалаки иацәыхарамкәа, Аԥсуа Аҳра амрагыларахьтәи аҵыхәантәи ҳәааны иҟалаз Џьавахеҭ иара идҵала Кәымырдо ақыҭан аныхабаа дыргылеит. 964 ашықәсазы иаԥҵаз аныхабааҿ иҟоуп Леуани иаҳәшьа [[Аҳәынҭқарԥҳәыс Гәырандыхәт|Гәырандыхәти]] ррельефтә сахьақәа.
Аԥсны агәҭаны, [[Мықә]] ақыҭан, Леуан III идҟала нанҳәа лыхьӡала аныхабаа ссир иргылеит, уа аԥсқәабазгьы шьақәиргылеит. Ари аныхабаа аԥсуа архитектуратә ҵараиурҭа иреиҳаӡоу еихьӡараны иҟоуп, аҳәынҭқарра аекономикатәи акультуратәи ҩаӡара ҳаракны ишыҟоу арҵабыргуеит.
==Алитература==
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=2000|Ажәла=Чачхалиа|Ахьӡ=Денис|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳацәа рыхроника|Аҭыԥ=Москва|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2891-chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.html}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:10-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:967 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсҳацәа]]
[[Акатегориа:Ачаа]] | Леуан III Лаша, иара убасгьы Аԥсҳа Анцәабзиабаҩ — аԥсуа аԥсҳа (957-967), Қарҭли аҳмада (933-957).
Абиографиа
Ахылҵшьҭра
Леуан диит Аԥсҳа Гьаргьи аҳкәажәду Еленеи рҭаацәараҿы.
Қарҭли аҳмада
Аҳраура алагамҭа. Қахьеҭ ақәлара
933 шықәсазы Қарҭли аҳмада Кәасҭа даныршь ашьҭахь, Гьаргь II Леуан аҳмадас дҟаиҵеит.
Леуан, иаб идҵала, арԥыза еиԥш еиҭах ир шьҭыхны Кахьеҭ дақәлеит. Аха Кәрыкь II аҿагылара шилымшоз идыруан, днеит аԥсҳа иҿаԥхьа хырқьиара ҳәа, аха нас дыбналарц иақәикит. Леуан дааникылеит, диманы Кахьеҭ дигеит, иҭаацәагьы шьҭыхны дгьыжьырц. Аха урҭ бналеит, избанзар қарҭлитә аамсҭацәа ргәырҽанырҵахьан.
Егьырҭ абаақәагьы ргеит, хԥа рыда: Нахҷаван, Боҷорма, Лоҵобан. Лоҵобан абаа Иуана Ариш-иԥа итәын. Уи кыр иҽирӷәӷәан, дызхьыҧшызгьы диҵыҵит. Идыргылеит Шурисцихе, аруаа рыла еибырҭеит. Марани абаа усҟан Хахәа инапаҿы иҟан, уигьы Ариш-иԥацәадреиуан – Иуана диашьан, иашьа диеиԥшны уигьы махәҿа ӷәӷәала икын ибаа.
Нахҷаван абаа Кәрыкь-иҧа Фадла иакәын изтәыз. Уигьы ҩныҵҟала даара иҽирӷәӷәеит. Қорепископ Кәрыкь, имч шазымхо аниба, ажәа имихит иԥсы шеиқәирхо, уи азы Кахьеҭ-тәыла аԥсҳа Гьаргь ишииҭо. Аҳиԥа Леуан Кәрыкь доуишьҭырц игәгьы иҭамшәеит, аха аб даҽакала дныҟәеит. Кәрыкь ҳаԥыхьа аӡынразы имрымхырц Боҷорма абаа. Уи аҟнытә Нахҷаван абаагьы ргеит, шасысгьы иҷкәын аиҵбы Дауҭ димырхит. Уи Аиниара аҽны доурышьҭит.
Кахьеҭ ақәлара. Аԥсҳас аҟалара
Аӡын ишааӷыҵысыз еиҧш, еиҭах аԥсҳа ир дәықәиҵеит, Леуан ԥызас дрыҭаны. Дақәлеит уи Кахьеҭ, амца иаиргеит. Кахаа рыпҟара дшаҿыз аԥсырӡы иарҳәеит: Гьаргь дуӡӡа, Анцәа бзиа дызбоз, иԥсҭазара дшалҵыз ала. Леуан иаразнак ақорепископ Кәрыкь диԥхьеит, Базалеҭтәи аӡиа ахықәаҿ, наҟ-ааҟ аҽцәа аӡәи-аӡәи рываргыланы, хәлаанӡа лаԥш-ҿаԥшы еицәажәон. Убранӡа имҳәеит иаб дшыԥсыз. Бзиа дшибо агәра ирганы, иԥагьы маҳәыс дшиҭаху иҳәеит. Кәрыкь уи атәы аниаҳа, дҽыжәԥан дхырхәеит, мыцхәы игәы иахәеит ас еиԥш аинышәара. Иаҳарак – ирыбжьарҵаран иҟаз аиуара.
Аԥсҳа Анцәабзиабаҩ. Аҳраура алагамҭа
Џьавахьеҭ ампыҵахалара
Леуан III имчра инарҭбааны, Џьавахьеҭ инапаҿы иааигеит. Ари атәылаҿацә аҳмадас далихит илаҩ – Звиад Марышь-иԥа. Ермантәыла аҳәааҿы, иахьатәи Ахалкалаки иацәыхарамкәа, Аԥсуа Аҳраду мрагыларахьтәи аҳәаа ҳәа иҟалаз Џьавахьеҭ иара идҵала Кәымурдо ақыҭан аныҳәарҭа дыргылеит. Ари аныҳәарҭаҿы иҟоуп Леуан ихаҭеи, ари аҳмадара аҿы анапхгара зуаз Звиад Марышь-иԥеи рыхьӡқәа зну аргылатә ҩыра. 964 ашықәс азы ашьаҭаркыз аныҳәарҭаҿы еиқәырханы иҟоуп Леуан III, иаҳәшьа Гәырандыхәти лысабиеи (ԥхьаҟатәи Аԥсҳа Баграт II) ррелиефтә сахьақәа. Кәымурдо иҟоу ауахәама аҿы иануп: «Аҷҟәандар Иуана 964 шықәсазы лаҵарамзазы, Звиад иаҳмадараан, актәи амза асабшаҽны, аԥсҳа Леуан ихаан агәнаҳа змаз Сакоцари инапала ари ауахәама ауасхыр шьақәиргылеит».
Кахьеҭ ақәлара. Леуан иԥсра
Дгьыжьит Леуан, иаб иҭынхаз адгьылқәа инапаҿы иааигеит, итәыла аҩныҵҟатәи аиқәымшәарақәа рырҽеира иҽазикит, иара убасҟан Аԥсны дазыгьыжьит. Анцәа имч ала идгьылқәа еидикылеит, егьирҭбааит. Иаб иеиԥш Анцәа бзиа дибон, аҟазшьа бзиақәа илан, аԥсаҭа ирҳауан.
Иԥсҳара аусқәа анирҽеи, Кәрыкь дзықәиргәыӷыз иажәа наигӡеит: иӡӷаб ҭацас дриҭеит. Аха аамҭа рацәак мҵыкәан Леуан иԥҳа дыԥсит. Еиҭах Леуан Кәрыкь ӷас дҟаиҵеит, Кахеҭгьы дақәларц иҿынеихеит. Ар дуӡӡа иманы ддәықәлеит Арагви ахықәахь, ихишьааит Мухнар, Херки, Базалеҭ. Уи ақәыларантә дгьежьын, игәы рахәымхан, дыҧсит. Анышә дамардеит аарлаҳәа иргыланы иааз Мықәтәи аныхабааҿ. Аҳраду даҭынхеит Дырмит III
Аныхабаақәа аргылара
Ермантәыла аҳәааҿы, иахьатәи Ахалкалаки иацәыхарамкәа, Аԥсуа Аҳра амрагыларахьтәи аҵыхәантәи ҳәааны иҟалаз Џьавахеҭ иара идҵала Кәымырдо ақыҭан аныхабаа дыргылеит. 964 ашықәсазы иаԥҵаз аныхабааҿ иҟоуп Леуани иаҳәшьа Гәырандыхәти ррельефтә сахьақәа.
Аԥсны агәҭаны, Мықә ақыҭан, Леуан III идҟала нанҳәа лыхьӡала аныхабаа ссир иргылеит, уа аԥсқәабазгьы шьақәиргылеит. Ари аныхабаа аԥсуа архитектуратә ҵараиурҭа иреиҳаӡоу еихьӡараны иҟоуп, аҳәынҭқарра аекономикатәи акультуратәи ҩаӡара ҳаракны ишыҟоу арҵабыргуеит.
Алитература
Акатегориа:10-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:967 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсҳацәа
Акатегориа:Ачаа |
43307 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гыртәылатәи_Аҳцәа | Гыртәылатәи Аҳцәа | {| class="wikitable sortable"
!№
!Апортреҭ
!Аҳ
!Аҳраура
алагамҭа
!Аҳраура
аҵыхәтәа
!Аҭынха
|-
|'''1'''
|
|Вардан I Адиан
<small>'''ვარდან I დადიანი'''</small>
|1183
|1213
|идырым
|-
|'''2—4'''
|
|1213-1260 шықәсқәа рзы Агыртәыла анапхгаҩцәа ирызку ахыҵхырҭақәа рҿы еилаҩашьара ду иҟоуп.
|1213
|1260
|Цотне Адиан
|-
|'''5'''
|
|Цотне Адиан
<small>'''ცოტნე დადიანი'''</small>
|1260
|1300
|Гьаргь I Адиан
|-
|'''6'''
|
|Гьаргь I Адиан
<small>'''გიორგი I დადიანი'''</small>
|1300
|1323
|Мамиа I Адиан
|-
|'''7'''
|
|Мамиа I Адиан
<small>'''მამია I დადიანი'''</small>
|1323
|1345
|Гьаргь II Адиан
|-
|'''8'''
|
|Гьаргь II Адиан
<small>'''გიორგი II დადიანი'''</small>
|1345
|1384
|Вамеҟ I Адиан
|-
|'''9'''
|
|Вамеҟ I Адиан
<small>'''ვამეყ I დადიანი'''</small>
|1384
|1396
|Мамиа II Адиан
|-
|'''10'''
|
|Мамиа II Адиан
<small>'''მამია II დადიანი'''</small>
|1414
|1470
|Самсен ед-Дауга Адиан
|-
|'''11'''
|
|Шамадавле Адиани
<small>'''შამადავლე დადიანი'''</small>
|1470
|1474
|Вамеҟ II Адиан
|-
|'''12'''
|
|Вамеҟ II Адиан
<small>'''ვამეყ II დადიანი'''</small>
|1474
|1482
|Липарит II Адиан
|-
|'''13'''
|
|Липарит II Адиан
<small>'''ლიპარიტ II დადიანი'''</small>
|1482
|1512
|Мамиа III Адиан
|-
|'''14'''
|
|Мамиа III Адиан
<small>'''მამია III დადიანი'''</small>
|1512
|1532
|Леуан I Адиан
|-
|'''15'''
|
|Леуан I Адиан
<small>'''ლევან I დადიანი'''</small>
|1532
|1546
|Гьаргь III Адиан
|-
|'''16'''
|
|Гьаргь III Адиан
<small>'''გიორგი III დადიანი'''</small>
|1546
|1574
|Мамиа IV Адиан
|-
|'''17'''
|
|Мамиа IV Адиан
<small>'''მამია IV დადიანი'''</small>
|1574
|1574
|Гьаргь III Адиан
|-
|'''18'''
|
|Гьаргь III Адиан
<small>'''გიორგი III დადიანი'''</small>
|1574
|1582
|Мамиа IV Адиан
|-
|'''19'''
|
|Мамиа IV Адиан
<small>'''მამია IV დადიანი'''</small>
|1582
|1590
|Манча I Адиан
|-
|'''20'''
|
|Манча I Адиан
<small>'''მანუჩარ I დადიანი'''</small>
|1590
|1611
|Леуан II Адиан
|-
|'''21'''
|
|[[Адиан, Леуан II|Леуан II Адиан]]
<small>'''ლევან II დადიანი'''</small>
|1611
|1657
|Липарит III Адиан
|-
|'''22'''
|
|Липарит III Адиан
<small>'''ლიპარტ III დადიანი'''</small>
|1657
|1658
|Вамеҟ III Адиан
|-
|'''23'''
|
|Вамеҟ III Адиан
<small>'''ვამეყ III დადიანი'''</small>
|1658
|1661
|Леуан III Адиан
|-
|'''24'''
|
|Леуан III Адиан
<small>'''ლევან III დადიანი'''</small>
|1661
|1680
|Леуан IV Адиан
|-
|'''25'''
|
|Леуан IV Адиан
<small>'''ლევან IV დადიანი'''</small>
|1680
|1682
|Гьаргь IV Липартиан
|-
|'''26'''
|
|Гьаргь IV Липартиан
<small>'''გიორგი IV ლიპარტიანი'''</small>
|1682
|1704
|Кац I Адиан
|-
|'''27'''
|
|Кац I Адиан
<small>'''კაცია I დადიანი'''</small>
|1704
|1710
|Гьаргь IV Липартиан
|-
|'''28'''
|
|Гьаргь IV Липартиан
<small>'''გიორგი IV ლიპარტიანი'''</small>
|1710
|1715
|Бежан I Адиан
|-
|'''29'''
|
|Бежан I Адиан
<small>'''ბეჟან I დადიანი'''</small>
|1715
|1728
|Отиа Адиан
|-
|'''30'''
|
|Отиа Адиан
<small>'''ოტია დადიანი'''</small>
|1728
|1757
|Кац II Адиан
|-
|'''31'''
|
|Кац II Адиан
<small>'''კაცია II დადიანი'''</small>
|1757
|1788
|Григори Адиан
|-
|'''32'''
|
|Григори Адиан
<small>'''გრიგოლ დადიანი'''</small>
|1788
|1804
|Леуан V Адиан
|-
|'''33'''
|
|Леуан V Адиан
<small>'''ლევან V დადიანი'''</small>
|1804
|1846
|Дауҭ I Адиан
|-
|'''34'''
|
|Дауҭ I Адиан
<small>'''დავით დადიანი'''</small>
|1846
|1853
|Никәала I Адиан
|-
|'''35'''
|
|Никәала I Адиан
<small>'''ნიკოლოზ (ნიკო) დავითის ძე დადიანი'''</small>
|1853
|1866
|—
Амаҵураҭыԥ иқәгахеит.
|}
[[Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла]] | №АпортреҭАҳАҳраура
алагамҭаАҳраура
аҵыхәтәаАҭынха1Вардан I Адиан
ვარდან I დადიანი11831213идырым2—41213-1260 шықәсқәа рзы Агыртәыла анапхгаҩцәа ирызку ахыҵхырҭақәа рҿы еилаҩашьара ду иҟоуп.12131260Цотне Адиан5Цотне Адиан
ცოტნე დადიანი12601300Гьаргь I Адиан6Гьаргь I Адиан
გიორგი I დადიანი13001323Мамиа I Адиан7Мамиа I Адиан
მამია I დადიანი13231345Гьаргь II Адиан8Гьаргь II Адиан
გიორგი II დადიანი13451384Вамеҟ I Адиан9Вамеҟ I Адиан
ვამეყ I დადიანი13841396Мамиа II Адиан10Мамиа II Адиан
მამია II დადიანი14141470Самсен ед-Дауга Адиан11Шамадавле Адиани
შამადავლე დადიანი14701474Вамеҟ II Адиан12Вамеҟ II Адиан
ვამეყ II დადიანი14741482Липарит II Адиан13Липарит II Адиан
ლიპარიტ II დადიანი14821512Мамиа III Адиан14Мамиа III Адиан
მამია III დადიანი15121532Леуан I Адиан15Леуан I Адиан
ლევან I დადიანი15321546Гьаргь III Адиан16Гьаргь III Адиан
გიორგი III დადიანი15461574Мамиа IV Адиан17Мамиа IV Адиан
მამია IV დადიანი15741574Гьаргь III Адиан18Гьаргь III Адиан
გიორგი III დადიანი15741582Мамиа IV Адиан19Мамиа IV Адиан
მამია IV დადიანი15821590Манча I Адиан20Манча I Адиан
მანუჩარ I დადიანი15901611Леуан II Адиан21Леуан II Адиан
ლევან II დადიანი16111657Липарит III Адиан22Липарит III Адиан
ლიპარტ III დადიანი16571658Вамеҟ III Адиан23Вамеҟ III Адиан
ვამეყ III დადიანი16581661Леуан III Адиан24Леуан III Адиан
ლევან III დადიანი16611680Леуан IV Адиан25Леуан IV Адиан
ლევან IV დადიანი16801682Гьаргь IV Липартиан26Гьаргь IV Липартиан
გიორგი IV ლიპარტიანი16821704Кац I Адиан27Кац I Адиан
კაცია I დადიანი17041710Гьаргь IV Липартиан28Гьаргь IV Липартиан
გიორგი IV ლიპარტიანი17101715Бежан I Адиан29Бежан I Адиан
ბეჟან I დადიანი17151728Отиа Адиан30Отиа Адиан
ოტია დადიანი17281757Кац II Адиан31Кац II Адиан
კაცია II დადიანი17571788Григори Адиан32Григори Адиан
გრიგოლ დადიანი17881804Леуан V Адиан33Леуан V Адиан
ლევან V დადიანი18041846Дауҭ I Адиан34Дауҭ I Адиан
დავით დადიანი18461853Никәала I Адиан35Никәала I Адиан
ნიკოლოზ (ნიკო) დავითის ძე დადიანი18531866—
Амаҵураҭыԥ иқәгахеит.
Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла |
43455 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Баҭал-беи | Чачба, Баҭал-беи | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Баҭал-беи Чачба
|аира арыцхә=[[1787]]
|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа Аҳра]]
|аԥсра арыцхә=~[[1842]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Ҭырқәтәыла]]
|анхарҭа=[[Мархьаул]]
|адин=аԥсылманра
}}
'''Баҭал-беи''' — аҳиԥа. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беии]] [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|Рабиа-ҳаным]] рыҷкәын<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал}}</ref>.
== Абиографиа ==
Баҭал-беи диит 1787 ашықәсазы, [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Аҳ Қьалышь-беии]] [[Амаршьан, Рабиа-ҳаным|аҳкәажә Рабиа-ҳаными]] рҭаацәараҿы<ref name=":0" />. Иашьа гәакьа [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беии]] иареи еиҩызцәан. 1804 шықәсазы [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] Гәымтәи агьежьыра [[Чачба, Ҳасан-беи|Ҳасан-беи]] аниҭа, иашьцәа еиҵбацәа, даҽакала иуҳәозар, Баҭал-беи рхылаԥшрагьы идиҵеит<ref name=":0" />. 1808 шықәсазы лаҵарамза 2 азы ахәра ӷәӷәа иоуит. Уи аиӷьхара дшаҿыз, агырцәа Аҟәа-Қале иақәлеит, дук мырҵыкәа [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] Баҭал-беи иани иареи иоуишьҭит. 1821 шықәсазы нанҳәа акы азы аҭауадацәа Амаршьанааи иашьцәеи иҭынхацәеи дрыцны аҳкәажәду Ҭамар лмазара дақәлеит<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2019|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3906-Gumba_M_Vladetel_Abkhazii_Dmitry_Omarbey_Chachba_2019.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳа Дырмит (Омар-беи)|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=}}</ref>. Мархьаул дынхон, аха хара имгакәа [[Ҭырқәтәыла|Ҭырқәтәылаҟа]] диасит, уаҟа 1840-тәи ашықәсқәа рзы дыԥсит<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1787 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1842 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Баҭал-беи — аҳиԥа. Қьалышь-беии Рабиа-ҳаным рыҷкәын.
Абиографиа
Баҭал-беи диит 1787 ашықәсазы, Аҳ Қьалышь-беии аҳкәажә Рабиа-ҳаными рҭаацәараҿы. Иашьа гәакьа Аслан-беии иареи еиҩызцәан. 1804 шықәсазы Қьалышь-беи Гәымтәи агьежьыра Ҳасан-беи аниҭа, иашьцәа еиҵбацәа, даҽакала иуҳәозар, Баҭал-беи рхылаԥшрагьы идиҵеит. 1808 шықәсазы лаҵарамза 2 азы ахәра ӷәӷәа иоуит. Уи аиӷьхара дшаҿыз, агырцәа Аҟәа-Қале иақәлеит, дук мырҵыкәа Сафар-беи Баҭал-беи иани иареи иоуишьҭит. 1821 шықәсазы нанҳәа акы азы аҭауадацәа Амаршьанааи иашьцәеи иҭынхацәеи дрыцны аҳкәажәду Ҭамар лмазара дақәлеит. Мархьаул дынхон, аха хара имгакәа Ҭырқәтәылаҟа диасит, уаҟа 1840-тәи ашықәсқәа рзы дыԥсит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1787 шықәсазы ииз
Акатегориа:1842 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
43457 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Гьаргәал_(Абжьыуатәи) | Чачба, Гьаргәал (Абжьыуатәи) | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Гьаргәал Чачба
|амаҵура=[[Абжьыуатәи Агьежьыра]] анапхгаҩы
|инаркны=[[1858]]
|рҟынӡа=[[1864]]
|аԥхьа иҟаз=[[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьасариа Адиан]]
|аҭынха=Агьежьыра иаԥыхуп
|аира арыцхә=[[1819]]
|аира аҭыԥ=[[Кәтол]], [[Абжьыуатәи Агьежьыра]]
|аԥсра арыцхә={{date|2|2|1898}}
|аԥҳәыс=Агата Адиан
|ани аби=[[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|аҳкәажә Кьасариа Адиан]]<br/>[[Чачба, Алықьсандр (Алы-беи) |аҭауад Алықьсандр Чачба]]
}}
'''Гьаргәал Чачба''' ([[1819]], [[Кәтол]] ақыҭан – {{date|2|2|1898}}) — [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуатәи Аԥсны]] анапхгаҩы.
== Ахәыҷра ==
Гьаргәал диит 1819 шықәсазы [[Кәтол|Кәҭол]], [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжь.Агь.]] анапхгаҩы – аҭауад Алықьсандр Чачбеи аҳкәажә [[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьсариа Адиани]] рҭаацәараҿы<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал}}</ref>. Гьаргәал Алықьсандр иԥеиҳабы иакәын, [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжь.Агь.]] ҭынхасгьы даман.
== Аҿара ==
1847 шықәсазы Гьаргәал изкны Селезнев абасала дихцәажәоит:
''«Хәышықәса зхыҵуаз асаби Гьаргәал даҳдыруаз, уажәы 16 шықәса раҟара ихыҵуан, дҳаракын, даараӡа дгәыбылҩын, иқәыԥшра ахьҟьаны ацәажәара деилаҳауан."''<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1847|Ажәла=Селезнев|Ахьӡ=М.|Астатиа ахьӡ=Кавказ аҭҵааразы|Азхьарԥш=https://elib.rgo.ru/safe-view/123456789/218284/1/MDAyX1JfMjAxNi0xMS0wNy0xNycyMycyOS5wZGY=|Аҭыԥ=[[Москва]]|Аҭыжьырҭа=|Ахәҭа=}}</ref>
1848 ашықәс азы Гьаргәал иаб дыԥсит<ref name=":0" />. Формала Гьаргәал [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжь.Агь.]] напхгаҩыс дҟалар акәын. Аха иан [[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьасариа]] анапхгара лнапаҿы ианылкылеит. Иара убас урҭ 10 шықәса зиашарала напхгара луан. 1858 ашықәс азы [[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьасариа]] амчра мап ацәылкит Гьаргәал дидгыланы<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1999|Ажәла=Серена|Ахьӡ=Карла|Астатиа ахьӡ=Аԥсны акәша-мыкәша аныҟәара|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=карла%20серена&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkQ-WhP4AORfFx81KZ2D2iCbIQhnuJPIpLwCx3yltSCRJtZ6afEeBrXCaGL1uLjHZt1-cJ11w3-QLffg-jQgpGLzqLjJPI_L6sNxfMMzi_V1lsRvm05WJ5Fhanw17_2U2263Wj0gh_Q1PqF_Ia18uym0Chc9-hN-CfoauHG5rf4Kc2nfWdnNfGs067BWZA1TP8GcCWtSF2miHXHFAX9JZykNRlqvZkTyAnUjoIcjc0Z1vFCwk7qrc0ni9MedDufTqAAWxc1WMe4JQrdSt5YpYu4N2QcSG3ynC7_h-gj7NabaZ9K6aQEtVWOV3J0QGTRE8pLZp-woRlY2TO5WCwel6BxX9LLRSuoPDbeonk1HNqoCwYGzDwpnyoRng76DBSK-1HeujROXgJkThm0aJmnqJRUPzQ2pimCh2vT38sFz2QHZtBF5CiN-v6gyV0835FC_kEftXMhiXuRahn0QzzliLI8Dk3DD0Wp-QHWxBE6MDVpfN448Xw_Vb_MG7UpJPyqTxHdPtpag8coAI6-JfBCh8dsk_XQZzEx-juyKibwuureRIXsuKkjcZ_2rbkw6zjfSL4V4xWs-9N6Jmf31NDGv2i03EsLgxj3Bmek65r8BiBTc_oy5ctnVXFsRvN_Fif-FEA-5nrNIsjeUg7N9JH_sk3aCBHkJTZL2CFXKKjXMqCqAZxzR5QBMskrw_WdSS-SZZahieHPOYI6CtLxIdnnP2YQQBg5i_8-l3F0bVd1dBGKpeu1Z9_ewwSGz1zE6-fppM1qjUxqfAXdULPtIFherR5Qa_Le-ZN_4FWx0Vz9uE2EdS9oDPT3mnaR1YP-Nq5PJlOb7fYdpU2-ZX73kQllXBzvbR9ClqafC8ZbzqFL-PXC2c-n2rkGyO5llxhszj7eZX95EKx4KQ75lcHhQZUqS6jYpTMcOOGiDpBSgkKL04cFImMnYkBNBQRiZbw9N-rx2ZLYDgxdfqsDbYVCVD5EO5YTrN8pARFls57-a0EH4iHzUeY0m1BOLgaqoV6Ye5rE1PJzMgR3Pvq0En7_rXYscdLzHbVLNPX-OlDiHLkYAcWYWpcbMMHzPQwajSTNYhIYDoOL1cEzTxWs7G2E1-0PycRmMY-OmEykr6uw,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFhmWllWcGoycXFUNjlPaFlpWHpDdkNJLUQ3YmptclBpZGgxNm56SDZSYXFhSVFqZFI3UlU5ckY5Tl84ZWw3bTY5ZDc5ZHNQM3d2ZmZVSHpOWUstQVVyemM3MWhHNng5SUE2U1pqVUJrbms4aFZkLWtyMl9DUw,,&sign=5acc66ac5e731f7b39288dd4e55689e2&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zh4Vqw4OeD9l6DIf2dIJC1QGjj0iP6hHe8VoFA6syIqokgw3br8yVdVOpkDOFK2uUTnFkg4PPr5mvJ9cWuueNWbcV_aQEpvPcjEvGF-tquWsIyYO89O9CGj05zu3R4g-Og,,&l10n=ru|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Абаза}}</ref>.
== Иҽеим ахымҩаԥгара ==
Гьаргәал идҳәалоу хҭыск иҟоуп. Аԥсҳа Михаил иԥҳа (абраҟа Анна ма Елена Чачԥҳа лакәзар ҟалап зыӡбахә иҳәоу) Гьаргәал Чачба иҟынтә деимгәадухеит, уи иҟаиҵаз ацәгьоура ашьҭақәа иҵәахырц азыҳәан, иишьыз ашҳам лиҭеит. Убасҟан аӡӷаб лабаӡӡеи, аамсҭа Амаан Ҳасан, асаӡқәа ргәыԥ ӷәӷәа дахагыланы, Гьаргәал имазарақәа ([[Тамшь|Ҭамшьи]] [[Аҭара|Аҭареи]]) ирбгеит, нас ҩынҩажәа мшы лнышәынҭра дадҵомызт, [[Мықәтәи ауахәама|Мықәтәи абеирҭыԥаҿ]] иааз.<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2016|Ажәла=Инал-иԥа|Ахьӡ=Шалуа|Астатиа ахьӡ=Аԥсуаа реибагара-рҭаацәаратә, рсоциалтә еизыҟазаашьақәа ретнографиа.|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/inal_ipa_trudy_I_2016.pdf|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Акьыԥхь аҩны|Ахәҭа=I ахы}}</ref>
== Аҭаацәа ==
1845 шықәса, ԥхынгәы 9 азы Гьаргәал Чачба ԥҳәысс дигеит иҭынха — ''Агата Адиан''. Ари аибагараҿ иит:<ref name=":0" />
* Иуа Гьаргәал-иԥа (09/01/1847-1906) – Урыстәылатәи арр афицар.
* Кьасариа Гьаргәал-иԥҳа (1849-01/15/1906) – аҳкәажә.
* Алықьсандра Гьаргәал-иԥҳа (1852-?) – аҳкәажә.
* Анна Гьаргәал-иԥҳа (1855-06/10/1913) – аҳкәажә.
* Константин (Кац) Гьаргәал-иԥа (10/22/1858-10/15/1914) – аполковник.
* Софиа (Абгьанаш, Сонико) (10/22/1858-?) - аҳкәажә.
* Алықьсандр Гьаргәал-иԥа (07.10.1860-1932) – [[Аҟәа]] ақалақь ахада.
* Салам (Чыч) Гьаргәал-иԥҳа (1864-1943) – аҳкәажә.
Аҭауад абжьыуатәи Гь. Чачба иԥҳа – Салам ҳәа хьӡыс змаз, Кәыҵниаа рҭаацәара ҟәшак - Барақь (Аҭара ақыҭа) иԥацәа драаӡеит. Абри аинформатор излеиҳәо ала, нхаҩык имамызт аԥшәма иҩны ахаҭарнакцәа, иааизакны Чачба ижәла рхаҭарнакцәа рааӡара, аха Кәыҵниаа уи аҩыза азин аиуразы аҳәара рылшеит. Салам хаҭала драаӡеит Хакәыцәи Кәыҵниеи уи иашьцәа Хәыҭыжәи Кәыкәи. Хакәыцә ихаҭагьы дуаҩ бзиан, иаԥсоу аҳамҭақәа ҟаиҵон, азеиԥш ҳәаақәа ирҭагӡаны аҭауад иҿаԥхьа иԥҳәыси иҭацацәеи дрыцны дахьнеиуаз азы, аӡӷаб дрырҭеит. Ҳакәыцә иԥҳәыси иашьцәа ҩыџьа рыҳәсақәеи деицырааӡеит.<ref name=":1" />
==Азхьарԥшқәа==
*{{Ашәҟәы|Ашықәс=1847|Ажәла=Селезнев|Ахьӡ=М.|Астатиа ахьӡ=Кавказ аҭҵааразы|Азхьарԥш=https://elib.rgo.ru/safe-view/123456789/218284/1/MDAyX1JfMjAxNi0xMS0wNy0xNycyMycyOS5wZGY=|Аҭыԥ=[[Москва]]|Аҭыжьырҭа=|Ахәҭа=}}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1819 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1898 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Жәабранмза 2 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Гьаргәал Чачба (1819, Кәтол ақыҭан – ) — Абжьыуатәи Аԥсны анапхгаҩы.
Ахәыҷра
Гьаргәал диит 1819 шықәсазы Кәҭол, Абжь.Агь. анапхгаҩы – аҭауад Алықьсандр Чачбеи аҳкәажә Кьсариа Адиани рҭаацәараҿы. Гьаргәал Алықьсандр иԥеиҳабы иакәын, Абжь.Агь. ҭынхасгьы даман.
Аҿара
1847 шықәсазы Гьаргәал изкны Селезнев абасала дихцәажәоит:
«Хәышықәса зхыҵуаз асаби Гьаргәал даҳдыруаз, уажәы 16 шықәса раҟара ихыҵуан, дҳаракын, даараӡа дгәыбылҩын, иқәыԥшра ахьҟьаны ацәажәара деилаҳауан."
1848 ашықәс азы Гьаргәал иаб дыԥсит. Формала Гьаргәал Абжь.Агь. напхгаҩыс дҟалар акәын. Аха иан Кьасариа анапхгара лнапаҿы ианылкылеит. Иара убас урҭ 10 шықәса зиашарала напхгара луан. 1858 ашықәс азы Кьасариа амчра мап ацәылкит Гьаргәал дидгыланы.
Иҽеим ахымҩаԥгара
Гьаргәал идҳәалоу хҭыск иҟоуп. Аԥсҳа Михаил иԥҳа (абраҟа Анна ма Елена Чачԥҳа лакәзар ҟалап зыӡбахә иҳәоу) Гьаргәал Чачба иҟынтә деимгәадухеит, уи иҟаиҵаз ацәгьоура ашьҭақәа иҵәахырц азыҳәан, иишьыз ашҳам лиҭеит. Убасҟан аӡӷаб лабаӡӡеи, аамсҭа Амаан Ҳасан, асаӡқәа ргәыԥ ӷәӷәа дахагыланы, Гьаргәал имазарақәа (Ҭамшьи Аҭареи) ирбгеит, нас ҩынҩажәа мшы лнышәынҭра дадҵомызт, Мықәтәи абеирҭыԥаҿ иааз.
Аҭаацәа
1845 шықәса, ԥхынгәы 9 азы Гьаргәал Чачба ԥҳәысс дигеит иҭынха — Агата Адиан. Ари аибагараҿ иит:
Иуа Гьаргәал-иԥа (09/01/1847-1906) – Урыстәылатәи арр афицар.
Кьасариа Гьаргәал-иԥҳа (1849-01/15/1906) – аҳкәажә.
Алықьсандра Гьаргәал-иԥҳа (1852-?) – аҳкәажә.
Анна Гьаргәал-иԥҳа (1855-06/10/1913) – аҳкәажә.
Константин (Кац) Гьаргәал-иԥа (10/22/1858-10/15/1914) – аполковник.
Софиа (Абгьанаш, Сонико) (10/22/1858-?) - аҳкәажә.
Алықьсандр Гьаргәал-иԥа (07.10.1860-1932) – Аҟәа ақалақь ахада.
Салам (Чыч) Гьаргәал-иԥҳа (1864-1943) – аҳкәажә.
Аҭауад абжьыуатәи Гь. Чачба иԥҳа – Салам ҳәа хьӡыс змаз, Кәыҵниаа рҭаацәара ҟәшак - Барақь (Аҭара ақыҭа) иԥацәа драаӡеит. Абри аинформатор излеиҳәо ала, нхаҩык имамызт аԥшәма иҩны ахаҭарнакцәа, иааизакны Чачба ижәла рхаҭарнакцәа рааӡара, аха Кәыҵниаа уи аҩыза азин аиуразы аҳәара рылшеит. Салам хаҭала драаӡеит Хакәыцәи Кәыҵниеи уи иашьцәа Хәыҭыжәи Кәыкәи. Хакәыцә ихаҭагьы дуаҩ бзиан, иаԥсоу аҳамҭақәа ҟаиҵон, азеиԥш ҳәаақәа ирҭагӡаны аҭауад иҿаԥхьа иԥҳәыси иҭацацәеи дрыцны дахьнеиуаз азы, аӡӷаб дрырҭеит. Ҳакәыцә иԥҳәыси иашьцәа ҩыџьа рыҳәсақәеи деицырааӡеит.
Азхьарԥшқәа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1819 шықәсазы ииз
Акатегориа:1898 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Жәабранмза 2 рзы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
43749 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсуаа_ртрадициатә_анцәахаҵара | Аԥсуаа ртрадициатә анцәахаҵара | Адинхаҵара ахыҵхырҭа абшьҭратә уаажәларра ишадҳәалоу еилкаауп. Аԥсуаа рҿы иарбанзаалак ажәла анцәа иҟынтәи ихәҭа амоуп ҳәа агәанагаара иҟоуп, уи еиқәханы иҟоуп жәлақәак рҿы, иаҳҳәап, Леиба Мгәыӡырхәа ақыҭан (Лаиар ныха). Ажәлантәи аныҳәарҭақәа ркульт ахь ииасуеит абарҭ аԥшьаҭыԥқәа: Елыр-ныха (Елыр), Лӡаа-ныха (Пицунда), Инал-кәыба (Ԥсҳәы), Дадрыԥшь-ныха (Аҷандара), Лашькьендар (Тҟәарчал) уҳәа убас егьырҭгьы.
Аԥсуаа рҿы ажәытәан ныҳәарҭақәа ҳаҭыр рықәҵара иадҳәалоуп иахьа уажәраанӡагьы хәҭак ала еиқәханы иҟоу ажә аныхтәра аҵас, (ажә лымҳа ианхырҵәоз), иара уи ашьҭахь иԥшьоу ԥстәыны иԥхьаӡан,. ари шьаҭас иамоуп ан-анцәахәы пату лықәҵышьа аҵас.
Убри аҟнытә аԥсуаа ранцәахаҵаратә терминқәа жәпакы рҿы ихымԥадатәиу компонентк аҳасабала аелемент “ан” ыҟоуп, иаҳҳәап, ан-ыха – аныҳәарҭа, ан-цәа – зегь реиҳа амч змоу адунеи аԥшәма, уҳәа убас иҵегьы). Аԥсуаа рныҳәарҭақәа абжьааԥны ахрақәа рықәцәан, аҳаԥқәеи рҿы, аӡиасқәа ахьеилало азааигәара аҿыгьы. Аҵлақәагьы иԥшьоуп ҳәа иԥхьаӡан, убри ҩыза аҭыԥқәа рҿы ашәарыцарагь ҟалаӡомызт. Аԥсны зегь реиҳа ижәытәӡатәиу аԥшьаҭыԥқәа ататематикатә культқәа рынагӡаразы иҷыдоу ҭыԥны иҟан. Аԥсуаа рдинхаҵараҿы иҷыдоу аҭыԥ ааннакылеит иахьа уажәраанӡагьы зны-зынла иуԥыло амацәыс акульт (Афы анцәахәы изкны), ҷыдала ахәышҭаара ҳаҭыр ақәҵаны (амцабз аимхәыц)
Аԥсуаа рдинхаҵараҿы акыр зҵазкуа аҭыԥ еиуеиԥшым аԥсабаратә мчқәа рхаҭара аарԥшра ааннакылон. Аԥхьатәи акоммуналтә система аилабгара аамҭазы, еиҳагьы аԥсцәа ркульт аҿиара аиуит, убри «аҩбатәи анышәынҭрақәа» рҵас иадҳәалан, уи Иаса Қьырса иира аанӡа 3-тәи азқьышықәсазы иҟалеит (мегалиттә культура аан) насгьы ари аҵас 20-тәи ашә. аҟынӡа иаанхеит. Аԥсуаа рҿы иреиҳаӡоу анцәахәы — Анцәа изкны еиҳа еилыкка иҟоу агәаанагарақәа цәырҵит.
Ус анакәха, ақьырсианра ҟалаанӡатәи аԥсуа нцәахәқәа рпантеон хадас дамоуп —Анцәа. Уахь иаҵанакуеит:
Анана-Гәында,;
Афы;
Ӡыӡлан;
Ҳаиҭ;
Кодошь;
Ажьахара;
Ашьха анцәахәы;
Аиҭар;
Шьашәы;
Џьаџьа;
Ерыш;
Кьыкәан, уб. иҵ. | Адинхаҵара ахыҵхырҭа абшьҭратә уаажәларра ишадҳәалоу еилкаауп. Аԥсуаа рҿы иарбанзаалак ажәла анцәа иҟынтәи ихәҭа амоуп ҳәа агәанагаара иҟоуп, уи еиқәханы иҟоуп жәлақәак рҿы, иаҳҳәап, Леиба Мгәыӡырхәа ақыҭан (Лаиар ныха). Ажәлантәи аныҳәарҭақәа ркульт ахь ииасуеит абарҭ аԥшьаҭыԥқәа: Елыр-ныха (Елыр), Лӡаа-ныха (Пицунда), Инал-кәыба (Ԥсҳәы), Дадрыԥшь-ныха (Аҷандара), Лашькьендар (Тҟәарчал) уҳәа убас егьырҭгьы.
Аԥсуаа рҿы ажәытәан ныҳәарҭақәа ҳаҭыр рықәҵара иадҳәалоуп иахьа уажәраанӡагьы хәҭак ала еиқәханы иҟоу ажә аныхтәра аҵас, (ажә лымҳа ианхырҵәоз), иара уи ашьҭахь иԥшьоу ԥстәыны иԥхьаӡан,. ари шьаҭас иамоуп ан-анцәахәы пату лықәҵышьа аҵас.
Убри аҟнытә аԥсуаа ранцәахаҵаратә терминқәа жәпакы рҿы ихымԥадатәиу компонентк аҳасабала аелемент “ан” ыҟоуп, иаҳҳәап, ан-ыха – аныҳәарҭа, ан-цәа – зегь реиҳа амч змоу адунеи аԥшәма, уҳәа убас иҵегьы). Аԥсуаа рныҳәарҭақәа абжьааԥны ахрақәа рықәцәан, аҳаԥқәеи рҿы, аӡиасқәа ахьеилало азааигәара аҿыгьы. Аҵлақәагьы иԥшьоуп ҳәа иԥхьаӡан, убри ҩыза аҭыԥқәа рҿы ашәарыцарагь ҟалаӡомызт. Аԥсны зегь реиҳа ижәытәӡатәиу аԥшьаҭыԥқәа ататематикатә культқәа рынагӡаразы иҷыдоу ҭыԥны иҟан. Аԥсуаа рдинхаҵараҿы иҷыдоу аҭыԥ ааннакылеит иахьа уажәраанӡагьы зны-зынла иуԥыло амацәыс акульт (Афы анцәахәы изкны), ҷыдала ахәышҭаара ҳаҭыр ақәҵаны (амцабз аимхәыц)
Аԥсуаа рдинхаҵараҿы акыр зҵазкуа аҭыԥ еиуеиԥшым аԥсабаратә мчқәа рхаҭара аарԥшра ааннакылон. Аԥхьатәи акоммуналтә система аилабгара аамҭазы, еиҳагьы аԥсцәа ркульт аҿиара аиуит, убри «аҩбатәи анышәынҭрақәа» рҵас иадҳәалан, уи Иаса Қьырса иира аанӡа 3-тәи азқьышықәсазы иҟалеит (мегалиттә культура аан) насгьы ари аҵас 20-тәи ашә. аҟынӡа иаанхеит. Аԥсуаа рҿы иреиҳаӡоу анцәахәы — Анцәа изкны еиҳа еилыкка иҟоу агәаанагарақәа цәырҵит.
Ус анакәха, ақьырсианра ҟалаанӡатәи аԥсуа нцәахәқәа рпантеон хадас дамоуп —Анцәа. Уахь иаҵанакуеит:
Анана-Гәында,;
Афы;
Ӡыӡлан;
Ҳаиҭ;
Кодошь;
Ажьахара;
Ашьха анцәахәы;
Аиҭар;
Шьашәы;
Џьаџьа;
Ерыш;
Кьыкәан, уб. иҵ. |
43461 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Алықьсандр_(Алы-беи) | Чачба, Алықьсандр (Алы-беи) | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Алықьсандр Чачба
|даҽа ахьӡ=Алы-беи Чачба
|амаҵура=[[Абжьыуатәи Агьежьыра]] анапхгаҩы
|инаркны=?
|рҟынӡа=[[1848]]
|аԥхьа иҟаз=Беқьыр-беи Чачба
|аҭынха=[[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьасариа Чачба]]
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Тамшь]], [[Абжьыуатәи Агьежьыра]]
|аԥсра арыцхә=[[1848]]
|аԥсыжра аҭыԥ=[[Кәтол]], [[Абжьыуатәи Агьежьыра]]
|ани аби=Идырым Ачԥҳа<br />Беқьыр-беи Чачба
|аԥҳәыс=[[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа |Кьасариа Адиан]]
}}
'''Алықьсандр Чачба''' ма '''Алы-беи Чачба''' — [[Абжьыуатәи Агьежьыра]] анапхгаҩы<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf}}</ref>.
== Ахәыҷра ==
Алықьсандр ма Алы-беи диит [[Абжьыуатәи Агьежьыра]] анапхгаҩы уи иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажә Ачԥхаеи рҭаацәараҿы<ref name=":0" />. Дшыхәыҷыз, Аԥсны азакәанқәа рыла, Тамшьҟа ддәықәырҵеит ааӡара, уаҟа Алы-беи драаӡеит аамсҭацәа Дауҭи Ҭемрыҟәи Цыцбаа (ари зеижәтәи ашәышықәса алагамҭазы акәын). Амала, лгәыҳәԥыла акриҿалҵон Гадлиаа рыжәла иаҵанакуаз ԥҳәыск, уи азыҳәан мацара иаҭахыз аамҭала зыӡбахә ҳәоу ааӡаҩцәа рыҩнаҭаҿы дынхон. «Анаӡӡеи» официалла Цыцбаа иԥҳәысс дыԥхьаӡан, егьи ҵакыла анаӡӡеи лакәын, ҳәарада, ԥыҭрак хшыҩзышьҭреи аҳаҭыри шлымазгьы, аха, ҳәарада, акырӡа еиҵан актәи лаасҭа.<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2016|Ажәла=Инал-иԥа|Ахьӡ=Шалуа|Астатиа ахьӡ=Аԥсуаа реибагара-рҭаацәаратә, рсоциалтә еизыҟазаашьақәа ретнографиа.|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/1349-Inal-ipa_trudy_v_11_tomah.html|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Акьыԥхь аҩны}}</ref> Иаб данԥсы ашьҭахь [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжь.Агь.]] дахагылеит.
== Аполитика ==
Алы-беи раԥхьа [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]], нас иҷкәын [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] раҳраура дадгылеит. 1812, 1813, 1821 шықәсазы [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан]] гәык-ԥсык ала дидгылеит, аха уи ашьҭахьгьы аурысцәа рган ахь дцарц агәра диргеит. 20-тәи ашықәсқәа рышьҭахь, уи [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәыла]] дадгылан<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Гәыма|Ахьӡ=Михаил|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳра 19-тәи ашәышықәса 20-50-тәи ашықәсқәа рзы.|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Акьыпхь аҩны|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf}}</ref>. Ахаҭа [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжьыуатәи Аԥсны]] аҿгьы анырра ду иман, аха есы-шықәса имчра ԥсыҽхон<ref name=":0" />. Иара иҳәарала идгьылқәа рҟны аиқәшаҳаҭрақәа рыбжьаҵон. Ҿырԥштәыс иаагозар, Леуан Адиан [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсныҟа]] ишьҭит игәрагацәа аҭауадцәа Манча Чқотуаи Ҭлабс Амаанеи Аԥсны иахьатәи аҭагылазаашьа зеиԥшроу, иара убас аԥсуааи Ҵабалтәи аҭауадцәеи [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылаҟа]] ирымоу азнеишьа, ргәы иҭоу аилкааразы. Ишьақәырӷәӷәан, Аԥснынтәи ихынҳәыз аҭауадацәа ирыладырҵәеит «аԥсуа аҭауадацәа аҳәынҭқарра иҟанаҵо агәыбылра ду рхы иадырхәарц рҭахуп», насгьы [[Гәыԥ]] ақыҭа «анажьра ашьақәырӷәӷәаразы» аара азы азин рҭахын, аҭауад Алы-беи Чачба иитәыз, уахь инеиуеит ҳәа ажәа ахьырҭаз, ҵабалтәи аҭауадацәа<ref name=":1" />.
== Аҭаҳцәа ==
1817 шықәсазы ԥҳәысс дигоит Никәа Ду иԥҳа - аҳкәажә [[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьасариа Адиан]]. Ари аибагараҿы ииуеит<ref name=":0" />:
* [[Чачба, Гьаргәал (Абжьыуатәи)|Гьыргәал]] (1819-02.02.1898) - [[Абжьыуатәи Агьежьыра|Абжь.Агь.]] анапхгаҩы (1858-1864).
* Елизавета (Есма-ҳаным) (1821-1858) - [[Амаршьан, Баҭал-беи|Баҭал-беи Амаршьан]] иԥҳәыс.
* Русудан (Адылҳан) (1828-01.09.1866) - [[Дадышь, Кәасҭа|Кәасҭ Дадышь]] иԥҳәыс.
* Марҭа (Кәакәала) (1830-1858) - Маҳмеҭ-гиреи Амаршьан иԥҳәыс.
* Леуан (Мажара) (1832-.26.01.1870) - аҭырқәафил.
* Никәала (Гыд) (1833-1884) - аҭауад.
== Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа ==
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы дычмазыҩхеит, избанзар [[абжьыуаа]] есқьынагь [[Кәтол]] дырбгон, Алықьсандр ихан ирблон. Аиҭашьақәыргылаан Алықьсандр дычмазыҩхеит, уи ашьҭахь, 1848 ш. дыԥсуеит иԥацәеи иԥҳацәеи, насгьы бзиа иибоз [[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьасариеи]] иааикәыршаны<ref name=":2">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1999|Ажәла=Серена|Ахьӡ=Карла|Астатиа ахьӡ=Аԥсны акәша-мыкәша аныҟәара|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Абаза|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3373-Serena_K_Puteshestvie_po_Abkhazii_1999.html}}</ref>. Агьежьыра даҭынхоит иԥҳәыс - аҳкәажә [[Адиан-ԥҳа, Кьасариа Никәала-иԥҳа|Кьасариа]]<ref name=":2" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1848 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Алықьсандр Чачба ма Алы-беи Чачба — Абжьыуатәи Агьежьыра анапхгаҩы.
Ахәыҷра
Алықьсандр ма Алы-беи диит Абжьыуатәи Агьежьыра анапхгаҩы уи иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажә Ачԥхаеи рҭаацәараҿы. Дшыхәыҷыз, Аԥсны азакәанқәа рыла, Тамшьҟа ддәықәырҵеит ааӡара, уаҟа Алы-беи драаӡеит аамсҭацәа Дауҭи Ҭемрыҟәи Цыцбаа (ари зеижәтәи ашәышықәса алагамҭазы акәын). Амала, лгәыҳәԥыла акриҿалҵон Гадлиаа рыжәла иаҵанакуаз ԥҳәыск, уи азыҳәан мацара иаҭахыз аамҭала зыӡбахә ҳәоу ааӡаҩцәа рыҩнаҭаҿы дынхон. «Анаӡӡеи» официалла Цыцбаа иԥҳәысс дыԥхьаӡан, егьи ҵакыла анаӡӡеи лакәын, ҳәарада, ԥыҭрак хшыҩзышьҭреи аҳаҭыри шлымазгьы, аха, ҳәарада, акырӡа еиҵан актәи лаасҭа. Иаб данԥсы ашьҭахь Абжь.Агь. дахагылеит.
Аполитика
Алы-беи раԥхьа Қьалышь-беи, нас иҷкәын Аслан-беи раҳраура дадгылеит. 1812, 1813, 1821 шықәсазы Аслан гәык-ԥсык ала дидгылеит, аха уи ашьҭахьгьы аурысцәа рган ахь дцарц агәра диргеит. 20-тәи ашықәсқәа рышьҭахь, уи Урыстәыла дадгылан. Ахаҭа Абжьыуатәи Аԥсны аҿгьы анырра ду иман, аха есы-шықәса имчра ԥсыҽхон. Иара иҳәарала идгьылқәа рҟны аиқәшаҳаҭрақәа рыбжьаҵон. Ҿырԥштәыс иаагозар, Леуан Адиан Аԥсныҟа ишьҭит игәрагацәа аҭауадцәа Манча Чқотуаи Ҭлабс Амаанеи Аԥсны иахьатәи аҭагылазаашьа зеиԥшроу, иара убас аԥсуааи Ҵабалтәи аҭауадцәеи Урыстәылаҟа ирымоу азнеишьа, ргәы иҭоу аилкааразы. Ишьақәырӷәӷәан, Аԥснынтәи ихынҳәыз аҭауадацәа ирыладырҵәеит «аԥсуа аҭауадацәа аҳәынҭқарра иҟанаҵо агәыбылра ду рхы иадырхәарц рҭахуп», насгьы Гәыԥ ақыҭа «анажьра ашьақәырӷәӷәаразы» аара азы азин рҭахын, аҭауад Алы-беи Чачба иитәыз, уахь инеиуеит ҳәа ажәа ахьырҭаз, ҵабалтәи аҭауадацәа.
Аҭаҳцәа
1817 шықәсазы ԥҳәысс дигоит Никәа Ду иԥҳа - аҳкәажә Кьасариа Адиан. Ари аибагараҿы ииуеит:
Гьыргәал (1819-02.02.1898) - Абжь.Агь. анапхгаҩы (1858-1864).
Елизавета (Есма-ҳаным) (1821-1858) - Баҭал-беи Амаршьан иԥҳәыс.
Русудан (Адылҳан) (1828-01.09.1866) - Кәасҭ Дадышь иԥҳәыс.
Марҭа (Кәакәала) (1830-1858) - Маҳмеҭ-гиреи Амаршьан иԥҳәыс.
Леуан (Мажара) (1832-.26.01.1870) - аҭырқәафил.
Никәала (Гыд) (1833-1884) - аҭауад.
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы дычмазыҩхеит, избанзар абжьыуаа есқьынагь Кәтол дырбгон, Алықьсандр ихан ирблон. Аиҭашьақәыргылаан Алықьсандр дычмазыҩхеит, уи ашьҭахь, 1848 ш. дыԥсуеит иԥацәеи иԥҳацәеи, насгьы бзиа иибоз Кьасариеи иааикәыршаны. Агьежьыра даҭынхоит иԥҳәыс - аҳкәажә Кьасариа.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1848 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
43744 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Амаршьан,_Баҭал-беи | Амаршьан, Баҭал-беи | {{Акарточка ауаҩы|ахьӡ=Баҭал-беи Амаршьан|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Ҵабал]], [[Дал-Ҵабал]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]]|аԥсра арыцхә=[[1859]]|аԥсыжра аҭыԥ=[[Лаҭа]], [[Дал-Ҵабал]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]]|адин=аԥсылманра|аԥҳәыс=Есма-ҳаным Чачба|ахәыҷқәа=Алмасхьыҭ (Михаил), Каблыхә, Адамыр, Хьрыԥс.|амаҵура=Дал ахада}}
'''Баҭал-беи Амаршьан''' - Дал анапхгаҩы.
== Абиографиа ==
Баҭал-беи диит Дарыҟә Амаршьани уи аԥшәмаԥҳәыси Гәыԥҳанашь Барзагь рҭаацәараҿы. Баҭал-беи ихәыҷра иазку аинформациа даара имаҷуп. 19-тәи ашә. 30-тәи аш. Баҭал-беи Амаршьан еиҳа анырра ду змаз аҭауадны дрыԥхьаӡон, избан акәзар есышықәша 30-ҩык ииҭиуан.
=== Аполитикатә хырхарҭа ===
Баҭал-беи зны дадгылан аԥсҳа иган, аха анаҩс аурыс иган дадгылеит. 1837 шықәсазы аурыс ирр Ҵабал ианақәла, аҭауадцәа Шьабаҭ, Ешсоу, Баҭал-беии Дала аҳәаа зегьы иаваршәны агәыԥ шьақәдыргылеит, ахыжәжәарақәа ҟарҵеит, ахьчаҩцәа шьақәдыргылеит уҳәа убас иҵегьы. Араҟа Баҭал-беи Шьабаҭ Амаршьан дидгылан. Аха аурыс ирр Ҵабал ианаалала, аурыс иганахь диасит, уимоу, Шьабаҭ ибаандыҩартәраҿы ацхыраара ҟаиҵеит. Аха 1840 шықәсазы Баҭал ибналаз Шьабаҭ дидгылан. 1842 шықәсазы иашьа данԥсы ашьҭахь, ҩаԥхьа аурыс иганахь диасит. 1845 шықәсазы Баҭал-беи анырра ду змаз аҭауад иакәны дҟалеит, Дал-Ҵабал аҵакырадгьыл дуқәа иман.
=== Аԥсра ===
Анаҩс Далтәи аҳҭынраҿы анхара далагеит. 1859 шықәсазы Баҭал-беи дыԥсит, аҳҭынра азааигәара анышә дамардеит.
== Ахархәара змоу алитература ==
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=2011|Ажәла=Куправа|Ахьӡ=А. Е.|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/497-materialy_po_istorii_abkhazii_xviii_xix_v_tom2.html|Астатиа ахьӡ=18-19-тәи ашәышықәсақәа рзы Аԥсны аҭоурых иазку аматериалқәа (1762-1859).|Аҭыԥ=Аҟәа}}
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=2017|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=сефербей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkQ-WhP4AORfFx81KZ2D2iCbIQhnuJPIpLwCx3yltSCRJtZ6afEeBrXCaGL1uLjHZt1-cJ11w3-QLffg-jQgpGLzqLjJPI_L6sNxfMMzi_V1lsRvm05WJ5Fhanw17_2U2263Wj0gh_Q1PqF_Ia18uym0Chc9-hN-CfoauHG5rf4Kc2nfWdnNfGs067BWZA1TP8GcCWtSF2miHXHFAX9JZykNRlqvZkTyAnUjoIcjc0Z1vFCwk7qrc0ni9MedDufTqAAWxc1WMe4JQrdSt5YpYu4N2QcSG3ynC7_h-gj7NabaZ9K6aQEtVWOV3J0QGTRE8pLZp-woRlY2TO5WCwel6BxX9LLRSuoPDbeonk1HNqoCwYGzDwpnyoRng76DBSK-1HeujROXgJkThm0aJmnqJRUPzQ2pimCh2vT38sFz2QHZtBF5CiN-v6gyV0835FC_kEftXMhiXuRahWKhCj7WxODw5ui-QMyvlkA24_a95yhUpnRHYJfsNeRGuKaqkUzu43AjDNgXo8yKJTL_6ocD0DiIkU3jhrHxfWzRmgv1cl7gnyNWfzlchFA7v4CsOlPgiECOzzJsb6yRWGX7rQgTpggehwTjCnpQSf10WLMAt-dXVhCuffG5g1FuIUxL9QJp-QSmfM55xaeu0wxpVGSBFEW-6hn-ESWJLZ4xjRHDRUeOtc5ibSTWtocF9t3IYsMHFjtqu8YBt_CgchXrTOop8wR5VBgmzeGeIsC431jOjgwuE39S5F9rcanhwaMBkPzLcFZNP08asgREy41J2fjRwB8KaTdx5kVr7x4scxS_n2CHZLMPiTTUBDyjdZo1erRjYl0cVgxDC6CFIjfYg45-cgN-udwm7VlxoQxYzsLmrf6IkAEv3kNGBaTgf_cm0qBetR0Nx00PLez1ZeTxrgHbZIOhJdwYFU4nkwY8r41wwjHd6mU1bi3hhi8Yy841SXgvla-r43XTxi18divIQl8qUA_9yBjhFKYlGagUSFbyoWka2fFy9kYyBcmelKUEdmDA-vRh1xjruWi2QmiZS184weCxgo4Hu0m3AVu0392DDpj2_JjtSGqe7X9kudGDU9arkOgGwKPwknKHBf7NKib3jHg2iox3Wd37JVk3Qy3caPEQrx2FDZiLyiAk,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUDZqUkJCZXQyZlV0T25wVnNlTlFIbWhIVXR5Y2E3elJwLWN1SVpnaDVzdXdVejVUdm9zdFZMR1BfTlhCLWtEZmNRNFBObU9KY216eHlBREQtZ3JRZFFMdkxPampzVE16SSw,&sign=5e1443585cecd4f974fefa33ceb8a6ec&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ324TB20YdtG9JXwdL1rlTmmRPlnimzY2Xoj48knocdzuu7VUqAaVI6ddQG0_0xQ_wDEoPiQ31SrKHTPAnDN1HcJtEM0P6DQ58yQQo2_UipMP538C22LwzG1KhDKAyIeEENm5-RCFkgSJbEOgIYNs4u82Up3nDeaZo,&l10n=ru|Астатиа ахьӡ=Сафар-беи|Аҭыԥ=Аҟәа}}
[[Акатегориа:II-тәи азқьышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1859 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Маршьанаа]] | Баҭал-беи Амаршьан - Дал анапхгаҩы.
Абиографиа
Баҭал-беи диит Дарыҟә Амаршьани уи аԥшәмаԥҳәыси Гәыԥҳанашь Барзагь рҭаацәараҿы. Баҭал-беи ихәыҷра иазку аинформациа даара имаҷуп. 19-тәи ашә. 30-тәи аш. Баҭал-беи Амаршьан еиҳа анырра ду змаз аҭауадны дрыԥхьаӡон, избан акәзар есышықәша 30-ҩык ииҭиуан.
Аполитикатә хырхарҭа
Баҭал-беи зны дадгылан аԥсҳа иган, аха анаҩс аурыс иган дадгылеит. 1837 шықәсазы аурыс ирр Ҵабал ианақәла, аҭауадцәа Шьабаҭ, Ешсоу, Баҭал-беии Дала аҳәаа зегьы иаваршәны агәыԥ шьақәдыргылеит, ахыжәжәарақәа ҟарҵеит, ахьчаҩцәа шьақәдыргылеит уҳәа убас иҵегьы. Араҟа Баҭал-беи Шьабаҭ Амаршьан дидгылан. Аха аурыс ирр Ҵабал ианаалала, аурыс иганахь диасит, уимоу, Шьабаҭ ибаандыҩартәраҿы ацхыраара ҟаиҵеит. Аха 1840 шықәсазы Баҭал ибналаз Шьабаҭ дидгылан. 1842 шықәсазы иашьа данԥсы ашьҭахь, ҩаԥхьа аурыс иганахь диасит. 1845 шықәсазы Баҭал-беи анырра ду змаз аҭауад иакәны дҟалеит, Дал-Ҵабал аҵакырадгьыл дуқәа иман.
Аԥсра
Анаҩс Далтәи аҳҭынраҿы анхара далагеит. 1859 шықәсазы Баҭал-беи дыԥсит, аҳҭынра азааигәара анышә дамардеит.
Ахархәара змоу алитература
Акатегориа:II-тәи азқьышықәсазы ииз
Акатегориа:1859 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Маршьанаа |
43758 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Зыхәба,_Иури_Заур-иԥа | Зыхәба, Иури Заур-иԥа | {{Акарточка аполитик}}
'''Иури Заур-иԥа Зыхәба''' ({{lang-ru|Юрий Зауревич Зухба}}, {{date|3|04|1954}}, [[Ҷлоу]] ақыҭа, [[Очамчыра араион]]) — [[Аԥсны Жәлар Реизара]] [[Адепутат|адепутат]].
==Абиографиа==
==Азхьарԥшқәа==
*[http://abkhazinform.com/itemlist/tag/%D0%AE%D1%80%D0%B8%D0%B9%20%D0%97%D1%83%D1%85%D0%B1%D0%B0, Иури Зыхәба]
[[Акатегориа:1954 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Мшаԥымза 3 рзы ииз]]
[[Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 1-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 3-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Зыхәаа]] | Иури Заур-иԥа Зыхәба (, , Ҷлоу ақыҭа, Очамчыра араион) — Аԥсны Жәлар Реизара адепутат.
Абиографиа
Азхьарԥшқәа
Иури Зыхәба
Акатегориа:1954 шықәсазы ииз
Акатегориа:Мшаԥымза 3 рзы ииз
Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 1-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 3-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Зыхәаа |
43761 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Леиԥҳа,_Есма-ҳаҭун | Леиԥҳа, Есма-ҳаҭун | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Есма-ҳаҭун
|даҽа ахьӡ=Есма Мгәыӡырхәатәи
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Мгәыӡырхәа]], [[Бзыԥны]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1783]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Лыхны]], [[Бзыԥны]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|амилаҭра=[[Аԥсуаа|аԥсуа]]
|ахаҵа=[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь Аҳмаҭ-беи Чачба]]
|ахәыҷқәа=[[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар Алы-беи]]
|амаҵура=анхаҩы, аҳкәажә (1780 ш. инаркны)
|ажәла=[[Леиба]]
}}
'''Есма Леиԥҳа''' ма '''Есма-ҳаҭун''' — аҳ [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь Аҳмаҭ-беи]] аҩбатәи иԥшәмаԥҳәыс.
== Абиографиа ==
Есма-ҳаҭун Леиԥҳа диит [[Мгәыӡырхәа]], анхаҩцәа рҭаацәараҿы. 1780 ш. [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]], иуаа иманы, [[Мгәыӡырхәа]] ақыҭан, еицырдыруаз, ҳаҭыр зқәыз аамсҭаду Маан Бежьан иахь аангылара дцеит. Бежьан иҩны иацәыхарамкәа ӡиас хәыҷык леиуан, аҭыԥҳацәа аҩны иӡахыз амаҭәақәа рышкәакәара иаҿын. Аԥсҳа илаԥш днықәшәит, ԥҳәызба ԥшӡак.
Бежьан исас хада игәы иахәарц азы илшоз зегьы ҟаиҵеит, ачаржәра ду еиҿикааит, уи даара игәаԥхеит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь]]. Аха зегь реиҳа игәаԥхоз аӡиас аҿықәан ииԥылаз аԥҳәызба қәыԥш, уи Есма лакәын; Иара убри 1780 шықәсазы, [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] азакәанқәа зегьы ирхыҵны, ачара руит.
1780 ашықәсазы аԥа диит - [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар Алы-беи]]. Насгьы аԥсуа азакәанқәа рыла, иара убас [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] иаԥшьгарала, [[Чачба, Сафар Алибеи|Сафар-беи]] Маан Бежьан иҩныҟа ддәықәырҵеит, ааӡаразы. [[Ӡаԥшь-иԥҳа, Дыда-ҳаным|Дыдеи]] ([[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] раԥхьатәи иԥҳәыс) лареи резыҟазаашьақәа бзиамызт, избанзар рыҩџьыгьы ирҭахын рԥацәа аԥсҳас иҟалартә еиԥш. 1783 шықәсазы Есма лыԥсҭазаара далҵоит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1783 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Леиаа]] | Есма Леиԥҳа ма Есма-ҳаҭун — аҳ Қьалышь Аҳмаҭ-беи аҩбатәи иԥшәмаԥҳәыс.
Абиографиа
Есма-ҳаҭун Леиԥҳа диит Мгәыӡырхәа, анхаҩцәа рҭаацәараҿы. 1780 ш. Қьалышь-беи, иуаа иманы, Мгәыӡырхәа ақыҭан, еицырдыруаз, ҳаҭыр зқәыз аамсҭаду Маан Бежьан иахь аангылара дцеит. Бежьан иҩны иацәыхарамкәа ӡиас хәыҷык леиуан, аҭыԥҳацәа аҩны иӡахыз амаҭәақәа рышкәакәара иаҿын. Аԥсҳа илаԥш днықәшәит, ԥҳәызба ԥшӡак.
Бежьан исас хада игәы иахәарц азы илшоз зегьы ҟаиҵеит, ачаржәра ду еиҿикааит, уи даара игәаԥхеит Қьалышь. Аха зегь реиҳа игәаԥхоз аӡиас аҿықәан ииԥылаз аԥҳәызба қәыԥш, уи Есма лакәын; Иара убри 1780 шықәсазы, Аԥсны азакәанқәа зегьы ирхыҵны, ачара руит.
1780 ашықәсазы аԥа диит - Сафар Алы-беи. Насгьы аԥсуа азакәанқәа рыла, иара убас Қьалышь-беи иаԥшьгарала, Сафар-беи Маан Бежьан иҩныҟа ддәықәырҵеит, ааӡаразы. Дыдеи (Қьалышь-беи раԥхьатәи иԥҳәыс) лареи резыҟазаашьақәа бзиамызт, избанзар рыҩџьыгьы ирҭахын рԥацәа аԥсҳас иҟалартә еиԥш. 1783 шықәсазы Есма лыԥсҭазаара далҵоит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1783 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Леиаа |
43475 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Османтәи_аимпериа | Османтәи аимпериа | {{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|афото = {{#property:p242}}
|ахҵара = Османтәи аимпериа атерриториа ашәышықәсақәа рыла
|абираҟ = Flag_of_the_Ottoman_Empire_(1844–1922).svg
|абираҟ ирызку адаҟьа = Османтәи аимпериа абираҟ
|абираҟ аилыркаа = (1844–1922)
|агерб = Coat_of_arms_of_the_Ottoman_Empire_(1882–1922).svg
|агерб ирызку адаҟьа = Османтәи аимпериа агерб
|агерб аилыркаа = (1882–1922)
|агимн = Marche de sa Majesté Impériale Le Sultan Mohammed V. par Italo Selvelli.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Османтәи аимпериа агимн
|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара = 24 000 000<ref name="Erickson2003">{{Cite book |last=Ериксон |first=Едвард Џь. |title=Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912–1913 |date=2003 |publisher=Greenwood Publishing Group |isbn=978-0-275-97888-4 |page=59}}</ref>
|ашәҟәыранҵара шықәса = 1912
|аҳҭнықалақь=[[Сиогьуҭ]]<br>
[[Бурса]]<br>
[[Едирне]]<br>
[[Константинополь]]<br>
[[Дидимотихон]]<br>
[[Сҭампыл]]<br>|авалиута=[[Ақче]],<br>
[[Аҭырқә қурушь]],<br>
[[Османлы лира]],<br>
[[Султани]]<br>}}
'''Османтәи аимпериа''' мамзаргьы '''Уасманлы''' ({{lang-ota|دولت عليه عثمانیه [Devlet-i ʿAlīye-i ʿOsmānīye]}}), аҭоурыхтәи абызшәалагьы '''Ҭырқәтәылатәи аимпериа''' ҳәа изышьҭоу — [[Анатолиа]] иҟаз [[Аимпериа|империалтә ҳәынҭқарран]], [[14-тәи ашәышықәса]] инаркны [[20-тәи ашәышықәса]] алагамҭанӡа [[Аҩада-мраҭашәаратәи Европа]], [[Мраҭашәаратәи Азиа]], [[Аҩадатәи Африка]] анапхгара аҵаҟа иҟаз.
==Ахархәара змоу алитература==
* {{Cite book |last1=Атасои |first1=Нурҳан |first2=Џьулиан |last2=Раби |title= Iznik: The Pottery of Ottoman Turkey |editor-first=Yanni |editor-last=Petsopoulos |date=1989 |publisher=Alexandria Press |isbn=978-0-500-97374-5}}
* {{Cite book|last1=Блер|first1=Шеила С.|url=https://books.google.com/books?id=-mhIgewDtNkC&pg=PP3|title=The Art and Architecture of Islam 1250-1800|last2=Блум|first2=Џьонатан М.|publisher=Yale University Press|year=1995|isbn=978-0-300-06465-0|access-date=2022-03-09|archive-date=2023-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114151708/https://books.google.com/books?id=-mhIgewDtNkC&pg=PP3|url-status=live}}
* {{cite book|last=Фрили|first=Џьон|title=A History of Ottoman Architecture|url=https://books.google.com/books?id=vgp46TUFK7wC|year=2011|publisher=WIT Press|isbn=978-1-84564-506-9|access-date=2022-03-09|archive-date=2023-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20230114151710/https://books.google.com/books?id=vgp46TUFK7wC|url-status=live}}
* {{Cite book |last=Ицковиц |first=Норман |title=Ottoman Empire and Islamic Tradition |date=1980 |isbn=978-0-226-38806-9}}
* {{Cite book |last=Кинросс |first=Лорд |title=The Ottoman Centuries: the Rise and Fall of the Turkish Empire |date=1979 |publisher=Harper Collins |isbn=978-0-688-08093-8 |url=https://archive.org/details/ottomancenturies00kinr/page/n4 }} popular history espouses old "decline" thesis
* {{Cite book|last=Ҟәбан |first=Доган |title=Ottoman Architecture|publisher=Antique Collectors' Club|year=2010|isbn=978-1-85149-604-4|translator-last=Mill|translator-first=Adair}}
* {{Cite book |last=Куатаерт |first=Дональд |title=Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire 1881–1908 |date=1983 |author-link=Куатаерт, Дональд}}
* {{Cite book |last1=Куатаерт |first1=Дональд |author1-link=Куатаерт, Дональд|last2=Спаиви |first2=Диана М. |title=Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire, 1550–1922 |date=2000 |publisher=SUNY Press |isbn=978-0-7914-4431-3}}
* {{Cite book |last=Роган |first=Еуџьин |title=The Arabs: A History |publisher=Penguin |date=2011 |isbn=978-0-465-03248-8 |url=https://books.google.com/books?id=16U0mEbf4nAC |access-date=2021-09-09 |archive-date=2023-01-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230114151601/https://www.google.com/books/edition/The_Arabs/16U0mEbf4nAC?hl=en&gbpv=1 |url-status=live }}
* {{Cite book |last=Ҳамед-Троиански |first=Владимир |title=Empire of Refugees: North Caucasian Muslims and the Late Ottoman State |publisher=Stanford University Press |year=2024 |location=Stanford, CA |url=https://books.google.com/books?id=c0vpEAAAQBAJ |isbn=978-1-5036-3696-5 |access-date=20 May 2024 |archive-date=21 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240521081112/https://books.google.com/books?id=c0vpEAAAQBAJ |url-status=live }}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Османтәи аимпериа| ]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи аимпериақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи аимпериақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә африкатәи аимпериақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә империақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә африкатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи амонархиақәа]]
[[Акатегориа:Аколониалтә империақәа]]
[[Акатегориа:Балкантәи адгьылбжьахабжа иҟаз аҭоурыхтә тәылақәа]]
[[Акатегориа:Мраҭашәаратәи Азиа иҟаз аҭоурыхтә тәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә трансконтиненталтә империақәа]]
[[Акатегориа:1299 шықәсазы ицәырҵыз]]
[[Акатегориа:1923 шықәсазы ибжьаӡыз]] | Османтәи аимпериа мамзаргьы Уасманлы (), аҭоурыхтәи абызшәалагьы Ҭырқәтәылатәи аимпериа ҳәа изышьҭоу — Анатолиа иҟаз империалтә ҳәынҭқарран, 14-тәи ашәышықәса инаркны 20-тәи ашәышықәса алагамҭанӡа Аҩада-мраҭашәаратәи Европа, Мраҭашәаратәи Азиа, Аҩадатәи Африка анапхгара аҵаҟа иҟаз.
Ахархәара змоу алитература
popular history espouses old "decline" thesis
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи аимпериақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи аимпериақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә африкатәи аимпериақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә империақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә африкатәи атәылақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи амонархиақәа
Акатегориа:Аколониалтә империақәа
Акатегориа:Балкантәи адгьылбжьахабжа иҟаз аҭоурыхтә тәылақәа
Акатегориа:Мраҭашәаратәи Азиа иҟаз аҭоурыхтә тәылақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә трансконтиненталтә империақәа
Акатегориа:1299 шықәсазы ицәырҵыз
Акатегориа:1923 шықәсазы ибжьаӡыз |
43760 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ӡаԥшьиԥҳа,_Дыда-ҳаным | Ӡаԥшьиԥҳа, Дыда-ҳаным | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Дыда-ҳаным Ӡаԥшь-иԥҳа
|даҽа ахьӡ=Мариам Ӡаԥшьԥҳа
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Ешыра]], [[Гәыма (атәылаҿацә)|атәылаҿацә Аҟәа]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1808]] ҟалаанӡа
|амилаҭра=[[Аԥсуаа|аԥсуа]]
|адин=[[аԥсылманра]]
|ахаҵа=[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи Чачба]]
|ахәыҷқәа=[[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи Чачба]]
|амаҵура=Аҳкәажә (аҳ иԥҳәыс)
}}
'''Дыда-ҳаным''' ма '''Мариам Ӡаԥшь-иԥҳа''' – [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи]] раԥхьатәи иԥҳәыс<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал}}</ref>.
== Абиографиа ==
Дыда-ҳаным, иара убасгьы аҳкәажә Мариам Ӡаԥшь-иԥҳа диит [[Ешыра]], аҭауад Ӡаԥшь-иԥа иҭаацәараҿы. 1778 шықәсазы ԥҳәысс дигоит [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қалышь-беи]]<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2014|Ажәла=Гәымба|Ахьӡ=Михаил|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p1,source,web&text=келешбей%20чачба&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MJFLGeIWZ-OPOeVwdfS0meQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkYb6zuYvIp-1I3Ba0GVbCoc601h3vZjRcXTdpCB5o-cNLpC79N5gbgJkJTx0QlWMxqfcrHElt7dTlwr8NJ-tiGJfImFx_7NhQ64S8wwK-Rxg2gQFhaMWktAQxUOkd3mpnFNLMCGpd4dg5PgIR3h0huURxCFwOsFFAA-cpYPiilzT4mZQFPRvWv9MyME80FWDum41t_jBfTnuayZ3C-W4_Grt9qYcMx6DQy3KA7Wkn7cwcX7VjxI5WaEcTj546D717jnPOHG_z44oh7tXYptapgYDxSegYaHpRqbN47aE40ycHzWWlwY5EkL_11bhE-Nf4jZL1ngQw7owCGQzsL0Wvsow6J-0K_LJ0ctCA2UlIrfLOGJZ36lp3-4JiPbT2PGgkX4WDfIq1huWSbgwGP8e8yYS90kCHDfyT7Rl3TCndgFsn_iH5iE_j-_ywBIDVB7XEDmIW5XQ4ZMV-GgqHreYgChWsw3yIUZ8iqkSLgR_H2z9jnrcHgsHI3muAWS108D-SyFU49hYVz--5BqN-oTidW2nITixFlnaq9VlsFUxI7cJb23ALWGNH-eYyg8VZS-shUCxnkIh43mB2KHQhD6O-6uXsdOkcblcXst_xC8dtSvDrPa0wemh3NwnN9SSEpDYsAcOXJmKi6dsFD3PzXRBjMoLJL37uE1Z0QmfkWNGnlUcEzAGvy3RScqJwKCjta-Y1nBXQEfhBiFvAl1mIK-6YasIJYgDMtMryyuFshWrYUhIhLI_JkSRyv8k685LQaQeeUTiltfEN40iTeN9s8aaC56JwrqsMplw3ltthDh3f5Bz_feGUWSTWsoPBxHUXqlUmXx4o5ZeXzS0q_JWjYYYV1uUVT46qMJoNGfB5S5rSUC5JHr8Y6BECIwaG_faoNoqOGzVpeWE2AF-8mYHR1ZV3ao-vmglZAUBnrDFSA9gniYWcAYi-po4nkhrT73s0ICkMCVHScKvjpXTt7zBUEdInBqsh6ssuHSrKhacDQ_XQnhSJDbfika6zQY,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLUFJ6WUpJcTVZRzM5Y1ZIOVlHbGpuNDNtcm1oS1YzOUhTMjM2Wk8zM1djOUhYeVdnZy15TWNzR09taElnT2Z2THNNNDVsblNsclVFNGN6RDluZDhxdThGNGRHTUVqR0dmMCw,&sign=7c3bfe52e023472531a121e1e2c0ee8e&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zoM-VZUJ87xFsnhl3IKUcveY5RsPuiXDXbW2Xme3gRxT0yXUD9BlFVnO0hMNWh8B-mO9CWtA-v-jL5rYh84cG8MKx24A2E_3sC4LpMSKaeF_TSsjrxo-bKJvBf6IZfbcw1R6IjKPH645XM3wVHt21_E,&l10n=ru|Астатиа ахьӡ= Қьалышь-беи|Аҭыԥ= Аҟәа|Аҭыжьырҭа=}}</ref>. Иара убри ашықәсаан Дыда аԥа длыхшеит, [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] ҳәы хьӡыс ирҭеит<ref name=":0" /><ref name=":1" />. Лара ҩышықәса [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] иԥҳыс заҵә лакәын. Аха 1780 шықәсазы, [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] [[Мгәыӡырхәа|Мгәыӡырхәаҟа]] дандәықәла аҽны, диԥыхьашәеит ԥҳәызбак, Есма Леиԥҳа зыхьӡыз<ref name=":1" />. Аҩныҟа данааига ачара руит. Абри ашьҭахь ауп Дыдеи [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышьи]] рыгәқәа анеицәыхьшәашәа, ҳәарада реибагарагьы ргәаҳәақәа рыла иҟаҵамызт. Аамҭа кьаҿк иалагӡаны Дыдеи [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] еилыҵуеит<ref name=":0" />. Лхаҵкы [[Ешыра|Ешыраҟа]] дхынҳәоит. Ари ахҭыс ашьҭахь Ӡаԥшьаа [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беии]] еӷацәахоит<ref name=":1" />. Дыда-ҳаным данԥыз еилкаам, аха аԥыхьатәи лхаҵа иаԥхьа дыԥсит<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1808 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ӡаԥшьаа]] | Дыда-ҳаным ма Мариам Ӡаԥшь-иԥҳа – аҳ Қьалышь-беи раԥхьатәи иԥҳәыс.
Абиографиа
Дыда-ҳаным, иара убасгьы аҳкәажә Мариам Ӡаԥшь-иԥҳа диит Ешыра, аҭауад Ӡаԥшь-иԥа иҭаацәараҿы. 1778 шықәсазы ԥҳәысс дигоит Қалышь-беи. Иара убри ашықәсаан Дыда аԥа длыхшеит, Аслан-беи ҳәы хьӡыс ирҭеит. Лара ҩышықәса Қьалышь-беи иԥҳыс заҵә лакәын. Аха 1780 шықәсазы, Қьалышь-беи Мгәыӡырхәаҟа дандәықәла аҽны, диԥыхьашәеит ԥҳәызбак, Есма Леиԥҳа зыхьӡыз. Аҩныҟа данааига ачара руит. Абри ашьҭахь ауп Дыдеи Қьалышьи рыгәқәа анеицәыхьшәашәа, ҳәарада реибагарагьы ргәаҳәақәа рыла иҟаҵамызт. Аамҭа кьаҿк иалагӡаны Дыдеи Қьалышь-беи еилыҵуеит. Лхаҵкы Ешыраҟа дхынҳәоит. Ари ахҭыс ашьҭахь Ӡаԥшьаа Қьалышь-беии еӷацәахоит. Дыда-ҳаным данԥыз еилкаам, аха аԥыхьатәи лхаҵа иаԥхьа дыԥсит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1808 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Ӡаԥшьаа |
43775 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачԥҳа,_Есма-ҳаным | Чачԥҳа, Есма-ҳаным | {{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Есма-ҳаным Чачԥҳа
|даҽа ахьӡ=аҳкәажә Есма
|аира арыцхә=[[1793]]
|аира аҭыԥ=[[Ԥаҭ|Ԥуҭ]]
|аԥсра арыцхә=[[1825]]
|адин=аԥсылманра
|ахаҵа=[[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи Чачба]]
|амаҵура=аҳкәажә
|афото=შარვაშიძეების გერბი..jpg}}
'''Есма-ҳаным Қучуқ-беи иԥҳа Чачԥҳа''' ([[1793]] – [[1825]]) — аԥсҳа [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] иҳәса.
== Абиографиа ==
Диит 1793 шықәсазы [[Ԥаҭ|Ԥуҭ]].<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рашьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал}}</ref> Лаб Ԥуҭтәи акомендант Қучуқ-беи иакәын. Есма-ҳаным лахь ахшыҩзышьҭра ду аадыр-ԥшуан. 1808 шықәсазы лаб [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|аԥсҳа Аслан-беи]] дицхрааит. Абри ахҭыс ашьҭахь 1809 шықәсазы, жәаф шықәса зхыҵуаз Есма ԥҳәысс дигеит [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|аԥсҳа Аслан-беи]] (иара уи аамҭазы ихыҵуан ҩажәи жәеиза шықәса).<ref name=":0" /> Лара анхара далагеит [[Аҟәа абаа|Аҟәа]], лхаҵа иаҳҭынраҿы. Адырҩаҽны ачара ду руит, уи атәа иҳәоуп [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] изку ашәаҿ:
<small>''" Убас иагьыҟалеит Аслан-беи''</small>
<small>''Мас-иԥҳа Есма лыԥшәма иакәхеит''</small>
[[Афаил:Scale 1200.jpg|мини|317x317пкс|Есма-ҳаным лхаҵа — [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|аԥсҳа Аслан-беи Чачба]]]]
<small>''Асасцәа рацәаҩны еизеит''</small>
<small>''Ҿыц еибагаз рзы аҳамҭақәа рацәаны ирзааигеит''</small>
<small>''Шәкыла ауасақәеи аџьмақәеи''</small>
<small>''Аҭқәа ҟәазқәа ашҭа ҭбаа инҭаргылеит''</small>
<small>''Ауарҳалқәеи, ачыҭқәеи, ашқәеи, амаҭәақәеи''</small>
<small>''Урҭ ацәыргақәҵазы ауадаҿы иқәыргылан "''</small><ref>Ари ашәа ианиҵит агерман шәҟәыҩҩы - Фридрих Боденштедҭ.</ref>
Есма ахәыҷы длыхшоу ҳаздыруам, избанзар [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] даҽа ԥҳәыск диман - Дида-ҳаным Гьачԥҳа. Иара убас ҷкәынк диман - Шьырын-беи. Дида ма Есма иԥа иан лакәын, уи еилкка идырым. 1810 ш. ԥхынгәы 10 рзы, аурысцәа Аԥсны иақәлеит. [[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа|Аслан-беи]] дыбналеит, аха Есма дицзоу атәы ҳаздыруам. Ма лара дицны [[Саӡны|Саӡныҟа]] ддәықәлеит, ма [[Аҟәа абаа|Аҟәа]] даанхеит. 1825 шықәсазы аҳкәажә Есма лыԥсҭазаара далҵит.<ref name=":0" />
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:1793 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1825 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Есма-ҳаным Қучуқ-беи иԥҳа Чачԥҳа (1793 – 1825) — аԥсҳа Аслан-беи иҳәса.
Абиографиа
Диит 1793 шықәсазы Ԥуҭ. Лаб Ԥуҭтәи акомендант Қучуқ-беи иакәын. Есма-ҳаным лахь ахшыҩзышьҭра ду аадыр-ԥшуан. 1808 шықәсазы лаб аԥсҳа Аслан-беи дицхрааит. Абри ахҭыс ашьҭахь 1809 шықәсазы, жәаф шықәса зхыҵуаз Есма ԥҳәысс дигеит аԥсҳа Аслан-беи (иара уи аамҭазы ихыҵуан ҩажәи жәеиза шықәса). Лара анхара далагеит Аҟәа, лхаҵа иаҳҭынраҿы. Адырҩаҽны ачара ду руит, уи атәа иҳәоуп Аслан-беи изку ашәаҿ:
" Убас иагьыҟалеит Аслан-беи
Мас-иԥҳа Есма лыԥшәма иакәхеит
мини|317x317пкс|Есма-ҳаным лхаҵа — аԥсҳа Аслан-беи Чачба
Асасцәа рацәаҩны еизеит
Ҿыц еибагаз рзы аҳамҭақәа рацәаны ирзааигеит
Шәкыла ауасақәеи аџьмақәеи
Аҭқәа ҟәазқәа ашҭа ҭбаа инҭаргылеит
Ауарҳалқәеи, ачыҭқәеи, ашқәеи, амаҭәақәеи
Урҭ ацәыргақәҵазы ауадаҿы иқәыргылан "Ари ашәа ианиҵит агерман шәҟәыҩҩы - Фридрих Боденштедҭ.
Есма ахәыҷы длыхшоу ҳаздыруам, избанзар Аслан-беи даҽа ԥҳәыск диман - Дида-ҳаным Гьачԥҳа. Иара убас ҷкәынк диман - Шьырын-беи. Дида ма Есма иԥа иан лакәын, уи еилкка идырым. 1810 ш. ԥхынгәы 10 рзы, аурысцәа Аԥсны иақәлеит. Аслан-беи дыбналеит, аха Есма дицзоу атәы ҳаздыруам. Ма лара дицны Саӡныҟа ддәықәлеит, ма Аҟәа даанхеит. 1825 шықәсазы аҳкәажә Есма лыԥсҭазаара далҵит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1793 шықәсазы ииз
Акатегориа:1825 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
43820 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гьачԥҳа,_Дида-ҳаным | Гьачԥҳа, Дида-ҳаным | {{Акарточка ауаҩы|ахьӡ=Дида-ҳаным Гьачԥҳа|даҽа ахьӡ=Аҳкәажә Дида|афото=PzoU9DxvL7E.jpg|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Гьачрыԥшь (атәылаҿацә) |Гьачрыԥшь]], [[Саӡны]], [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX) |Аԥсуа аҳра]]|аԥсра арыцхә=[[1810]]|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)| Аԥсуа аҳра]]|адин=аԥсылманра|ахаҵа=[[Чачба, Асланбеи Қьалышь Аҳмаҭбеи-иԥа |Аслан-беи Чачба]]|амаҵура=аҳкәажә, аԥсҳа иԥҳәыс}}
'''Дида-ҳаным Гьачԥҳа''' ― аԥсҳа Аслан-беи раԥхьатәи иԥҳәыс, саӡтәи аҭауад Рашыд Гьачба иаҳәшьа<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра}}</ref>.
== Абиографиа ==
Дида-ҳаным Гьачԥҳа диит Саӡны, Гьачрыԥшь (иахь. ақ. Веселое) ақыҭан, аҭауад Гьачба иҭаацәараҿ. Лқәыԥшра иазку адырра маҷуп. 1808 шықәсазы Дида диццоит аԥсҳа Аслан-беи<ref name=":0" />. Аслан-беи аԥа Шьырын-беи диман, иҟалар ауеит Дида ари аҳиԥа иан лакәзар. Дидеи Аслан-беи реибагара даара акраҵанакуан, избан акәзар лашь Саӡны аҟны анырра ду змаз, Гьачрыԥшь ахада - Рашыд Гьачба иакәын. Иара убас лыжәла аублааи асаӡқәеи рҟны аҳаҭыр ду аман. Аслан-беи Дида ԥҳәысс данааига, иаргьы аҳаҭыр ду иоуит.
Аслани Дидеи рҭаацәара рацәак изнымхеит. Еиуеиԥшым амзызқәа ирыхҟьаны, 1810 шықәсазы аҳкәажә Дида-ҳаным Гьачба лҽылшьоит<ref name=":0" />. Избан, мзызс иамазеи абри лхымҩаԥгашьа? Уи зегь маӡаны иаанхоит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1810 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Гьачаа]] | Дида-ҳаным Гьачԥҳа ― аԥсҳа Аслан-беи раԥхьатәи иԥҳәыс, саӡтәи аҭауад Рашыд Гьачба иаҳәшьа.
Абиографиа
Дида-ҳаным Гьачԥҳа диит Саӡны, Гьачрыԥшь (иахь. ақ. Веселое) ақыҭан, аҭауад Гьачба иҭаацәараҿ. Лқәыԥшра иазку адырра маҷуп. 1808 шықәсазы Дида диццоит аԥсҳа Аслан-беи. Аслан-беи аԥа Шьырын-беи диман, иҟалар ауеит Дида ари аҳиԥа иан лакәзар. Дидеи Аслан-беи реибагара даара акраҵанакуан, избан акәзар лашь Саӡны аҟны анырра ду змаз, Гьачрыԥшь ахада - Рашыд Гьачба иакәын. Иара убас лыжәла аублааи асаӡқәеи рҟны аҳаҭыр ду аман. Аслан-беи Дида ԥҳәысс данааига, иаргьы аҳаҭыр ду иоуит.
Аслани Дидеи рҭаацәара рацәак изнымхеит. Еиуеиԥшым амзызқәа ирыхҟьаны, 1810 шықәсазы аҳкәажә Дида-ҳаным Гьачба лҽылшьоит. Избан, мзызс иамазеи абри лхымҩаԥгашьа? Уи зегь маӡаны иаанхоит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1810 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Гьачаа |
43832 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гәбаадәы_аибашьра | Гәбаадәы аибашьра | '''Гәбаадәы аибашьра''' ({{Lang-ady|Ӏаткъуадж зауэ|translit='atqwadj zawə}}; {{Lang-ru|Кра́снополя́нская битва}}) 1864 ашықәсазы [[Аублаа|Ачерқьесцәа]] рыԥсыбаҩқәеи [[Урыстәыла]] империатә мчқәеи рыбжьара Урыстәыла-Черқьестәи аибашьра.<ref>Semen Esadze. ''Çerkesya'nın Ruslar Tarafından İşgali''. Ankara, 1995, sf. 123-132.</ref><ref name=":0">{{Cite web|last=|first=|last2=|last3=|first3=|last4=|first4=|last5=|first5=|last6=|first6=|last7=|last8=|first8=|last9=|first9=|date=|title=Çerkes Soykırımı nedir? 21 Mayıs 1864 Çerkes Sürgünü tarihçesi|url=https://www.milliyet.com.tr/gundem/cerkes-soykirimi-nedir-21-mayis-1864-cerkes-surgunu-tarihcesi-2877696|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190720134855/http://www.milliyet.com.tr:80/gundem/cerkes-soykirimi-nedir-21-mayis-1864-cerkes-surgunu-tarihcesi-2877696 |archive-date=2019-07-20 |access-date=2021-01-13|website=Milliyet|language=tr}}</ref><ref>Jineps,2006,ek-1,s.2</ref><ref>T.V.Polovinkina, ''Çerkesya Gönül Yaram''. Ankara, 2007, sf. 258</ref><ref name=":1">Неизвестные войны России. Взятие Кбааде и завершение Кавказской войны в 1864 г.</ref><ref>Nıbe Anzor, 'Çerkes Meclisi 150 Yaşında', (In Turkish)</ref><ref name=":2">Ufuk Tavkul, "Kazaklar", ''Birleşik Kafkasya dergisi'', Ankara, 2007, Sayı 6-7, sf. 33</ref><ref>{{Cite web|title=Çerkesler olimpiyat meşalesini söndürdü|url=https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/cerkesler-olimpiyat-mesalesini-sondurdu-36215|access-date=2021-01-13|website=www.cumhuriyet.com.tr|language=tr}}</ref> Уи аибашьра аҵыхәтәантәи аибашьра ҳәа ирыдыркылоит, избан акәзар уи ашьҭахь иԥсаҟьоу ақәгыларақәа рыда даҽа акыр зҵазкуа аибашьрақәа ҟамлаӡеит.<ref>Semen Esadze. ''Çerkesya'nın Ruslar Tarafından İşgali''. Ankara, 1995, sf. 123-132.</ref><ref>Jineps,2006,ek-1,s.2</ref><ref>T.V.Polovinkina, ''Çerkesya Gönül Yaram''. Ankara, 2007, sf. 258</ref><ref name=":2" /><ref name=":3">Weismann, ''Ein Blick auf die Circassianer''</ref>
== Аҭоурых ==
[[Афаил:Рубо._Конец_Кавказской_войны.jpg|слева|мини]]
Аибашьра мҩаԥысит 1864 шықәсазы [[Гәбаадәы]] ақалақь аҿы 20 нызқьҩык рыла иҟаз ачерқьес ар, аҭыԥантәи ақыҭауааи амилициеи, абшьҭратә ҽыуаҩцәеи рыла ишьақәгылаз, 250 нызқьҩык рыла иҟаз аурыс ар, аказакцәеи аурыс ҽыуаҩцәеи, ашьапылампылтә еибашьцәеи. Аурыс мчқәа ԥшь-ганк рыла идәықәлеит. Ачерқьес мчқәа ацәаҳәа ԥырҵәарц рҽазыршәеит, аха аӡәырҩы аурыс артиллериеи ашьапылампылтә еибашьцәеи рыла еибашьит, урҭ афронт ахь инеиаанӡа. Иаанхаз аибашьцәа рацәак мырҵыкәа иҵахеит. Урыстәылатәи арра аԥсыбаҩқәа рҿы аиааира азгәаҭара иалагеит, насгьы арра-динтә парад мҩаԥган, избан акәзар 100-ҩык ачерқьес еибашьцәа зегьы рҿаԥхьа ршьра мҩаԥысит.<ref>''Kafkasya Bülteni, 19 Mayıs 1864''</ref> Урыстәылатәи арра анаҩсгьы ачерқьесцәа рықыҭақәа ирықәлеит, ирбылуан, амхурсҭақәа рықәхра, аҵлақәа рыԥҟара, ауаа Амшын Еиқәа аԥшаҳәахьы иргоз.<ref name=":3" />
==Азгәаҭақәа==
[[Акатегориа:CS1 maint: archived copy as title]]
[[Акатегориа:Аибашьрақәа]] | Гәбаадәы аибашьра (; ) 1864 ашықәсазы Ачерқьесцәа рыԥсыбаҩқәеи Урыстәыла империатә мчқәеи рыбжьара Урыстәыла-Черқьестәи аибашьра.Semen Esadze. Çerkesya'nın Ruslar Tarafından İşgali. Ankara, 1995, sf. 123-132.Jineps,2006,ek-1,s.2T.V.Polovinkina, Çerkesya Gönül Yaram. Ankara, 2007, sf. 258Неизвестные войны России. Взятие Кбааде и завершение Кавказской войны в 1864 г.Nıbe Anzor, 'Çerkes Meclisi 150 Yaşında', (In Turkish)Ufuk Tavkul, "Kazaklar", Birleşik Kafkasya dergisi, Ankara, 2007, Sayı 6-7, sf. 33 Уи аибашьра аҵыхәтәантәи аибашьра ҳәа ирыдыркылоит, избан акәзар уи ашьҭахь иԥсаҟьоу ақәгыларақәа рыда даҽа акыр зҵазкуа аибашьрақәа ҟамлаӡеит.Semen Esadze. Çerkesya'nın Ruslar Tarafından İşgali. Ankara, 1995, sf. 123-132.Jineps,2006,ek-1,s.2T.V.Polovinkina, Çerkesya Gönül Yaram. Ankara, 2007, sf. 258Weismann, Ein Blick auf die Circassianer
Аҭоурых
слева|мини
Аибашьра мҩаԥысит 1864 шықәсазы Гәбаадәы ақалақь аҿы 20 нызқьҩык рыла иҟаз ачерқьес ар, аҭыԥантәи ақыҭауааи амилициеи, абшьҭратә ҽыуаҩцәеи рыла ишьақәгылаз, 250 нызқьҩык рыла иҟаз аурыс ар, аказакцәеи аурыс ҽыуаҩцәеи, ашьапылампылтә еибашьцәеи. Аурыс мчқәа ԥшь-ганк рыла идәықәлеит. Ачерқьес мчқәа ацәаҳәа ԥырҵәарц рҽазыршәеит, аха аӡәырҩы аурыс артиллериеи ашьапылампылтә еибашьцәеи рыла еибашьит, урҭ афронт ахь инеиаанӡа. Иаанхаз аибашьцәа рацәак мырҵыкәа иҵахеит. Урыстәылатәи арра аԥсыбаҩқәа рҿы аиааира азгәаҭара иалагеит, насгьы арра-динтә парад мҩаԥган, избан акәзар 100-ҩык ачерқьес еибашьцәа зегьы рҿаԥхьа ршьра мҩаԥысит.Kafkasya Bülteni, 19 Mayıs 1864 Урыстәылатәи арра анаҩсгьы ачерқьесцәа рықыҭақәа ирықәлеит, ирбылуан, амхурсҭақәа рықәхра, аҵлақәа рыԥҟара, ауаа Амшын Еиқәа аԥшаҳәахьы иргоз.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:CS1 maint: archived copy as title
Акатегориа:Аибашьрақәа |
43927 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Очкочи | Очкочи | Очокочи ([[ақырҭуа бызшәа|ақырҭ.]] ოჩოკოჩი) - ақырҭуа мифологиаҿы, ауаҩыџьма, ашәарыцаҩцәеи аизгаҩцәеи еснагь еиҿагылоу.
Ажәытә жәабжьқәа инақәыршәаны, Очокочи ԥстәы дуун, ахцәы ҟаԥшь (ажьақь еиԥш) зхаз, насгьы ацқәа ҵарқәа змаз акәын. Очокочи дызлалукаауаз игәы ҟынтәи иҭыҵуаз аҳәызба еиԥшыз аҟәаҟәа ахьамаз акәын, уи ихы иархәаны иаӷацәа ҩбаны иԥиҟон. Очокочи ииҳәо иҿамшәо даанхеит, аха ибжьы ҭганы игоз абжьы ауаа еиҭаҳәашьа змам ашәара рыҵанакуан
[[Акатегориа:Ақырҭуа мифологиа]] | Очокочи (ақырҭ. ოჩოკოჩი) - ақырҭуа мифологиаҿы, ауаҩыџьма, ашәарыцаҩцәеи аизгаҩцәеи еснагь еиҿагылоу.
Ажәытә жәабжьқәа инақәыршәаны, Очокочи ԥстәы дуун, ахцәы ҟаԥшь (ажьақь еиԥш) зхаз, насгьы ацқәа ҵарқәа змаз акәын. Очокочи дызлалукаауаз игәы ҟынтәи иҭыҵуаз аҳәызба еиԥшыз аҟәаҟәа ахьамаз акәын, уи ихы иархәаны иаӷацәа ҩбаны иԥиҟон. Очокочи ииҳәо иҿамшәо даанхеит, аха ибжьы ҭганы игоз абжьы ауаа еиҭаҳәашьа змам ашәара рыҵанакуан
Акатегориа:Ақырҭуа мифологиа |
43929 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адау | Адау | '''Адау''' — аԥсуа мифологиаҿы дауаҩ дууп. Еиуеиԥшым Адауцәы рхқәа рхыԥхьаӡара еиуеиԥшым, мифқәак рыла, блакы имоуп.
Адау ацәырҵра еиуеиԥшым аԥсабаратә феноменқәаиацуп: аԥшацәгьа, адыд-мацәыс, уҳәа уб.иҵ. Адау амцабз мамзапгьы аӡы ахыҵхырҭа дахьчаҩуп. Ауаа иршәоит.
Аԥсуа мифқәа излаҳәо ала, Адауцәа аҵануаа аныӡ ашьҭахь цәырҵит. [[Нарҭаа репос]] афырхаҵа Сасрыҟәа уи дицны аибашьра далалоит, аиааирагьы игоит, убри аҟнытә адау мчыла ахәылбыҽха иқьышә аҟынӡа ашьха ӡиас дҭалоит, уи уахынла иҵаауеит. Адау анҵаа ашьҭахь, [[Сасрыҟәа]] адау иҟамала ихы ԥиҵәеит, ахәра аццышә ԥха ақәиҭәеит, аҿыц имҿиарц.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://web.archive.org/web/20130723152259/http://myfhology.info/monsters/adau.html Список существ – Адау] {{ru icon}}
* [http://skazka.mifolog.ru/books/item/f00/s00/z0000000/st022.shtml skazka.mifolog.ru // Спасая братьев, Сасрыква побеждает великанов] {{ru icon}}
[[Акатегориа:Аԥсны акультура]] | Адау — аԥсуа мифологиаҿы дауаҩ дууп. Еиуеиԥшым Адауцәы рхқәа рхыԥхьаӡара еиуеиԥшым, мифқәак рыла, блакы имоуп.
Адау ацәырҵра еиуеиԥшым аԥсабаратә феноменқәаиацуп: аԥшацәгьа, адыд-мацәыс, уҳәа уб.иҵ. Адау амцабз мамзапгьы аӡы ахыҵхырҭа дахьчаҩуп. Ауаа иршәоит.
Аԥсуа мифқәа излаҳәо ала, Адауцәа аҵануаа аныӡ ашьҭахь цәырҵит. Нарҭаа репос афырхаҵа Сасрыҟәа уи дицны аибашьра далалоит, аиааирагьы игоит, убри аҟнытә адау мчыла ахәылбыҽха иқьышә аҟынӡа ашьха ӡиас дҭалоит, уи уахынла иҵаауеит. Адау анҵаа ашьҭахь, Сасрыҟәа адау иҟамала ихы ԥиҵәеит, ахәра аццышә ԥха ақәиҭәеит, аҿыц имҿиарц.
Азхьарԥшқәа
Список существ – Адау
skazka.mifolog.ru // Спасая братьев, Сасрыква побеждает великанов
Акатегориа:Аԥсны акультура |
43912 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адианԥҳа,_Нино_Гьаргь-иԥҳа | Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Аҳәынҭқарԥҳәыс Нино
|даҽа ахьӡ=Нина Адианԥҳа<br />Нино Гьаргь-иԥҳа Багратионԥҳа
|афото=Nino_Dadiani,_Princess_of_Samegrelo.jpg
|амаҵура=Аҳәынқарԥҳәыс, Гыртәыла арегент
|инаркны=[[1804]]
|рҟынӡа=[[1820]]
|абираҟ=Flag of The Principality of Mingrelia (Portolan 1560).svg
|агерб=Coat of arms of the Principality of Mingrelia.svg
|аԥхьа иҟаз=[[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа |Гьаргәал Адиан]]
|аҭынха=Леуан V Адиан
|аира арыцхә={{date|15|04|1772}}
|аира аҭыԥ=[[Қарҭ]], [[Карҭли-Қахеҭтәи аҳра]]
|аԥсра арыцхә={{date|31|05|1847}}
|аԥсра аҭыԥ=[[Санкт-Петербург]], [[Урыстәылатәи аимпериа]]
|аԥсыжра аҭыԥ=Алықьсандр-Неватәи аберҭыԥхада
|ани аби=Гьаргь VII Багратион<br />Қьаҭауан Андроникашвили
|ахаҵа=[[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа |Гьаргәал Адиан]]
|ауацәа=|ахәыҷқәа=Аԥҳацәа: Қьаҭауан, Мариа, Елена, Екатерина.
Аԥацәа: Леуан V, Гьыргәал.|аусура=афроилианԥҳәыс, статс-ҭыԥҳа.}}
'''Аҳкәажә Нино Гьаргь-иԥҳа Адианԥҳа,''' зыӡӷабжәлоу '''Багратионԥҳа''' ({{lang-ru|Нино Георгиевна Дадиани}}, {{lang-ka|ნინო ბაგრატიონ-დადიანი}}; {{date|15|04|1772}} [[Қарҭ]] – {{date|31|05|1847}} [[Санкт-Петербург]]<ref>ЦГИА СПб. ф.19. оп.124. д.701. с. 510. Метрические книги Пантелеимоновской церкви.</ref>) — астатс-ҭыԥҳауп, аҽыуаҩ ԥҳәысуп, Гыртәыла [[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа|аҳ Гьаргәал Адиан]] иԥҳәыс, аҵыхәтәантәи Қырҭтәыла аҳ Гьаргь XII-тәи иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажә Қьаҭауан Папуа-иԥҳа Андроникашвили рыԥҳа.
== Абиографиа ==
Нино (аурыс традициала ''Нина'') диит мшаԥымза 15, 1772 шықәсазы Қарҭ, Қарҭли-Қахеҭтәи аҳраҟны. Жәаф шықәса данырҭагылаз Агыртәыла анапхгаҩы [[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа|Гьаргәал (агыруа традициала ''Григол'') Адиан]] ԥҳәысс дигеит.
1803 шықәсазы ԥхынҷкәынымза 1 аҽны, лхаҵа аурыс аимператор аҭоуба аниҭа ашьҭахь, аҳкәажә Адианԥҳа Иреиҳаӡоу аҳамҭа лоуит – алымчцәеи аҟаԥшьыхәаҵәатәи акадифа 10-ҟа аршьыни. Аурыс ҳадара иаразнак еилыркааит лара амчхара бзи збо уаҩ шлакәу. Аурыс аинралцәа рысалам шәҟәқәа рҿы лара илыхцәажәоит "аичарчаҩ дуӡӡа" лаҳасабла.
1804 шықәсазы жьҭаарамза 24 рзы иаалырҟьаны дыԥсит аҳ (агыруа традициала ''мҭавари'') [[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа|Гьаргәал Адиан]]. Иҟоуп атеориа, иԥҳәыс ашҳам лҭеиҵеит ҳәа. Лхаҵа данԥсы ашьҭахь, лԥа Леуан ихәыҷраан, лара лакәын атәыла напхгара азҭоз, Леуан ианизҳа, Санкт-Петербургҟа илыԥхьеит, уа лыԥсҭазаара иаанхаз ашықәсқәа лхылгеит, Иреиҳаӡоу аӡбарҭа.
1806 шықәсазы маи 12 рзы Нино Гьаргь-иԥҳа Аԥшьа Екатерина лыхьӡ зху Аџьар Ду аорден ланашьан.<ref>Исторический обзор Ордена Св. Великомученицы Екатерины или ордена Освобождения // Придворный календарь на 1824 год.- ад. 12.</ref>
Лара лоуп, лыцәгьаршрақәа ирыбзоураны, аӡәырҩы ашьхаруааи Урыстәыла аҳәынҭқар аиҳабыра рхаҭарнакцәеи рыбжьара арратә еидысларақәа ахара здуны иҟалаз. Лара иҟалҵоз апровокациақәа ирыхҟьаны, аиҿагылараҿы иҭахеит зықьҩыла аԥсуа шьхарыуаа, Урыстәылатәи аимпериа аурыс еибашьцәа. Лаҵарамза 2, 1808 лара иҟалҵаз аичырчарақәа ирыхҟьаны, бџьарлатәи ажәылара иахҟьаны, Аҟәатәи абааҿы дҭахеит Аԥсны аҳ Қьалышь-беи Чачба. Еиуеиԥшым аганқәа рыла лара лыцәгьаршратә усқәа Кавказтәи аибашьра зегьы (1817-1864) иҽеимкәа ианыруан, уи иахҟьаны жәаа-нызқьҩыла ашьхаруааи аурысцәеи ҭахеит.
Лаҵарамза 31 1847 шықәсазы аҳкәажә Нино Санкт-Петербургаҿ дыԥсоит, анышә дамадоуп Аԥшьа Ауахәамаҿы. Иуана Ахьҿа ихьӡ зху Алықьсанр-Неватә абеирҭыԥхада аҩныҵҟа.
== Аҭаҳцәа ==
Нино Гьаргь-иԥҳа Багратионԥҳа ԥҳәысс дигеит Гьыргәал. Аҭаҳцәараҿ иит:
* Адианԥҳа Қьаҭауан (1792 - 1840 нӡа), аҳкәажә, раԥхьатәи лхаҵа [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы, аҭауад Манча Салуман-иԥа Чачба (? - 1813), аҩбатәны (1823 инаркны) - аԥсуа аҳиԥа Росҭом-беи Қьалышь-беи-иԥа Чачба;
* Леуан V (1793-1846), Гыртәыла аҳ (1804-1846);
* Адианԥҳа Мариа (1794-?), аҳкәажә, раԥхьатәи лыҭаацәараҿы аҭауад Гьаргь Дауҭ-иԥа Арсҭаа (Гәриатәи), аҩбатәны ԥҳәысс дигеит аҭауад Росҭом Бери-иԥа Геловани;
* Адианԥҳа Елена (1795—?), аҳкәажә, раԥхьатәи лхаҵа Дауҭ Гьаргь-иԥа Гурели, аҩбатәи лхаҵа Гьаргь Леуан-иԥа Микелаӡе;
* Адианԥҳа Екатерина (1797—?), аҳкәажә, ԥҳәысс диман аҭауад Беглар Заал-иԥа Џьамбакуриан-Орбелиани;
* Адиан Гьыргәал (Гьаргь) (1798 - 1851 ашьҭахь), аҳиԥа, аинрал-маиор. Уи ԥҳәысс диман аграфԥҳәыс Елизавета Павл-иԥҳа фон дер Пален, ахшара имаӡамызт.
== Ахархәара змоу алитература ==
* [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%A0%D0%91%D0%A1/%D0%92%D0%A2/%D0%94%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D0%BD,_%D0%9D%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%93%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0 Дадиан, Нина Георгиевна // Русский биографический словарь] : в 25 томах. — Санкт-Петербург—Москва, 1896—1918. {{ru icon}}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1772 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Мшаԥымза 15 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1847 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Лаҵарамза 31 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Адианаа]] | Аҳкәажә Нино Гьаргь-иԥҳа Адианԥҳа, зыӡӷабжәлоу Багратионԥҳа (, ; Қарҭ – Санкт-ПетербургЦГИА СПб. ф.19. оп.124. д.701. с. 510. Метрические книги Пантелеимоновской церкви.) — астатс-ҭыԥҳауп, аҽыуаҩ ԥҳәысуп, Гыртәыла аҳ Гьаргәал Адиан иԥҳәыс, аҵыхәтәантәи Қырҭтәыла аҳ Гьаргь XII-тәи иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажә Қьаҭауан Папуа-иԥҳа Андроникашвили рыԥҳа.
Абиографиа
Нино (аурыс традициала Нина) диит мшаԥымза 15, 1772 шықәсазы Қарҭ, Қарҭли-Қахеҭтәи аҳраҟны. Жәаф шықәса данырҭагылаз Агыртәыла анапхгаҩы Гьаргәал (агыруа традициала Григол) Адиан ԥҳәысс дигеит.
1803 шықәсазы ԥхынҷкәынымза 1 аҽны, лхаҵа аурыс аимператор аҭоуба аниҭа ашьҭахь, аҳкәажә Адианԥҳа Иреиҳаӡоу аҳамҭа лоуит – алымчцәеи аҟаԥшьыхәаҵәатәи акадифа 10-ҟа аршьыни. Аурыс ҳадара иаразнак еилыркааит лара амчхара бзи збо уаҩ шлакәу. Аурыс аинралцәа рысалам шәҟәқәа рҿы лара илыхцәажәоит "аичарчаҩ дуӡӡа" лаҳасабла.
1804 шықәсазы жьҭаарамза 24 рзы иаалырҟьаны дыԥсит аҳ (агыруа традициала мҭавари) Гьаргәал Адиан. Иҟоуп атеориа, иԥҳәыс ашҳам лҭеиҵеит ҳәа. Лхаҵа данԥсы ашьҭахь, лԥа Леуан ихәыҷраан, лара лакәын атәыла напхгара азҭоз, Леуан ианизҳа, Санкт-Петербургҟа илыԥхьеит, уа лыԥсҭазаара иаанхаз ашықәсқәа лхылгеит, Иреиҳаӡоу аӡбарҭа.
1806 шықәсазы маи 12 рзы Нино Гьаргь-иԥҳа Аԥшьа Екатерина лыхьӡ зху Аџьар Ду аорден ланашьан.Исторический обзор Ордена Св. Великомученицы Екатерины или ордена Освобождения // Придворный календарь на 1824 год.- ад. 12.
Лара лоуп, лыцәгьаршрақәа ирыбзоураны, аӡәырҩы ашьхаруааи Урыстәыла аҳәынҭқар аиҳабыра рхаҭарнакцәеи рыбжьара арратә еидысларақәа ахара здуны иҟалаз. Лара иҟалҵоз апровокациақәа ирыхҟьаны, аиҿагылараҿы иҭахеит зықьҩыла аԥсуа шьхарыуаа, Урыстәылатәи аимпериа аурыс еибашьцәа. Лаҵарамза 2, 1808 лара иҟалҵаз аичырчарақәа ирыхҟьаны, бџьарлатәи ажәылара иахҟьаны, Аҟәатәи абааҿы дҭахеит Аԥсны аҳ Қьалышь-беи Чачба. Еиуеиԥшым аганқәа рыла лара лыцәгьаршратә усқәа Кавказтәи аибашьра зегьы (1817-1864) иҽеимкәа ианыруан, уи иахҟьаны жәаа-нызқьҩыла ашьхаруааи аурысцәеи ҭахеит.
Лаҵарамза 31 1847 шықәсазы аҳкәажә Нино Санкт-Петербургаҿ дыԥсоит, анышә дамадоуп Аԥшьа Ауахәамаҿы. Иуана Ахьҿа ихьӡ зху Алықьсанр-Неватә абеирҭыԥхада аҩныҵҟа.
Аҭаҳцәа
Нино Гьаргь-иԥҳа Багратионԥҳа ԥҳәысс дигеит Гьыргәал. Аҭаҳцәараҿ иит:
Адианԥҳа Қьаҭауан (1792 - 1840 нӡа), аҳкәажә, раԥхьатәи лхаҵа Мырзаҟан анапхгаҩы, аҭауад Манча Салуман-иԥа Чачба (? - 1813), аҩбатәны (1823 инаркны) - аԥсуа аҳиԥа Росҭом-беи Қьалышь-беи-иԥа Чачба;
Леуан V (1793-1846), Гыртәыла аҳ (1804-1846);
Адианԥҳа Мариа (1794-?), аҳкәажә, раԥхьатәи лыҭаацәараҿы аҭауад Гьаргь Дауҭ-иԥа Арсҭаа (Гәриатәи), аҩбатәны ԥҳәысс дигеит аҭауад Росҭом Бери-иԥа Геловани;
Адианԥҳа Елена (1795—?), аҳкәажә, раԥхьатәи лхаҵа Дауҭ Гьаргь-иԥа Гурели, аҩбатәи лхаҵа Гьаргь Леуан-иԥа Микелаӡе;
Адианԥҳа Екатерина (1797—?), аҳкәажә, ԥҳәысс диман аҭауад Беглар Заал-иԥа Џьамбакуриан-Орбелиани;
Адиан Гьыргәал (Гьаргь) (1798 - 1851 ашьҭахь), аҳиԥа, аинрал-маиор. Уи ԥҳәысс диман аграфԥҳәыс Елизавета Павл-иԥҳа фон дер Пален, ахшара имаӡамызт.
Ахархәара змоу алитература
Дадиан, Нина Георгиевна // Русский биографический словарь : в 25 томах. — Санкт-Петербург—Москва, 1896—1918.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1772 шықәсазы ииз
Акатегориа:Мшаԥымза 15 рзы ииз
Акатегориа:1847 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Лаҵарамза 31 рзы иԥсыз
Акатегориа:Адианаа |
43926 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Андроникашвилиԥҳа,_Қьаҭауан_Папуна-иԥҳа | Андроникашвилиԥҳа, Қьаҭауан Папуна-иԥҳа | {{Акарточка ауаҩы|ахьӡ=Аҳкәажә Қьаҭауан Андроникашвили|аира арыцхә=[[1754]]|аԥсра арыцхә={{date|3|06|1782}}|аԥсра аҭыԥ=[[Қарҭ]], [[Қарҭли-Қахеҭтә аҳра]]|аԥсыжра аҭыԥ=Дауҭ-Гареџьтәи абеирҭыԥ|адин=[[ақьырсианра]]|ахаҵа=[[Гьаргь VII (Қахеҭтәи) |Гьаргь VII]]|ахәыҷқәа=}}
'''Қьаҭауан Андроникашвили''' – ақырҭуа аҳкәажә, насгьы Қарҭли-Қахеҭ аҳ Гьаргь XII раԥхьатәи иԥҳәыс лоуп. Лара 1778 шықәсазы лхатә напхгара ақырҭуа ҽыуаҩцәа лезгинтәи ашьхарыуаа рҿаԥхьа аиааира ргеит.
== Абиографиа ==
Аҳкәажә Қьаҭауан диит Андроникашвили иҭаацәараҿы, Мраҭашәара-Қырҭтәылатәи аҳра Қахеҭ аҿы зегь реиҳа анырра змаз аҩнқәа иреиуан, урҭ Византиатәи Комнинцәа рдинастиа иахылҵшьҭроуп. Лаб, аҭауад Папуна Андроникашвили, Кизикитәи ''амоурави'' (Қырҭтәылаҿ ари ахьӡ зырҭоз ачынуаҩ, тәылаҿацәк ахада иакәын). Лан дызусҭоу еилкааӡам. Илыман хҩык аишьцәа: Мелкиседеқ, Иезе, Реуаз.
Аҳкәажә Қьаҭауан 1766 шықәсазы Қырҭтәыла аҳ Елакра II иԥеиҳабы, Қарҭли-Кахеттәи аҳра аҭынхаҩыс иҟаз Гьаргь диццеит. Ари аибагараҿ Андро-никашвилиаа рыжәла, еиҳаракгьы Қьаҭуан лашьа Реуаз, аҳ иаҳҭынраҿы ихатә иинтересқәа рыҿиара ацхрааразы. Андроникашвилиараа дырҿагылеит Елакра II иԥҳәыс Дареџьан Адианԥҳа дызхылаԥшуаз афракциа. 1780 шықәсазы Дареџьан лпартиа иалшеит Андроникашвилиараа рнырра армаҷра, Елакра Реуаз Андроникашвили Кизики амурави имаҵура дамихырц азы агәра ир-ганы. Акыр шықәса рышьҭахь, 1795 ашықәс азы, аҭауад Реуаз, Елакра иахь ацхырааразы инеиуаз кизиктәи аруаа дырԥырхагахеит, иара убри аамҭазы Елакра фырхаҵарала иқалақь хада ихьчон.
24-шықәса зхыҵуаз Қьаҭауан ахьӡ-аԥшеи, аҳаҭыри лоуит 1778 шықәсазы, Гартискартәи аибашьраҿы иналыгӡаз ароль азы, уи акыр ҵуеит ақырҭцәеи алезгьынцәеи рыбжьара иҟаз аиҿагылара аепизод. Қырҭтәылаҟа ицоз амҩан 500-ҩык раҟара лезгьынтәи ашьхаруаа рыкәша-мыкәша иҟоу аҭыԥқәа рцәырҳәра данрықәшәа, Қьаҭауан хаҭала 300-ҩык рыла еибгаз лҽыуаҩцәа аибашьрахь дцеит, аиааирагьы лгеит. Уи атәы анеиликаа, аҳ Елакра Қарҭ аҭаларҭаҿы арратә ҳаҭыр инагӡаны иҭаца диԥылеит. Лара 1782 шықәсазы 28 шықәса анылхыҵуаз Қарҭ дыԥсит, лҵыхәтәантәи ахшараиураан иҟаз ауадаҩрақәа ирыхҟьаны. Дамадоуп Дауҭ-Гареџьтәи абеирҭыԥаҿ. Шықәсык ашьҭахь Гьаргь аҳкәажә Мариам Цицишвилиԥҳа дигеит.
== Ахәыҷқәа ==
Жәаф шықәса рыҩныҵҟа, Қьаҭауан 12 хәыҷқәа лыхшеит:
* Аҳиԥа Дауҭ (1767 шықәса рашәарамза 1 - 1819 шықәса лаҵарамза 25), Қырҭтәыла аҳ-регент (1800-1801).
* Аҳиԥа Иуана (лаҵарамза 16, 1768 - жәабранмза 15, 1819), аҵарауаҩ, ашәҟәыҩҩы.
* Аҳԥҳа Варвара (1769 мамзаргьы 1770–1801), 1784 шықәсазы Симон-Зосим Андроникашвили диццеит, хҩык ахәыҷқәа лыхшеит.
* Аҳиԥа Луарсаб (1771 - 1798 рҟынӡа), иқәыԥшраан дыԥсит.
* Аҳԥҳа Софиа (1771 - цәыббрамза 28, 1840)
* Аҳԥҳа Нино (мшаԥымза 15, 1772 - лаҵарамза 30, 1847), Гьаргәал Адиан иԥҳәыс, Гыртәыла аҳ (''мҭавари''), иԥсра ашьҭахь арегент (1804-1806).
* Аҳԥҳа Салам (1773 шықәсазы - 1777 шықәса ажьырныҳәамза 3)
* Аҳиԥа Баграт (лаҵарамза 8, 1776 - лаҵарамза 8, 1841), ашәҟәыҩҩы, Урыстәылатәи Аимпериа асенатор.
* Аҳкәажә Риԥсиме (1779 - лаҵарамза 27, 1847)
* Аҳиԥа Салуман (1780 - 1798 рҟынӡа), иқәыԥшраан дыԥсит.
* Аҳԥҳа Гаиана (цәыббрамза 27, 1780 – рашәарамза 22, 1820), Қсантәи агерцог, Гьаргь иԥҳәыс.
* Аҳиԥа Ҭемыр (23 мшаԥымза 1782 - 25 жьҭаара 1846), аҭоурыхдырҩы.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:1754 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1782 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Рашәарамза 3 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ақырҭцәа]]
[[Акатегориа:Андроникашвилиаа]] | Қьаҭауан Андроникашвили – ақырҭуа аҳкәажә, насгьы Қарҭли-Қахеҭ аҳ Гьаргь XII раԥхьатәи иԥҳәыс лоуп. Лара 1778 шықәсазы лхатә напхгара ақырҭуа ҽыуаҩцәа лезгинтәи ашьхарыуаа рҿаԥхьа аиааира ргеит.
Абиографиа
Аҳкәажә Қьаҭауан диит Андроникашвили иҭаацәараҿы, Мраҭашәара-Қырҭтәылатәи аҳра Қахеҭ аҿы зегь реиҳа анырра змаз аҩнқәа иреиуан, урҭ Византиатәи Комнинцәа рдинастиа иахылҵшьҭроуп. Лаб, аҭауад Папуна Андроникашвили, Кизикитәи амоурави (Қырҭтәылаҿ ари ахьӡ зырҭоз ачынуаҩ, тәылаҿацәк ахада иакәын). Лан дызусҭоу еилкааӡам. Илыман хҩык аишьцәа: Мелкиседеқ, Иезе, Реуаз.
Аҳкәажә Қьаҭауан 1766 шықәсазы Қырҭтәыла аҳ Елакра II иԥеиҳабы, Қарҭли-Кахеттәи аҳра аҭынхаҩыс иҟаз Гьаргь диццеит. Ари аибагараҿ Андро-никашвилиаа рыжәла, еиҳаракгьы Қьаҭуан лашьа Реуаз, аҳ иаҳҭынраҿы ихатә иинтересқәа рыҿиара ацхрааразы. Андроникашвилиараа дырҿагылеит Елакра II иԥҳәыс Дареџьан Адианԥҳа дызхылаԥшуаз афракциа. 1780 шықәсазы Дареџьан лпартиа иалшеит Андроникашвилиараа рнырра армаҷра, Елакра Реуаз Андроникашвили Кизики амурави имаҵура дамихырц азы агәра ир-ганы. Акыр шықәса рышьҭахь, 1795 ашықәс азы, аҭауад Реуаз, Елакра иахь ацхырааразы инеиуаз кизиктәи аруаа дырԥырхагахеит, иара убри аамҭазы Елакра фырхаҵарала иқалақь хада ихьчон.
24-шықәса зхыҵуаз Қьаҭауан ахьӡ-аԥшеи, аҳаҭыри лоуит 1778 шықәсазы, Гартискартәи аибашьраҿы иналыгӡаз ароль азы, уи акыр ҵуеит ақырҭцәеи алезгьынцәеи рыбжьара иҟаз аиҿагылара аепизод. Қырҭтәылаҟа ицоз амҩан 500-ҩык раҟара лезгьынтәи ашьхаруаа рыкәша-мыкәша иҟоу аҭыԥқәа рцәырҳәра данрықәшәа, Қьаҭауан хаҭала 300-ҩык рыла еибгаз лҽыуаҩцәа аибашьрахь дцеит, аиааирагьы лгеит. Уи атәы анеиликаа, аҳ Елакра Қарҭ аҭаларҭаҿы арратә ҳаҭыр инагӡаны иҭаца диԥылеит. Лара 1782 шықәсазы 28 шықәса анылхыҵуаз Қарҭ дыԥсит, лҵыхәтәантәи ахшараиураан иҟаз ауадаҩрақәа ирыхҟьаны. Дамадоуп Дауҭ-Гареџьтәи абеирҭыԥаҿ. Шықәсык ашьҭахь Гьаргь аҳкәажә Мариам Цицишвилиԥҳа дигеит.
Ахәыҷқәа
Жәаф шықәса рыҩныҵҟа, Қьаҭауан 12 хәыҷқәа лыхшеит:
Аҳиԥа Дауҭ (1767 шықәса рашәарамза 1 - 1819 шықәса лаҵарамза 25), Қырҭтәыла аҳ-регент (1800-1801).
Аҳиԥа Иуана (лаҵарамза 16, 1768 - жәабранмза 15, 1819), аҵарауаҩ, ашәҟәыҩҩы.
Аҳԥҳа Варвара (1769 мамзаргьы 1770–1801), 1784 шықәсазы Симон-Зосим Андроникашвили диццеит, хҩык ахәыҷқәа лыхшеит.
Аҳиԥа Луарсаб (1771 - 1798 рҟынӡа), иқәыԥшраан дыԥсит.
Аҳԥҳа Софиа (1771 - цәыббрамза 28, 1840)
Аҳԥҳа Нино (мшаԥымза 15, 1772 - лаҵарамза 30, 1847), Гьаргәал Адиан иԥҳәыс, Гыртәыла аҳ (мҭавари), иԥсра ашьҭахь арегент (1804-1806).
Аҳԥҳа Салам (1773 шықәсазы - 1777 шықәса ажьырныҳәамза 3)
Аҳиԥа Баграт (лаҵарамза 8, 1776 - лаҵарамза 8, 1841), ашәҟәыҩҩы, Урыстәылатәи Аимпериа асенатор.
Аҳкәажә Риԥсиме (1779 - лаҵарамза 27, 1847)
Аҳиԥа Салуман (1780 - 1798 рҟынӡа), иқәыԥшраан дыԥсит.
Аҳԥҳа Гаиана (цәыббрамза 27, 1780 – рашәарамза 22, 1820), Қсантәи агерцог, Гьаргь иԥҳәыс.
Аҳиԥа Ҭемыр (23 мшаԥымза 1782 - 25 жьҭаара 1846), аҭоурыхдырҩы.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1754 шықәсазы ииз
Акатегориа:1782 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Рашәарамза 3 рзы иԥсыз
Акатегориа:Ақырҭцәа
Акатегориа:Андроникашвилиаа |
43933 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Квириа | Квириа | Квириа ({{lang-ka|კვირია}}) — ақырҭуа мифологиа анцәахәы, Гмерти иԥа, Гатишвили иԥхьагылаҩ. Аиашара анцәахәы, ауааи Гмертии рыбжьара абжьаҟаза. Уи иаҳаҭыр аҟынтә Квирицховлобеи Халарџьоби аныҳәарақәа еиуеиԥшым ахәмаррақәа иацны иҟарҵон, ԥсаҭатәла имҩаԥыргон. Аԥхынра раԥхьатәи аныҳәагьы иара изкын, 8 еиуеиԥшым аныҳәаратә ҵасқәа (ритуалқәа) иаҵанакуан. Ари аныҳәа аан, аԥшьаҭыԥ аҵлақәа рыла идырԥшӡон, ақыҭақәа рыбжьара аицлабрақәа мҩаԥысуан асы иалхыз аҟлан азааигәара, ашәаҳәара иаҿын, анцәахәы амшцәгьақәа рҟынтә иахьеиқәирхаз азы ҭабуп ҳәа иаҳәо ақәгыларақәа мҩаԥысуан. Иара убас аарҩара аныҟаз, мамзаргьы афырҭын ааигәахо ианалагалакгьы иныҳәон. Иара икульт амаскатә театр Берикаоба аҿиара ашьаҭақәа иреиуан. Лактәи амифологиаҿы анцәахәы Квириа ихьӡ еиқәырханы иҟоуп - Квара ҳәа. Иҟалап уи иреиҳау анцәахәқәа иреиуазҭгьы. Квара иазкны ашәиԥхьыӡ уажәгьы идыруп: «Ина иала лавсун Квара ласивуи! ҳәа, Квириеи Квареи ахьӡқәа урарттәи “квера” - "ҵаҟатәи дунеи", "ажәҩан" аҟны апаралельқәа амоуп.
[[Акатегориа:Ақырҭуа мифологиа]] | Квириа () — ақырҭуа мифологиа анцәахәы, Гмерти иԥа, Гатишвили иԥхьагылаҩ. Аиашара анцәахәы, ауааи Гмертии рыбжьара абжьаҟаза. Уи иаҳаҭыр аҟынтә Квирицховлобеи Халарџьоби аныҳәарақәа еиуеиԥшым ахәмаррақәа иацны иҟарҵон, ԥсаҭатәла имҩаԥыргон. Аԥхынра раԥхьатәи аныҳәагьы иара изкын, 8 еиуеиԥшым аныҳәаратә ҵасқәа (ритуалқәа) иаҵанакуан. Ари аныҳәа аан, аԥшьаҭыԥ аҵлақәа рыла идырԥшӡон, ақыҭақәа рыбжьара аицлабрақәа мҩаԥысуан асы иалхыз аҟлан азааигәара, ашәаҳәара иаҿын, анцәахәы амшцәгьақәа рҟынтә иахьеиқәирхаз азы ҭабуп ҳәа иаҳәо ақәгыларақәа мҩаԥысуан. Иара убас аарҩара аныҟаз, мамзаргьы афырҭын ааигәахо ианалагалакгьы иныҳәон. Иара икульт амаскатә театр Берикаоба аҿиара ашьаҭақәа иреиуан. Лактәи амифологиаҿы анцәахәы Квириа ихьӡ еиқәырханы иҟоуп - Квара ҳәа. Иҟалап уи иреиҳау анцәахәқәа иреиуазҭгьы. Квара иазкны ашәиԥхьыӡ уажәгьы идыруп: «Ина иала лавсун Квара ласивуи! ҳәа, Квириеи Квареи ахьӡқәа урарттәи “квера” - "ҵаҟатәи дунеи", "ажәҩан" аҟны апаралельқәа амоуп.
Акатегориа:Ақырҭуа мифологиа |
43939 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Фынг | Фынг | Фынг — [[ауаԥсаа]] рритуалтә аишәа.
Фынг – (ауаԥс. фынг/фингæ) – ауаԥсаа ртрадициатә ԥсҭазаараҿы х-шьапык зҵоу аишәа ауп. Уи амҿы иалхын, лассы-лассы ашьапқәа аарҳәны иҟан, насгьы аҭыҳәҭақәа рыла ирԥшӡар ауан.
Аишәа аетикет аҿы ауаԥстә финг ҳаҭыр зқәу аҭыԥ ааннакылон. Аишәа иахатәаз ауаа ажәа ҟьашьқәа рҳәара, ицқьам аԥстәқәа рыӡбахә аҳәара, мамзаргьы лассы-лассы аныҳәақәеи аныҳәаҿақәеи зцыз акрыфара пату ақәымҵара рылшомызт. | Фынг — ауаԥсаа рритуалтә аишәа.
Фынг – (ауаԥс. фынг/фингæ) – ауаԥсаа ртрадициатә ԥсҭазаараҿы х-шьапык зҵоу аишәа ауп. Уи амҿы иалхын, лассы-лассы ашьапқәа аарҳәны иҟан, насгьы аҭыҳәҭақәа рыла ирԥшӡар ауан.
Аишәа аетикет аҿы ауаԥстә финг ҳаҭыр зқәу аҭыԥ ааннакылон. Аишәа иахатәаз ауаа ажәа ҟьашьқәа рҳәара, ицқьам аԥстәқәа рыӡбахә аҳәара, мамзаргьы лассы-лассы аныҳәақәеи аныҳәаҿақәеи зцыз акрыфара пату ақәымҵара рылшомызт. |
43938 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аџьаӷафа | Аџьаӷафа | '''Аџьаӷафа''' — ([[абаза бызшәа|абаз]].Аджьагӏафа, [[адыга бызшәақәа|адыг]].ажэгъафэ [ажаӷафа]) ауаҩытәыҩсатә ҟазшьа бааԥсқәа зегьы, иара убасгьы аҟазшьа бзиақәа рхаҿсахьа, алегендақәеи, аҵасқәеи, ажәабжьқәеи, ажәаԥҟақәеи, ашәақәеи рыхьчаҩ.
Ажәытәан абаза чара заҵәыкгьы аџьаӷафа даламлакәа инагӡахомызт.
Аџьаӷафа, акәашараан дааины, икәашоз аҷкәын ма аӡӷаб ибӷа дисырц мамзаргьы дигәыҵысырц илшон, уҳәа убас иҵегьы, убас ала ацәымӷра, агәыԥжәара, агәыҳәра, ма ацәыбзара реиԥш иҟоу ауаҩытәыҩсатә ҟазшьа бааԥсқәа зегьы ааирԥшуан. Ауаҩы ҟәыш, мамзаргьы аҳ, насгьы игхақәа ааирԥшырц, идырбарц азы, Аџьаӷафа дызхыччоз дхьымӡӷуп ҳәа дыԥхьаӡан, насгьы уи ауаҩы дицәыхьчарц иҽазишәон.
Аџьаӷафа ҟазшьа бзиақәа рҟынтә, иара ахәшәтәҩы иаҳасабала, мамзаргьы абжьагара ҟәыӷақәа зҭахыз ауаҩы иаҳасабала ихы мҩаԥигон. | Аџьаӷафа — (абаз.Аджьагӏафа, адыг.ажэгъафэ [ажаӷафа]) ауаҩытәыҩсатә ҟазшьа бааԥсқәа зегьы, иара убасгьы аҟазшьа бзиақәа рхаҿсахьа, алегендақәеи, аҵасқәеи, ажәабжьқәеи, ажәаԥҟақәеи, ашәақәеи рыхьчаҩ.
Ажәытәан абаза чара заҵәыкгьы аџьаӷафа даламлакәа инагӡахомызт.
Аџьаӷафа, акәашараан дааины, икәашоз аҷкәын ма аӡӷаб ибӷа дисырц мамзаргьы дигәыҵысырц илшон, уҳәа убас иҵегьы, убас ала ацәымӷра, агәыԥжәара, агәыҳәра, ма ацәыбзара реиԥш иҟоу ауаҩытәыҩсатә ҟазшьа бааԥсқәа зегьы ааирԥшуан. Ауаҩы ҟәыш, мамзаргьы аҳ, насгьы игхақәа ааирԥшырц, идырбарц азы, Аџьаӷафа дызхыччоз дхьымӡӷуп ҳәа дыԥхьаӡан, насгьы уи ауаҩы дицәыхьчарц иҽазишәон.
Аџьаӷафа ҟазшьа бзиақәа рҟынтә, иара ахәшәтәҩы иаҳасабала, мамзаргьы абжьагара ҟәыӷақәа зҭахыз ауаҩы иаҳасабала ихы мҩаԥигон. |
43935 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Шыкаԥшьын | Шыкаԥшьын | '''Шыкаԥшьын''' ([[адыга бызшәақәа|адыг.]] шыкӏэпщын/шыкӏэпшынэ) адыга жәлар рахәыцтә рҳәагауп.
Уи 19-тәи ашәышықәса аҵыхәанӡа еицырдырны иҟан; Еиҳараӡак ашыкаԥшьын ахацәа роуп иарҳәо. 20-тәи ашәышықәсазы уи маҷын, еиҳаракгьы зықәрахь инеихьоу ауаа рыбжьара акәын иахьуԥылоз, аха уажәазы иара арҳәара атрадициа еиҭаҿиоит, насгьы ари аинструмент ԥыҭ-ԥыҭла ахьӡ-аԥша аиура иаҿуп.
[[Акатегориа:Ихырхәо амузыкатә инструментқәа]]
[[Акатегориа:Адыгаа рмузыкатә инструментқәа]]
[[Акатегориа:Ахордофонқәа]]
[[Акатегориа:Адыгеиа акультура]] | Шыкаԥшьын (адыг. шыкӏэпщын/шыкӏэпшынэ) адыга жәлар рахәыцтә рҳәагауп.
Уи 19-тәи ашәышықәса аҵыхәанӡа еицырдырны иҟан; Еиҳараӡак ашыкаԥшьын ахацәа роуп иарҳәо. 20-тәи ашәышықәсазы уи маҷын, еиҳаракгьы зықәрахь инеихьоу ауаа рыбжьара акәын иахьуԥылоз, аха уажәазы иара арҳәара атрадициа еиҭаҿиоит, насгьы ари аинструмент ԥыҭ-ԥыҭла ахьӡ-аԥша аиура иаҿуп.
Акатегориа:Ихырхәо амузыкатә инструментқәа
Акатегориа:Адыгаа рмузыкатә инструментқәа
Акатегориа:Ахордофонқәа
Акатегориа:Адыгеиа акультура |
43941 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Агәырҩа_хашҭратә_хаҳә | Агәырҩа хашҭратә хаҳә | '''Агәырҩа ахашҭратә хаҳә''' (ауаԥс.Фыдрохганен цех дур) — ауаԥсаа репос аҟны [[Нарҭаа репос|Нарҭтәи]] Нихас аҟны иҟоу ахаҳә цәыш.
Ари ахаҳә иқәиаз лассы-ласс игәырҩа ихашҭуан. Зыҷкәын дызшьыз Урызмаг абри ахаҳә дықәиан. | Агәырҩа ахашҭратә хаҳә (ауаԥс.Фыдрохганен цех дур) — ауаԥсаа репос аҟны Нарҭтәи Нихас аҟны иҟоу ахаҳә цәыш.
Ари ахаҳә иқәиаз лассы-ласс игәырҩа ихашҭуан. Зыҷкәын дызшьыз Урызмаг абри ахаҳә дықәиан. |
43940 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адыга_хабзе | Адыга хабзе | '''Адыга хабзе''' мамзаргьы '''Адыгаӷе''' ([[адыга бызшәақәа|адыг.]] Адыгэ хабзэ; Адыгэгъэ) — адыгаа ретикатә-философиатә доктриноуп, иҩым аԥҟарақәеи азакәанқәеи реизак ауп. Уахь иаҵанакуеит ауаҩы иҟазшьа шьақәзыргыло аҵастә зингьы, иааизакны ауаажәларра анормақәагьы.
Адыга хабзе ихадоу аҟазшьа ԥҟарақәа рахь ирыҵанакуеит:
Ауаҩра (цIыхугъэ);
Агәаҟәышра (акъыл);
Ахаҵара (лIыгъэ); | Адыга хабзе мамзаргьы Адыгаӷе (адыг. Адыгэ хабзэ; Адыгэгъэ) — адыгаа ретикатә-философиатә доктриноуп, иҩым аԥҟарақәеи азакәанқәеи реизак ауп. Уахь иаҵанакуеит ауаҩы иҟазшьа шьақәзыргыло аҵастә зингьы, иааизакны ауаажәларра анормақәагьы.
Адыга хабзе ихадоу аҟазшьа ԥҟарақәа рахь ирыҵанакуеит:
Ауаҩра (цIыхугъэ);
Агәаҟәышра (акъыл);
Ахаҵара (лIыгъэ); |
43937 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҳ_Пту | Аҳ Пту | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Аҳ Пту
|атәылауаҩра=[[Ашәуа Аҳра]]
|даҽа ахьӡ=Пту Лау
|амилаҭра=ашәуа
|аира аҭыԥ=Лахьиа ақыҭа, Гәдоуаа рцуҭа, Ла аҳратәра, Ашәуа цивилизациа
|аԥсра аҭыԥ=[[Библос]], Финикиа
|адин=Ашәуаа рынцәахаҵара
}}
'''Пту''' — ахьӡ аԥша ду зауз [[Ла аҳратәра]], агипотезатә [[Ашәуа Аҳра|Ашәуа цивилизациаҟны]] аҳәынҭқар.
[[Акатегориа:Алегендартә монархцәа]] | Пту — ахьӡ аԥша ду зауз Ла аҳратәра, агипотезатә Ашәуа цивилизациаҟны аҳәынҭқар.
Акатегориа:Алегендартә монархцәа |
43934 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адиан,_Гьыргәал_Кац-иԥа | Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Гьыргәал I Адиан|даҽа ахьӡ=გრიგოლ დადიანი|амаҵура=[[Гыртәыла аҳра |Гыртәыла аҳ]]|рҟынӡа={{date|24|10|1804}}|инаркны=[[1788]]|абираҟ=Flag of The Principality of Mingrelia (Portolan 1560).svg|аԥхьа иҟаз=[[Адиан, Кац II |Кац II Адиан]]|аҭынха=[[Адиан, Леуан V |Леуан V Адиан]]|аира арыцхә= [[1770]]|аира аҭыԥ=[[Гыртәыла аҳра]]|аԥсра аҭыԥ=[[Жәыргьыҭ]], [[Гыртәыла аҳра]]|аԥсыжра аҭыԥ=[[Мартвилтәи аберҭыԥ |Марҭвилтәи аныхабааш]]|ажәла=[[Адиан]]|ани аби=[[Адиан, Кац II |Кац II Адиан]] аҳкәажә Анна Ҵулукиӡе|аԥҳәыс=[[Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа |Нино Багратионԥҳа]]|ахәыҷқәа=Аԥацәа: Леуан V , Гьаргь.
Аԥҳацәа: Мариа, Екатерина, Елена, Қьаҭауан.|аԥсра арыцхә={{date|24|10|1804}}}}
'''Гьыргәал (Григол) Кац-иԥа Адиан –''' [[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]] аҳ (''мҭавари'') (1788 инаркны, аԥырҟәҟәаарақәа рыла).
Гыртәыла аҳра зуаз аҳ Кац II Адиани иара иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажә Анна Пааҭ-иԥҳа Ҵулукиӡеи рыҷкәын.
== Аҳра аура ==
1803 ашықәс азы Гьыргәалеи, Лечхәымтәи апровинциа ампыҵахалара згәы иҭаз, Имереҭтәи аҳ Салумани иареи аимак рыбжьалеит. Имереҭтәи аҳи, [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аԥсуа аҳи]] ихы иақәиҭны ииԥырҵырц алшара имбаӡакәа, Гьыргәал ацхыраара даҳәеит [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылатәи аҳәынҭқарра]] ԥыхьатәи Қырҭтәылатәи аҳра (Қарҭли-Кахети) аҿы губернаторс иҟаҵаз аинрал Цицианов иахь, насгьы ацхыраара диҳәеит Гыртәыла Урыстәыла иадларц азы. 1803 шықә-са ԥхынҷкәынымза 4 аҽны Урыстәыла дизиашаны дшыҟоу азы аҭоуба ҟаиҵеит, насгьы аинрал-маиор ичын, Аԥшьа Алықьсандр Неватәи иорден азы апатент иоуит. Анаҩс иара иоуит Иреиҳаӡоу Ахьтәы шьақәырӷәӷәага, инвеститура аазырԥшуа, сардал ҳәа атитул, даҽакала иуҳәозар, Гыртәы-ла ар рхада, аҳәынҭқарратә бираҟ (амчра адырга), абриллиантқәа рыла иқәыԥсоу асабра. Иара иааникылеит атәыла аҩныҵҟатәи анапхгареи атәылауаҩратә ӡбареи. 1804 шықәсазы цәыббрамза 27 азы, Иреиҳаӡоу Арескрипт ашьҭахь, Гыртәыла артиллериатә ҟәыра абжаки Белевски Иегер аполк рыла иааныркылеит, уи аҳ Салуман Адиан аҟынтәи Лечхәымтәи апровинциа импыҵахалара алшара ицәыӡит.
Шықәсыкгьы мҵыцкәа (1804 шықәсазы жьҭаара 24) Гьыргәал дыԥсит. Аӡәырҩы ргәы иаанагоит Салуман II иааишьҭыз ашьцәа шҳамла дыршьит ҳәа. Даҽа версиак ала, иԥҳәыс ачырчаҩ [[Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа|Нино Багратионԥҳа]] ашҳам илҭеит ҳәа, уи ашьҭахь аҭынха қәыԥш изы регентс дҟалеит.
== Аҭаҳцәа ==
[[Афаил:Nino Dadiani, Princess of Samegrelo.jpg|слева|мини|213x213пкс|Гьыргәал Адиан иԥҳәыс – [[Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа|аҳкәажә Нино Гьаргь-иԥҳа Багратионԥҳа]].]]
Гьыргәал ԥҳәысс дигеит аҳкәажә [[Адианԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|Нино Гьаргь-иԥҳа Багратионԥҳа]], Қырҭтәыла аҵыхәтәантәи аҳ Гьаргь XII иԥҳа. Лхаҵа данԥсы ашьҭахь, лԥа Леуан иқәра наӡаанӡа, ирегентс дыԥхьаӡан. Аҭаҳцәараҿ иит:
* Адианԥҳа Қьаҭауан (1792 - 1823 ашьҭахь), аҳкәажә, раԥхьатәи лхаҵа [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы, аҭауад Манча Салуман-иԥа Чачба (? - 1813), аҩбатәны (1823 инаркны) - аԥсуа аҳиԥа Росҭом-беи Қьалышь-беи-иԥа Чачба;
* Леуан V (1793-1846), Гыртәыла аҳ (1804-1846);
* Адианԥҳа Мариа (1794-?), аҳкәажә, раԥхьатәи лыҭаацәараҿы аҭауад Гьаргь Дауҭ-иԥа Арсҭаа (Гәриатәи), аҩбатәны ԥҳәысс дигеит аҭауад Росҭом Бери-иԥа Геловани;
* Адианԥҳа Елена (1795—?), аҳкәажә, раԥхьатәи лхаҵа Дауҭ Гьаргь-иԥа Гурели, аҩбатәи лхаҵа Гьаргь Леуан-иԥа Микелаӡе;
* Адианԥҳа Екатерина (1797—?), аҳкәажә, ԥҳәысс диман аҭауад Беглар Заал-иԥа Џьамбакуриан-Орбелиани;
* Адиан Гьыргәал (Гьаргь) (1798 - 1851 ашьҭахь), аҳиԥа, аинрал-маиор. Уи ԥҳәысс диман аграфԥҳәыс Елизавета Павл-иԥҳа фон дер Пален, ахшара имаӡамызт.
== Азхьарԥш ==
* {{Ашәҟәы|Астатиа ахьӡ=Иҳараку аграмота Гьыргәал Адиан изы, 1804 шықәсазы ԥхынгәы 4 аҽны.|Азхьарԥш=https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1800-1820/Gramoty_Dadiani/1804.htm}} | Гьыргәал (Григол) Кац-иԥа Адиан – Гыртәыла аҳ (мҭавари) (1788 инаркны, аԥырҟәҟәаарақәа рыла).
Гыртәыла аҳра зуаз аҳ Кац II Адиани иара иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажә Анна Пааҭ-иԥҳа Ҵулукиӡеи рыҷкәын.
Аҳра аура
1803 ашықәс азы Гьыргәалеи, Лечхәымтәи апровинциа ампыҵахалара згәы иҭаз, Имереҭтәи аҳ Салумани иареи аимак рыбжьалеит. Имереҭтәи аҳи, аԥсуа аҳи ихы иақәиҭны ииԥырҵырц алшара имбаӡакәа, Гьыргәал ацхыраара даҳәеит Урыстәылатәи аҳәынҭқарра ԥыхьатәи Қырҭтәылатәи аҳра (Қарҭли-Кахети) аҿы губернаторс иҟаҵаз аинрал Цицианов иахь, насгьы ацхыраара диҳәеит Гыртәыла Урыстәыла иадларц азы. 1803 шықә-са ԥхынҷкәынымза 4 аҽны Урыстәыла дизиашаны дшыҟоу азы аҭоуба ҟаиҵеит, насгьы аинрал-маиор ичын, Аԥшьа Алықьсандр Неватәи иорден азы апатент иоуит. Анаҩс иара иоуит Иреиҳаӡоу Ахьтәы шьақәырӷәӷәага, инвеститура аазырԥшуа, сардал ҳәа атитул, даҽакала иуҳәозар, Гыртәы-ла ар рхада, аҳәынҭқарратә бираҟ (амчра адырга), абриллиантқәа рыла иқәыԥсоу асабра. Иара иааникылеит атәыла аҩныҵҟатәи анапхгареи атәылауаҩратә ӡбареи. 1804 шықәсазы цәыббрамза 27 азы, Иреиҳаӡоу Арескрипт ашьҭахь, Гыртәыла артиллериатә ҟәыра абжаки Белевски Иегер аполк рыла иааныркылеит, уи аҳ Салуман Адиан аҟынтәи Лечхәымтәи апровинциа импыҵахалара алшара ицәыӡит.
Шықәсыкгьы мҵыцкәа (1804 шықәсазы жьҭаара 24) Гьыргәал дыԥсит. Аӡәырҩы ргәы иаанагоит Салуман II иааишьҭыз ашьцәа шҳамла дыршьит ҳәа. Даҽа версиак ала, иԥҳәыс ачырчаҩ Нино Багратионԥҳа ашҳам илҭеит ҳәа, уи ашьҭахь аҭынха қәыԥш изы регентс дҟалеит.
Аҭаҳцәа
слева|мини|213x213пкс|Гьыргәал Адиан иԥҳәыс – аҳкәажә Нино Гьаргь-иԥҳа Багратионԥҳа.
Гьыргәал ԥҳәысс дигеит аҳкәажә Нино Гьаргь-иԥҳа Багратионԥҳа, Қырҭтәыла аҵыхәтәантәи аҳ Гьаргь XII иԥҳа. Лхаҵа данԥсы ашьҭахь, лԥа Леуан иқәра наӡаанӡа, ирегентс дыԥхьаӡан. Аҭаҳцәараҿ иит:
Адианԥҳа Қьаҭауан (1792 - 1823 ашьҭахь), аҳкәажә, раԥхьатәи лхаҵа Мырзаҟан анапхгаҩы, аҭауад Манча Салуман-иԥа Чачба (? - 1813), аҩбатәны (1823 инаркны) - аԥсуа аҳиԥа Росҭом-беи Қьалышь-беи-иԥа Чачба;
Леуан V (1793-1846), Гыртәыла аҳ (1804-1846);
Адианԥҳа Мариа (1794-?), аҳкәажә, раԥхьатәи лыҭаацәараҿы аҭауад Гьаргь Дауҭ-иԥа Арсҭаа (Гәриатәи), аҩбатәны ԥҳәысс дигеит аҭауад Росҭом Бери-иԥа Геловани;
Адианԥҳа Елена (1795—?), аҳкәажә, раԥхьатәи лхаҵа Дауҭ Гьаргь-иԥа Гурели, аҩбатәи лхаҵа Гьаргь Леуан-иԥа Микелаӡе;
Адианԥҳа Екатерина (1797—?), аҳкәажә, ԥҳәысс диман аҭауад Беглар Заал-иԥа Џьамбакуриан-Орбелиани;
Адиан Гьыргәал (Гьаргь) (1798 - 1851 ашьҭахь), аҳиԥа, аинрал-маиор. Уи ԥҳәысс диман аграфԥҳәыс Елизавета Павл-иԥҳа фон дер Пален, ахшара имаӡамызт.
Азхьарԥш |
43932 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Елакра_II_(Қырҭтәылатәи) | Елакра II (Қырҭтәылатәи) | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Елакра II
|даҽа ахьӡ=ერეკლე II
|афото=Heraclius II of Eastern Georgia.jpg
|афото ахҵара=Елакра II, Қарҭли-Қахеҭ аҳ
|амаҵура=Қахеҭ аҳ
|инаркны=[[1744]]
|рҟынӡа=[[1762]]
|абираҟ=Kakheti CoA tr.png
|аԥхьа иҟаз=Ҭемыр II
|аҭынха=Қарҭли-Қахеҭтәи аҳра ашьақәгылара
|амаҵура2=Қарҭли-Қахеҭ аҳ
|инаркны2=[[1762]]
|рҟынӡа2=[[1798]]
|аԥхьа иҟаз2=Ҭемыр II
|аҭынха2=Гьаргь VII
|абираҟ2=Flag of Kingdom of Kartli-Kakheti.svg
|аира арыцхә={{date|18|11|1720}}
|аира аҭыԥ=[[Ҭелау |Ҭелави]]
|аԥсра арыцхә={{date|22|01|1798}}
|аԥсра аҭыԥ=[[Ҭелау |Ҭелави]]
|аԥсыжра аҭыԥ=Мцхьеҭа
|ани аби=Ҭемыр II<br />Ҭамара Багратионԥҳа
|анаԥынҵамҭа=King erekle's signature.png
|аԥҳәыс=1) Анна Абашиӡе
2) Дереџьан Адианԥҳа|ахәыҷқәа=|ауацәа=|атәылауаҩра=|аусура=|адин=Ақырҭуа иашахаҵаратә уахәама|анашьамҭақәа=}}
'''Елакра II''' — Қахьеҭ аҳ (1744-1762), насгьы еиду Мраҭашәара-Қырҭтәылатәи аҳра Қарҭли-Кахьеҭ (1762-1798). Багратионцәа рдинастиа, Кахьеҭтәи аҟәша аҟынтә.
Елакра хықәкыс имаз Қырҭтәылатәи афеодалтә ҳәынҭқаррақәа зегьы ҳәынҭқаррак аҳасабала реидкылара, Аџьамтәыла-Ҭырқәтәылатәи анап-хгара аҟынтәи ахақәиҭра аиура, насгьы Кавказнҭыҵ Қырҭтәыла аҭыԥ арӷәӷәара акәын.<ref name="БСЭ1">[https://old.bigenc.ru/world_history/text/2019645 Ираклий II // Большая советская энциклопедия] : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. {{ru icon}}</ref> 1783 ашықәс азы Урыстәылатәи аимпериеи иареи Георгиевсктәи Аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит.<ref name="БСЭ1" /> Уи иааиԥмырҟьаӡакәа ақырҭуа ар еиҿикааит, Қырҭтәыла иҭацәыз аҭыԥқәа рҿы инхон, афеодалцәа рзинқәа азакәан анормақәа рыла ирԥкны иҟаиҵеит.<ref name="БСЭ1" /> Қарҭи Ҭелавии рыҟны ашколқәеи асеминарқәеи аԥиҵеит.<ref name="БСЭ1" /> Ақырҭуа-аермантә аизааигәа-хараҿы ихы алаирхәит.<ref name="Сухарева">''[[Сухарева, Ольга Владимировна|Сухарева О. В.]]'' Кто был кто в России от Петра I до Павла I. — М.: [[АСТ (издательство)|АСТ]], 2005. — ISBN 5-17-023261-6 {{ru icon}}</ref> 1790 ашықәс азы иара аԥшьгара ҟаиҵеит «Ибериа аҳцәеи аҭауадацәеи реиқәшаҳаҭра» ахыркәшара, уи рнапы аҵарҩит Елакра II, Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла аҳәынҭқаррақәа: Салуман II, Гьыргәал Адиан, Симон Гуриели.<ref name="Сухарева" /> 5000 ҩык змаз ақырҭуа ар, 35 000 ҩык Қьызылбашьцәеи Аџьамцәеи Крцаниситәи аибашьраан ирыҵахеит, амаҭацәа мчыла 75 шықәса зхыҵуаз Елакра аибашьратә ҭыԥ аҟынтәи дыргеит.<ref name="Сухарева" /> Ага-Моҳаммеҭ-ҳан иқәылара ашьҭахь, итәыла аԥхасҭахара даара игәы знархьоз Елакра, Телавиҟа дцеит, уаҟа ажьырныҳәамза 11 1798 ашықәс азы иԥсҭазаара далҵитт. Анышә дамадоуп, апатриархтә аныхабааш [[Светицховелтәи акафедратә аныхабаа|Светицховели]] аҩныҵҟа.<ref name="Пильняк">''[[Андроникашвили, Борис Борис-иԥа|Андроникашвили Б.]]'' Страницы прошлого читая… — Қарҭ: Мерани, 1987.</ref>
Георгиевсктәи Аиқәшаҳаҭра аҟынтәи Иракли II иаҳтә титуларат: ''«Кахеҭ аҳ, Карҭлинтәи аҳ, Самцхесааҭабаг аҭынхатә ҳәынҭқар, Ҟазахтәи аҳ, Борчалтәи аҳ, Шамшадилтәи аҳ, Кахтәи аҳ, Шактәи аҳ, Шьыруантәи аҳ, Ганџьа Ериван егьырҭгьы рнапхгаҩы».''
== Абиографиа ==
Елакра 500 еибашьра далахәын, урҭ рҟынтә 497 рҿы аиааира игеит.
Аҭырқәцәеи дареи иҿыцыз аибашьра раԥхьа лҵшәадахеит, аха нас Надир ар ҿыц еизигеит (1733) Кавказ аҭырқәцәеи дареи реибашьра иациҵеит. 1735 шықәсазы аҭынчра аныҟаз, Аџьамтәылеи Ермантәыла (Шәамахьтәылеи) иааннакылеит. 1733 шықәсазы Ҭырқәтәыла азин анаҭаны, Елакра иаб Ҭемыр II<ref name="Сан">Леван Саникиӡе, Мать История, Қарҭ, 1996.</ref> Қырҭтәыла аҳас дҟалеит. Надир-Шаҳ идҵала, Қырҭтәылаҟа “ахылаԥшҩыс” дҟаҵан – Сефи-ҳан ҳәа, уи иаразнак ашәахтә ҿыци аҭакԥхықәра ҿыци аԥиҵеит.<ref name="Сан" /> Урҭ аусқәа рышьҭахь ақырҭуа ҳәынҭқарцәа - Қсани аерисҭау Шьаншьеи, Гиви Амилахвари,<ref name="Амил">Амилахвари</ref> Вахушҭи Абашиӡеи, Ҭарҳан Луарсаби<ref name="Сан" /> рықәгылара ҟалеит. Ари ақәгылара иадҳәаланы, Қьызилбашьтәи агарнизон Қарҭ иҭганы, Қсанитәи аҳәынҭқаррахь идәықәырҵеит, аха ажәылара аанкылан.<ref name="Сан" /> Ԥшьынтә аиааира анига ашьҭахь, Сефи-ҳан ақәгылаҩцәа иааиԥхьеит, акьымсра шроуа ажәа риҭаны. Кахеҭ аҳ Ҭемыр, уи иусқәа рнапхгаҩы Гиви Чолокашвили, арагви аерисҭау Барӡым, Гиви Амилахори,<ref name="Амил">Амилахвари</ref> Ҭарҳан Луарсаби, Ҭамаз Андроникашвили, Каихосро Черкезишвили Сефи-ҳан иахь иааит. Ахан ицәырҵыз зегьы ашьамҭлаҳәқәа рышьаҵаны Џьамтәылаҟа идәықәиҵеит. Қсани аерисҭау Шьаншье заҵәык иоуп зхы иақәиҭны иаанхаз. Аџьамцәа рыр ҩаԥхьа Қсанитәи аерисҭаурахь идәықәырҵеит, аха Икорҭатәи аибашьраҿы Шьаншье аиааира игеит. Аҵыхәтәан, 1737 ашықәс азы Сефи-ҳан арратә мчра ҿыц иоуит, насгьы иаразнак Қсанитәи аерисҭаурахь идәықәиҵеит. Аибашь-раҿы иаҵахаз Шьаншье раԥхьа Имереҭҟа, нас Урыстәылаҟа дцеит, уаҟа арратә цхыраара аиуразы, ахҵәараҿы иҟаз аҳ Вахҭанг Кахеҭтәи аҳра аанкыларазы игәра игарц иҽазишәеит.<ref name="Сан" /> Аҩ-миссиакгьы лҵшәадахеит, избан акәзар аурыс дипломатцәа Шьаншье иажәақәа мап ацәыркит, аҳ Вахҭанг Асҭрахан дыԥсит.<ref name="Сан" />
Надир абаандаҩцәа гәыкала идикылеит, избан акәзар Кандагартәи акампаниаҿы ақырҭцәа рыцхыраара иоуеит ҳәа дгәыӷуан.<ref name="Сан" /> 1737 шықәсазы аџьам-қырҭуа ар [[Кандаҳар]] ақалақь анырцәырырга ашьҭахь, Надир ақырҭуа атҟәацәа реиҳараҩык Қырҭтәылаҟа ишьҭит, аха аҳ Ҭемыр инапаҿы даанижьит. Ахақәиҭра аилаӡарала Ҭемыр ихәыҷқәа, Елакреи иаҳәшьа Қьаҭауани, [[Џьамтәыла]]ҟа рышьҭра акәын<ref>Согласно Л. Саникиӡе, шах хотел выдать Кетеван замуж за Али-кули-хана.</ref>. Қьеҭуани Алы-Қули-ҳани рчара руит, Қьаҭауани Елакреи анааи ашьҭахьҵәҟьа. Уи аҽныҵәҟьа Надир-ҳан Елакра диҳәеит аԥсылманра идикыларц, аҭакс иоуит:
<blockquote>''Сара сшьра ҟалоит, аха сдоуҳа абжьыхра, аԥсахра залшом. Убри аҟнытә сыԥсылманны сҟашәымҵан.''
'''Аоригиналтә текст (ақырҭуа бызшәала)'''
''ჩემი მოკვლა შესაძლებელ არს, მაგრამ ჩემი სულის შეცვლა და შერყვნა არას ძალით არ მოხერხდება; ამიტომ ტყუილად ნუ შეეცდები ჩემ გამაჰმადიანებასაო''
- апрофессор Леуан Саникиӡе ишәҟәы аҟынтә (Ан Аҭоурых) адаҟьа 319.</blockquote>1738 ашықәсазы, Индиатәи аибашьра анхыркәшаха ашьҭахь, Надир-шаҳ Ҭемыр иԥеиҳабы кахеҭтәи аҳиԥа Елакра доуишьҭит. Ҭемыр иԥа Елакра Қьаҭуан Орбелиани ԥҳәысс дигеит (1750 шықәсазы дыԥсит).
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1720 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Абҵарамза 18 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1798 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ажьырныҳәамза 22 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Багратиони]] | Елакра II — Қахьеҭ аҳ (1744-1762), насгьы еиду Мраҭашәара-Қырҭтәылатәи аҳра Қарҭли-Кахьеҭ (1762-1798). Багратионцәа рдинастиа, Кахьеҭтәи аҟәша аҟынтә.
Елакра хықәкыс имаз Қырҭтәылатәи афеодалтә ҳәынҭқаррақәа зегьы ҳәынҭқаррак аҳасабала реидкылара, Аџьамтәыла-Ҭырқәтәылатәи анап-хгара аҟынтәи ахақәиҭра аиура, насгьы Кавказнҭыҵ Қырҭтәыла аҭыԥ арӷәӷәара акәын.Ираклий II // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. 1783 ашықәс азы Урыстәылатәи аимпериеи иареи Георгиевсктәи Аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит. Уи иааиԥмырҟьаӡакәа ақырҭуа ар еиҿикааит, Қырҭтәыла иҭацәыз аҭыԥқәа рҿы инхон, афеодалцәа рзинқәа азакәан анормақәа рыла ирԥкны иҟаиҵеит. Қарҭи Ҭелавии рыҟны ашколқәеи асеминарқәеи аԥиҵеит. Ақырҭуа-аермантә аизааигәа-хараҿы ихы алаирхәит.Сухарева О. В. Кто был кто в России от Петра I до Павла I. — М.: АСТ, 2005. — ISBN 5-17-023261-6 1790 ашықәс азы иара аԥшьгара ҟаиҵеит «Ибериа аҳцәеи аҭауадацәеи реиқәшаҳаҭра» ахыркәшара, уи рнапы аҵарҩит Елакра II, Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла аҳәынҭқаррақәа: Салуман II, Гьыргәал Адиан, Симон Гуриели. 5000 ҩык змаз ақырҭуа ар, 35 000 ҩык Қьызылбашьцәеи Аџьамцәеи Крцаниситәи аибашьраан ирыҵахеит, амаҭацәа мчыла 75 шықәса зхыҵуаз Елакра аибашьратә ҭыԥ аҟынтәи дыргеит. Ага-Моҳаммеҭ-ҳан иқәылара ашьҭахь, итәыла аԥхасҭахара даара игәы знархьоз Елакра, Телавиҟа дцеит, уаҟа ажьырныҳәамза 11 1798 ашықәс азы иԥсҭазаара далҵитт. Анышә дамадоуп, апатриархтә аныхабааш Светицховели аҩныҵҟа.Андроникашвили Б. Страницы прошлого читая… — Қарҭ: Мерани, 1987.
Георгиевсктәи Аиқәшаҳаҭра аҟынтәи Иракли II иаҳтә титуларат: «Кахеҭ аҳ, Карҭлинтәи аҳ, Самцхесааҭабаг аҭынхатә ҳәынҭқар, Ҟазахтәи аҳ, Борчалтәи аҳ, Шамшадилтәи аҳ, Кахтәи аҳ, Шактәи аҳ, Шьыруантәи аҳ, Ганџьа Ериван егьырҭгьы рнапхгаҩы».
Абиографиа
Елакра 500 еибашьра далахәын, урҭ рҟынтә 497 рҿы аиааира игеит.
Аҭырқәцәеи дареи иҿыцыз аибашьра раԥхьа лҵшәадахеит, аха нас Надир ар ҿыц еизигеит (1733) Кавказ аҭырқәцәеи дареи реибашьра иациҵеит. 1735 шықәсазы аҭынчра аныҟаз, Аџьамтәылеи Ермантәыла (Шәамахьтәылеи) иааннакылеит. 1733 шықәсазы Ҭырқәтәыла азин анаҭаны, Елакра иаб Ҭемыр IIЛеван Саникиӡе, Мать История, Қарҭ, 1996. Қырҭтәыла аҳас дҟалеит. Надир-Шаҳ идҵала, Қырҭтәылаҟа “ахылаԥшҩыс” дҟаҵан – Сефи-ҳан ҳәа, уи иаразнак ашәахтә ҿыци аҭакԥхықәра ҿыци аԥиҵеит. Урҭ аусқәа рышьҭахь ақырҭуа ҳәынҭқарцәа - Қсани аерисҭау Шьаншьеи, Гиви Амилахвари,Амилахвари Вахушҭи Абашиӡеи, Ҭарҳан Луарсаби рықәгылара ҟалеит. Ари ақәгылара иадҳәаланы, Қьызилбашьтәи агарнизон Қарҭ иҭганы, Қсанитәи аҳәынҭқаррахь идәықәырҵеит, аха ажәылара аанкылан. Ԥшьынтә аиааира анига ашьҭахь, Сефи-ҳан ақәгылаҩцәа иааиԥхьеит, акьымсра шроуа ажәа риҭаны. Кахеҭ аҳ Ҭемыр, уи иусқәа рнапхгаҩы Гиви Чолокашвили, арагви аерисҭау Барӡым, Гиви Амилахори,Амилахвари Ҭарҳан Луарсаби, Ҭамаз Андроникашвили, Каихосро Черкезишвили Сефи-ҳан иахь иааит. Ахан ицәырҵыз зегьы ашьамҭлаҳәқәа рышьаҵаны Џьамтәылаҟа идәықәиҵеит. Қсани аерисҭау Шьаншье заҵәык иоуп зхы иақәиҭны иаанхаз. Аџьамцәа рыр ҩаԥхьа Қсанитәи аерисҭаурахь идәықәырҵеит, аха Икорҭатәи аибашьраҿы Шьаншье аиааира игеит. Аҵыхәтәан, 1737 ашықәс азы Сефи-ҳан арратә мчра ҿыц иоуит, насгьы иаразнак Қсанитәи аерисҭаурахь идәықәиҵеит. Аибашь-раҿы иаҵахаз Шьаншье раԥхьа Имереҭҟа, нас Урыстәылаҟа дцеит, уаҟа арратә цхыраара аиуразы, ахҵәараҿы иҟаз аҳ Вахҭанг Кахеҭтәи аҳра аанкыларазы игәра игарц иҽазишәеит. Аҩ-миссиакгьы лҵшәадахеит, избан акәзар аурыс дипломатцәа Шьаншье иажәақәа мап ацәыркит, аҳ Вахҭанг Асҭрахан дыԥсит.
Надир абаандаҩцәа гәыкала идикылеит, избан акәзар Кандагартәи акампаниаҿы ақырҭцәа рыцхыраара иоуеит ҳәа дгәыӷуан. 1737 шықәсазы аџьам-қырҭуа ар Кандаҳар ақалақь анырцәырырга ашьҭахь, Надир ақырҭуа атҟәацәа реиҳараҩык Қырҭтәылаҟа ишьҭит, аха аҳ Ҭемыр инапаҿы даанижьит. Ахақәиҭра аилаӡарала Ҭемыр ихәыҷқәа, Елакреи иаҳәшьа Қьаҭауани, Џьамтәылаҟа рышьҭра акәынСогласно Л. Саникиӡе, шах хотел выдать Кетеван замуж за Али-кули-хана.. Қьеҭуани Алы-Қули-ҳани рчара руит, Қьаҭауани Елакреи анааи ашьҭахьҵәҟьа. Уи аҽныҵәҟьа Надир-ҳан Елакра диҳәеит аԥсылманра идикыларц, аҭакс иоуит:
Сара сшьра ҟалоит, аха сдоуҳа абжьыхра, аԥсахра залшом. Убри аҟнытә сыԥсылманны сҟашәымҵан.
Аоригиналтә текст (ақырҭуа бызшәала)
ჩემი მოკვლა შესაძლებელ არს, მაგრამ ჩემი სულის შეცვლა და შერყვნა არას ძალით არ მოხერხდება; ამიტომ ტყუილად ნუ შეეცდები ჩემ გამაჰმადიანებასაო
- апрофессор Леуан Саникиӡе ишәҟәы аҟынтә (Ан Аҭоурых) адаҟьа 319.1738 ашықәсазы, Индиатәи аибашьра анхыркәшаха ашьҭахь, Надир-шаҳ Ҭемыр иԥеиҳабы кахеҭтәи аҳиԥа Елакра доуишьҭит. Ҭемыр иԥа Елакра Қьаҭуан Орбелиани ԥҳәысс дигеит (1750 шықәсазы дыԥсит).
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1720 шықәсазы ииз
Акатегориа:Абҵарамза 18 рзы ииз
Акатегориа:1798 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Ажьырныҳәамза 22 рзы иԥсыз
Акатегориа:Багратиони |
43947 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ӡҩаба | Ӡҩаба | '''Ӡҩаба''' — агипотезала Ашәуа аҳәынҭқарцәа руаӡәк, ажәлар Ӡҩаба ҳәа хьӡыс изырҭаз (Бзыԥаа рцәажәашьа аҟынтә. “ӡҩа”: [[азҩа]]). Аҭоурых аҿы Ашәуаа рчарҳәаҩыс ддыруп, аҳәынҭқар [[Ла]] [[Аҳ Пту|Пту]] иаӷа хадақәа дыруаӡәкны дыҟан, агипотезатә [[Ашәуа Аҳра]]ҟны аҵара зегьы зықәызхыз иакәын.
== Азхьаршрақәа ==
* Б. Режабек, Л. Регельсон, И. Хварцкия. Кто изобрел "финикийскую" письменность?
* http://apsnyteka.org/525-rezhebek_regelson_khvartskiya_kto_izobriol_finikiiskuiu_pismennost.html
[[Акатегориа:Алегендартә монархцәа]] | Ӡҩаба — агипотезала Ашәуа аҳәынҭқарцәа руаӡәк, ажәлар Ӡҩаба ҳәа хьӡыс изырҭаз (Бзыԥаа рцәажәашьа аҟынтә. “ӡҩа”: азҩа). Аҭоурых аҿы Ашәуаа рчарҳәаҩыс ддыруп, аҳәынҭқар Ла Пту иаӷа хадақәа дыруаӡәкны дыҟан, агипотезатә Ашәуа Аҳраҟны аҵара зегьы зықәызхыз иакәын.
Азхьаршрақәа
Б. Режабек, Л. Регельсон, И. Хварцкия. Кто изобрел "финикийскую" письменность?
http://apsnyteka.org/525-rezhebek_regelson_khvartskiya_kto_izobriol_finikiiskuiu_pismennost.html
Акатегориа:Алегендартә монархцәа |
43936 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адиан,_Леуан_V | Адиан, Леуан V | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Леуан V Адиан
|даҽа ахьӡ=ლევან V დადიანი
|афото=Levan V Dadiani, Prince of Mingrelia.jpg
|амаҵура=[[Гыртәылатәи Аҳцәа|Гыртәыла аҳ]]
|инаркны=[[1804]]
|рҟынӡа={{date|11|05|1840}}
|абираҟ=Flag of The Principality of Mingrelia (Portolan 1560).svg
|аԥхьа иҟаз=[[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа|Гьыргәал Адиан]]
|аҭынха=Дауҭ I Адиан
|аира арыцхә=[[1793]]
|аира аҭыԥ=[[Жәыргьыҭ]], [[Гыртәыла аҳра]]
|аԥсра арыцхә={{date|30|07|1846}}
|аԥсра аҭыԥ=[[Гыртәыла аҳра]]
|аԥҳәыс=1) Нино Зураб-иԥҳа Ҵереҭели<br />2) Марҭа Зураб-иԥҳа Ҵереҭели
|ани аби=[[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа |Гьыргәал Адиан]]<br />[[Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа |Нино Багратионԥҳа]]
|ахәыҷқәа=|ауацәа=}}
'''Леуан V Адиан''' ({{date|||1793}} – {{date|30|07|1846}}) — [[Гыртәылатәи Аҳцәа|Гыртәыла аҳ (мҭавари)]] (1804 инаркны), Урыстәылатәи амаҵзураҿ аинрал-леитенант.
== Абиографиа ==
[[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]] анапхгара зуаз [[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа|аҳ Гьыргәал (Григол) Адиани]] (1788-1804) уи иԥшәмаԥҳәыси Қарҭли-Кахеҭтәи аҳ Гьаргь XII иԥҳа, [[Адианԥҳа, Нино Гьаргь-иԥҳа|аҳкәажә Нинаи]].
Данхәыҷыз иаб шасс дишьҭит [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|аҳ Қьалышь-беи Чачба]] иахь. Иаб данԥсы ашьҭахь, [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылатәи аҳәынҭқарра]] ақәырӷәӷәарала, [[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]] дҭырҵааит, насгьы иан лрегентра аҵаҟа мҭаварс ҳәа дыԥхьаӡан. 1804 ашықәс азы аамсҭацәа дрыцны [[Урыстәылатәи аимпериа]] изиашаны дшыҟоу аҭоуба ҟаиҵеит, иреиҳау амчра адыргақәеи, аинрал-маиор ичыни, Анна ԥшьа лорден, 1-тәи аҩаӡара змоу иоуит. 1808-1809 шықәсқәа рзы аурыс-ҭырқәа еибашьра далахәын, 1810 шықәсқәа рзы Ахалцихь иаҿагылаз акампаниаҿ. Дук мырҵыкәа, аимператор Алықьсандр I иҳәарала, ихьыԥ-шым напхгаҩыс дҟалеит. 1818 ашықәсазы [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] дақәлеит, 1820 ашықәсазы Имереҭ аҿы ақәгылараан аурыс еибашьцәа ацхыраара ду риҭеит, уи азы аинрал-леитенант ичын ианашьан. Иахәҭоу аҵара ахьимоу азы, аҳ Леуан анапхгаратә усурахь ҳәа акгьы ааирԥшуамызт, аҳәынҭқарра анапх-гара иҭынха аҭауад Никәала Адиан (Диди Нико - «Нико Ду») инапы ианиҵеит. 1840 шықәсазы лаҵарамза 11 азы, иара иԥеиҳабы Дауҭ аҳра анап-хгара ииҭеит, уи атәыла аекономика ҭагылазаашьа бааԥсык иҭагылан.
== Аҭаацәара ==
Раԥхьатәи аибагараҿы аҳкәажә Нино Зураб-иԥҳа Ҵереҭели (?-1811) дигеит, аҩбатәны лаҳәшьа Марҭа Зураб-иԥҳа Ҵереҭели (1792-1839). Марҭа лҟынтә иит:
* Дауҭ I Адиан (1812-1853), Гыртәыла аҳ (1840-1853), аинрал-маиор.
* Адиан, Гьыргәал Леуан-иԥа (1814-1901), аҭауад, ашьаҟауаа ринрал, апоет, Колхидели ҳәа ԥсевдонимла иҩуан.
* Адианԥҳа Нино Леуан-иԥҳа (1816-1886), аҳкәажә, 1836 инаркны - ԥҳәысс диман аинрал-маиор аҭауад Иуан Константин-иԥа Багратион-Мухрански.
* Адиан, Константин Леуан-иԥа (1819-1889), аҭауад, аҽыуаҩтә еибашьцәа ргенерал.
* Адианԥҳа Екатерина Леуан-иԥҳа (?—1839), аҳкәажә, ԥҳәысс диман аҭауад Дырмит Ҳасан-беи-иԥа Чачба.
== Ахархәара змоу алитература ==
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1800-1820/Gramoty_Dadiani/1805.htm|Астатиа ахьӡ=Иҳараку аграмота аҳ Леуан Адиан изы, 1805 шықәса ажьырныҳәамза 30 рзы ишьҭыз.}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1793 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1846 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ԥхынгәымза 30 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Адианаа]] | Леуан V Адиан ( – ) — Гыртәыла аҳ (мҭавари) (1804 инаркны), Урыстәылатәи амаҵзураҿ аинрал-леитенант.
Абиографиа
Гыртәыла анапхгара зуаз аҳ Гьыргәал (Григол) Адиани (1788-1804) уи иԥшәмаԥҳәыси Қарҭли-Кахеҭтәи аҳ Гьаргь XII иԥҳа, аҳкәажә Нинаи.
Данхәыҷыз иаб шасс дишьҭит Аԥсны аҳ Қьалышь-беи Чачба иахь. Иаб данԥсы ашьҭахь, Урыстәылатәи аҳәынҭқарра ақәырӷәӷәарала, Гыртәыла дҭырҵааит, насгьы иан лрегентра аҵаҟа мҭаварс ҳәа дыԥхьаӡан. 1804 ашықәс азы аамсҭацәа дрыцны Урыстәылатәи аимпериа изиашаны дшыҟоу аҭоуба ҟаиҵеит, иреиҳау амчра адыргақәеи, аинрал-маиор ичыни, Анна ԥшьа лорден, 1-тәи аҩаӡара змоу иоуит. 1808-1809 шықәсқәа рзы аурыс-ҭырқәа еибашьра далахәын, 1810 шықәсқәа рзы Ахалцихь иаҿагылаз акампаниаҿ. Дук мырҵыкәа, аимператор Алықьсандр I иҳәарала, ихьыԥ-шым напхгаҩыс дҟалеит. 1818 ашықәсазы Аԥсны дақәлеит, 1820 ашықәсазы Имереҭ аҿы ақәгылараан аурыс еибашьцәа ацхыраара ду риҭеит, уи азы аинрал-леитенант ичын ианашьан. Иахәҭоу аҵара ахьимоу азы, аҳ Леуан анапхгаратә усурахь ҳәа акгьы ааирԥшуамызт, аҳәынҭқарра анапх-гара иҭынха аҭауад Никәала Адиан (Диди Нико - «Нико Ду») инапы ианиҵеит. 1840 шықәсазы лаҵарамза 11 азы, иара иԥеиҳабы Дауҭ аҳра анап-хгара ииҭеит, уи атәыла аекономика ҭагылазаашьа бааԥсык иҭагылан.
Аҭаацәара
Раԥхьатәи аибагараҿы аҳкәажә Нино Зураб-иԥҳа Ҵереҭели (?-1811) дигеит, аҩбатәны лаҳәшьа Марҭа Зураб-иԥҳа Ҵереҭели (1792-1839). Марҭа лҟынтә иит:
Дауҭ I Адиан (1812-1853), Гыртәыла аҳ (1840-1853), аинрал-маиор.
Адиан, Гьыргәал Леуан-иԥа (1814-1901), аҭауад, ашьаҟауаа ринрал, апоет, Колхидели ҳәа ԥсевдонимла иҩуан.
Адианԥҳа Нино Леуан-иԥҳа (1816-1886), аҳкәажә, 1836 инаркны - ԥҳәысс диман аинрал-маиор аҭауад Иуан Константин-иԥа Багратион-Мухрански.
Адиан, Константин Леуан-иԥа (1819-1889), аҭауад, аҽыуаҩтә еибашьцәа ргенерал.
Адианԥҳа Екатерина Леуан-иԥҳа (?—1839), аҳкәажә, ԥҳәысс диман аҭауад Дырмит Ҳасан-беи-иԥа Чачба.
Ахархәара змоу алитература
Акатегориа:1793 шықәсазы ииз
Акатегориа:1846 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Ԥхынгәымза 30 рзы иԥсыз
Акатегориа:Адианаа |
43943 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Тинен_Аԥсынтәылатәи | Тинен Аԥсынтәылатәи | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Аҳмада Тинен|даҽа ахьӡ=аҳиԥа Тинен|амаҵура=Қарҭли аҳмада|инаркны=[[872]]|рҟынӡа=[[878]]|аԥхьа иҟаз=Аԥсуа аҳраду иахәҭакӡамызт|аҭынха=Иуан Ҭбели|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра |Аԥсуа аҳраду]]|аԥсра арыцхә=[[878]]|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра |Аԥсуа аҳраду]]|ани аби=[[Дырмит II]]}}
'''Аҳиԥа Тинен''' – Қарҭли аҳмада, аԥсуа аҳиԥа<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2000|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Денис|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳацәа рыхроника|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p5,source,web&text=абхазских&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MQ4C_AZAsdmduEQgxI-l_YQ,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-8XpIugs6x-EZDBQztxTGb4OILh1homCDMxet_LHRQqxuSB-tHNXTpBP0nAq6Rs3E6oNGWN9H6Oporp43oJZIX3YPykpvF6_QY5HFD1lL4JpEYomemFGYijI-xIkQgaRmz4-5IFe_gH2Obg-XlyI1guP3cF14zEP0v9BjOn_nxBcPXt8JYyfjdUhi6bvTFkwg8qMG0dMkNMnaN-kcjvG6Gp07pnObPgF3jZ-Lg5C_mWX-WFHS1CnrzkvO4isZmUAIrWNN5U2PTYiBdrZNlZGLyOkRbWulWs8J99PA_oKOsNqNTLFTd31qPo4zsCRfz11DPyekpZs3PXTt1pj8hCfF-pO6kKCgB1Kd62Ut1k9qh6WCjNxvI17b1tCWfb5Oovy5EQyVwLYcwPkOBnMxlDzjpygNoeEZZHFVqYJjS3H01LMa2J5neS20y5b7fttydvc2K4FszhiTByZOCItDzkuRjn3AJaFXaKR7wZs39r_YbxFs2a8KxfoQ2eAfYCc9Jf_i1n4ohAgv0MPaD2K1sp6xeyEyOOevOKVJ-BZGPbp_YV7Tx4pV4sNgtQE69LWsOpxFi9Gr0ySElD8IigZ0X7X5g06VioQCXnPYVW7xBqoGo_NR5nKbl5Sf-2EShiJqUpzBXDwJwx1YXZccp43abY5IkyxzdUC4sKTxDHzUt1v5N5gBD2bcOQ1k2LYFYmR52r8sCkpOLrHOWPzsfW8sgyLPzvBUvY1YfmEHfIgNNPxGAXQSRk0dfkpsDwxS8di3YjYPk_rP_kBX9kTCVFXjjh4l3V4VWPHO51NzxqdeeJTewnLW6ZGOLfVkiAlMp5xwCeI_-OWTk7GpuWaB4SuOT_afXjyiJKJssOov507BH1Zu1HoarjwQ6Oi_KAkOau_HdBhyuqZSz3Oz_bp6osaKzX9A5QBA00jJs5YM77EUjr8sbPmdigG9gv-cvYZVjX6XurtbD_5AmT0Ow4BCsOfr6_6oU38RqOj4syTO2rmBktKdX2_g5e2Q4FP6ZCU4ooNfNFe3EM-9eEaKhA_CR2XRyvgpSU7O643XmgQKmqnYD6Az60eCXJZk3kkKWk-xp1xW4aKRNYmRhcDmV8Fg,,&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTzNqVFNUWmVjbEd2d2daQ2RmMWl6UUtFUnl6N2g2ekVVZmF3eFhfZ0NqZ01OTzREUEJDNnNLZU5zN24zbjNwamp5RjFWMEd2WlhJV2duODRjLUdHNUo3ZE5PaGJVYkxDWGE1ZThmcUJhVUc2OWtGM19MNnBIazBZWU1IQ2lkdC00LA,,&sign=b693d5065a7ee242df2dc8fee1baab4f&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ2qzEDQR6n9zp5XtgdsuiXQb2-TWATRtppQQb0TEOuJcP7dT1BNNeogXBBXynkI7KCx8CtOrUGYGMcgndb1G4cyTWTvA4xzA2ec2N6gYKcfAm9GS69cMRC1ZCpYNgn9NG8,&l10n=ru|Аҭыԥ=Москва}}</ref>.
== Абиографиа ==
Аҳиԥа Тинен диит аԥсҳа Дырмит II иҭаацәараҿ, Аԥсуа аҳрадуаҿ. 872 шықәсазы иаб аԥсҳа Дырмит иԥсҭазаара далҵит. Уи диҭынхеит иашьеиҵбы – Гьаргь I. Гьаргь имчра аамҭан Қарҭли инапаҿы иааигоит, уи атәылаҿацә ахәҭак аҿы, Чихи (Чихь) ҳәа хьӡыс иамаз, аҳмадас дҟаиҵоит иарԥысыз Тинен. Фышықәса, 872-878 шықәсқәа рыбжьара, Қарҭли дахагылан. Аха 878 шықәсазы иабшьа Гьаргь иԥсҭазаара далҵит. Иԥҳәысеиба, аҳкәажәду лцәыбза аԥсҳа иҟәардә илҭеит. Тинен дипырхагамхарц азы аҳмада Тинен дылшьит, иашьа Баграт илшеит мшынла Бырзентәылахь анеира<ref name=":0" />.
== Азхьарԥш == | Аҳиԥа Тинен – Қарҭли аҳмада, аԥсуа аҳиԥа.
Абиографиа
Аҳиԥа Тинен диит аԥсҳа Дырмит II иҭаацәараҿ, Аԥсуа аҳрадуаҿ. 872 шықәсазы иаб аԥсҳа Дырмит иԥсҭазаара далҵит. Уи диҭынхеит иашьеиҵбы – Гьаргь I. Гьаргь имчра аамҭан Қарҭли инапаҿы иааигоит, уи атәылаҿацә ахәҭак аҿы, Чихи (Чихь) ҳәа хьӡыс иамаз, аҳмадас дҟаиҵоит иарԥысыз Тинен. Фышықәса, 872-878 шықәсқәа рыбжьара, Қарҭли дахагылан. Аха 878 шықәсазы иабшьа Гьаргь иԥсҭазаара далҵит. Иԥҳәысеиба, аҳкәажәду лцәыбза аԥсҳа иҟәардә илҭеит. Тинен дипырхагамхарц азы аҳмада Тинен дылшьит, иашьа Баграт илшеит мшынла Бырзентәылахь анеира.
Азхьарԥш |
43949 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҳмада | Аҳмада | '''Аҳмада''' – аҭоурыхтә хьӡы, амаҵура [[Аԥсуа Аҳраду|аҳратә Аԥсныҟны]]<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2020|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Kvarchiya_V_Sobranie_trudov_V_2020.pdf|Ажәла=Кәарҷиа|Ахьӡ=В. Е.|Аҭыԥ=Аҟәа|Аҭыжьырҭа=Academia|Астатиа ахьӡ=АУСУМҬАҚӘА РЕИЗГА|Атом=V
АЕТНИКАТӘ ҬОУРЫХ}}</ref>. Иара – аҳмадара анапхгаҩуп. [[Аамсҭа|Аамсҭара]] рҟынтә иалху ауаа.
== Аԥсуа аҳрадуаҿ ==
[[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] ишон аԥшьқәеи, аҳрақәеи, ақыҭақәеи ацуҭақәеи, аҳмадарақәеи рыла. Абарҭ аҳмадарақәа рҟны дахагылан аҳмада. Атитул аҳмада жәа-жәала еиҭаугар ҟалоит ''"анапынҵаҩ"'' ма ''"агәрагаҩ"'' еиԥш<ref name=":0" />.
Атитул аҳмада раԥхьаӡакәны иаҳԥылоит ажәытәӡатәи ақырҭуа хыҵхырҭаҿы. Иҷыданы иарбоуп, иара убри ахыҵхырҭаҿ 13-тәи ашәышықәса аҵыхәтәаны Кавказнҭыҵтәи ахҭысқәа ирыдҳәаланы, аҳ зыгәра иигоз аӡәы иӡбахә ҳәоуп<ref name=":0" />. Иара убри аҳ игәрагаҩы Суарамтәи атәылаҿацәаҿи Қарҭлиаҿи аҳмадас дҟаҵан. Аҳцәа рхәыҷқәа, иара убасгьы аҳҭынрауааи, мамзаргьы аҭауадацәеи аамсҭацәеи аҳмадас иҟалартә рылшон. Иаҳҳәап [[Тинен Аԥсынтәылатәи|аҳиԥа Тинени]] [[Аҳкәажәду Гәырандыхәт|аҳкәажәду Гәырандыхәти]], Қарҭли аҳмадас иаан; аҭ. Звиад Марышь Џьавахеҭ аҳмадас даан, уҳәа убас егьырҭгьы<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2000|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/2891-chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.html|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Денис|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳацәа рыхроника|Атом=}}</ref>.
Аԥсҳа аҳмада иҭыԥ аҿы даҽаӡәы дҟаиҵар илшон. Убри аҟнытә [[Гьаргь II|аԥсҳа Гьаргь II]] иԥаеиҳабы – аҳиԥа Константин, Қарҭли аҳмада имаҵура дамихит. Уи ихаҭыԥан егьи иҷкәын – [[Леуан III|аҳиԥа Леуан]], Қарҭли аҳмадас дҟаиҵеит<ref name=":1" />. Аха аҳмада изинқәа уажәнатә иркьаҿхьан. Аҳиԥа Константин анапхгара аниуаз, Қарҭли аҳмада изинқәа Қарҭли аҳи еиҟаран. Аха [[Леуан III|аҳиԥа Леуан]] анапхгара аниуаз, Қарҭли аҳмада изинқәа ирмаҷхьан.
Атермин аҳмада, аамсҭа еиԥш, аԥсуа-абаза лексикаҿы [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] ашьақәгылара аҵкыс акырӡа заа ицәырҵызшәа убоит, насгьы Аԥсуа аҳраду аамҭазы аҳмада аԥсҳа игәрагаҩ иакәын. Атермин аҳамада аҟынтәи, ҳәарада, Кавказ аҿы еицырдыруа ажәа ҭҳамада // аҭалбошь (атамада), уи иаанагоит аԥшәма ихьӡала ныҳәа мҩаԥызго ауаҩы<ref name=":1" />.
== Азгәаҭқәа ==
[[Акатегориа:Аԥсны иҟоу атитулқәа]]
[[Акатегориа:Аамсҭатә титулқәа]] | Аҳмада – аҭоурыхтә хьӡы, амаҵура аҳратә Аԥсныҟны. Иара – аҳмадара анапхгаҩуп. Аамсҭара рҟынтә иалху ауаа.
Аԥсуа аҳрадуаҿ
Аԥсуа аҳраду ишон аԥшьқәеи, аҳрақәеи, ақыҭақәеи ацуҭақәеи, аҳмадарақәеи рыла. Абарҭ аҳмадарақәа рҟны дахагылан аҳмада. Атитул аҳмада жәа-жәала еиҭаугар ҟалоит "анапынҵаҩ" ма "агәрагаҩ" еиԥш.
Атитул аҳмада раԥхьаӡакәны иаҳԥылоит ажәытәӡатәи ақырҭуа хыҵхырҭаҿы. Иҷыданы иарбоуп, иара убри ахыҵхырҭаҿ 13-тәи ашәышықәса аҵыхәтәаны Кавказнҭыҵтәи ахҭысқәа ирыдҳәаланы, аҳ зыгәра иигоз аӡәы иӡбахә ҳәоуп. Иара убри аҳ игәрагаҩы Суарамтәи атәылаҿацәаҿи Қарҭлиаҿи аҳмадас дҟаҵан. Аҳцәа рхәыҷқәа, иара убасгьы аҳҭынрауааи, мамзаргьы аҭауадацәеи аамсҭацәеи аҳмадас иҟалартә рылшон. Иаҳҳәап аҳиԥа Тинени аҳкәажәду Гәырандыхәти, Қарҭли аҳмадас иаан; аҭ. Звиад Марышь Џьавахеҭ аҳмадас даан, уҳәа убас егьырҭгьы.
Аԥсҳа аҳмада иҭыԥ аҿы даҽаӡәы дҟаиҵар илшон. Убри аҟнытә аԥсҳа Гьаргь II иԥаеиҳабы – аҳиԥа Константин, Қарҭли аҳмада имаҵура дамихит. Уи ихаҭыԥан егьи иҷкәын – аҳиԥа Леуан, Қарҭли аҳмадас дҟаиҵеит. Аха аҳмада изинқәа уажәнатә иркьаҿхьан. Аҳиԥа Константин анапхгара аниуаз, Қарҭли аҳмада изинқәа Қарҭли аҳи еиҟаран. Аха аҳиԥа Леуан анапхгара аниуаз, Қарҭли аҳмада изинқәа ирмаҷхьан.
Атермин аҳмада, аамсҭа еиԥш, аԥсуа-абаза лексикаҿы Аԥсуа аҳраду ашьақәгылара аҵкыс акырӡа заа ицәырҵызшәа убоит, насгьы Аԥсуа аҳраду аамҭазы аҳмада аԥсҳа игәрагаҩ иакәын. Атермин аҳамада аҟынтәи, ҳәарада, Кавказ аҿы еицырдыруа ажәа ҭҳамада // аҭалбошь (атамада), уи иаанагоит аԥшәма ихьӡала ныҳәа мҩаԥызго ауаҩы.
Азгәаҭқәа
Акатегориа:Аԥсны иҟоу атитулқәа
Акатегориа:Аамсҭатә титулқәа |
43960 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Дырмит_III | Дырмит III | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Дырмит III|амаҵура=Аԥсҳа|инаркны=[[967]]|рҟынӡа=[[975]]
Аҳцәа раҳ Аԥсҳа Ду|абираҟ=Flag of Abasgeti.svg|аԥхьа иҟаз=[[Леуан III]]|аҭынха=[[Феодоси III]]|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа Аҳраду]]|аԥсра арыцхә=[[975]]|аԥсра аҭыԥ=[[Қәҭешь]], [[Аԥсуа Аҳраду]]|ани аби=[[Гьаргь II]]
аҳкәажәду Елена}}
'''Дырмит III''' – аԥсҳа (967-975)<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1991|Ажәла=Лакоба|Ахьӡ=Станислав|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых|Аҭыԥ=Аҟәа|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/562-istoriya_abkhazii_uchebnoe_posobie_1991.html|Аҭыжьырҭа=Алашара}}</ref>.
== Абиографиа ==
Дырмит – [[Гьаргь II|Гьаргь II-тәии]] уи иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажәду Еленаи рҭаацәараҿ<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2000|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Денис|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳацәа рыхроника|Аҭыԥ=Москва|Азхьарԥш=https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FUWee98b%2Fd1PEzOgsFByhUO9HwdtfrB5kfHQUCKn7fh4%3D&name=chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.pdf&nosw=1}}</ref>. 967 шықәсазы иашьа аԥсҳа [[Леуан III]] иԥсҭазаара далҵоит. Дырмит аԥсҳас дҟалоит. [[Гьаргь II]] иԥеиҵбы Феодоси ихәыҷраан Бырзентәылахь дышьҭын, аҳра азыҳәан аиашьцәа ашьа карымҭәырц азы<ref name=":1" />. Аха Дырмит дызҭахымыз аамсҭа дуқәа Феодоси Аԥсныҟа иааиԥхьеит. Ақырҭуа афеодалцәа рыцхыраара ала Феодоси иашьа еибашьрала аԥсҳа иҭыԥ ицәигарц ииҭахын. Аха иашьа аиааира игеит. Феодоси дшәаны Қарҭли ддәықәлеи<ref name=":0" />.
Шықәсык ашьҭахь, Дырмит Мцхьеҭа, ауаа дуқәа рҿаԥхьа Феодоси ихақәиҭра иазкны ақәра ииҭеит. Иара дақәшаҳаҭын Феодоси иареи, рашьа Леуани иареи реиԥш, аҳра еицыруарц азы. Убас ала Дырмит иашьа Феодоси игәаҽанызаара ирҭынчит. Ари ахҭыс ашьҭахь иашьа Фео-доси иаразнак илақәа ҭырблааит. Феодоси иашьа иҿаԥхьа ихара зеиԥшразаалакгьы, аԥсуааи арегионалтә елитаи рыхәҭакгьы ари аҩыза ашьауӷа мыцхәуп ҳәа ирыԥхьаӡон. Аоппозиционер рзы зегь реиҳа ргәы ԥызжәоз, иақәшаҳаҭымхоз акы акәын Дырмит Мцхьеҭтәи Апатриархтә ныхабааҿ абжьаҟазацәа Свети Цховели риҭаз аҭоуба ахьеилеигаз. Иара иҭиит аҭоуба ашьақәырӷәӷәаҩцәа реиԥш иҟаз аамсҭара. Урҭ рҟны еиҳабыс дыҟан Кахеҭ акорепископ Квирике, уи аныхабааҿ аҭоуба ҟаиҵеит, акы ҟалар, Феодоси иԥсразы ашьоура шыҟаиҵо. Убри аҟнытә апсҳа Дырмит иашьа иԥсҭазаара ицәыимгит, иблақәа ҭиблааит, уи ала Феодосии аԥсҳас иҟаларазы алшарақәа зегьы имихит. Феодоси идгылаҩцәа ақәгыларақәа мҩаԥыргеит, аха Дырмит ӷәӷәала, гәымбыџьбарала урҭ ақәгыларақәа ихәаҽит<ref name=":1" />. Феодоси идгылаҩцәа аҭоубеилагаҩ Дырмит иԥсы ҭанаҵы иаҳраура иаԥырхага-хеит. 975 шықә-сазы, ҳшара змамыз Дырмит иԥсҭазаара далҵеит<ref name=":1" />. Иҟалап Дырмит аҳцәа раҳҭынраҿы лассы-лассы ишыҟалоз еиԥш, ԥсабаратә ԥсрала дым-ԥсызаргьы. Иҟалап иԥсра акорепископ Квирике дзықәиргәыӷыз ашьауӷа акәызҭгьы. Иара диҭынхеит иашьа-чала [[Феодоси III|Феодоси]].
== Азгәаҭқәа == | Дырмит III – аԥсҳа (967-975).
Абиографиа
Дырмит – Гьаргь II-тәии уи иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажәду Еленаи рҭаацәараҿ. 967 шықәсазы иашьа аԥсҳа Леуан III иԥсҭазаара далҵоит. Дырмит аԥсҳас дҟалоит. Гьаргь II иԥеиҵбы Феодоси ихәыҷраан Бырзентәылахь дышьҭын, аҳра азыҳәан аиашьцәа ашьа карымҭәырц азы. Аха Дырмит дызҭахымыз аамсҭа дуқәа Феодоси Аԥсныҟа иааиԥхьеит. Ақырҭуа афеодалцәа рыцхыраара ала Феодоси иашьа еибашьрала аԥсҳа иҭыԥ ицәигарц ииҭахын. Аха иашьа аиааира игеит. Феодоси дшәаны Қарҭли ддәықәлеи.
Шықәсык ашьҭахь, Дырмит Мцхьеҭа, ауаа дуқәа рҿаԥхьа Феодоси ихақәиҭра иазкны ақәра ииҭеит. Иара дақәшаҳаҭын Феодоси иареи, рашьа Леуани иареи реиԥш, аҳра еицыруарц азы. Убас ала Дырмит иашьа Феодоси игәаҽанызаара ирҭынчит. Ари ахҭыс ашьҭахь иашьа Фео-доси иаразнак илақәа ҭырблааит. Феодоси иашьа иҿаԥхьа ихара зеиԥшразаалакгьы, аԥсуааи арегионалтә елитаи рыхәҭакгьы ари аҩыза ашьауӷа мыцхәуп ҳәа ирыԥхьаӡон. Аоппозиционер рзы зегь реиҳа ргәы ԥызжәоз, иақәшаҳаҭымхоз акы акәын Дырмит Мцхьеҭтәи Апатриархтә ныхабааҿ абжьаҟазацәа Свети Цховели риҭаз аҭоуба ахьеилеигаз. Иара иҭиит аҭоуба ашьақәырӷәӷәаҩцәа реиԥш иҟаз аамсҭара. Урҭ рҟны еиҳабыс дыҟан Кахеҭ акорепископ Квирике, уи аныхабааҿ аҭоуба ҟаиҵеит, акы ҟалар, Феодоси иԥсразы ашьоура шыҟаиҵо. Убри аҟнытә апсҳа Дырмит иашьа иԥсҭазаара ицәыимгит, иблақәа ҭиблааит, уи ала Феодосии аԥсҳас иҟаларазы алшарақәа зегьы имихит. Феодоси идгылаҩцәа ақәгыларақәа мҩаԥыргеит, аха Дырмит ӷәӷәала, гәымбыџьбарала урҭ ақәгыларақәа ихәаҽит. Феодоси идгылаҩцәа аҭоубеилагаҩ Дырмит иԥсы ҭанаҵы иаҳраура иаԥырхага-хеит. 975 шықә-сазы, ҳшара змамыз Дырмит иԥсҭазаара далҵеит. Иҟалап Дырмит аҳцәа раҳҭынраҿы лассы-лассы ишыҟалоз еиԥш, ԥсабаратә ԥсрала дым-ԥсызаргьы. Иҟалап иԥсра акорепископ Квирике дзықәиргәыӷыз ашьауӷа акәызҭгьы. Иара диҭынхеит иашьа-чала Феодоси.
Азгәаҭқәа |
43963 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Феодоси_III | Феодоси III | '''Феодоси III Блаҭыбла''', иара убасгьы '''Аԥсҳа Чала'''<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2020|Ажәла=Кәарҷиа|Ахьӡ=В. Е.|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Kvarchiya_V_Sobranie_trudov_V_2020.pdf|Астатиа ахьӡ=АУСУМҬАҚӘА РЕИЗГА|Атом=V
АЕТНИКАТӘ ҬОУРЫХ}}</ref> – Аԥсҳа (975-978).
{{Акарточка аполитик|ахьӡ=Феодоси III Блаҭыбла|даҽа ахьӡ=Аԥсҳа Чала|амаҵура=Аԥсҳа|инаркны=[[975]]|рҟынӡа=[[978]]|абираҟ=Flag of Abasgeti.svg|ацаҳ=[[Баграт III (Қырҭтәыла) |Баграт II]]|аԥхьа иҟаз=[[Дырмит III]]|аҭынха=[[Баграт III (Қырҭтәыла) |Баграт II]]|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа Аҳраду]]|аԥсра арыцхә=~[[980]]|аԥсра аҭыԥ=Ҭао-Қларџьеҭ|ани аби=[[Гьаргь II]]
аҳкәажәду Елена}}
== Абиографиа ==
Феодоси аԥсҳа [[Гьаргь II|Гьаргьи]] уи иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажәду Еленаи рҭаацәараҿ<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2000|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Денис|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Kvarchiya_V_Sobranie_trudov_V_2020.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳацәа рыхроника|Атом=}}</ref>. Феодоси ихәыҷраан Бырзентәылахь дышьҭын, аҳра азыҳәан аиашьцәа ашьа карымҭәырц азы. 967 шықәсазы аԥсҳас дҟалоит иашьа [[Дырмит III]]. Абри аԥсҳа дызҭахымыз афеодалцәа аҳиԥа Феодоси иааиԥхьет. Ақырҭуа афеодалцәа рыцхыраара ала Феодоси иашьа еибашьрала аԥсҳа иҭыԥ ицәигарц ииҭахын. Аха иашьа аиааира игеит. Феодоси дшәаны Қарҭли ддәықәлеи<ref name=":0" />.
Шықәсык ашьҭахь, [[Дырмит III|Дырмит]] Мцхьеҭа, ауаа дуқәа рҿаԥхьа Феодоси ихақәиҭра иазкны ақәра ииҭеит. Иара дақәшаҳаҭын Феодоси иареи, рашьа [[Леуан III|Леуани]] иареи реиԥш, аҳра еицыруарц азы. Убас ала [[Дырмит III|Дырмит]] иашьа Феодоси игәаҽанызаара ирҭынчит. Ари ахҭыс ашьҭахь иашьа Феодоси иаразнак илақәа ҭырблааит. Феодоси идгылаҩцәа ақәгыларақәа мҩаԥыргеит, аха [[Дырмит III]] ӷәӷәала, гәымбыџьбарала урҭ ақәгыларақәа ихәаҽит. 975 ашықәс азы аԥсҳа [[Дырмит III|Дырмит]] дыԥсит. Феодоси идгылаҩцәа Аԥсуа аҳраду дахадыргылоит. Аха Аԥсҳа Чала, аԥсуаа ус ихьӡырҵон, аҳҭныуаа зықәгәыӷуаз агәыӷрақәа ирыимҭеит. Феодоси Блаҭыбла ихаан Аԥсуа аҳраду аилаҩынтра иалабгон. Қарҭлитәи аҳмадара Феодоси иаҳәшьа мчра бзиа збо – [[аҳкәажәду Гәырандыхәт]] лнапаҿы иаалгеит<ref name=":0" />. Феодоси имчымхара збоз аԥсуа аамсҭара, [[Аҳкәажәду Гәырандыхәт|Гәырандыхәти]] дареи аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵоит лыҷкәын-аҳиԥа, жәохә шықәса зхыҵуаз [[Баграт III (Қырҭтәыла)|Баграт]], Феодоси еицнапгаҩхарц азы<ref name=":0" />. [[Аҳкәажәду Гәырандыхәт|Гәырандыхәт]] уи дақәшаҳаҭхоит, избанзар илдыруан [[Баграт III (Қырҭтәыла)|Баграт]] иқәранамӡареи, лашьа Феодоси имчымхареи ирыхҟьаны, лара аҳраду арегент иаҳасабала [[Аԥсуа Аҳраду]] напхгара шалҭо. Лара лрегентраан қәгыларак ҟамлаӡеит, еибашьрак ҟамлаӡеит. Аамсҭара ари даара иргәаԥхон. Хышықәса, 975 инаркны 978 рҟынӡа, [[Аҳкәажәду Гәырандыхәт|Гәырандыхәт]] [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] напхгара азылуан регент иаҳасабла. 978 шықәсазы [[Аԥсуа Аҳраду|Аԥсуа аҳраду]] аҳҭнықалақь [[Қәҭешь]] аҟны, мамзаргьы еиҳа ииашаны иуҳәозар, аҳтә қыҭа Гегәыҭ аҟны, [[Баграт III (Қырҭтәыла)|Баграт]] агәыргьын ихарҵеит<ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2019|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Денис|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/3718-Chachkhalia_D_Abkhazskoe_tsartstvo_Epokha_Bagrata_II_2019.html|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳраду. Баграта II иаамҭа. 978-1014 шш.|Атом=|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза}}</ref>. «Баграт инаркны, иалагеит Багратидцәа Раҳраура Аԥсны аҟны». Феодоси иаҳратә мчра анҵәамҭазы, [[Баграт III (Қырҭтәыла)|Баграт II]] иабшьа иахь Таикҟа дишьҭоит, абс иҟарҵаз, Амагистр Дауҭ ихылаԥшра аҵаҟа<ref name=":1" />. Анаҩс Феодоси иҳарҭа-сырҭа умбаӡо дыбжьаӡит.
== Азгәаҭқәа == | Феодоси III Блаҭыбла, иара убасгьы Аԥсҳа Чала – Аԥсҳа (975-978).
Абиографиа
Феодоси аԥсҳа Гьаргьи уи иԥшәмаԥҳәыси аҳкәажәду Еленаи рҭаацәараҿ. Феодоси ихәыҷраан Бырзентәылахь дышьҭын, аҳра азыҳәан аиашьцәа ашьа карымҭәырц азы. 967 шықәсазы аԥсҳас дҟалоит иашьа Дырмит III. Абри аԥсҳа дызҭахымыз афеодалцәа аҳиԥа Феодоси иааиԥхьет. Ақырҭуа афеодалцәа рыцхыраара ала Феодоси иашьа еибашьрала аԥсҳа иҭыԥ ицәигарц ииҭахын. Аха иашьа аиааира игеит. Феодоси дшәаны Қарҭли ддәықәлеи.
Шықәсык ашьҭахь, Дырмит Мцхьеҭа, ауаа дуқәа рҿаԥхьа Феодоси ихақәиҭра иазкны ақәра ииҭеит. Иара дақәшаҳаҭын Феодоси иареи, рашьа Леуани иареи реиԥш, аҳра еицыруарц азы. Убас ала Дырмит иашьа Феодоси игәаҽанызаара ирҭынчит. Ари ахҭыс ашьҭахь иашьа Феодоси иаразнак илақәа ҭырблааит. Феодоси идгылаҩцәа ақәгыларақәа мҩаԥыргеит, аха Дырмит III ӷәӷәала, гәымбыџьбарала урҭ ақәгыларақәа ихәаҽит. 975 ашықәс азы аԥсҳа Дырмит дыԥсит. Феодоси идгылаҩцәа Аԥсуа аҳраду дахадыргылоит. Аха Аԥсҳа Чала, аԥсуаа ус ихьӡырҵон, аҳҭныуаа зықәгәыӷуаз агәыӷрақәа ирыимҭеит. Феодоси Блаҭыбла ихаан Аԥсуа аҳраду аилаҩынтра иалабгон. Қарҭлитәи аҳмадара Феодоси иаҳәшьа мчра бзиа збо – аҳкәажәду Гәырандыхәт лнапаҿы иаалгеит. Феодоси имчымхара збоз аԥсуа аамсҭара, Гәырандыхәти дареи аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵоит лыҷкәын-аҳиԥа, жәохә шықәса зхыҵуаз Баграт, Феодоси еицнапгаҩхарц азы. Гәырандыхәт уи дақәшаҳаҭхоит, избанзар илдыруан Баграт иқәранамӡареи, лашьа Феодоси имчымхареи ирыхҟьаны, лара аҳраду арегент иаҳасабала Аԥсуа Аҳраду напхгара шалҭо. Лара лрегентраан қәгыларак ҟамлаӡеит, еибашьрак ҟамлаӡеит. Аамсҭара ари даара иргәаԥхон. Хышықәса, 975 инаркны 978 рҟынӡа, Гәырандыхәт Аԥсуа аҳраду напхгара азылуан регент иаҳасабла. 978 шықәсазы Аԥсуа аҳраду аҳҭнықалақь Қәҭешь аҟны, мамзаргьы еиҳа ииашаны иуҳәозар, аҳтә қыҭа Гегәыҭ аҟны, Баграт агәыргьын ихарҵеит. «Баграт инаркны, иалагеит Багратидцәа Раҳраура Аԥсны аҟны». Феодоси иаҳратә мчра анҵәамҭазы, Баграт II иабшьа иахь Таикҟа дишьҭоит, абс иҟарҵаз, Амагистр Дауҭ ихылаԥшра аҵаҟа. Анаҩс Феодоси иҳарҭа-сырҭа умбаӡо дыбжьаӡит.
Азгәаҭқәа |
43966 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥшьаша_Ду | Аԥшьаша Ду | ===Чачхадыл.===
Аԥшьаша Ду. Чачхады́л. Иԥшьоу ашьапыӡәӡәареи, И́маӡоу Уаххьеи́, иџьашьахәу́ аныҳәареи, а́наԥхареи ргәаларшәара.
==Аҭраԥар, 2-тәи абжьы ==
И́маӡоу Ууаххьа́, Анцәа Иԥа,
иалахәу аӡәы сакәны судкыл иахьа;
избанзар ирасҳәарым уаӷацәа а́маӡа,
иусҭарым Иу́да иуиҭаз агәӡра́;
аха арҳәҩы́ ишиҳәаз исҳәоит:
“Сугәаларшәа, с-Аҳ Ду, Уаҳраҟны уаннеилак!” | Чачхадыл.
Аԥшьаша Ду. Чачхады́л. Иԥшьоу ашьапыӡәӡәареи, И́маӡоу Уаххьеи́, иџьашьахәу́ аныҳәареи, а́наԥхареи ргәаларшәара.
Аҭраԥар, 2-тәи абжьы
И́маӡоу Ууаххьа́, Анцәа Иԥа,
иалахәу аӡәы сакәны судкыл иахьа;
избанзар ирасҳәарым уаӷацәа а́маӡа,
иусҭарым Иу́да иуиҭаз агәӡра́;
аха арҳәҩы́ ишиҳәаз исҳәоит:
“Сугәаларшәа, с-Аҳ Ду, Уаҳраҟны уаннеилак!” |
43967 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ацқьа_Андреас_Криттәи_иаԥиҵаз_Аканон_ду | Ацқьа Андреас Криттәи иаԥиҵаз Аканон ду | Ачгара Ду ахәбатәи амчыбжь ахашазы. Ацқьа Андре́ас Кри́ттәи иаԥиҵаз Акано́н ду.
1-тәи ашәа, 2-тәи абжьы
Аирмо́с: Сыцхырааҩ, схызҩо / еиқәырхаҩыс исзыҟалаз: / Иара с-Нцәа иоуп, / ихьӡ-иҧшагьы сҳәоит; / саб и-Нцәа иоуп, / [Ихьыӡгьы] ҳараскуеит; / избанзар хьыӡра Игеит! (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
Аирмо́с: Са сахь ухьаԥш, ажәҩан, / Аҭыԥҳа́ лыла ажьра зыдкыланы Иааз, / Қьырса, / ибзарӡгьы сҳәоит сагьизышәаҳәоит.
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Хы́на Цқьа, Анцәа, ҳрыцҳашьа.
А́цырӷызра: Ицқьаӡоу Нцәадзыхшаз, ҳаиқәырха.
Даҽа ирмо́ск: Ижәбома, ижәбома, / Сара Анцәа шсакәу, / ажәытәан ацәҳәыраҿы / сыжәлар рзы / Сарӷьа напы мацаралеи, / Сымчалеи / ама́нна қәаны илазышьҭыз, / аӡгьы ахаҳә иалызхыз. (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
3-тәи ашәа
Аирмо́с: Уԥҟарақәа [зну], Қьырса, / и́мқәацо ахаҳә аҟны, / ишьақәырӷәӷәа Уныха.
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Хы́на Цқьа, Анцәа, ҳрыцҳашьа.
А́цырӷызра: Ицқьаӡоу Нцәадзыхшаз, ҳаиқәырха.
Даҽа ирмо́ск: Ишьақәырӷәӷәа, / ҳ-Аҳ Ду, / Уԥҟарақәа [зну] ахаҳә аҟны / илакҩакуа сгәы, / избанзар Уара аӡәзаҵәык Уоуп Ицқьоу Иагьҳақәиҭу. (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
4-тәи ашәа
Аирмо́с: Иаҳаит аԥааимбар (аԥеиԥшҳәаҩ) / Уаара шыҟалаз, ҳ-Аҳ Ду, / дагьацәшәеит, / Аҭыԥҳа́ улыхшарц / ауаа рыҿгьы уцәырҵырц ахьуҭаххаз, / иагьиҳәеит: / «Жәабжьны исаҳаит Уӡбахә, / сагьацәшәеит». / Ахьӡ-аԥша амаз [ҳ-Аҳ Ду] Умч! (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
5-тәи ашәа
Аирмо́с: Аҵх инаркны иаашанӡа иузгәаҟуаз, / Ауаҩы́ҭахҩы, / исзымдыруа сырдыр, суҳәоит, / сагьымҩақәҵа Удҵақәа рынагӡараҟны; / исырҵа, Сеиқәырхаҩ, / Угәаԥхара аҟаҵашьа. (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
6-тәи Ашәа
Аирмо́с: Сгәаҵаҟынтә сҵәааит / исызхьаауа Анцәа иахь, / быжьра-быжьҵәа аҵаҟынтә, сыбжьы иаҳаит, / аҭахарагьы сацәигеит. (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
Ақада́қь, 2-тәи абжьы
Сыԥсы, сыԥсы, / уҿыха, узыцәоузеи? / Уҵыхәтәа ааигәахеит, / аԥсыҭҟьа́рагьы узыԥшуп. / Уааҧшыроуп, / зехьынџьара иҟоу, / зыла зегь ҭәуа, / Қьырса Анцәа урыцҳаишьарц азы. | Ачгара Ду ахәбатәи амчыбжь ахашазы. Ацқьа Андре́ас Кри́ттәи иаԥиҵаз Акано́н ду.
1-тәи ашәа, 2-тәи абжьы
Аирмо́с: Сыцхырааҩ, схызҩо / еиқәырхаҩыс исзыҟалаз: / Иара с-Нцәа иоуп, / ихьӡ-иҧшагьы сҳәоит; / саб и-Нцәа иоуп, / [Ихьыӡгьы] ҳараскуеит; / избанзар хьыӡра Игеит! (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
Аирмо́с: Са сахь ухьаԥш, ажәҩан, / Аҭыԥҳа́ лыла ажьра зыдкыланы Иааз, / Қьырса, / ибзарӡгьы сҳәоит сагьизышәаҳәоит.
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Хы́на Цқьа, Анцәа, ҳрыцҳашьа.
А́цырӷызра: Ицқьаӡоу Нцәадзыхшаз, ҳаиқәырха.
Даҽа ирмо́ск: Ижәбома, ижәбома, / Сара Анцәа шсакәу, / ажәытәан ацәҳәыраҿы / сыжәлар рзы / Сарӷьа напы мацаралеи, / Сымчалеи / ама́нна қәаны илазышьҭыз, / аӡгьы ахаҳә иалызхыз. (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
3-тәи ашәа
Аирмо́с: Уԥҟарақәа [зну], Қьырса, / и́мқәацо ахаҳә аҟны, / ишьақәырӷәӷәа Уныха.
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Хы́на Цқьа, Анцәа, ҳрыцҳашьа.
А́цырӷызра: Ицқьаӡоу Нцәадзыхшаз, ҳаиқәырха.
Даҽа ирмо́ск: Ишьақәырӷәӷәа, / ҳ-Аҳ Ду, / Уԥҟарақәа [зну] ахаҳә аҟны / илакҩакуа сгәы, / избанзар Уара аӡәзаҵәык Уоуп Ицқьоу Иагьҳақәиҭу. (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
4-тәи ашәа
Аирмо́с: Иаҳаит аԥааимбар (аԥеиԥшҳәаҩ) / Уаара шыҟалаз, ҳ-Аҳ Ду, / дагьацәшәеит, / Аҭыԥҳа́ улыхшарц / ауаа рыҿгьы уцәырҵырц ахьуҭаххаз, / иагьиҳәеит: / «Жәабжьны исаҳаит Уӡбахә, / сагьацәшәеит». / Ахьӡ-аԥша амаз [ҳ-Аҳ Ду] Умч! (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
5-тәи ашәа
Аирмо́с: Аҵх инаркны иаашанӡа иузгәаҟуаз, / Ауаҩы́ҭахҩы, / исзымдыруа сырдыр, суҳәоит, / сагьымҩақәҵа Удҵақәа рынагӡараҟны; / исырҵа, Сеиқәырхаҩ, / Угәаԥхара аҟаҵашьа. (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
6-тәи Ашәа
Аирмо́с: Сгәаҵаҟынтә сҵәааит / исызхьаауа Анцәа иахь, / быжьра-быжьҵәа аҵаҟынтә, сыбжьы иаҳаит, / аҭахарагьы сацәигеит. (2-нтә)
А́цырӷызра: Анцәа срыцҳашьа, Анцәа срыцҳашьа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Аԥшьа [Мариа], бҳазиҳәа Анцәа.
А́цырӷызра: Анцәа иитәу Ацқьа [Андре́ас], уҳазиҳәа Анцәа.
Ахьӡ-аԥша имаз Аб, Аԥагьы, Аԥсы Цқьагьы. Хы́на Изку:
Уажәгьы, есқьынгьы, наӡаӡагьы. Амин. Нцәадзыхшаз Илызку:
Ақада́қь, 2-тәи абжьы
Сыԥсы, сыԥсы, / уҿыха, узыцәоузеи? / Уҵыхәтәа ааигәахеит, / аԥсыҭҟьа́рагьы узыԥшуп. / Уааҧшыроуп, / зехьынџьара иҟоу, / зыла зегь ҭәуа, / Қьырса Анцәа урыцҳаишьарц азы. |
43972 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Иҭынчу_аокеан | Иҭынчу аокеан | Адгьыл аҿы аҭбаареи аҵаулареи рыла иреиҳау аокеан. Иҟоуп мраҭашәарала Евразиеи Австралиеи рконтинентқәа рыбжьара, мрагыларала Аҩадатәии Аҩадатәии Америка, ҩадала Антарктида. | Адгьыл аҿы аҭбаареи аҵаулареи рыла иреиҳау аокеан. Иҟоуп мраҭашәарала Евразиеи Австралиеи рконтинентқәа рыбжьара, мрагыларала Аҩадатәии Аҩадатәии Америка, ҩадала Антарктида. |
43971 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Мачу_Пикчу | Мачу Пикчу | ==Алагалажәа==
Адунеиаҿы ирацәоуп аҭыҧ ҧшӡақәа, урҭ рыхәаҧшразы ирҭаауеит ауаа рацәа. Арҭ реиҧш иҟоу аҭаҧ ҧшӡақәа ауаа аднаҧхьалоит, рыҧшӡара иаргачамкуеит. Убас еиҧш иҟоу аҭыҧқәа ируакуп Мачу-Пикчу.
Мачу-Пикчу ажәытә қалақь ахыжәжәарақәа роуп, Аладатәи Америка Перу иҟоуп. Мачу-Пикчу лассы-ласс иӡыз аинкцәа рықалақь ҳәа иашьҭоуп, избанзар уи аинкцәа идыргылеит. Интересуп изусҭцәаз урҭ аинкцәа рхаҭақәа. Урҭ, аладатәи америкаа иреиуан, ажәытә уа инхон, даара абаҩхатәра злаз, аҿиара бзиа змаз жәларын. Уи шьақәнырӷәӷәоит Мачу-Пикчу аргыларақәа.
Мачу-Пикчу дыргылеит зқьи ҧшьышәи ҩажәижәаба, зқьи ҧшьышәи ханҩажәи ҩба шықәсқәа рзы. Иара ҩажәи жәаҩа шықәса аргылара мҩаҧысуан. Ақалақь ашьха ду анаараҿы ишьҭоуп, инықәырҧшны, ҩ-нызқьи хышәи ҩынеижәижәаба метра амшын ааҩаӡараҟнытә. Иџьаушьартә иҟоуп абри аҳаракыраҿы ақалақь аргылара ахьрылшаз. Уи адунеизегьы аҟны уамашәа ирбоит.
==Мачу-Пикчу аргылара аҭоурых==
Мачу-Пикчу перуантә ашьхаҳаракыра ахыцәқәаҿы ишьҭоуп, иахьӡуп Мачу-Пикчу. Ақалақь – ари ахьӡ ахылеит абри ашьха иабзоураны. Зегьы ирзымбатәбароуп аинкцәа рықалақь, избанзар ари ақалақь аҭыҧ ҳаракӡаҿы идыргылеит, ахьанҭамҩангага атранспорти ахаҳә злеиқәырҵаз амаҭәахәқәеи рхархәарада.
Аинкқәа уи аргыларазы рхала ахаҳә дуӡӡақәа харгалон. Уи адагьы, урҭ аҩнқәа злеиқәырҵоз ахаҳәқәа шьыхгада идыргылон. Мачу-Пикчу ахьдыргылаз аҭыҧ адгьылҵысраан ишәарҭаз ҭыҧзаарын, аинкцәа уи зладыргылаз аметод зегь раасҭа иӷәӷәаз акакәхеит.
Аинкцәа аргылара ианалга шәышықәса рнаҩс ақалақь испаниатәи ампыҵахалаҩцәа алалеит. Аинкцәа рықалақь аанрыжьит. Урҭ рықәҵра зыхҟьаз еилкаам иахьанӡагьы. Мачу-Пикчу шыҟоу адунеи иадырит зқьи жәшәи жәеиза шықәсазы, уи Иельтәи ауниверситет апрофессор Хирам Бингем иҧшааит. Аха Бингем идагьы уи ақалақь аӡбахә ралыҵәахьан. Уи аҧхьагьы иҟан ахсаалақәа, ақалақь зныз, урҭ англиатәи, германиатәи анемец нџьнырцәа иаҧырҵахьан. Бингем адунеи зегьы адырра аиҭеит ари ақалақь шыҟоу ала, ауаагьы Мачу-Пикчу абара иашьҭалеит.
==Мачу-Пикчу рольс инанагӡоз==
Мачу-Пикчу ауаа нхартә иахьыҟаз қалақьмызт. Уи, абас аҭыҧ ҷыдаҿ идыргылеит избанзар, аинкцәа раҧхьаӡатәи римператор Пачакути уа дынхон. Уи адагьы, ақалақь аҿы ирыҧшааит аскульптурақәа, аныҳәарҭақәа, урҭ идырҵабыргуеит ақалақь адинтә ҵакы шамаз. Аинкцәа ара аритуалқәа мҩаҧыргон, рынцәақәа ирымҵахырхәон, аҵарауаа ргәаанагарала, урҭ ари ақалақь анцәақәа рыхьӡала идыргылеит.
==Аҵыхәтәажәа==
Мачу-Пикчу зегь раасҭа еицырдыруа аинкцәа римпериа аргыларақәа ируакуп. Уи Аладатәи Америка зегь раасҭа еицырдыруа ҭыҧуп, иагьаҭаауеит атуристцәа рацәаҩӡаны, урҭ ари алақь аҧшӡара агәахәара ду рнаҭоит. | Алагалажәа
Адунеиаҿы ирацәоуп аҭыҧ ҧшӡақәа, урҭ рыхәаҧшразы ирҭаауеит ауаа рацәа. Арҭ реиҧш иҟоу аҭаҧ ҧшӡақәа ауаа аднаҧхьалоит, рыҧшӡара иаргачамкуеит. Убас еиҧш иҟоу аҭыҧқәа ируакуп Мачу-Пикчу.
Мачу-Пикчу ажәытә қалақь ахыжәжәарақәа роуп, Аладатәи Америка Перу иҟоуп. Мачу-Пикчу лассы-ласс иӡыз аинкцәа рықалақь ҳәа иашьҭоуп, избанзар уи аинкцәа идыргылеит. Интересуп изусҭцәаз урҭ аинкцәа рхаҭақәа. Урҭ, аладатәи америкаа иреиуан, ажәытә уа инхон, даара абаҩхатәра злаз, аҿиара бзиа змаз жәларын. Уи шьақәнырӷәӷәоит Мачу-Пикчу аргыларақәа.
Мачу-Пикчу дыргылеит зқьи ҧшьышәи ҩажәижәаба, зқьи ҧшьышәи ханҩажәи ҩба шықәсқәа рзы. Иара ҩажәи жәаҩа шықәса аргылара мҩаҧысуан. Ақалақь ашьха ду анаараҿы ишьҭоуп, инықәырҧшны, ҩ-нызқьи хышәи ҩынеижәижәаба метра амшын ааҩаӡараҟнытә. Иџьаушьартә иҟоуп абри аҳаракыраҿы ақалақь аргылара ахьрылшаз. Уи адунеизегьы аҟны уамашәа ирбоит.
Мачу-Пикчу аргылара аҭоурых
Мачу-Пикчу перуантә ашьхаҳаракыра ахыцәқәаҿы ишьҭоуп, иахьӡуп Мачу-Пикчу. Ақалақь – ари ахьӡ ахылеит абри ашьха иабзоураны. Зегьы ирзымбатәбароуп аинкцәа рықалақь, избанзар ари ақалақь аҭыҧ ҳаракӡаҿы идыргылеит, ахьанҭамҩангага атранспорти ахаҳә злеиқәырҵаз амаҭәахәқәеи рхархәарада.
Аинкқәа уи аргыларазы рхала ахаҳә дуӡӡақәа харгалон. Уи адагьы, урҭ аҩнқәа злеиқәырҵоз ахаҳәқәа шьыхгада идыргылон. Мачу-Пикчу ахьдыргылаз аҭыҧ адгьылҵысраан ишәарҭаз ҭыҧзаарын, аинкцәа уи зладыргылаз аметод зегь раасҭа иӷәӷәаз акакәхеит.
Аинкцәа аргылара ианалга шәышықәса рнаҩс ақалақь испаниатәи ампыҵахалаҩцәа алалеит. Аинкцәа рықалақь аанрыжьит. Урҭ рықәҵра зыхҟьаз еилкаам иахьанӡагьы. Мачу-Пикчу шыҟоу адунеи иадырит зқьи жәшәи жәеиза шықәсазы, уи Иельтәи ауниверситет апрофессор Хирам Бингем иҧшааит. Аха Бингем идагьы уи ақалақь аӡбахә ралыҵәахьан. Уи аҧхьагьы иҟан ахсаалақәа, ақалақь зныз, урҭ англиатәи, германиатәи анемец нџьнырцәа иаҧырҵахьан. Бингем адунеи зегьы адырра аиҭеит ари ақалақь шыҟоу ала, ауаагьы Мачу-Пикчу абара иашьҭалеит.
Мачу-Пикчу рольс инанагӡоз
Мачу-Пикчу ауаа нхартә иахьыҟаз қалақьмызт. Уи, абас аҭыҧ ҷыдаҿ идыргылеит избанзар, аинкцәа раҧхьаӡатәи римператор Пачакути уа дынхон. Уи адагьы, ақалақь аҿы ирыҧшааит аскульптурақәа, аныҳәарҭақәа, урҭ идырҵабыргуеит ақалақь адинтә ҵакы шамаз. Аинкцәа ара аритуалқәа мҩаҧыргон, рынцәақәа ирымҵахырхәон, аҵарауаа ргәаанагарала, урҭ ари ақалақь анцәақәа рыхьӡала идыргылеит.
Аҵыхәтәажәа
Мачу-Пикчу зегь раасҭа еицырдыруа аинкцәа римпериа аргыларақәа ируакуп. Уи Аладатәи Америка зегь раасҭа еицырдыруа ҭыҧуп, иагьаҭаауеит атуристцәа рацәаҩӡаны, урҭ ари алақь аҧшӡара агәахәара ду рнаҭоит. |
43970 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аиндеицәа | Аиндеицәа | =Алагалажәа=
Аиндеиццәа – ари Америка инхо ажәларқәа рзеиҧш хьӡоуп. Аескимосцәеи алеутцәеи алаҳамҵозар, Аиндеиццәа рыхьӡ Европантә ирылаҵәеит. XV ашәышықәса анҵәамҭазы Христофор Колумб Индиа дшашьҭаз Америка дыӡхаҵит. Убри инаркны, Америка инхоз аиндеиццәа ҳәа рыхьӡхеит. Иахьазы, адунеиаҿы ҩfжәижәаба миллион инареиҳаны индиатәи араса иаҵанакуа ауааҧсыра нхоит. XIX ашәышықәсазы урҭ рхыҧхьаӡара ханҩажәа миллион иреиҳан.
Индиатәи араса инықәырҧшны, шә-милаҭк рыла ишьақәгылоуп. XV ашәышықәсазы европаа Америка ианыӡхыҵыз, урҭ рхыҧхьаӡара ҩышә жәлары рҟынӡа инаӡон.
==Аиндеицәа рҭоурых==
Аҵарауаа ргәаанагарала, индиатәи ажәларқәа Америкаҟа иааит Аҩада-Мрагылара Азиантәи. Урҭ Америкаҟа ииасит Беринг аӡыбжьахала ала. Миллион шықәса раҧхьа, Беринг иӡыбжьахала зынӡагьы иҟаӡамызт.
Беринг иӡыбжьахала аҭыҧан, хбарсҭа дгьылын, ахбарсҭа мҩала, Азиантәи Америкаҟа иааит ауаа. Ари ҟалеижьҭеи акрааҵуеит.
Америка аҵакырадгьылқәа зегьы аиндеиццәа раланархара шәышықәсақәа рыла ицон. Алтаитәи арегион Аиндеиццәа рыҧсадгьыл ауп ҳәа ирыҧхьаӡоит.
==Аиндеицәа рбызшәа==
Аҩадатәи Америка инықәырҧшны, ҧшьышә инарзынаҧшуа еиуеиҧшым ахылҵшьҭрақәа рхаҭарнакцәа нхоит. Урҭ еиуеиҧшым абызшәақәа рыла ицәажәон.
Аиндеиццәа аҩыра рымаӡамызт. Азеижәтәи ашәышықәсазы, аиндеиццәа рхылҵышьҭрақәак иреиуаз аҧыза Секвоиа иаҧиҵеит аҩыра – чероки. Ҩышықәса рнаҩс, иара ибызшәала иҭижьуеит агазеҭ – Чероки Финикс. Хылҵышьҭрақәак еицәажәон адыргақәа рыла. Ихадаз адыргақәа аиндеиццәа шьапыла ианныҟәоз еимырдон, мамзаргьы еибадырны реиҭаҵраан дыргала еицәажәон.
Лассы ласс аиндеиццәа реицәажәараан, еиуеиҧшымыз амаҭәарқәа рхы иадырхәон, иаҳҳәап асаркьа.
==Аиндеицәа рынхарҭеи рынхамҩеи==
Аиндеиццәа рынхарҭа ҭыҧқәа ҷыдоуп. Урҭ ақьалақәеи, ақәацәқәеи, аҳаҧқәеи рҿы инхон. Хылҵшьҭрақәак азеиҧш ҩнқәа рҿы инхон. Ус еиҧш иҟаз аҩнқәа – ахаҳә, анышәаҧшь, амҿы махәқәа, абыӷьқәа еиуеиҧшым амаҭәарқәа ирылырхуан, зны-зынла аӷәқәагьы рхы иадырхәон.
Иара убас, аиндеиццәа рынхамҩаҿгьы аиҧшымзаарақәа рыман. Урҭ рынхамҩаҿы анырра дуӡӡа анаҭеит дара ахьынхоз рҭыҧ. Уи адагьы, урҭ рынхамҩа анырра дуӡӡа анаҭеит рытрадициақәа.
Аиндеиццәа рзы зегь раасҭа ихадараз усын ашәарыцара. Иара убас, аиндеиццәа абна ирнаҭоз абеиара аизгара бзиа ирбон. Хылҵышьҭрақәак адгьыл иқәаарыхуан.
Аиндеиццәа рыфатә хадақәа иреиуан аҧсыӡ. Аҧсыӡкра дара рзы ихадараз усын.
Европаа иреиуаз ауаа рааирала урҭ аҽқәа рхархәашьа рҵеит. Уи инаҷыдан, абџьар ахархәашьагьы рҵеит.
Аиндеиццәа абизонқәеи, абнацәқәеи рышьҭашәарыцара еиҳа ирзымариахеит.
Аиндеиццәа рҿы ақыҭанхамҩа ибзианы аҿиара аман.
Ақыҭанхамҩа еиҳа аҿиара аман Мексикеи Аладатәи Америкеи. Уаҟа аиндеиццәа еиуеиҧшым ақыҭанхамҩатә культурақәа аадрыхуан. Дара аҩнытә ҧсаатәқәеи аҧстәқәеи рацәаны ирыман.
Афатә аҳәса иҟарҵон. Еиҳа ахархәара змаз фатә хкын пемикан. Пемикан – ари афатә ихәыҷу, аха угәы зырҭәуа фатәхкуп. Уи абизон акәац рҩеи ауҭраҭых рҩеи ирылырхуеит.
Пемикан аныҟәаҩцәа лассы-ласс рхы иадырхәон. Аныҟәаҩцәа рзы уи аинтерес аҵан избанзар, рацәак аҭыҧ агаӡомызт, ихәыҷын насгьы, угәы арҭәуан, акыраамҭагьы иузхон.
==Акерамика. (Анышәаԥшьӡы)==
Аиндеицәа акерамика иалху амаҭәарқәа рыҟаҵара иалагеит европаа раҧхьагьы. Аҭыҧантәи акерамика еиуеиҧшымзаарала ирацәан. Еиуеиҧшымызт акерамика аҟаҵашьа аметодқәагьы.
Аиндеицәа ирыздырӡомызт акыцлых аҟаҵаразы аусуга ахархәашьа. Убри аҟнытә акерамика напыла аус адырулон. Акерамика адагьы аиндеиццәа рхы иадырхәон анышәаҧшь.
Аритуалқәа (ақьабзқәа) рымҩаҧгараан Анышәаҧшь иалхны асабрадақәеи рхы иадырхәоз еиуеиҧшым амаҭәарқәеи ҟарҵон.
==Аҟазара==
Ацентртә Америка Анд аҵакырадгьыл аҿы европаа ықәнагалаанӡа, аҟазареи акультуреи даара ибзиан аҿиара рыман.
Мексика, Гватемала, Гондурас, Панама, Колумбиа, Перу, Боливиа, иара убас, егьырҭ атәылақәа рҿы ирыҧшааит ирацәаны ижәытәӡатәиқәаз амаҭәарқәа.
Аиндеицәа ркультура даараӡа интересуп, ирацәаҩуп иаднаҧхьалогьы.
Урҭ ркультура ианыҧшит ашәарыцацәа, аҧсыӡкцәа, адгьылақәарыхыҩцәа адунеи ишазхәыцуаз, ишырбоз. Урҭ рнапкымҭақәа ҧшӡаны иҟаҵоуп, ркультура амифтә хаҿсахьақәа анырра дуӡӡа арҭеит.
Даараӡа иҧшӡоуп аиндеиццәа амҿлых аус радулашьа. Амҿлых аус здырулоз рхы иадырхәон аритуалтә ҵасқәа рымҩаҧгараан.
Аиндеицәа зегьы ирылукаауан рҧашьеи рықәҵашьеи рыла.
Дара иреиӷьыз асҩцәа иреиуан. Рнапкымҭақәа дырҧшӡон аҵысхә, ахаҳә, акерамикеи рыла. Аиндеицәа рҩымҭақәа рҿы лассы-ласс иаадырҧшуеит аибашьцәеи ашәарыцацәеи ирызкыу асценақәа.
Аха, рыцҳарас иҟалаз ЕАА, Канада, Аргентина уҳәа атәылақәа рҿы, аиндеиццәа ркультура гәыгәҭарыжьуа иалагеит. Аха, даҽаганкахьала Мексика, Гватемала, Перу, Боливиа атәылақәа рҿы жәлар рҟазара аиндеиццәа ркультура шьаҭас иаиуит.
==Амифологиа==
Аиндеи жәлар рзы анырра дуӡӡа ҟанаҵеит амифологиа. Амифологиа ианыҧшит амца аҟалашьеи, ауаҩи, аҧстәқәеи адунеи ишықәнагалаз. Ԥыҭк ихьшәаны ицәырҵит Каиман изкыз амиф. Каиман афатә данцәахәын, иара убас, аҵиаақәа дрыҧсыцқьан.
Даара ибеиоуп аиндеиццәа рмифологиа адунеи шашьас иаиуз атәы зҳәо.
Аиндеиццәа дрыман даараӡа иҧшӡаз анцәахәы Маиса. Маис – аиндеиццәа рҿы даара ибзианы ирдыруа ҵиаауп. Амиф ишаҳәо ала, анцәахәы Маиса аҵиаақәа дырхылаҧшуеит. Лара даараӡа дыҧшӡан, лыхцәқәа дуун. Индиатәи ахылҵышьҭрақәа зегьы рзы, ари анцәахәы амч ду лыман. Ахцәду змаз анцәахәы адгьыли, ажәҩани, Аҧсҭазаареи аҧсреи дырсимволын.
Ашаманцәа адырра дуқәа рыман. Аиндеиццәа ргәаанагарала, ачымазцәа рыхәшәтәреи, аҧсабара амчқәа рхархәареи, аҧстәқәеи аҧсымчқәеи рацәажәара урҭ рнапаҵаҟа иҟоуп ҳәа иршьон.
Ашаманцәа ирыдҳәалоу алегьендақәа рацәоуп, иахьа урҭ даара ирылаҵәаны иҟоуп.
==Аиндеицәеи ацивилизациақәа рыҿиареи==
Аиндеицәа иаадрыхуаз афатәқәа адунеизегь аҿы анырра дуӡӡа ҟарҵеит.
Афатәқәа – аҧш, акартош апомидор, азараҟьа, аҭаҭын, акакао, апырпыл, аҟәыд, адгьылраса, уҳәа убас иҵегь, аиндеиццәа ирыдҳәалоуп. Европа акартош рыларҵәара амлакра армаҷит. Аҧш рхы иадырхәоит ауаа рыфатә еиҧш, арахә акрырҿаҵараҿгьы.
Аиндеицәа рҟынтәи ирҵеит аҩнытә ҧстәқәеи аҧсаатәқәеи рхархәашьа.
Ҿырҧшыс иаагозар, аиндеиццәа рыҟны ашәишәи даара ахархәара аман. Аиндеицәа ауаса хкқәак иҩнытәны иҟарҵеит. Урҭ ирықәырхуаз аласа ахархәара бзианы иаман. Ирацәоуп иахьа алақәа рыжәла, Индиатәи абналақәа иҩнытәхаз иреиуоу зышьҭамҭа Америка иҟоу.
==Ашьҭахьажәа==
Иҟалап, шәара ижәбахьазар аиндеиццәа рфырхацәақәа ирызку акинофильмқәа. Иҟалап шәаҧхьахьазар Маин Риди, Џьеимс Фенимор Купери аиндеиццәа ирызкыу рроманқәа.
Арҭ акинофильмқәеи, ашәҟәқәеи рыла аиндеиццәа рҭоурых рмифологиа, ркультура зегьы ирдыруа иҟалеит. Уи џьашьатәӡам. Избанзар, индиатәи ажәларқәа иҷыдоу жәларуп. | Алагалажәа
Аиндеиццәа – ари Америка инхо ажәларқәа рзеиҧш хьӡоуп. Аескимосцәеи алеутцәеи алаҳамҵозар, Аиндеиццәа рыхьӡ Европантә ирылаҵәеит. XV ашәышықәса анҵәамҭазы Христофор Колумб Индиа дшашьҭаз Америка дыӡхаҵит. Убри инаркны, Америка инхоз аиндеиццәа ҳәа рыхьӡхеит. Иахьазы, адунеиаҿы ҩfжәижәаба миллион инареиҳаны индиатәи араса иаҵанакуа ауааҧсыра нхоит. XIX ашәышықәсазы урҭ рхыҧхьаӡара ханҩажәа миллион иреиҳан.
Индиатәи араса инықәырҧшны, шә-милаҭк рыла ишьақәгылоуп. XV ашәышықәсазы европаа Америка ианыӡхыҵыз, урҭ рхыҧхьаӡара ҩышә жәлары рҟынӡа инаӡон.
Аиндеицәа рҭоурых
Аҵарауаа ргәаанагарала, индиатәи ажәларқәа Америкаҟа иааит Аҩада-Мрагылара Азиантәи. Урҭ Америкаҟа ииасит Беринг аӡыбжьахала ала. Миллион шықәса раҧхьа, Беринг иӡыбжьахала зынӡагьы иҟаӡамызт.
Беринг иӡыбжьахала аҭыҧан, хбарсҭа дгьылын, ахбарсҭа мҩала, Азиантәи Америкаҟа иааит ауаа. Ари ҟалеижьҭеи акрааҵуеит.
Америка аҵакырадгьылқәа зегьы аиндеиццәа раланархара шәышықәсақәа рыла ицон. Алтаитәи арегион Аиндеиццәа рыҧсадгьыл ауп ҳәа ирыҧхьаӡоит.
Аиндеицәа рбызшәа
Аҩадатәи Америка инықәырҧшны, ҧшьышә инарзынаҧшуа еиуеиҧшым ахылҵшьҭрақәа рхаҭарнакцәа нхоит. Урҭ еиуеиҧшым абызшәақәа рыла ицәажәон.
Аиндеиццәа аҩыра рымаӡамызт. Азеижәтәи ашәышықәсазы, аиндеиццәа рхылҵышьҭрақәак иреиуаз аҧыза Секвоиа иаҧиҵеит аҩыра – чероки. Ҩышықәса рнаҩс, иара ибызшәала иҭижьуеит агазеҭ – Чероки Финикс. Хылҵышьҭрақәак еицәажәон адыргақәа рыла. Ихадаз адыргақәа аиндеиццәа шьапыла ианныҟәоз еимырдон, мамзаргьы еибадырны реиҭаҵраан дыргала еицәажәон.
Лассы ласс аиндеиццәа реицәажәараан, еиуеиҧшымыз амаҭәарқәа рхы иадырхәон, иаҳҳәап асаркьа.
Аиндеицәа рынхарҭеи рынхамҩеи
Аиндеиццәа рынхарҭа ҭыҧқәа ҷыдоуп. Урҭ ақьалақәеи, ақәацәқәеи, аҳаҧқәеи рҿы инхон. Хылҵшьҭрақәак азеиҧш ҩнқәа рҿы инхон. Ус еиҧш иҟаз аҩнқәа – ахаҳә, анышәаҧшь, амҿы махәқәа, абыӷьқәа еиуеиҧшым амаҭәарқәа ирылырхуан, зны-зынла аӷәқәагьы рхы иадырхәон.
Иара убас, аиндеиццәа рынхамҩаҿгьы аиҧшымзаарақәа рыман. Урҭ рынхамҩаҿы анырра дуӡӡа анаҭеит дара ахьынхоз рҭыҧ. Уи адагьы, урҭ рынхамҩа анырра дуӡӡа анаҭеит рытрадициақәа.
Аиндеиццәа рзы зегь раасҭа ихадараз усын ашәарыцара. Иара убас, аиндеиццәа абна ирнаҭоз абеиара аизгара бзиа ирбон. Хылҵышьҭрақәак адгьыл иқәаарыхуан.
Аиндеиццәа рыфатә хадақәа иреиуан аҧсыӡ. Аҧсыӡкра дара рзы ихадараз усын.
Европаа иреиуаз ауаа рааирала урҭ аҽқәа рхархәашьа рҵеит. Уи инаҷыдан, абџьар ахархәашьагьы рҵеит.
Аиндеиццәа абизонқәеи, абнацәқәеи рышьҭашәарыцара еиҳа ирзымариахеит.
Аиндеиццәа рҿы ақыҭанхамҩа ибзианы аҿиара аман.
Ақыҭанхамҩа еиҳа аҿиара аман Мексикеи Аладатәи Америкеи. Уаҟа аиндеиццәа еиуеиҧшым ақыҭанхамҩатә культурақәа аадрыхуан. Дара аҩнытә ҧсаатәқәеи аҧстәқәеи рацәаны ирыман.
Афатә аҳәса иҟарҵон. Еиҳа ахархәара змаз фатә хкын пемикан. Пемикан – ари афатә ихәыҷу, аха угәы зырҭәуа фатәхкуп. Уи абизон акәац рҩеи ауҭраҭых рҩеи ирылырхуеит.
Пемикан аныҟәаҩцәа лассы-ласс рхы иадырхәон. Аныҟәаҩцәа рзы уи аинтерес аҵан избанзар, рацәак аҭыҧ агаӡомызт, ихәыҷын насгьы, угәы арҭәуан, акыраамҭагьы иузхон.
Акерамика. (Анышәаԥшьӡы)
Аиндеицәа акерамика иалху амаҭәарқәа рыҟаҵара иалагеит европаа раҧхьагьы. Аҭыҧантәи акерамика еиуеиҧшымзаарала ирацәан. Еиуеиҧшымызт акерамика аҟаҵашьа аметодқәагьы.
Аиндеицәа ирыздырӡомызт акыцлых аҟаҵаразы аусуга ахархәашьа. Убри аҟнытә акерамика напыла аус адырулон. Акерамика адагьы аиндеиццәа рхы иадырхәон анышәаҧшь.
Аритуалқәа (ақьабзқәа) рымҩаҧгараан Анышәаҧшь иалхны асабрадақәеи рхы иадырхәоз еиуеиҧшым амаҭәарқәеи ҟарҵон.
Аҟазара
Ацентртә Америка Анд аҵакырадгьыл аҿы европаа ықәнагалаанӡа, аҟазареи акультуреи даара ибзиан аҿиара рыман.
Мексика, Гватемала, Гондурас, Панама, Колумбиа, Перу, Боливиа, иара убас, егьырҭ атәылақәа рҿы ирыҧшааит ирацәаны ижәытәӡатәиқәаз амаҭәарқәа.
Аиндеицәа ркультура даараӡа интересуп, ирацәаҩуп иаднаҧхьалогьы.
Урҭ ркультура ианыҧшит ашәарыцацәа, аҧсыӡкцәа, адгьылақәарыхыҩцәа адунеи ишазхәыцуаз, ишырбоз. Урҭ рнапкымҭақәа ҧшӡаны иҟаҵоуп, ркультура амифтә хаҿсахьақәа анырра дуӡӡа арҭеит.
Даараӡа иҧшӡоуп аиндеиццәа амҿлых аус радулашьа. Амҿлых аус здырулоз рхы иадырхәон аритуалтә ҵасқәа рымҩаҧгараан.
Аиндеицәа зегьы ирылукаауан рҧашьеи рықәҵашьеи рыла.
Дара иреиӷьыз асҩцәа иреиуан. Рнапкымҭақәа дырҧшӡон аҵысхә, ахаҳә, акерамикеи рыла. Аиндеицәа рҩымҭақәа рҿы лассы-ласс иаадырҧшуеит аибашьцәеи ашәарыцацәеи ирызкыу асценақәа.
Аха, рыцҳарас иҟалаз ЕАА, Канада, Аргентина уҳәа атәылақәа рҿы, аиндеиццәа ркультура гәыгәҭарыжьуа иалагеит. Аха, даҽаганкахьала Мексика, Гватемала, Перу, Боливиа атәылақәа рҿы жәлар рҟазара аиндеиццәа ркультура шьаҭас иаиуит.
Амифологиа
Аиндеи жәлар рзы анырра дуӡӡа ҟанаҵеит амифологиа. Амифологиа ианыҧшит амца аҟалашьеи, ауаҩи, аҧстәқәеи адунеи ишықәнагалаз. Ԥыҭк ихьшәаны ицәырҵит Каиман изкыз амиф. Каиман афатә данцәахәын, иара убас, аҵиаақәа дрыҧсыцқьан.
Даара ибеиоуп аиндеиццәа рмифологиа адунеи шашьас иаиуз атәы зҳәо.
Аиндеиццәа дрыман даараӡа иҧшӡаз анцәахәы Маиса. Маис – аиндеиццәа рҿы даара ибзианы ирдыруа ҵиаауп. Амиф ишаҳәо ала, анцәахәы Маиса аҵиаақәа дырхылаҧшуеит. Лара даараӡа дыҧшӡан, лыхцәқәа дуун. Индиатәи ахылҵышьҭрақәа зегьы рзы, ари анцәахәы амч ду лыман. Ахцәду змаз анцәахәы адгьыли, ажәҩани, Аҧсҭазаареи аҧсреи дырсимволын.
Ашаманцәа адырра дуқәа рыман. Аиндеиццәа ргәаанагарала, ачымазцәа рыхәшәтәреи, аҧсабара амчқәа рхархәареи, аҧстәқәеи аҧсымчқәеи рацәажәара урҭ рнапаҵаҟа иҟоуп ҳәа иршьон.
Ашаманцәа ирыдҳәалоу алегьендақәа рацәоуп, иахьа урҭ даара ирылаҵәаны иҟоуп.
Аиндеицәеи ацивилизациақәа рыҿиареи
Аиндеицәа иаадрыхуаз афатәқәа адунеизегь аҿы анырра дуӡӡа ҟарҵеит.
Афатәқәа – аҧш, акартош апомидор, азараҟьа, аҭаҭын, акакао, апырпыл, аҟәыд, адгьылраса, уҳәа убас иҵегь, аиндеиццәа ирыдҳәалоуп. Европа акартош рыларҵәара амлакра армаҷит. Аҧш рхы иадырхәоит ауаа рыфатә еиҧш, арахә акрырҿаҵараҿгьы.
Аиндеицәа рҟынтәи ирҵеит аҩнытә ҧстәқәеи аҧсаатәқәеи рхархәашьа.
Ҿырҧшыс иаагозар, аиндеиццәа рыҟны ашәишәи даара ахархәара аман. Аиндеицәа ауаса хкқәак иҩнытәны иҟарҵеит. Урҭ ирықәырхуаз аласа ахархәара бзианы иаман. Ирацәоуп иахьа алақәа рыжәла, Индиатәи абналақәа иҩнытәхаз иреиуоу зышьҭамҭа Америка иҟоу.
Ашьҭахьажәа
Иҟалап, шәара ижәбахьазар аиндеиццәа рфырхацәақәа ирызку акинофильмқәа. Иҟалап шәаҧхьахьазар Маин Риди, Џьеимс Фенимор Купери аиндеиццәа ирызкыу рроманқәа.
Арҭ акинофильмқәеи, ашәҟәқәеи рыла аиндеиццәа рҭоурых рмифологиа, ркультура зегьы ирдыруа иҟалеит. Уи џьашьатәӡам. Избанзар, индиатәи ажәларқәа иҷыдоу жәларуп. |
43973 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аисберг | Аисберг | Анаҟәоуқәеи Аисбергқәеи - ари аҵааршә ҽыҭ дуӡӡақәоуп, аха урҭ ҭыҧс иахьыҟоу ала дара-дара еиҧшӡам.
Анаҟәоуқәа уҧылоит ахбаарсҭақәа рҿы, аисбергқәа – аӡи аокеанқәеи рыҵаҟа. Урҭ рыҟалашьа апроцесс даара злымҳара зуҭаша акоуп, уи акыр аамҭагьы аҭахуп. Анаҟәоуқәа - аӡымшьа еиҳараӡак иахьеизаку ҭыҧны иҧхьаӡоуп. Анаҟәоуқәа ахьыҟоу аҭыҧқәа беиоуп ихәшәашәоу аӡыҵхәраақәа рыла, уи аџьыка зынӡа имаҷны иалоуп. Ус еиҧш иҟоу аӡқәа ӡыржәтәыс ишьоуп. Анаҟәоуқәагьы аӡымшьа рацәаӡаны ирылоуп. Урҭ иӡсо аӡы иху аҵааршә ҧҽыха дуқәоуп.
==Анаҟәоуқәа рыҟалашьа==
Анаҟәоу ҟаларц азы акыраамҭа аҭахуп, иара убас аҳауа ҧхара лаҟәузароуп.
Анаҟоу - ари џьарак ирацәаӡаны еизгоу асы ауп. Асы кыраамҭа иуазароуп, аҳауа ҧхара лаҟәызароуп анаҟәоу ҟаларцаз. Ашьшьыҳәа, аамҭа цацыҧхьаӡа анаҟәоу аҧсасира иалагоит. Урҭ ирылшоит аҧхара аҵәахра. Амра аӷьны ианкаҧхо, анаҟәоу аӡыҭра иалагоит, убри аамҭазы уи, ҧшьынеижәи жәаба процент амрашәахәақәа аныҷҷалоит, нас шьҭахьҟагьы иархынҳәуеит. Иаанхаз жәа-процентк аҧхара, анаҟәоу арӡыҭуеит, уи ӡымшьаны иҟанаҵоит. Анаҟәоу ианыҷҷало амра ашәахәқәа анаҟәоу азы ихыхьчагоуп, уи зынӡа имӡыҭырц иацхраауеит.
==Аисбергқәа шыҟало==
Аисберг - ари анаҟәоу ахәҭак ауп. Аисберг анаҟәоу иаҟәҧаны, анаҩс аӡы иӡсо ихылоит. Лассы-ласс аисбергқәа уҧылоит Антрактидеи Гренландиеи. Зегьы иреиҳау аисбергқәа Антарктида аҿықә иӡсо ихуп.
Аисбергқәа реиҳарак шкәакәоуп, еиҳа имаҷны иуҧылоит ииаҵәои ишьацҧштәылоуи аисбергқәа. Избан, аисбергқәа ҧштәырацәала изеилоу, анаука макьана ишьақәнамыргылаӡац, аҵарауаа ари азҵаара макьана аҭҵаара иаламгаӡац.
Ишазгәаҳҭаз еиҧш, аисбергқәа аокеанқәа иӡсо ирхуп, уи ус еиҧш иҟоуп избанзар, урҭ ҧшьаала иӡыҭуеит. Аха иҟоуп ҭыҧкаҿы акыраамҭа еиҭамҵуа иаангылоугьы.
Ус еиҧш иҟоу аисбергқәа иҵаан иҟоу адгьылбжьахақәа ҳәа ирышьҭоуп. Дара Антарктида иҟоуп, уи Аиааира ҳәа иашьҭоуп. Аҧхарра аныҳаракхалакь аӡыҭра иалагоит, иагьеиҭаҵуеит.
Анаҟәоуқәеи аисбергқәеи шьақәгылашьала еиҧшуп, урҭ аҩбагьы ауаҩы изы ихәарҭоуп. Аха, аисберг даара ашәарҭара ацуп. Уи иӡсо аӷбе иареи еиҿасыр, аӷба ҭанархоит. Аӡы ихыубаало аисберг рацәак идуум ахәҭак ауп, уи еиҳау аӡаҵан иҵәахуп. Аӷбаҿы уи рызгәамҭар алшоит, аисберги аӷбеи еинҟьар рылшоит. Убри аҟынтә аисбергқәа ахьху аӷбақәа рныҟәара шәарҭоуп.
==Аҵыхәтәажәа==
Иашоуп, ауаа зегьы ирылшаӡом анаҟәоуқәеи аисбергқәеи лабҿаба рбара. Ирацәоуп адокументалтәи асахьаркыратә фильмқәа анаҟәоуқәеи аисбергқәеи ирызку. Урҭ рыҟны еиҭарҳәоит иҟалаз афактқәа, анаукатә аартрақәа уҳәа уб. иҵегьы. | Анаҟәоуқәеи Аисбергқәеи - ари аҵааршә ҽыҭ дуӡӡақәоуп, аха урҭ ҭыҧс иахьыҟоу ала дара-дара еиҧшӡам.
Анаҟәоуқәа уҧылоит ахбаарсҭақәа рҿы, аисбергқәа – аӡи аокеанқәеи рыҵаҟа. Урҭ рыҟалашьа апроцесс даара злымҳара зуҭаша акоуп, уи акыр аамҭагьы аҭахуп. Анаҟәоуқәа - аӡымшьа еиҳараӡак иахьеизаку ҭыҧны иҧхьаӡоуп. Анаҟәоуқәа ахьыҟоу аҭыҧқәа беиоуп ихәшәашәоу аӡыҵхәраақәа рыла, уи аџьыка зынӡа имаҷны иалоуп. Ус еиҧш иҟоу аӡқәа ӡыржәтәыс ишьоуп. Анаҟәоуқәагьы аӡымшьа рацәаӡаны ирылоуп. Урҭ иӡсо аӡы иху аҵааршә ҧҽыха дуқәоуп.
Анаҟәоуқәа рыҟалашьа
Анаҟәоу ҟаларц азы акыраамҭа аҭахуп, иара убас аҳауа ҧхара лаҟәузароуп.
Анаҟоу - ари џьарак ирацәаӡаны еизгоу асы ауп. Асы кыраамҭа иуазароуп, аҳауа ҧхара лаҟәызароуп анаҟәоу ҟаларцаз. Ашьшьыҳәа, аамҭа цацыҧхьаӡа анаҟәоу аҧсасира иалагоит. Урҭ ирылшоит аҧхара аҵәахра. Амра аӷьны ианкаҧхо, анаҟәоу аӡыҭра иалагоит, убри аамҭазы уи, ҧшьынеижәи жәаба процент амрашәахәақәа аныҷҷалоит, нас шьҭахьҟагьы иархынҳәуеит. Иаанхаз жәа-процентк аҧхара, анаҟәоу арӡыҭуеит, уи ӡымшьаны иҟанаҵоит. Анаҟәоу ианыҷҷало амра ашәахәқәа анаҟәоу азы ихыхьчагоуп, уи зынӡа имӡыҭырц иацхраауеит.
Аисбергқәа шыҟало
Аисберг - ари анаҟәоу ахәҭак ауп. Аисберг анаҟәоу иаҟәҧаны, анаҩс аӡы иӡсо ихылоит. Лассы-ласс аисбергқәа уҧылоит Антрактидеи Гренландиеи. Зегьы иреиҳау аисбергқәа Антарктида аҿықә иӡсо ихуп.
Аисбергқәа реиҳарак шкәакәоуп, еиҳа имаҷны иуҧылоит ииаҵәои ишьацҧштәылоуи аисбергқәа. Избан, аисбергқәа ҧштәырацәала изеилоу, анаука макьана ишьақәнамыргылаӡац, аҵарауаа ари азҵаара макьана аҭҵаара иаламгаӡац.
Ишазгәаҳҭаз еиҧш, аисбергқәа аокеанқәа иӡсо ирхуп, уи ус еиҧш иҟоуп избанзар, урҭ ҧшьаала иӡыҭуеит. Аха иҟоуп ҭыҧкаҿы акыраамҭа еиҭамҵуа иаангылоугьы.
Ус еиҧш иҟоу аисбергқәа иҵаан иҟоу адгьылбжьахақәа ҳәа ирышьҭоуп. Дара Антарктида иҟоуп, уи Аиааира ҳәа иашьҭоуп. Аҧхарра аныҳаракхалакь аӡыҭра иалагоит, иагьеиҭаҵуеит.
Анаҟәоуқәеи аисбергқәеи шьақәгылашьала еиҧшуп, урҭ аҩбагьы ауаҩы изы ихәарҭоуп. Аха, аисберг даара ашәарҭара ацуп. Уи иӡсо аӷбе иареи еиҿасыр, аӷба ҭанархоит. Аӡы ихыубаало аисберг рацәак идуум ахәҭак ауп, уи еиҳау аӡаҵан иҵәахуп. Аӷбаҿы уи рызгәамҭар алшоит, аисберги аӷбеи еинҟьар рылшоит. Убри аҟынтә аисбергқәа ахьху аӷбақәа рныҟәара шәарҭоуп.
Аҵыхәтәажәа
Иашоуп, ауаа зегьы ирылшаӡом анаҟәоуқәеи аисбергқәеи лабҿаба рбара. Ирацәоуп адокументалтәи асахьаркыратә фильмқәа анаҟәоуқәеи аисбергқәеи ирызку. Урҭ рыҟны еиҭарҳәоит иҟалаз афактқәа, анаукатә аартрақәа уҳәа уб. иҵегьы. |
43965 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аурыс_хатәы_хьыӡқәа | Аурыс хатәы хьыӡқәа | Ахьӡҵара аурыс традициаҿы аурыс хатәы хьӡы – ауаҩы даниз ихьӡырҵаз, ма ихьӡ аԥсахраан иҿыцны ирҭаз аурыс бызшәаҿы иҟоу хатәы хьӡуп. Ҷыдала, аурыс хатәы хьыӡқәа, ауаҩы данырнаҭуа ихьӡырҵо, мамзаргьы амонахра анидикыло ирҭо аиашахаҵаратә хьыӡқәа ирықәшәоит, аха урҭ иреиԥшхаҭаны иҟаӡам. Аурыс хатәы хьыӡқәа аурыс бызшәаҿы еилоу, рышьақәгылашьалагьы иԥку, иҷыдоу системак еиҿыркаауеит. Урҭ рыҟазаашьа иамоуп аурыс бызшәаҿы егьырҭ ажәақәа ирышьашәалам аҷыдарақәа.
Аурыс хатәы хьыӡқәа рсистема ашьақәгылара хацыркын Урыстәыла ақьырсианра ҟалаанӡатәи аҭоурых аамҭазы, аха ахьӡажәақәа шьаҭанкыла рҽырыԥсахит ақьырсианра анрыдыркыла ашьҭахь. Урыстәыла абжьаратәи ашәышықәсақәа раан акыраамҭа иныҟәыргон ҩ-хкыкны иҟаз ахатәы хьыӡқәа: анаҭраан ирырҭоз аканонтә хьӡқәеи (ауахәаматәқәа, амзартәқәа; абжьааԥны иԥсахны иҟаҵаз) иара убас иканонтәқәами (иуахәаматәқәам). XIV-тәи ашәышықәса инаркны иаҟәыҵуа иалагеит иканонтәқәам ахьыӡқәа рхархәара, уи апроцесс хыркәшан XVIII-тәи ашәышықәсазы. ХХ-тәи ашәышықәсазы, Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь аурыс хатәы хьӡы аконцепциа аҽаԥсахит, аурыс хатәы хьыӡқәа рҭоурых аҿы иалагеит аурыс хьӡыҭараҿы акрызҵазкуа аиҭакрақәа зныԥшуаз аетап ҿыц.
Ҳаамҭазтәи аурысбызшәатә уааԥсыра рыбжьара ахархәара рымоуп амзартә хьыӡқәа (аҿырԥшқәа: Иван, Андреи, Иаков, Иури, Татиана, Мариа, Авдотиа, Елизавета), иара убасгьы имзартәқәам —ажәытә славиантә хьыӡқәа (Станислав, Радомир, Добромила, Рада), ажәытә урыс хьыӡқәа (Ждан, Пересвет, Лада, Лиубава), иҿыцны иҟаҵоу (Вилен, Авангард, Нинель, Ера), ХХ-тәи ашәышықәсазы Мраҭашәаратәи Европеи Мрагыларатәи абызшәақәа рҟынтәи иԥсахны иаагоу ахьыӡқәа (Альберт, Руслан, Жанна, Леила). Амзартә хьыӡқәа ҳәа (уи аилкаара акыр инықәырԥшны ишыҟоугьы) ирышьҭан Октиабртәи ареволиуциа ҟалаанӡа аиашахаҵаратә аныхатә мзарқәа - аныҳәамзарқәа ирынҵаны иҟаз итрадициатәу аурыс хьыӡқәа. Урҭ XIX-тәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы ауахәаматә иаҿырԥшны иҟаҵаз, массатә тиражла иҭрыжьуаз иуахәаматәым амзарқәагьы ирнырҵон. 1980-тәи ашықәсқәа раан СССР иқәынхоз аурыс уааԥсыра зегьы рҟнытә 95 % амзартә хьыӡқәа ныҟәыргон.
Аурыс хатәы хьыӡқәа ирызку ҳаамҭазтәи ажәарқәа ажәахьӡынҵақәа рышьақәгылашьала рышәагаа амҽхак акыр ишдуугьы, реалла ахархәара змоу ахьыӡқәа рхыԥхьаӡара рацәаӡам: еиуеиԥшым ахәшьарақәа рыла, XIX—XX-тәи ашәышықәсақәа ирыҵанакуа ахьӡеизгаҿы иҟоу аурысцәа абиԥарала имырӡкәа иаарго ахацәеи аҳәсеи рыхьыӡқәа 600 иреиҳаӡам; ихадоу шьаҭас иҟоу ахьыӡқәа 300-400 иреиҳаӡам.
=Аҭоурыхтә хҳәаа=
Аурыс хатәы хьыӡқәа рҭоурых аҿы иалукаауеит х-аамҭак:
* Ақьырсианра ҟалаанӡатәи, ажәытәтәи аурыс бызшәа ахархәарала иаԥҵаз, зхатә ҟазшьа змаз, амырҭаҭратә хьыӡқәа аныҟаз иаҵанакуа аамҭа;
* Урыстәыла анаҭра аныҟала ашьҭахь, атәым бызшәа иатәыз аканонтә, ақьырсиантә хьыӡқәа маҷ-маҷ ақьырсиантәқәа рхархәара аҟнытә иқәырго ианалага; иара убри аамҭазгьы ирацәамкәа наџьнатә аахыс , ақьырсианра ҟалаанӡа иҟаз аславиантә хьыӡқәа иканонтә хьыӡқәаны ианыҟалаз иаҵанакуа аамҭа;
* Октиабртәи ареволиуциа аныҟала ашьҭахь иалагаз ҳаамҭазтәи аамҭа, амзартәқәеи, аканонтәқәеи, имзартәқәами ҳәа иҟаз астатустә ԥкрақәа анаԥырхыз, иара убасгьы хыԥхьаӡара рацәала тәымџьарантәи имԥсахны иаагаз ахьыӡқәа аурыс хьӡынҵарақәа ианрылаҵәа, активла ахьӡырҿиара аныҟалазтәи аамҭа.
==Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа==
А-Х-тәи ашәышықәса аҵыхәтәанынӡа, ақьырсианра адкылара аамҭа ҟалаанӡа мрагыларатәи аславианцәа (ҳаамҭазтәи аурысқәеи, аукраинқәеи, абелорусқәеи рабшьҭрақәа) рҿы ииуаз ахәыҷқәа хымԥада аславиантә хьыӡқәа рыҭара традициала иаԥын; усҟан ахьӡи ахьӡ ҷыдеи уиаҟара еилых рымаӡамызт. Ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы ахатәы хьӡы – рекло, хьӡыс ирҭаз, ахьӡ ҷыда, ишиарҳәо, ишишьҭо, ихьӡыртәуа – еиҳараӡак иугәаладыршәоит хҭыск, ари ма ани мзызк иадҳәаланы ахәыҷы ирҭаз ахьӡ. Урыстәыла ақьырсианра ҟалаанӡа иҟаз ахьыӡқәа ақьырсианра анрыдыркыла ашьҭахьгьы даҽа шәышқәсақәакгьы ахархәара рыман; Урҭ XVII-тәи ашәышықәса алагамҭазынӡагьы ақьырсиантә хьыӡқәа инарываргыланы, инарҭбааны ахархәара рыман.
Ажәытәтәи аурыс хьыӡқәа реилазаашьала даара ибеиоуп . 1903 шықәсазы иҭыҵыз, Н.М.Тупиков иеиқәиршәаз «Ажәытәтәи аурыс хатәы хьыӡқәа ржәар» аҿы ианҵоуп 5300 хаҵа хьӡи 50 ԥҳәыс хьӡи. Ажәытәтәи аурыс хьыӡқәа рҿы иалукаауеит абарҭ агәыԥқәа:
* Ахыԥхьаӡаратә хьыӡқәа . Урҭ рҿы ицәыргоуп 1 инаркны 10 рҟынӡа ахыԥхьаӡаратә цәаҳәа: Перва – Первои, Вторак, Третиак, Четвертак, Пиатои – Пиатак, Шестак, Семои – Семак, Осмои – Осмак, Девиатко, Десиатои. Урҭ иаадрыԥшуеит аҭаацәараҿы ииуаз ахәыҷқәа реишьҭанеишьа.
* Адәахьтәи аҭеиҭԥши, ахцәи ацәеи рыԥшшәи рыла ахәыҷқәа ирырҭоз ахьыӡқәа . Алаҵәара акырӡа измаз хьыӡқәа ны иҟаз иреиуоуп: Черныш, Черниаи, Черниава, Бел, Белиаи, Белиак, Белуха. Иара убас иуԥылон ауаҩы иеиҿартәышьа аҷыдарақәа ирыдҳәалаз ахьыӡқәа : Мал, Малиута, Малои, Долгои, Сухои, Толстои, Голова, Головач, Лобан, Беспалои.
* Ауаҩы иҟазшьа аҷыдарақәа, ҵасхәыс имоу, ихымҩаԥгашьа ирыдҳәалоу ахьыӡқәа . Иуԥылон – Забава, Истома, Крик, Скриаба, Молчан, Неулыба, Булгак (иҭынчым), Смеиана, иара убас Несмеиана ҳәа иҟаз ахьыӡқәа .
* Аҭаацәараҿы ахәыҷы иира аҭахреи, иеигәырӷьаны азыԥшреи, иара убасгьы иира аҭахымхареи аазырԥшуа, аҭаацәа ахәыҷы ишизыҟоу узырбо ахьыӡқәа : Богдан – Богдана, Бажен (иззыԥшыз, ирҭахыз), Голуба, Лиубава, Ждан – Неждан, Хотен, Чаиан – Нечаи уҳәа убас егьырҭгьы.
* Ахәыҷы даниз ашықәс аамҭақәа ирыдҳәалоу ахьыӡқәа : Вешниак, Зима, Мороз.
* Аԥстәқәеи аҵиаақәеи рдунеи иадҳәалоу ахьыӡқәа : Бык, Волк, Шьчука, Кот, Кошка, Жеребец, Корова, Шьчавель (адырӡы аҟнытә), Трава, Пыреи. Агәаанагара ыҟоуп урҭ ахьыӡқәа аславианцәа рабшьҭрақәа ирымаз ртотемтә динхаҵарақәа рцәынхақәа ирыдҳәалоуп ҳәа.
* Ажәа «цәгьақәа» ахәыҷы аҩысҭаацәеи, ачымазарақәеи, аԥсреи дырцәырыхьчоит ҳәа аславианцәа ирымаз агәрагара иадҳәалоу ахьыӡқәа : Гориаин, Немил, Некрас, Нелиуба, Неустрои, Злоба, Тугарин (туга – алахьеиқәҵара аҟнытә).
* Агәыларатә жәларқәа ирыдҳәалоу ахьыӡқәа : Чудин (чудь ҳәа изышьҭоу финн-угортәи ажәлар рҟнытә, Карел, Татарин, Козарин (ахазарцәа ирыхьӡыз аҟнытә), Онтоман (аҭырқәцәа ирыхьӡыз – оттоманцәа аҟнытә). Ари агәыԥ иаҵанакуа ахьыӡқәа шцәырҵыз аҭоурых цқьа еилкаам: иҟалап, урҭ изыхьчо хьыӡқәа зар (агәылацәа ирмеисырц азы иҟаз адыррақәа) мамзаргьы азеиӷьашьаратәқәа (ахәыҷы зыхьӡ ихырҵаз акала диеиԥшхарц азы агәаҳәара аарԥшра); иҟалап, урҭ ахьыӡқәа еилаԥсоу аҭаацәарақәа ирыдҳәалазар.
Хыхь еиқәыԥхьаӡоу ахьыӡқәа аҭаацәаратә хьыӡқәа ирыҵаркуеит – даҽакала иуҳәозар, еизааигәоу аиуацәа рыҩныҵҟа ауаа ирыхьӡырҵоз ахьыӡқәа . Аха ауаҩы ихала иԥсҭазааратә мҩа данықәла, еиҳа иҭбаау асоциалтә гәыԥ даналагылалакь, уи ихьӡ шамахамзар даҽа хьӡык ала ихадырҭәаауан (зны-зынлагьы ирыԥсахуан). Ус еиԥш ҟалар алшон ауаҩы инхарҭатә ҭыԥ, мамзаргьы иусурҭатә ҭыԥ аниԥсахуазгьы. Ус еиԥш иҟоу, ауаажәларратә-бзазаратә ҟазшьа змоу ахьыӡқәа – ахьӡ ҷыдақәа (шәахә. Аҷыдатә хьыӡқәа ) реиуеиԥшымрала аҭаацәара аҩныҵҟатәи ахьыӡқәа раасҭа еиҳауп. Уи ус закәу аилкаара мариоуп: ахәыҷы иаасҭа, социалтә ҳасабла иактивтәу аду ахьӡ ҷыда иҭаразы амзызқәа акырӡа еиҳа ирацәаны иҟоуп. Ус еиԥш иҟоу ахьӡ ҷыдақәа реиҳараӡак рыхьӡҵара мзызс иамаз ашьақәыргылара залыршахом: урҭ иконкреттәу хҭыск иадҳәаланы ирыхьӡырҵон, хаз игоу мзызқәак ирҽыҵганы. Аха асоциалтә-бзазаратә хьыӡқәа рыбжьарагьы иалукаар алшоит гәыԥқәак: анапҟазарақәа ирыдҳәалоу (Шуба (Ахамы), Ложка (Амҳаҵә), Дуло (Ашәақьԥынҵа), Кузнец (Ажьиҩ), ауаҩы иуаажәларратә ҭагылазаашьа иадҳәалоу (Книазь (Аҭауад), Царевич(Аҳ иԥа), Барышник (Афеидауаҩ)), ахылҵшьҭра иадҳәалоу (Француз, Тула), ауаҩы ихатә ҟазшьа иадҳәалоу, зны-зынлагьы зҵакы еиҭаганы иҟоу ажәақәа рхархәарала еиҿкааны иаԥҵоу (Правда (Аиаша), Блоха(Аӡ), Ворона (Аҟәраан)), иара убас аҭеиҭԥш иадҳәалоу (Большои (Аду), Безнос (Аԥынҵада).
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа хкыла акырӡа ишеиуеиԥшымызгьы, урҭ зегьы неибеиԥшны аларҵәара бзиа рыманы иҟамызт. Зқьыла иҟаз урҭ ахьыӡқәа рҟнытә жәабақәак роуп инарҭбааны аларҵәара змаз ҳәа иԥхьаӡаз[2].
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа абзазараҿы зехьынџьара ахархәара ахьрымаз аҟнытә ицәырҵит ирацәаны ихарҭәаау аформақәа – иркьаҿу, иеиҵатәны, ирԥшқа-ирхааны иҟаҵоу ахьыӡқәа . Иаҳҳәозар, ахьӡ Бык (Ацәа) иахылҿиааит аформа Бычко, Ждан (Азыԥшра) аҟнытә – Жданко, Кот(Ацгәы) – Коток, Пузо (Амгәацәа) - Пузеика, Смирнаиа (Иҭынчу) – Смириа уҳәа уб иҵегьы. Еиҳа аларҵәара змаз ахьыӡқәа ирыман ирхылҿиааз аформақәа хыԥхьаӡара рацәала: иаҳҳәозар, ашьаҭа- бел- аҟнытә еицырдыруа хьыӡқәа ны иҟоуп Бела, Белка, Белава, Белои, Белониа, Белиаи, Белиаш уҳәа егьырҭгьы – зегьы еицҵаны иуԥхьаӡозар, уи ашьаҭа иахылҿиааз 18 хьӡы ыҟоуп; ашьаҭа – сем – иахылҿиааз 33 хьӡы рдыруеит, Семаниа, Семеика, Семушка уахь иналаҵаны. Ажәытә шәҟәқәак ртекстқәа ранализ ишанарбаз ала, еиҵатәны иҟаҵаза ахьыӡқәа рформақәа зны-зынла аиуаратә еизыҟазаашьа зыршаҳаҭуаз ракәны иҟан: даҽакала иуҳәозар, Бычко зыхьӡыз ауаҩы Бык зыхьӡыз диԥазар, ма димаҭазар ҟалон.
XIV - XV -тәи ашәышықәсақәа раан Урыстәыла ауаажәларратә ԥсҭазаараҿы ауахәама анырра еиҳа-еиҳа иазҳауа ианалага, ақьырсианра ҟалаанӡатәи, амырҭаҭратә хьыӡқәа - ахьӡ ҷыдақәа хәыҷы-хәыҷла рхархәара иаҟәыҵуа иалагеит. Аха урҭ абызшәа аҟнытә зынӡаск имыӡӡеит, хыԥхьаӡара рацәала аурыс жәлақәа рырҿиара шьаҭас иаиуит (аурыс жәлақәа рышьақәгылараҿы актәи аетап зҵазкуагьы XV ашәышықәса ауп) ).
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа рыбжьара хазы иалкьны игылоуп аҳра зуаз Риуриковичаа рдинастиеи ҭауади-аамсҭеи ирыҵанакуеи рыхьыӡқәа . Урҭ алыркаауеит, избанзар шамахамзар рызегьы – ҩ-шьаҭак рыла ишьақәгылоуп, урҭ ахьыӡқәа раԥҵаразы рхы иадырхәон ҵакыла иҳараку, амчреи, ахьӡи-аԥшеи, аибашьраҿы агәымшәареи ирдыргоу ажәақәа. Ус еиԥш иҟоу ахьыӡқәа иреиуоуп – Владимир, Иарослав, Изиаслав, Иарополк, Остромир, Свиатослав, Свиатополк, Виачеслав, Владислав, Всеволод уҳәа егьырҭгьы.Ас еиԥш иҟоу ахьыӡқәа рхыԥхьаӡара маҷуп, урҭ рхархәарагьы ԥкын, шамахамзар амчра знапаҿы иҟаз анапхгаҩцәеи, ҭауади-аамсҭеи рышьҭрақәа рҿы акәын иахьуԥылоз; Риуриковичаа рабиԥара цыԥхьаӡа аҿы ирыман ус еиԥш иҟаз рхатәы хьыӡқәа реизга. Урҭ ахьыӡқәа рҟнытә ԥыҭкгьы Аурыс иашахаҵаратә уахәама аканонтәра аназуз ашьҭахь ақьырсиантә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара иалалеит; егьырҭ акыраамҭа иӡны иҟан, аха ХХ-тәи ашәышықәсазы дырҩегьых аурыс хьӡтәыжәар иалалеит.
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи Аурыс хьыӡқәа рҭоурыхтә аамҭа иаҵанакуеит ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы раԥхьаӡатәи ахьӡмԥсахқәа. Урҭгьы Риуриковичаа рдинастиа ауп изыдҳәалоу: урҭ ахьыӡқәа - Олег, Игор, Глеб, Ольга уҳәа егьырҭгьы. Урҭ зегьы иԥсахны иаагоуп скандинавтәи абызшәақәа рҟнытә, насгьы ҭауади-аамсҭеи ракәын изыхьӡырҵоз аҟнытә ахархәарагьы маҷны ирыман.
Урыстәыла ақьырсианра Византиантәи адкылара аурыс дгьыл аҿы ицәырнагеит ақьырсиантә Ӡаахра аҵас иузаҟәымҭхо иадҳәалаз, зынӡаск иҿыцыз, итәымыз ахьыӡқәа : ақьырсиантә традициа инақәыршәаны, аӡаахратә ҵас иацуп ауаҩы иҿыцу, ақьырсиантә хьӡы иҭара. Иӡаархуаз ахьӡ ҿыц ихҵара мҩаԥыргон амзатә минеиқәа ҳәа изышьҭаз, анцәаиашьапкратә шәҟәқәа инарықәыршәаны. Урҭ рҿы еихшаны ианырҵон ашықәс азы ауахәаматә маҵзураҿы аԥшьаҩы игәаларшәаратә мшы аан есымша имҩаԥыргоз уи иӡыргара иазкыз анцәаиашьапкрақәа. Ауахәаматә ҵас ишаҳәоз ала, иӡаархуаз ахәыҷы уи даниз, мамзаргьы данырнаҭуаз амш азы зӡыргара мҩаԥыргоз аԥшьаҩы ихьӡ ихырҵон. Амзатә минеиқәа рыхә ҳаракын, урҭ уахәама цыԥхьаӡагьы иҟаӡамызт; уи апроблема рыӡбон ауахәаматә ныҳәақәеи аԥшьаҩцәа ргәаларшәаратә мшқәеи иааркьаҿны изну амзарқәа, мамзаргьы аныҳәамзарқәа рышьақәыргылара ала.
Амзатә минеиқәа – абырзен бызшәа аҟынтәи ажәытәтәи аурыс бызшәахьы еиҭагаз раԥхьатәи ашәҟәқәа ируакын. Аха ахьыӡқәа аурыс дгьыл ахь иқәнагалеит, шамахаӡамзар, аиҭагақәа рыла акәымкәа, ауаа итәымны ирыдыркылоз, урҭ шыҟаҵәҟьаз, атәым бызшәаҿы ирымаз шьҭыбжьыла; ахьыӡқәа рҵакы аурысцәа реиҳараҩӡак ирзеилкаауа иҟамызт, урҭ рлымҳа иаҳауаз мацарала акәын ишрыдыркылоз. Ас еиԥш иҟаз аҭагылазаашьа иахылҿиааит, ганкахьала, ақьырсиантә хьӡқәеи иқьырсиантәым ахьӡқәеи акыраамҭа реицыҟазаара (данырнаҭуаз ахьӡ ҿыц здызкылаз ауаҩы, абзазараҿы ԥыхьатәи, дқьырсианхаанӡа ихыз, изышьцылаз ихьӡ ала акәын ишиԥхьоз), даҽа ганкахьалагьы, ахьӡ ҿыцқәа активла ассимилиациа рзыруан. Уи зны-зынла аханатәтәи ахьыӡқәа акырӡа еиҭанакуан.
==Ахьӡ ҿыцқәеи ажәытә хьӡқәеи реицыҟазаара==
18-тәи ашәышықәсанӡа Урыстәыла зегьынџьара ақьырсиантә хьӡқәеи иқьырсиантәыми аамҭакала рхы еицадырхәон. Хәҭакахьала, уи зхылҿиаауаз аҭаацәа (еиҳаракгьы зышьҭра лаҟәыз) лассы-лассы ирмазҵааӡакәа рхәыҷқәа анырнаҭуаз, аныҳәамзар инадҳәаланы ахьӡ рырҭон. Абжьарашәышықәсатәи аустә шәҟәқәа рҿы иуԥылон, иаҳҳәозар, анхацәа рҭаацәарақәа рҿы қәрала еиҟарамыз ҩыџьа-хҩык ахшара еиԥшыз анаҭратә хьыӡқәа рыхьӡҵаны. XI—XIII ашәышықәсқәа рзтәи аминеиақәа рҿы ақьырсиантә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара уамак ирацәамызт (400 раҟара ракәын иҟаз). Усҟан еиҳа еиуеиԥшымыз, иара убасгьы ахархәараҿы еиҳа иманшәалаз ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа -ахьӡ ҷыдақәа анаҭраан еиԥшу ахьыӡқәа зырҭаз ахәыҷқәа реиҩдырразы еиҳа алшара рырҭон. 15-16-тәи ашәышықәсақәа рзы ауаҩы ахьӡ иҭаратә модель ҩ-хьӡык рыла имҩаԥысуан: данырнаҭуаз ирҭоз ахьӡ(абжьааԥны уи иԥсахны, адаптациа азуны акәын рхы ишадырхәоз) иара убасгьы уи ихьӡҷыда ала. Иаҳҳәап: Трофимко Царь, Федка Книазеи, Карп Губа, Прокопи Горбун, Амвроси Ковиазин, Федка Большои, Сидорко Литвин. Ари ахьӡҵаратә модель инарҭбааны ахархәара аман ауаажәларратә шьҭрақәа зегьы рҿы. Ас еиԥш иҟаз ахьӡҵашьа ҿырԥшыс иаиур ҟалоит, ҭоурыхла ишьақәырӷәӷәоу Романоваа рабшьҭра, иара убас егьырҭ аамсҭеи-ҭауади рышьҭрақәа зхылҵыз Москватәи аамсҭа Андреи Кобыла, иара убасгьы уи иԥацәа рыхьыӡқәа . Урҭ рыбжьара иҟан – Семион Жеребец, Александр Иолка, Фиодор Кошка зыхьӡыз ауаа. Иара убасҵәҟьа ауп ауаа ахьыӡқәа шрырҭоз анапҟазацәа рыбжьараҿгьы: иаҳҳәозар, ашәҟәкьыԥхьра аԥшьгаҩ Иван Фиодоров лассы-лассы Иван Фиодор иԥа Москвитин ҳәа инапы аҵаиҩуан, уаҟа Фиодор иԥа аб ихьӡ акәын, Москвитин - иқьырсиантәым хьӡы-ҷыдан.
Еицырдыруа Остромир иевангелие (XI ашә. агәҭ.) аҿазҵаз Остромир иоуп, Добрыниа имаҭа, Вышата иабду, Путиата иабду иаб. Иара уи аамҭазы егьи имаҭа иԥа Иоанн ихьӡын, иаб – Константин.
XI—XIV -тәи ашәышықәсақәа рзы Урыстәыла аиашахаҵаратә уахәама ароль есааира иазҳауан; уи зегь еидызкыло доуҳатә центрк аҳасабала иамаз анырра еиҳагьы иӷәӷәахеит аҭаҭар-монголтә қәылара ашьҭахь, иара убасгьы аурыс дгьылқәа афеодалқәа еиҟәшаны ианрымаз, уи иахҟьаны хыԥхьаӡара рацәала ҭауади-аамсҭеи рыбжьара аиҿагыларақәа, аибашьрақәа аныҟаз аамҭазы. XIV -тәи ашәышықәсазы излагаз аурыс дгьылқәа реизакра апроцесс Урыстәыла аполитикатәи ауаажәларратәи ԥсҭазаараҿы ауахәама ароль еиҳагьы арыӷәӷәара ашҟа икылнагеит. Уи иҟанаҵоз анырра абзоурала, хыԥхьаӡара рацәала аҭауадцәа, амчра знапаҿы иҟаз Риуриковичаа рдинастиа иахылҵыз ақьырсианра ҟалаанӡатәи рыхьыӡқәа есааира иаанрыжьуан, аполитикатә ԥсҭазаара рҽаладырхәуан лассы-лассы ианырнаҭуаз ирхырҵаз ахьыӡқәа рыла. Уи аганахьала иҿырԥшыгоу акакәны иҟоуп XII—XIV -тәи ашәышықәсқәа раантәи аурыс ҭауадцәа рыхьыӡқәа . Иаҳҳәап, киевтәи аҳ ду Иури Долгоруки (Иури – иԥсахны иҟаҵоу ақьырсиантә хьӡы Георги аҟнытә иаагоуп) ихшара ԥыҭҩык ашықәсынҵақәа рҿы ишырдыруа, ианырнаҭуаз ирхырҵаз ахьыӡқәа рыла ауп – Андреи Иури-иԥа Боголиубски, Иван Иури-иԥа, Михаил Иури-иԥа; усҟан урҭ рашьцәа ракәзар аҭоурых аҿы иаанхеит ақьырсианра ҟалаанӡатәи рыхьыӡқәа рыла – Всеволод Иури-иԥа Большое Гнездо (Аҵысҭра Ду) (инаҭратә хьӡы -Дмитри), Ростислав Иури-иԥа, Свиатослав Иури-иԥа. Всеволод Большое Гнездо иԥацәа иара убасгьы ашықәсынҵақәа рҿы иарбоуп еиуеиԥшым ахьыӡқәа рыла – иқьырсиантәуи ижәлартәуи. Убас, Свиатослав Всеволод-иԥа, анаҭраан Гавриил ҳәа зыхьӡҵаз, дырдыруан ихатә жәытәтәи урыс хьӡы ала, усҟан уи иашьцәа – Константин Всеволод-иԥеи Иури Всеволод-иԥеи рқьырсиантә хьыӡқәа рыла мацароуп ишазгәаҭоу[2].
Бориси Глеби, раԥхьатәи аурыс ԥшьаҩцәа. XIV - тәи ашәышықәса иатәу Новгородтәи аныха
XI—XIV-тәи ашәышықәсақәа рзы аурыс жәытә хьыӡқәа ԥыҭк аиашахаҵаратә уахәама ажәахьӡынҵақәа ирнылеит. Урыстәыла аӡаахҩы Владимир Свиатослав-иԥа XIV-тәи ашәышықәса инаркны официалла апостол иаҟароу ԥшьаҩны ҳаҭыр иқәырҵоит (уи икульт еиҳагьы заа ишьақәгылеит); уи иԥа Иарослав Мудрыи (Иарослав Аҟәыӷа) формалла аԥшьаҩцәа рсиа данӡамызт, аха ус шакәызгьы уигьы ауахәамаҿы ҳаҭыр иқәҵан, дӡырган. Аҵыхәтәаны, Свиатополк Окаяанный (Агәнаҳа иаҵоу) иишьыз Владимир Аӡаахҩы иԥацәа Бориси Глеби Аурыс иашахаҵаратә уахәама иканонаркит, иара уиалагьы урҭ раԥхьатәи аурыс ԥшьаҩцәаны иҟалеит. Бориси (иҟалап, Борис иркьаҿу Борислав аҟнытә иаагазар) Глеби (Глеб – заа аскандинавтә бызшәақәа рҟнытә имԥсахуп) рыхьыӡқәа аӡаахраҿы – Романи Давиди, Иарослав Мудрыи (Аҟәыӷа) ихьӡ – Георги, Аӡаахҩы Владимир – Васили. Иара ус шакәызгьы аиашахаҵаратә уахәама арҭ аҭауадцәа раҳаҭырқәҵара шымҩаԥыргоз, ишӡырыргоз рқьырсиантә хьыӡқәа рыла акәымкәа, иуахәаматәым рыжәлартә хьыӡқәа рыла акәын. Аха арҭ аҿырԥшқәа азеиԥштә тенденциа иаҷыданы иҟоуп. Ауахәаматә мзар аҿы иарбаз ажәытә славиан хьыӡқәа зынӡа имаҷӡан – ажәытә аурыс ҭауад хьыӡқәа – Борис, Виачеслав, Мстислав, Ростислав, Свиатослав, Иарослав[с 2], — ауахәамаиҟанаҵоз ақәыӷәӷәара иахҟьаны, ажәытә аурыс хьыӡқәа реиҳараӡак рхархәара есааира иаҟәыҵуан. Риуриковичаа рышьҭра иатәыз аҭаацәарақәа рҿыҵәҟьагьы есааира мап рцәыркуан рхатәы династиатә традициатә хьыӡқәа , ауаажәларратә ԥсҭазаара аҿы мацара акәымкәа, рхатә ҭаацәарақәа рҿгьы есааира ақьырсиантә хьыӡқәа шьҭырхуан[2]. Иара убасгьы XIV—XVI ашәышықәсақәа рзы егьырҭ аҭауад ҭаацәарақәа рҿы ҩ-хьӡык рыҭаразы даҽа традициакгьы ыҟан: зны-зынла аԥшқа ирҭон «ииашоу ахьӡ» ҳәа изышьҭаз, даниз аҽны згәалашәара азгәарҭоз аԥшьаҩы ихьӡ. Аха уи харҭәаага хьӡын зегьы еицырдыруаз хьӡны иҟамызт, ауаҩы еиҳарак излаиԥхьоз даҽа хьӡык, ихадоу ахьӡ ҳәа иршьоз, данӡаархуаз ихьӡырҵоз, иҭаацәараҿы иара диаанӡагьы ахархәара змаз ахьӡ акәын. Иҳҳәап, аҳ иԥа Дмитри Углицки аҭауад хьӡы «Дмитри» ҳәа ихьӡҵан, иабшьҭра иатәыз Дмитри Донскои ихьӡала. Аха уи даниз жьҭаара 19 рзы аԥшьаҩ Уар имш ахьакәыз иабзоураны, аҷкәын иныҟәигон Уар ҳәа даҽа хьӡыкгьы.
Тем не менее процесс вытеснения дохристианских имён растянулся на несколько веков; только к началу XVIII века они окончательно перестали использоваться как личные имена. Ю. А. Рылов в связи с этим отмечалАха иара ус ишыҟазгьы, ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа ахархәара аҟынтәи рықәҵра шәышықәсақәак аҭаххеит; XVIII –тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ауп урҭ, хатәы хьыӡқәа к раҳасабала, иахьакәзаалак рхархәара ианаҟәыҵыз. Уи инадҳәалны Иу.А. Рылов иазгәеиҭон:
Лишь когда христианские имена «обросли» ассоциациями агиографического, культурного, фольклорного, исторического характера, обрели кдиминутивныеАқьырсиантә хьыӡқәа аԥшьаҩыратәи, акультуртә, афольклортә, иара убас аҭоурыхтә ҟазшьа змоу уҳәа ассоциациақәа рхыҵәаны, икьаҿу, еиҵатәны иҟоу аформақәа анаархәа, иаурыс хаҭақәаны ирыхәаԥшуа иалагеит. Усҟаниаилкаагатә хьӡы ахархәара аҭахымкәа , дара ажәлартә хьыӡқәа (имзартәқәам) аҷыдахьыӡқәа рыхкы аышҟа ииасит.
==Ақьырсиантә хьыӡқәа реилазаашьа==
Урыстәыла ақьырсианра анрыдыркыла ашьҭахь иалаҵәаз ахьӡ ҿыцқәа реилазаашьала акыр еиуеиԥшымызт. Урҭ ахьыӡқәа реиҳараӡак бырзен хьӡқәоуп, урҭ хатәы хьыӡқәа к раҳасабала Византиа ахархәара рыман (Александр, Герасим, Епистима, Епифани, Парфени; Анастасиа, Варвра, Евпраксиа, Фаина реиԥш иҟоу аурыс хьыӡқәа зхылҿиааз роуп). Иалыркаауеит алатин шьҭра змоу, иара убасгьы Византиа ахархәара змаз ахьыӡқәа гьы (Валери, Лавренти, Роман; Валентина, Руфина, Иустина) . Аҵыхәтәаны иҷыдоу ахьӡтә гәыԥ еиҿыркаауеит абиблиатә хьыӡқәа – ақьырсиантә традициаҿы ҳаҭыр зқәырҵоз аԥшьаҩыратә шәҟәы аперсонажцәа. Абиблиатә хьыӡқәа рҟнытә хыԥхьаӡарала зегь иреиҳауп Ажәытә Уасиаҭ аҿы иуԥыло ажәытәтәи ауриа хьыӡқәа (Елисеи, Иона, Михаил, Рувим, Анна, Дебора, Ревекка). Аҿыц Уасиаҭ аперсонажцәа рыхьыӡқәа – абырзен хьыӡқәа (Андреи, Лука, Пиотр, Филипп уҳәа егьырҭгьы), алатын хьыӡқәа (Марк, Павел) мамзаргьы арамеи хьыӡқәа (Варфоломеи, Фома) реиԥш иҟоу, иара убас ажәытәтәи ауриа хьыӡқәа (Мариа, Иисус, Иоанн,Иуда) ҳәа реиԥш иҟоу роуп. Ибырзентәым ахьыӡқәа ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы инанагаанӡа, Византиа активла ахархәара ахьрымаз иабзоураны, аеллинтәра иарнааланы иҟалон. Иара уи адагьы, ақьырсиантә хьыӡқәа зегьы аладатәи аславианқәа рбызшәақәа ирышьашәаланы ауп Урыстәыла ишықәнагалаз, избанзар урҭ ақьырсианра аԥхьа ирыдыркылахьан[1].
Аԥшьаҩцәа Меркури Кесариатәии Артеми Антиохтәии (Афон икыду афреска, 1290-1310) – ауахәама ҳаҭыр зықәнаҵо ақьырсиантә шьаҳиҭцәа; урҭ рыхьыӡқәа лабҿаба ирныԥшуеит амырҭаҭра иатәу анцәақәа рыхьӡқәеи дареи ирымоу аимадара.
Аҿыц хьыӡқәа ишиашоу ақьырсианра ишадҳәалоугьы, урҭ ахьыӡқәа реиҳарак ани ма ари аԥшьаҩцәа рыхьыӡқәа иахьыртәу аамҷыдарахаз, ақьырсианра ҷыдала иаҟазшьарбагоу да́ҽакы рымам. Уимоу урҭ рахьтә имаҷӡам антикатә мырҭаҭра аныҩбжьы зхыубаало ахьыӡқәа ркатегориа иаҵанакуагьы маҷымкәа: Аполлон, Аполлони, Аполлинари (Аполллон икульт иадҳәалоу); Артиом (Артемида лыхьӡ аҟынтәи); Венери (Венера лыхьӡ аҟынтәи); Диониси, Денис (Дионис ихьӡ аҟынтәи); Димитриан, Дмитри («Деметр ишҟа иаҵанакуа»); Март, Мартиан, Мартин, Мартиниан (Маркс ихьӡала иҟоу) [1].
Антикатә культқәа рышьҭақәа уаҩы ибаратәы иҟоуп зетимологиа уиаҟара лабҿаба иаартны иҟам егьырҭ ахьыӡқәа рҿгьы. Антикатә нцәахәқәа зегь рахьтә хьӡы мацарак змаз аӡәгьы дыҟамызт, антикатә аамҭазы инарҭбааны ахархәара аан анцәахәқәа рыхьӡ иадкыланы хыԥхьаӡара рацәала уи анцәа дҳаразкуаз, ихьӡ-иԥша ӡырызгоз аепитетқәа (ахьӡ-аԥша аргара иадҳәалоу ахьыӡқәа : Зевс – «афы зыцырҟьоу», Афина – «аты бла зхоу»; Ианус – ҩ-хаҿык змоу) иара убасгьы адинхаҵаратә ныҳәақәа раан рхы иадырхәоз акульттә хьыӡқәа . Анцәахәқәа иҳәаақәҵоу атрибутқәа ирымадан: иаҳҳәап. Гера, иара убас егьырҭ анцәахәы ҳәсақәа – адиадема («стефанос») иадҳәалан. Зегь реиҳа аепитетқәеи акульттә хьӡқәеи змаз Зевс иакәын; урҭ рыбжьара иҟан Аристархос («инареиӷьу+ аҳра аура), Басилеиос («аҳтә, аҳәынҭқартә»), Георгиос («ацәаӷәаҩы»), Иринеос («иҭынчтәу»), Макариос («насыԥ змоу», «жәҩангәашәԥхьара збаз», Никефорос (« Аиааира згаз»), Панкратес (ӡегь зымчу»). Марс изку аепитетқәа – Валериус («згәы зҩыдоу, иӷәӷәоу») Виктор («аиааира згаз»), Модестус («ахӡырымга»), Феликс («насыԥ змоу», иманшәалоу»). Афродита илызкыз аепитетқәа рыбжьара иҟоуп - Маргаритес («абырлаш»), Пелагос («амшынтә»). Епитетқәак иаразнак ала даҽа нцәахәқәакгьы ирызкын% ус иҟоу иреиуоуп Августус («идуу, иԥшьоу»), Максимус («идуӡӡоу»). Иаагоу аҿырԥшқәа рҿы иаармарианы иумбар залшом – Степан, Аристарх, Васили, Иринеи, Никифор, Валери, Модест, Маргарита, Пелагеиа, Мақсим уҳәа егьырҭ ахьыӡқәа гьы рызхьақәыԥшқәа[5]. Хаҭала абырзентә, мамзаргьы аримтә нцәахәқәа рыхьыӡқәа мацара ракәӡам ақьырсиантә хьыӡқәа рҿы «зышьҭа» аанзыжьыз; иҟоуп зышьаҭа егьырҭ адинхаҵарақәа рмырҭаҭратә нцәахәқәа рҟнытә иаауа ақьырсиантә хьыӡқәа гьы. Ахьӡ Таисиа шьақәгылоупабырзентә фраза «та Исос», даҽакала иуҳәозар, «Исида илтәу» ажәытә Египеттәи анцәахәы лҟынтәи. Уи лыхьӡ убоит ахьӡ Исидор (ианоурысха –Сидор – ашҟа ииасыз) аҿы [6]. Ақьырсианраҿы ас еиԥш иҟоу ахьыӡқәа акыраамҭа рнышәара иаанагоз, инеизакны уаанӡа иҟаз ауаажәларра, акультура мап рацәкра аҭыԥан, урҭ ахьыӡқәа еиҭаԥсахны, еиҭаԥҵаны,аинтерпретациа ҿыц рзуны рыҟаҵара акәын.
Римтәи аимпериаҿы анцәақәа репитетқәа хатәы хьыӡқәа к раҳасабала рхы иадырхәон, ақьырсианра анышьақәгылоз I - IV ашәышықәсақәа раан урҭ аларҵәара змаз абжьааԥнытәи ауаа ирыхьыӡқәа ны иҟан. Уи аамҭазы ари адинхаҵара аҳәынҭқарра аганахьала икыдцаланы ирыман, уи ахатәы культура иатәыз аформақәа аиура иаҿын.Уи аҭагылазаашьа инадҳәаланы, аилкаара зынӡа имариоуп ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа ныҟәызгоз раԥхьатәи ақьырсиантә шьаҳитцәа ахьракәыз. Убри азоуп амартирологиа ашьақәыргылареи аԥшьаҩцәа рыԥсҭазаара иазкыз адыррақәа ранҵареи атрациа анышьақәгыла, антикатә хьыӡқәа ақьырсиантә хьыӡқәа ҳәа изанырҵаз[5] и, иара уи аахысгьы урҭ раныхра, мамзаргьы рыԥсахра иадҳәалоу иарбанзаалак зҵаарак цәырымҵыц.
.Ақьырсиантә хьыӡқәа ԥыҭк ажәытәӡатәи римтәи ихатәу, мамзаргьы ишьҭратәу ахьыӡқәа рҟынтәи иаауеит, ус иҟоу иреиуоуп: Марк, Павел, Иули.
Римтәи, иара убас Византиатәи аимпериақәа ирылан хыԥхьаӡара рацәала ажәларқәа. Убри азы ақьырсиантә хьыӡқәа реилазаараҿы иҟоуп арамеитә, аперсидтә, акопттә бызшәақәа рҟнытә иаауа ахьыӡқәа . Иаҳҳәозар, ахьӡ Панфути – ажәытәтәи Египет (акопттә бызшәа) аҟынтәи иаауеит - pa-ph-nuti' «Анцәа иитәу», Варлаам – ахалдеитә «бар-лахам» («аԥа+ача, ашәпара, анцәа»), Варсонофи – арамеитә «бар сунуфу» («аԥа+аибашьҩы, мамзаргьы аибашьратә гәыԥ»). Ас еиԥш иҟоу ахьыӡқәа ауаа хархьқәа рыбжьара аларҵәара змаз хьыӡқәа н, урҭ ақьырсиантә хьыӡқәа рахь иԥхьаӡахеит хыхь зыӡбахә ҳҳәаз абырзентәи аримтәи хьыӡқәа реиԥшҵәҟьа.
Ахьӡ Христофор ишыҟаҵәҟьоу ажәа-жәала аилыркаара аман (еиҳаракгьы Мраҭашәара): ишырыԥхьаӡоз ала аԥшьаҩы Христофор Христос хәыҷы аӡы дыригеит.
Хыхь ҳазлацәажәоз амзызқәа ирыхҟьаны, хаҭалатәи ақьырсиантә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара уамак ирацәаӡам;; урҭ рахьтә ԥыҭк теофортә ҳасабла еиҿкаауп, даҽакала иуҳәозар, акомпонент [фео]- («Анцәа») алаҵарала: иаҳҳәап, абырзен хьӡы Феофилакт («анцәа иихьчо»), Феодоси («Анцәа имҭа») уҳәа убас егьырҭгьы. Егьырҭ ирыҵаркуан иидеалтәу ақьырсиан уаҩы ихатәы ҟазшьақәа раарԥшра: Григори («илах-ҿыху, ицәам»), Христофор («Христос дышьҭыхны дызку»), Христодул («Христос итәы»), Пимен («ахьча», еиҭагоу аҵакала, «апап», «арҵаҩы», «абжьгаҩ»), Евсеви («идинҵасу»), Евлоги («ажәа бзиа зҳәоу») уҳәа убас егьырҭгьы.
Антропонимқәа ҟазшьа ҷыдарас ирымоуп аханатәтәи аҵакы амадара ирласны арӡра, мамзаргьы аетимологиа арцәара, ма архьысҳара. Убри азы Византиа «амырҭаҭратә» хьыӡқәа урҭ имырҭаҭратәқәоуп ҳәа ирыдыркылаӡомызт; хадарас иҟаз уаанӡатәи антропонимикатә аҟынӡа иҟаз (аетимологиатә) аҵакы акәӡамызт – анцәахәы аепитет, мамзаргьы хьӡы-ԥша змаз ашьҭратә хьӡы, ма аҟазшьа аҷыдарак. Ихадаз, антропонимика аҟынтәи анаҩс иҟаз акәын: ақьырсиан ԥшьаҩы ихьӡ, мамзаргьы ақьырсиантә идеиак. Насгьы аетимологиатә еимадарақәагьы ыӡуан, ахьӡ даҽа бызшәак ахь ианыиасуаз урҭ аималарақәа ҿахҵәон. Убас, ажәытә славиан бызшәа иаднакылаз, ани ма ари аԥшьаҩцәа рыхьыӡқәа ҵакыс измаз ақьырсиантә хьыӡқәа , арккара змамыз ахархь уаа рыбжьара рҵакы еилкаамкәа иаанхон. Уи изыҳәан ауп ажәлар рыгәҭаны инарҭбааны аларҵәара зрымаз «ицәажәоз» ахьыӡқәа , ахьӡ-ҷыдақәа. Хәҭакахьала уи иҳаилнаркаауеит ахьыӡқәа реиҳараӡак аханатәтәи абырзентә хьыӡқәа ирзааигәаны изымԥсахыз, хә-хьӡы заҵәык роуп калька ҳасабла еиҭагаз: Пистис, Еллис, Агапе, Леон, Синеси – урҭ ирылхын: Вера, Надежда, Лиубов, Лев, Разумник. Аетимологиатә еимадарақәа рцәыӡра иахҟьаны ҳаамҭазы ахьыӡқәа ԥыҭк аханатәтәи рҵакы ашьақәыргылара злалыршахо гәаанагарала мацара ауп.
Абасала, иқьырсианхаз ахьыӡқәа реиҳараӡак ақьырсианра ҟалаанӡа ицәырҵхьан (иаҳҳәап, ахьӡ Александр уԥылоит Гомер иҿы (( ҳера ҟалаанӡа VIII ашәышықәса ) Парис ихьӡырҳәагатә хьӡык аҳасабала[5]). Урҭ адинхаҵара ҿыц иаднакылеит, аинтерпретациа азуны, иара иатәнатәит. Иара уи алагьы ҳаамҭақәа рҟнынӡа еиқәырханы иаанагеит, адинхаҵаратә культура иахәҭакынгьы иҟанаҵеит. Уи культурак ашьаҭа аҟны иҿыцу да́ҽа культурак аҟалара аазырԥшуа, урҭ реиҭныԥсахлара зныԥшуа аобиективла имҩаԥысуа ҭоурыхтә процессуп.
==Ахацәеи аҳәсеи рыхьыӡқәа реизышәара==
Аурыс хьыӡқәа аҭоурыхтә перспективаҿы уанрыхәаԥшуа, иумбар залшом ахьыӡқәа реиҳарак – ахацәа ртәқәа шракәу. Убас, Н.М.Тупиков иҭижьыз «Ажәытәтәи аурыс хатәы хьыӡқәа ржәар» аҿы иазгәаҭоуп 5300 хацәа хьӡқәеи 50 рҟынӡа аҳәса хьӡқәеи; XIII -тәи ашәышықәса иатәу аныҳәамзар аҿы иҟоуп 330 рҟынӡа ахацәа хьӡқәеи 64 аҳәса хьӡқәеи; 1891 шықәсазтәи амзажәар аҿы иҟан 900 ахацәа хьӡқәеи 250 аҳәса хьӡқәеи. Ас еиԥш еиҟарамкәа ахьыӡқәа реихшара, зегь раԥхьаӡа иргыланы, изыдҳәалаз итрадициатәу апатриархалтә уаажәларраҿы ахацәеи аҳәсеи иааныркылоз асоциалтә роль ауп. Адәахьтәи асоциалтә активра зегьы – анхамҩатә усқәа рымҩаԥгара, ахәҳахәҭра, аиқәышаҳаҭрақәа рыбжьаҵара, аиуристтә актқәа реиқәыршәара уҳәа убас егьырҭгьты – хадаратәла ахаҵа иакәын изусыз, аԥҳәыс лакәзар, шамахамзар аҩны аҩныҵҟатәи аусқәа ракәын лнапы злакыз. Уи инашьашәаланы, адокументқәа рҿы ианҵаны, ақьырсианра ҟалаанӡатәи ажәытә аурыс хьыӡқәа рыбжьара иарбоу аиҳарак ахацәа хьыӡқәа роуп. Ус еиԥш иҟоу амзызқәа роуп агионимқәа (аԥшьацәа рыхьыӡқәа ) рыбжьара ахацәа хьыӡқәа еиҳа иахьырацәоу зыхҟьазгьы. Традициала ахацәа рсоциалтә активра аиҳазаара цәырҵуан ақьырсианра иазықәԥоз рыбжьарагьы: уи алагьы ауахәама заҳаҭыр абоз ахацәа - ақьырсианра аларҵәаҩцәа, адин азықәԥаҩцәа –рхыԥхьаӡара акырӡа еиҳан аҳәса рхыԥхьаӡара аасҭа.
Аҭагылазаашьа аҽаԥсахит Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь. Ахьӡ алхраҿы иҟаз аԥкрақәа раҟәыхреи, иара убасҵәҟьа аҳәса ремансипациеи, урҭ рсоциалтә активра аизҳареи ирыбзоураны, аурыс ԥҳәыстә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара акырӡа иазҳаит. Аҳәса хьыӡқәа рхыԥхьаӡара иацызҵо хыҵхырҭаны иҟан уаанӡа хыхь иазгәаҭаз ахьӡ ҿыцқәа рымԥсахрақәеи рыҟаҵареи, аҳәса хьыӡқәа итрадициатәу ахаҵа хьыӡқәа рҟынтәи рыҟаҵарагьы уахь иналаҵаны.
1960-1980-тәи ашықәсқәа инадыркны ҳаамҭазтәи аизыҟазаараҿы зегь реиҳа ахархәара змоу ахьыӡқәа рыбжьара ахацәеи аҳәсеи инеиҿырԥшшәа реиҟарара ашҟа атенденциа шнеиуа уаҩы ибартә иҟоуп, ахацәа хьыӡқәа маҷк аҟара ишеиҳаугьы. Убас, «РСФСР ажәларқәа рхатәы хьыӡқәа реилыркаага» (М.,1987) аҟны аурыс хьыӡқәа рсиаҿы ахацәа хьыӡқәа – 316 ыҟоуп, аҳәса хьыӡқәа – 180; С.Г. Бархударов иредакциала иҭыжьу «Аурыс бызшәа аорфографиатә жәар» (М., 1965) аҿы реизыҟашьа 362-и 185-и ҳәа иҟоуп; А.А.Угриумов ишәҟәы «Аурыс хьыӡқәа» рҿы (Вологда, 1970) – 246-и 153-и.
==Ахьӡ ҿыцқәа ассимилиациа рзура==
Ажәытәтәи аурыс бызшәа ахархәарала ахьӡ ҿыцқәа ассимилиациарзура хацыркын Урыстәыла ақьырсиантәра ианналага нахысҵәҟьа. Акрызҵазкуа акоуп, ажәытәтәи аурыс уахәаматә шәҟәқәа рзы аханатә иҟазшьарбаганы иахьыҟаз ари ма ани ахьыӡқәа иҳәаақәҵоу рвариантқәа рыҩра, еиуеиԥшым ҵакыла рызнеира, урҭ рыҩраҿы агхақәа рыҟаҵара. Урыстәыла абжьарашәышықәсазтәи аамҭақәа раан иҟаӡамызт знык ишьақәырӷәӷәаны асиақәа зегьы рзы ихымԥадатәины иҟаз ахьыӡқәа : аныҳәамзарқәа иааҟәымҵӡакәа аредақциа рзыруан, ихадырҭәаауан, хкыла-хкыла ирыԥсахуан, убри азы еиуеиԥшым аныхабаақәа руахәаматә шәҟәқәа рҿы ԥшьаҩык ихьӡ анҵашьа еиԥшымзар ҟалон.
Аԥшьаҩы Климент Охридтәи: аболгартә ныхачаԥаҿы уи ихьӡ ануп (абырзен нбанқәа рыла) – «Климис» ҳәа уигьы ԥсахны.
Абырзентә хыҵхырҭақәа ирыдкыланы урыхәаԥшуазар, XI—XII -тәи ашәышықәсақәа ирыҵаркуа ажәытәтәи аурыс заатәи анапылаҩырақәа ахьыӡқәа уажәшьҭа иԥсахны ишьақәдырӷәӷәоит. Убас, Екатерина, Нестор, Дамиан, Киприан, Даниил ҳәа иҟоу ахьыӡқәа рцынхәрас усҟантәи аамҭазтәи ауахәаматә шәҟәқәа рҿы иуԥылоит ахьыӡқәа Катерина, Нестер, Демьџн, Куприџн, Данил. Хәҭакахьала, уи ҵаҵӷәыс иамоу – Урыстәыла аныҳәатә мзарқәа реиқәыршәареи ауахәаматә шәҟәқәа реиҭанҵареи знапы алакыз абырзенцәа рымацара ракәымкәа, шьҭрала аладатәи асалавианцәа ирыҵаркуазгьы аҿын. Урҭ рзы ассимилиациа зызуз атәым хьыӡқәа рславиантә ҳәашьа еиҳа адкылара мариан.
Ахьыӡқәа рыларҵәареи урҭ ажәлар ҿырҳәала рҳәарала ассимилиациа рзуреи аамҭакала еицымҩаԥысуан. Ахьӡ ҿыцқәа ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы агәынкылара мҩаԥысуан абжьыҟа шьҭыбжьқәеи ацыбжьыҟа шьҭыбжьқәеи рҭыԥқәа реиҭныԥсахлара ала, убас абжьтәы еилазаарақәа аурыс бызшәа аҷыдарақәа еиҳа ирышьашәалаз мҩала рыԥсахрала, иара убасгьы икьаҿу, иеиҵатәны иҟаҵоу, ирхаау- ирыԥшқоу аформақәа рырҿиарала[8].
Аҳкәажә ду Софиа Витовт-иԥҳа лҳаҭгәын аҿы ианҵоу аҩыра - «Софиа» ҳәа акәымкәа: «Софиа инока» ҳәа ауп ишаҳәо (1453 шықәса).
Ахьӡ ҿыцқәа аурыс бызшәаҿы изықәшәоз аԥсахрақәа акырӡа ирацәоушәа уаҩы ишибогьы, урҭ зегьы зыдҳәалаз, аурыс фонетика аҷыдара иахылҿиаауаз принципк акәын. Убас, инеиԥынкыланы имԥсахны иаагаз ахьыӡқәа рҿы иаԥырыргон ҩ-бжьыҟак, хы-бжьыҟак реихаршалара: Иоаким Аким ашҟа ииасуан; Иулианиа → Улиана; Даниил → Данил, Данила; Иоанн → Иван; Феодор → Фёдор; Феофан → Фофан; Емилиан → Емелиан; Валериан → Валерьян; Иеремия → Еремеи; Диомид → Демид; Симеон → Семион.
Уи еиԥшу ахьӡ адаптациа азыҟаҵара акәны иҟалеит, ажәа ацыратә хыԥхьаӡара аркьаҿра хықәкыс иҟаҵаны, абжьыҟа нбанла иалаго ахьыӡқәа , рҿахҵәара: Елизавета → Лизавета; Екатерина → Катерина; Анастасиа→ Настасиа; Иларион → Ларион; Афиноген → Финоген; Иувенали → Венали.
Абжьааԥны ас еиԥш иҟаз аркьаҿрақәа зықәшәоз уамак иауз, ацырарацәа змаз ахьыӡқәа ракәын. Аха урҭ рымацарагьы ракәмызт: иаҳҳәозар, Агафон → Гапон, Исидор → Сидор. Зны-зынла абжьыҟақәа ашьаҭа аҩныҵҟа ианыӡуазгьы ыҟан, ахьӡ еиҳа икьаҿу аформа аҟалара иацхраауан: Димитри → Дмитри; Доримедонт → Дормедонт; Серапион → Серпион; Параскева → Прасковиа. Иазгәаҭоуп иара убасгьы алагамҭазтәи абжьыҟақәа рыԥсахра: Елена → Алиона, Олиона; Ирина → Арина, Орина; Евсеи → Авсеи; Онисим → Анисим; Зосима → Изосим. Аха абжьыҟақәа ахьӡ алагамҭаҿы мацара акәӡамызт иахьырыԥсахуаз: Мартин → Мартын; Геласи → Галаси; Матрона → Матриона; Вукол → Викул, Викула; Киприан → Куприан; Меланиа → Маланиа; Артамон → Артемон.
Даҽа ҭагылазаашьак ыҟан ҩынтәтәи ацыбжьыҟақәа раан. Аханатә урҭ (аҩбатәи ацыбжьыҟақәа) ахьӡ аҟнытә зынӡаск иӡуан: Архипп → Архип; Филипп → Филип; Кирилл → Кирил; Аввакум → Абакум. Аха анаҩс, уажәшьҭа XVIII—XIX - тәи ашәышықәсақәа рзы Мраҭашәаратәи Европа абызшәақәа рымԥсахрақәа раан (ҩынтәтәи ацыбжьыҟақәа рхархәара аганахьала ирымаз аҷыдарақәа (иаҿшә.: -анем. Offizier, афр. brillant) рнырра иабзоураны, апроцесс хынҳәуа иалагеит. Ацыбжьыҟақәа ҩынтәны иҟало иалагеит, урҭ аханатә иахьыҟамыз ахьыӡқәа рҿгьы: Иларион → Илларион; Сава → Савва; Елисеи → Елиссе; Маркел → Маркелл[8].
Атәым хьыӡқәа ассимилиациа рзураан иҟазшьарбаган иҟан ацыбжьыҟақәа рҭыԥқәа реиҭныԥсахлара, еиццо ҩ-цыбжьыҟак рахьтә акы абжьшәара, мамзаргьы цыбжьыҟак даҽакала аԥсахра. Абасала акәын имԥсахны иаагаз ахьӡ аурыс бызшәа афонетика ишашьадыршәалоз: Флор – Фрол; Садок – Садко; Парфион – Панфиор; Евдокиа – Авдотиа; Антонина – Антонида; Евстафи – Астахи, Остап; Гликериа – Лукериа; Георги – Егори, Егор; Авксенти – Аксенти, Аксион; Иосиф – Осип; Косма – Кузьма; Мефоди – Неходи, Нефиод. Хьыӡқәа к рҟны ацыбжьыҟа шьҭыбжьы ацлон, еихаршало ахьыӡқәа рмодель ала: Адриан – Андриан – ахьӡ Андреи амодель ала.
Аҭыԥ аман ахьыӡқәа икьаҿу формала реиҿкааразы иӷәӷәаны рҿахҵәара: Аполлинариа – Полина; Климент – Клим; Пантелеимон – Пантелеи; Андроник – Андрон. Хьыӡқәа кгьы ирықәшәон еиуеиԥшым аформақәа рыла комплексла аԥсахрақәа, уи иахҟьаны аханатәтәи ахьӡ узымдырыртә аҟынӡа аԥсахра ақәшәон: Георги – Иури; Феофилакт – Филат; Агриппина –Аграфена; Хрисанф –Кирсан; Ермолаи –Ермак; Леонида - Нелида.
Ферапонттәи аберҭыԥ аҟнытә асинодик (агәалашәагатә шәҟәы). Дионисиа рышьҭра иазку анҵамҭақәа (XVII-тәи ашәышықәса) алшара ҳарҭоит хыԥхьаӡара рацәала аурыс хьыӡқәа рҩышьа авариантқәа рыхәаԥшра.
Ахьыӡқәа ржәлартә формақәа маҷымкәа еиҿкаан аурыс хацәа рыхьыӡқәа рҿы типра зуа асуффиксқәа – ий, ей рыцхыраарала (ақәыӷәӷәара аныҟам абжьааԥны – ий: Виталий; ақәыӷәӷәара аныҟоу – ей: Андрей). Асуффиксқәа рыцлон аханатә инаркны урҭ змамыз ахьыӡқәа : Марес – Маресий; Харитон → Харитоний; Климент → Климентий; Ефрем → Ефремий; Тарас → Тарасий. Аха иҟан уи иаҿагылаз, зынӡа даҽа процесскгьы; асуффиксқәа аханатә измаз имԥсаху ахьыӡқәа а анҿахырҵәоз: Власий → Влас; Дионисий → Денис; Елисей → Елис; Евгений → Евген; Макарий → Макар; Антоний → Антон; Игнатий → Игнат; Кондратий → Кондрат. Ус еиԥш иҟоу аодель ала атрансформациа рзыруан ажәытәтәи ауриатә шьаҭа зманы - ия ала инҵәоз ахацәа хьыӡқәа : Анания → Ананий → Анан, Захария → Захарий → Захар.
Иԥсахыз ахьыӡқәа – ий ҳәа инҵәоз акыр рҿы лассы-лассы ақәыӷәӷәара аҭыԥ аҽаԥсахуан, усҟан асуффиксгьы ԥсаххон, иара уиалагьы ахьыӡқәа рформа ҿыцқәа еиҿкаахон: Се́ргии → Серге́и; Але́ксии → Алексе́и; Го́рдии → Горде́и; Васи́лии → Васи́ле́и; Мо́кии → Мо́кеи. Иара убасгьы ахьӡ ашьаҭа цырак ала и́ахҵәаны ианыҟоу: Корни́лии → Корне́и, Евсе́вии → Евсе́и). Убасҵәҟьа еиԥш иҟаз апроцессқәа мҩаԥысуан аԥҳәыс хьыӡқәа акыр рҿгьы: Кла́вдиа → Клавде́иа; Зино́виа → Зинове́иа; Патри́киа → Патрике́иа; Пела́гиа → Пелаге́иа.
Ахьыӡқәа ассимилиациа рзура даҽакалагьы имҩаԥысуан – ахаҵа хьӡы анҵәамҭаҿы анбан л ыҟазар, ашьҭыбжь о ацҵарала: (ашьҭыбжь о – а ацынхәрас иахьырҳәоз адиалектқәа рҿы), мамзаргьы – а (а рхы иахьадырхәоз адиалектқәа рҿы): : Михаил → Михайло, Михайла; Гавриил → Гаврило, Гаврила; Даниил → Данило, Данила; Кирилл → Кирило, Кирила.
Цырарацәала ируадаҩыз, еиццоз ҩ-бжьыҟак змаз, иҳаракыз, ныҳәак иаҩызаз аханатәтәи ахьыӡқәа ибзианы ирнаалон аиашахаҵаратә анцәа иашьапкрақәа раан, ашәаҵас иҳәо, имҩаԥыргоз аныҳәарақәа. Аха урҭ ахьыӡқәа иахьеи-уахеи абзазаратә ԥсҭазаараҿы рхархәара уамак иманшәаламызт. Убри азы аурыс бызшәаҿы ақьырсиантә хьыӡқәа ассимилиациа рзура апроцесс хадаратәла ишымҩаԥысуаз зышьҭыбжь аенергиа алубаауаз, иӷәӷәоу, иркьаҿу ахьыӡқәа реиҿкаара амҩала акәын.
Географ и топонимист В. В. Григорьев, обращавшийся к вопросам русской народной ономастики, отмечал: XIX -тәи ашәышықәса иаҵанакуаз агеографиа ҭҵааҩы, атопонимист, аурыс жәлартә ономастика азҵаарақәа ирызхьаԥшуаз В.В.Григориев иазгәеиҭон:
Иахьа иҳамоу аҵарадырра аганахьа ала ҳабацәа урҭ рабацәа усҟантәи русура ҳахәаԥшыр, азныказы, ишԥа бнеикқәаз, изакәытә гаӡароузеи, ихшыҩдароузеи изҿыз ҳәа ҳгәы иаанагар ауеит уи <…>Аха уи аамҭазы уи ус иҟам <…> Ҳҽазҿлымҳатәны уи аус ҳахәаԥшыр, иҳамбар злшом, уи зынӡасгьы иҟыбҭәаны иҟаҵоу ак шакәым; уи моу зынӡаскгьы гаӡара злам, џьара-џьарагьы асахьаркыратә ҟазшьа змоу, еснагь исистематәу усуп.
Ҩашьара ақәмызт, иҳәаақәызҵо акакәны иҟан ажәлар рҿырҳәартә традициақәа рнырра, уи, уи иамаз анырра ауахәаматә хьӡынҵақәа рҿгьы иазгәаҭоуп. XIV -тәи ашәышықәсақәа рзы хыԥхьаӡара рацәала ахьыӡқәа шьақәгылеит уи нахыс ԥсахра змауз рформақәа рыла. Ассимилиациа зызуз ахьыӡқәа ԥыҭк анаҩс уи ироуз аформа хадаратәны иҟалеит.Урҭ документ ҳасабла ишьақәырӷәӷәахеит, илитературатә нормақәоуп ҳәа иазхарҵеит.; егьырҭ анаҩс аҭыԥ змаз аҭоурыхтә процессқәа рымчала ицәажәартәу, абаша бызшәа иатәу аформақәа рышҟа ииасит.
==Ахьыӡқәа рформақәа ажәлартәқәа, алитературатәқәа, ауахәаматәқәа ҳәа реиҩшара==
XVII -тәи ашәышықәсазы еилыкка ишьақәгылеит дара-дара ҵакыла еиҿагылоз ахьӡтә гәыԥқәа хԥа: ажәлартә(ацәажәаратә), алитературатә, ауахәаматә. Уи апроцесс азы зымҽхак ӷәӷәоу катализаторны иҟалеит 1650-1660-тәи ашықәсқәа рзы апатриарх Никон иҟаиҵаз ауахәаматә реформа. Уи ареформа ахырхарҭақәа ируакны иҟан ажәытәтәи ауахәаматә шәҟәқәа рыриашара. Урҭ ашәҟәқәа рҿы, зны-зынлагьы зквалификациа рацәак иҳаракымыз абжьарашәышықәсатәи аписарцәа рнапала иҟаҵаз ирацәаӡаны ахҩылаарақәа ирыхҟьаны ирацәаӡан еилкаамыз аҭыԥқәа, агхақәа, еиуеиԥшым аҵакеивгарақәа. Урҭқәа зегь ирыхҟьаны еиуеиԥшым аурыс еипархьиақәа рҿы анцәа иашьапкра еиԥшымкәа имҩаԥыргон. Апатриарх Никон хықәкыс ишьҭихит анцәа имҵаныҳәара зегьынџьара еиԥшны аҟаҵара, аминеиақәеи, аныҳәамзарқәеи уахь иналаҵаны, анцәа иашьапкратә шәҟәқәа рҿы иҟоу агхақәа рыриашара. Уи азы абырзентә аоригиналқәа рҟнытә иалагеит иҿыцны аурысшәахь аиҭагарақәа; Никон иҟаиҵаз адҵала, раԥхьатәи ириашаны иҟаҵоу ашәҟәқәа 1654 шықәсазы иҭыжьын.
Апатриарх Никон ипортреҭ (1660-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы)
Аха аиҭагарақәа аамҭакала изалыршахомыз, насгьы урҭ еиҭаргон еиуеиԥшым аҭыԥқәа рҿы, еиуеиԥшым аквалификациа змаз ауаа. Ари аусураҿы рлагамҭа акраҵанакуан Алада-Мраҭашәаратәи Урыстәыла инхоз ауахәаматә усзуҩцәа: урҭ ааԥхьара рырҭон, избанзар усҟантәи аамҭазы Аурыс ҳәынҭқарраҿы, аҵарадырра аҩаӡара ахьыԥсыҽыз иахҟьаны, аспециалистцәа рызхомызт. Зны-зынла ари аусура иадрыԥхьалон абырзен бызшәа ҿырҳәалатәи атрадициақәа ззымдыруаз ауаагьы; ахьӡ атранскрипциа азураан урҭ хырхырҭас ирымаз уи ахьӡ аҳәашьа акәӡамызт, аҩышьа акәын (хьыӡқәа к рҿы иҟаҵаз агхақәагьы ус еиԥш иҟаз азнеишьа иахҟьақәаз роуп). Арҭ аҭагылазаашьақәа зегьы ирхылҿиааны, ауахәамаҿы ахархәаразы иҿыцны иаларгалоз «ириашаны иҟаҵаз» ахьыӡқәа ҩыралагьы ҳәашьалагьы абырзен бызшәа аасҭа, Киевтәи атрадициақәа еиҳа ирзааигәаны иҟалеит (иааидкыланы, Никон имҩаԥигоз ареформақәа, аславиантә уахәама бызшәа аурыс ҩыра анырра ду анаҭеит).
Абасала, ахьӡқәеи рҩышьеи рҳәашьеи аганахьала, аурыс бызшәаҿы ишьақәгыланы иҟазатрадициеи официалла ауахәама ишьақәнаргылаз аԥҟарақәеи еиԥшымкәа иҟалеит. Ареформақәа ирылҵшәаны, ауахәамаҿы (уи инашьҭарххны - аустә документқәа рҿгьы ) иргьежьны ахархәара роуит ҿырҳәалатәи атрадициа анкьа мап зыцәнакхьаз ахьыӡқәа рформақәа: иргьежьын ҩ-бжьыҟакны, х-бжьыҟакны еихаршалаз ахьыӡқәа : Дамиан, Иоанн, Кассиан, Даниил - Демьиан, Иван, Касьиан, Данил ҳәа ишьақәгылахьаз ахьыӡқәа рҭыԥаны. Ареформа азун иара убас Христос ихьӡ аҩышьагьы аҳәашьагьы: ареформа ҟалаанӡа уи рыҩуан Ісус ҳәа, ареформа ашьҭахь - Іисус. Рҽырыԥсахит ақәыӷәӷәаратә суффикс –ей ала инҵәоз ахьыӡқәа : Василей, Сергей, Алексей рцынхәрас ииашоу формоуп ҳәа ирыԥхьаӡо иалагеит : Василий, Сергий, Алексий. Аныҳәатә мзар аҟнытә есааира иӡуа иалагеит ижәлартәыз, ауаа зышьцылахьаз, ирдыруаз ахьӡтә формақәа.
Ипатиевтәи аберҭыԥ асинодик. Конец XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭеи — XVIII-тәи шәышықәса алагамҭеи рзы.
Никон иреформақәа аҽеиҩшара ашҟа икылнагеит: ареформақәа ҟалаанӡатәи ауахәаматә шьақәгылашьақәа ирыдгылоз – ажәытәдинхаҵацәа – гәымбылџьбарала ирызныҟәон, иқәдыргыломызт азы урҭ аҩадаҟа, Сибраҟа ихҵәаны ацара рықәшәеит. Ацентртә мчра иацәыхараны ианыҟала, урҭ шәышқәсала аиқәырхара рылшеит XVII - тәи ашәышықәса иаҵанакуаз аурыс бзазара аҟынтәи аҟазшьақәа маҷымкәа, иара убасгьы еиқәдырхеит ареформа ҟалаанӡатәи ауахәаматә ҵасқәа реиҳарак, ахьӡҵареи, ареформа ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа рҩышьагьи рҳәашьагьи уахь иналаҵаны. Ажәытәдинхаҵацәа рыбжьара рхы иадырхәоз атрадициатә формақәа рыла ишьақәгылаз ахьыӡқәа рымацара ракәын: урҭ рҿы ҩынтәтәи ацыбжьыҟақәа ыҟаӡамызт (Филип, Архип, Висарион, Сава, Кирил), кылыххарак змамкәа иҟаз (Фиодор, Исак, Аврами) уҳәа убас егьырҭгьы.п.
Аурыс хьыӡқәа рырҿиаратә система ацашьа аҽалагалара мчымхарала акәын ишыҟаҵаз, убри азы лҵшәа дукгьы аманы изыҟамлеит. Апатриарх Никони уи иус анаҩс имҩаԥызгози русмҩаԥгатәқәа зегьы, аурыс хьӡынҵарақәа ԥсабарала реизҳара аҭыԥан, еиҳаракгьы изыцхырааз ауахәаматә форма змаз ахьыӡқәа хазны ркорпус ашьақәгылара ашьақәгылара ауп.Абызшәадырҩцәа А.В.Суперанскаиеи А.В.Сусловеи иазгәарҭон:
Никонов иҟаиҵаз «ариашарақәа» аурыс хьыӡқәа абырзен цәаҩа рыҭашьа рымамызт, избанзар урҭ уи аханатәгьы ирымамызт. Ахьыӡқәа ҳара ҳҿы «ирславиантәқәан» акәын ишыҟаз, уи иабзоураны урҭ имарианы иалалон зыԥсы ҭоу аурыс цәажәаратә бызшәа. Никонов иҟаиҵаз реформақәа ахьыӡқәа рыҩраҿы авариантқәа ирыцырҵеит, иара убри аамҭазгьы аофициалла иҟаз ауахәаматә хьыӡқәа рсиа ажәлар рҿы ахархәара змаз ахьыӡқәа ирцәыхараны иҟарҵеит.
Аурыстә хьӡынҵа иԥсабаратәым ҳасабла алалара, ауахәаматә хьыӡқәа рҭагылазаашьа аҭышәнмыртәалара лабҿаба ианыԥшуан XVIII века -тәи ашәышықәса иаҵанакуаз ауахәаматә шәҟәқәа рҿы иҟаз аметрикақәа. Урҭ рҿы џьара-џьара лингвисттә ччархәрас иуԥхьаӡаша анҵамҭақәа уԥылоит. Иаҳҳәап, аԥшқәа Фиодор ихьӡырҵеит, аҵас мҩаԥигон абԥшьа Фиодор; ахәыҷы Иоанн ихьӡырҵеит, дӡаазхыз иаб Иван ихьӡын аҟнытә уҳәа убас егьырҭгьы.
XVII -тәи ашәышықәса анҵәамҭанӡа аурыс бызшәаҿы илитературатәуп ҳәа иазыԥҵәаны иҟан ауахәаматә славиан бызшәа москватәи авариант; уи аҭагылазаашьа аанхеит Никон иреформақәа рышьҭахьгьы. Аха иуахәаматәым аҩыратә бызшәа зыԥсы ҭоу ҿырҳәалатәи абызшәа тәамбашақә зынӡа изавсуамызт азы XVII –тәи ашәышықәсазы иаарласны еиуеиԥшым иуахәаматәым ашәҟәқәа рҿы ԥыхьатәи ареформа ҟалаанӡа зегь реиҳа аларҵәара змаз аурыс хьыӡқәа еицеизеиԥшны ахархәара рыман. Ауахәаматә еиԥшымыз алитературатә зыԥҵәа (анорма) ашьақәгылара акыр иацхрааит XVIII - тәи ашәышықәса алагамҭазы Пиотр1-тәи иреформақәа. Иуахәаматәым алитература аҭыжьразы ахархәара змаз ашрифт аҿы иалхын аурыс алфавит аҟнытә нбанқәак; Ауахәамаславиантә бызшәала иҭыҵуаз ашәҟәқәа рҿы ашрифт ахархәара ахьамаз ауахәаматә шәҟәқәа мацара рҿы акәын. Аҿыцлагаларақәа ахьыӡқәа рыҩраҿгьы ианыԥшит.
Пиотр Ду инапала аредақциа ззиуз аурыс алфавит адаҟьа
Пиотр Актәи иҟаиҵаз аусԥҟа ҷыда инақәыршәаны, аофициалтә документқәа рҿы ауаа ахьӡ рыҭара аамҭаԥҵәа арҭон. Уи инадҳәаланы ихымԥадатәиз дҵаны иҟан ауаҩы данӡаархуаз ирҭаз ахьӡи, ажәлеи, абхьӡеи рыла ашәҟәы иҭагалара. Уи рҵыхәа ԥнаҵәеит уаанӡа адокументқәа рҿы ауаҩы иԥылоз ахьӡ ҷыдақәа рхархәара, уи аусԥҟа жәаҳәарада аурыс жәлақәа ркорпус агенерациа азуреи, уи наҟ-наҟ аизҳареи, иара убасгьы жәлала ахьӡҵара анормақәа (азыԥҵәақәа) рышьақәгылареи аус аҿы ацхыраара ду ҟанаҵеит.
Инеизакны азакәанԥҟара ҿыц ишаҳәоз ала, ауаҩы данӡаархуаз ирҭаз ахьӡ ашәҟәаҿы иарбазар акәын, аха уи аԥҟара ҿыц инаваргыланы ахьыӡқәа гьы рыжәлартә формақәа рҿы де-фактла азхаҵара рыҭан реиҳа аларҵәара змаз ахьыӡқәа гьы урҭ иуахәаматәым, ажәлар рҿы ишырҳәоз аформақәа рыла; иара уи алагьы урҭ илитературатә хьыӡқәа ны иҟалон. XVIII-тәи ашәышықәса алагамҭазы ахьыӡқәа Иван, Егор, Осип, Авдотиа уҳәа реиԥш иҟаз, рканонқәа ажәлар рҿы ишырҳәоз акыр иеиԥшымкәа иҟаз,аидокументалтә форма змоу хьыӡқәа ны иҟалеит; Иоанн, Георги, Иосиф, Евдокиа хадаратәла ауахәаматә хархәара рыманы иаанхон.
Напылаҩыратәи амзар (1820-тәи ашықәсқәа рзы)
XVI—XVII -тәи ашәышықәсқәа рзы ишьақәгылеит хыларҟәра, ҵаҟантәи хыхь ҳасабла зышьҭра лаҟәыз ауаҩы иара иаасҭа зышьҭра ҳаракыз, мамзаргьы чынла иеиҳаз ауаҩы ихазы хьӡыбжала иацәажәаратә атрадициа ҷыда: Абрам, Нестер, Иван, Пиотр, Васили рцынхәрас – Абрашко, Нестерко, Ивашка, Петрушка ҳәа рхы маҷшьаны раҵкыс деиҳауп ҳәа иршьоз иацәажәара. Уи моу еиуеиԥшым аоциалтә гәыԥқәа рҿы ахьӡбжақәагьы еиуеиԥшымызт; убас, аберцәа ашәҟәы рнапы аҵарыҩуан: старчище ҳәа: Нефедище, Абрамище, Василище уҳәа убас иҵегьы. Пиотр иаамҭа аҟынӡа ахьӡбжақәа рхархәара аҩыратә етикети адокументтә шәҟәқәеи рҿы рхархәара ихымԥадатәины иҟан, аха ахьӡҵарақәа ирызкыз аԥҟара ҿыцқәа ахьӡбжақәа аофициалтә ҩыра аҟнытә иқәхын. Аха иара усгьы ахьӡҵара иадҳәаланы аԥҟара ҿыцқәа аофициалтә шәҟәқәа, адокументқәа рҿы рышьақәыргылара апроцесс Урыстәылатәи аимпериа адура иабзоураны аамҭала акырӡа еиҵыххеит, аимпериа аҿацәқәа рҿы уи наӡаанӡа ажәашықәсақәа рацәаны имҩасит. XIX века в-тәи ашәышықәса алагамҭазгьы сибратәи аустә шәҟәқәа рҿы иуԥылар алшон Митрошка, Ивашка, Митька уҳәа убас иҵегьы ахьыӡқәа зныз аустә шәҟәқәа. и т. п. Урҭ ахьӡбжақәа адокументқәа рҟнытә ишықәгазгьы, урҭ аԥсҭазаараҿы иҟан, акыраамҭагьы ҿырҳәалатәи ацәажәараҿы активла рхы иадырхәон. Уи еиҳаракгьы мзызс иамаз Урыстәыла иҟаз аҳратәраратә ԥсҭазаашьа (XVIII -тәи ашәышықәса зегьы аҳратәра еиҳ-еиҳа аҽарыӷәӷәон Урыстәыла), хыхьи ҵаҟеи иҟаз ачынқәа реизыҟазаашьа иаҵаз аиерархиатә модель амҽыӷра, Урыстәыла ауаҩы ихаҭара ҳаҭырқәҵарала азнеиратә традициа амамзаара акәын. Аамысҭцәеи, иара убас зуаажәларратә ҭагылазаашьа ҳаракыз ауааи ауаа хархьқәеи, амаҵуҩцәеи, анхаҩцәеи рышҟа иаадрыԥшуаз тәамбашақә азыҟазаашьа ибжьааԥнытәу цәажәаратә ԥышәаны иҟан.
Никон имҩаԥигоз ареформақәа раан аурыс хьӡынҵарақәа ишахәҭоу еиԥш реиҿкаара, арегламент рзыҟаҵаразы аҽазышәарақәа шымҩаԥыргозгьы, XVIII—XIX -тәи ашәышықәсқәа рзы ахьыӡқәа рыҩраҿи урҭ рхархәарҿи аиԥшымзаарақәа рацәаны иҟан, урҭ еиҳагьы ирызҳауан аҿаԥыц ҳәамҭақәа рныррала. XIX-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы амзар даҽазныкгьы аиҭахәаԥшреи ариашареи ақәшәеит; 1891 шықәсазы Санкт-Петербургтәи асинодтә типографиаҿы иҭыжьын аредакциа зызуз амзар ҿыц. Амзар ҿыц Аурыс иашахаҵаратә уахәамақәа зегь рахь ишьҭын, «Аԥшьатә Синод аныҳәа-ныԥхьарала иҭыжьу ари амзар аҿы иарбоу ахьыӡқәа рымацара роуп иӡаархуа ирыҭатәу» ҳәа абжьгарагьы ацҵаны. Уи амзар аҿы иарбан 1150 хьӡы инарзынаԥшуа. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟан шамахамзар ахархәара змамыз, ԥыхьатәи амзарқәа рҿгьы ианыз ахьыӡқәа гьы (Витал, Грант,Том, Монтан, Иралиа, Леонида, Ливиа, Модерата уҳәа егьырҭгьы).
==Ҳаамҭа иаҵанакуа аҟәша==
Шәахә. иара убасгьы: Асоветтә хылҵшьҭра змоу ахьыӡқәа
Аурыс хьыӡқәа реизҳара аҭоурых аҿы ахԥатәи, ҳаамҭа иаҵанакуа аҟәша алагеит Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь. 1918 шықәса жьырныҳәа 20 (жәабран 2) рзы Асовет мчра иаднакылаз «Ауахәамеи аҳәынҭқарреи, ауахәамеи ашколи реиҟәыгара адекрет» иарбанзаалак ауаажәларратә-зинтә шьақәгыларақәеи адинхаҵаратә ҵасқәеи рыбжьара аимадара еиҿнахуан. Иара убри алагьы ахәыҷы ахьӡ ихьӡҵара зцыз Аӡаахра аиуристтә- зинтә актны аԥхьаӡара иаҟәыҵит: ахәыҷы ихьӡырҵаз ахьӡ ашәҟәы аҭагалара азин аграждантә мчқәа рышҟа ииасит – АҬА (Атәылауаҩратә ҭагылазаашьа анҵарҭақәа) рышҟа.
Уи аурыс хатәы хьӡы аконцепциа аиҭакра ашҟа иианагеит. Ауаҩы ахьӡ ихьӡҵара уажәшьҭа изаҟаразаалакгьы акала ауахәаматә ԥҟарақәеи атрадициақәеи ирхьыԥшны иҟамызт; аурыс хьӡынҵажәеи аиашахаҵаратә ԥшьацәа рсиеи уаанӡа ишиашоу ирымаз реимадара еиҟәыхын. Дарбан тәылауаҩызаалак азин иман ихшара иарбанзаалак иара ииҭаху ахьӡ ихьӡҵара. Аиашазы, уажәшьҭарнахыс хьӡыс иҟалар ҟалон иарбан ажәазаалак, АҬАқәа рҿы усс иҟаз урҭ ишахәҭоу еиԥш ашәҟәы рҭагалара акәын. Абасала аурыс хатәы хьӡы аконцепциа апротестантә хьӡҵаратә традициа иазааигәахеит.
Асовет мчра раԥхьатәи ашықәсқәа рзы закәанԥҟарала иҟаҵаз аҿыцԥшьгарақәа ахьӡҵара аиҿкаараҿи уи иадҳәалаз ауаажәларратә-социалтә традициақәа рҿы еиҭакра ӷәӷәақәак рышҟа икылрымгеит; аха ашьҭахь инеиԥынкыланы шықәсыла адинхаҵара иаҿагыланы имҩаԥысуаз апропагандеи, ауахәама ашьҭашәарыцареи (уи инадҳәаланы иҟаҵаз массалатәи аныхабаақәа раркреи, аԥшьамаҵуҩцәа арепрессиақәа рзуреи), иара убасгьы атрадициа инықәныҟәаны зхәыҷқәа ауахәамақәа рҿы изнаҭуаз ауаа рықәыӡбареи уҳәа адинхаҵара иаҿагыланы аҭыԥ змаз аусқәа зегьы аурыс хьӡынҵажәаҿы аиҭакра дуқәа рышҟа икылыргеит. Иҿыцыз ауаажәларратә-социалтә шьақәгылазаашьақәа астимул рырҭеит «аԥсҭазаара ҿыц азы ахьӡ ҿыцқәа» рыԥшааразы. Иҿыцу, ибжьааԥнытәым ахьӡхҵара иадҳәалоу раԥхьаӡатәи аҿырԥшқәа руак аҳасабала иааргоит идыру асоветтә ар реиҳабы, Аграждантә еибашьра афырхаҵа Михаил Васили-иԥа Фрунзе иҭаацәараҿы аҭыԥ змаз хҭыск: 1923 шықәсазы аҭаацәараҿы ииз аԥа хьӡыс ирҭеит уаанӡа аурыс хьӡынҵажәаҿы иуԥымлоз ахьӡ Ҭемур. Изаатәу даҽа ҿырԥшык иеиуоуп адинхаҵаратә усқәа рҿагыларала ауаа ибзианы ирдыруаз, апоет Демиан Бедныи иҭаацәараҿы иҟалаз ахҭыс: уи иԥа хьӡыс иҭеит иуахәаматәымыз ахьӡ – Свет; ашәҟәыҩҩы Артиом Весиолыи 1920-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы иԥҳа Волга лыхьӡиҵеит .
1924 шықәса инаркны Урыстәылатәи афедерациа иатәыз Аҳәынҭшәҟәҭыжьымҭаҿы массатә тиражла иҭрыжьуа иалагеит ареволиуциа ҟалаанӡа иҟаз амзарқәа угәалазыршәоз иаадырҳәуа амзар. Уаҟа иркьыԥхьуан итрадициатәыз уаанӡатәи ахьыӡқәа гьы, аха шамахамзар ахархәара змамыз, насгьы зыхьӡала иҟаз аԥшьаҩы дамырбакәа, иара убасгьы иҭрыжьуан - аҿыц хьыӡқәа . Ахьӡ ҿыцқәа рыбжьара иҟан иуахәаматәым аурыстә,аславиантә хьыӡқәа , европатәи, мамзаргьы мрагыларатәи абызшәақәа рҟнытә иԥсахны иаагоу ахьыӡқәа , иара убасгьы уаанӡа зынӡаск иҟамыз, иҿыцны еиҿкаау = ахьыӡқәа -анеологизмқәа[с 4]. 1920-тәи ашықәсқәеи – 1930-тәи ашықәсқәа ралагамҭази арҭ амзарқәа ҿыц ииз ахәыҷы ахьӡ изалхраҿы ицхыраагӡа дуны иҟан. Аха аԥышәаҿы ахәыҷы ахьӡ иҭара амзарқәа рыла иԥкымызт.Хыхь ишазгәаҭоу еиԥш, аҭаацәа рхәыҷы ирҭахыз иарбанзаалак ахьӡ ихьӡырҵар ҟалон. Уи ахақәиҭра иарҿиеит активла ажәлар иаадырԥшуаз ахьӡырҿиара. Уи аҭҵааҩцәа анаҩс: «антропонимтә тҟәацра» мамзаргьы «антропонимтә ӡхыҵра» ҳәа ахьӡырҵеит».
Е.Душечкина иазгәалҭон:
Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь амзарқәа рдиктат ырҭагәҭасын, ихазымҵоз – ишынеибакәу ирыдрымкылеит. Ауахәама иацәыӡит антропонимтә ҭагылазаашьа ахылаԥшраҿы иамаз анырра, уи аурыс еилазаараҿы ицәырнагеит уаанӡа уаҩ иимбацыз ахьӡрҿиаратә хацыркра ду.
1924 шықәсазы ицәырҵит «Ахьӡ ҿыцқәа рзы зsхьӡыз ауаажәларратә ҵысра». Аха атәыла иқәынхоз ауаа рҟнытә уи ацәқәырԥа иацны ибжьааԥнытәым ахьыӡқәа pхәыҷқәа рыхьӡҵара ихнахыз рхыԥхьаӡара уамак ирацәамызт, насгьы дук хара имгакәа – 1930-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы зынӡаскгьы имҩасит. Аха иара усгьы уи аамҭа иалагӡаны хыԥхьаӡара рацәала аурыс традициатә хьыӡқәа , «ажәытә аамҭа иатәу» ибааԥсны ирыхцәажәон, раҳаҭыр акыр иларҟәын: урҭ ажәытәра иагаз, «амешьчанра иатәу», «игьамдоу», «ипатудоу» ҳәа ирыԥхьаӡон.
1920-1930-тәи ашықәсқәа рҿы аларҵәара аиуит ахьӡ ԥсахратә ԥышәа (иара убас ажәлақәагьы рыԥсахра); ахьыӡқәа рыԥсахра агазеҭқәа рҿы ирыларҳәон. Аҳәса еиҳарак мап рцәыркуан абас еиԥш иҟаз ахьыӡқәа : Матриона, Фиокла, Акулина, Агафиа, Евдокиа; ахацәа – Иван, Кузьма, Степан, Никита, Фома, Афанаси. Урҭ рцынхәрас иалырхуан ахьыӡқәа : Галина, Валентина, Нина, Тамара и Владимир, Николай, Александр, Леонид, Анатолий . Инарҭбааны ахархәара роуан аиашахаҵаратә мзар ианыз, аха ареволиуциа ҟалаанӡа рхы иадмырхәоз, мамзаргьы зхархәара даара иԥкыз, ирылаҵәаны иҟамыз ахьыӡқәа . Иаҳҳәап, Маргарита - ареволиуциа ҟалаанӡа абер хьӡы хаҭаҵәҟьан. Аха ус еиԥш иҟаз ахьыӡқәа аларҵәара ахьрымамыз азы массала ауаа рыхдырраҿы урҭ хьӡы ҿыцқәаны ирыдыркылон. В.А.Никонов ареволиуциа ашьҭахь аурыс хьӡҵараҿы иҟалаз аиҭакрақәа х-аспекткны иаликаауеит:
Ахьӡ ҿыцқәа ахьыбжьааԥнытәқәам иабзоураны ауаҩы илаԥш иаразнак иҵашәон. Иара убри акәын ирыхьӡҵараҿы иҟаз аиҭакрақәа рҿы ихадоу ҳәа ирыԥхьаӡоз. Аха аиашазы урҭ амзызқәа хыхь-хыхьтәқәан, насгьы усҟак уаҩы илаԥш иҵамшәоз, изгәамҭоз ракәын. Урҭ усҟан ԥыхьатәи ахьыӡқәа рсиа ԥымҵәакәа, ахьӡҵара ахаҭа аҿыгҳара еиҭазырҿыцуаз иҵаулоу апроцесс хадақәа рзы уамак рыҵаркуамызт.
==Иҿыцны иаԥҵоу ахьыӡқәа ==
Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь аурыс жәахьӡынҵараҿы ицәырҵыз зхыԥхьаӡара рацәоу ахьыӡқәа ргәыԥ шьақәгылоуп ахьыӡқәа -анеологизмқәа рыла. Уи иаҵанакуеит хаҭала инеологизмқәоу реиԥш, хатәы хьыӡқәа к раҳасабала ахархәара зауз, азеиԥш хьыӡқәа гьы.
Ахьыӡқәа -анеологизмқәа иҿыцны рыҟаҵашьа ала гәыԥк аҵаҟа абасала рҽыршоит:
* ишиашоу, аурыстәқәа реиԥш имԥсахтәқәоугьы, азеиԥштә хьыӡҟақәа рҟынтәи иҟаҵоу ахьыӡқәа : Авангард, Атеист, Дар, Коммунар, Танкист, Таина, Ера, Идеиа, Идиллииа, Плаката уҳәа реиԥш иҟоу ахьыӡқәа ;
oатехникатә, афизикатә, аматематикатә терминқәа рҟнытә иҟаҵоу: Комбаин, Дрезина, Радиана, Ампер, Микрон, Магнита;
oахимиатә елементқәеи, аидыларақәеи, аминералқәеи рыхьыӡқәа рҟнытә: Радии, Иридии, Рении, Ванадии, Тории, Алмаз, Гранит, Рубин, Лазурита, Сталь, Ефира;
oаҵиаақәа рыхьыӡқәа рҟнытә: Бериоза, Георгина, Клевер, Сирень, Лилиа, Камелиа;
oамузыкатә терминқәа рҟнытә: Лира, Минора, Горн;
* азеиԥш хьыӡқәа рҟынтәи ирҿиоу, абжьааԥны аурыс хьыӡқәа рзы иҟазшьарбагоу асуффиксқәа рхархәарала еиҿкаау ахьыӡқәа : Индустриан, Лиуксен, Сталии, Енергии, Авиа, Героида, Правдина, Револиута, Ритмина, Северина, Таигина, Иуманита, урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп:
oашықәс амзақәа рыхьыӡқәа : Февралин, Апрелина, Иулии, Ноиабрина, Декабрии;
* азеиԥш хьыӡқәа ркьаҿны ирылху ахьӡ-ҿахҵәақәа: Рево , Лиуциа «ареволиуциа» аҟнытә, Воль от «волиа» аҟнытә, Агит «агитациа» аҟнытә, Интерна «интернационал» аҟнытә;
* ҩ-шьаҭак рыла ишьақәгылоу ажәытәтәи аурыс хьыӡқәа рмодель ала, ҳаамҭазтәи аҵакала ихарҭәааны иҟаҵоу ахьыӡқәа : Иуновлада, Ерислав, Красномира, Новомир, Краснослав, Маислав;
* атопонимқәа рҟынтә ирҿиоу ахьыӡқәа : Ангара, Гималаи, Онега, Саиана, Аиан, Босфор, Дели, Колхида;
* ажәлақәа рҟнытә ирҿиоу ахьыӡқәа . Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп: Едисон, Маркса, Жорес, Равель, Марат;
oажәлақәа ирылхны иҟаҵоу ахьыӡқәа : Марксина, Нинель (ажәлақәа аарҳәны ахьыӡқәа анрылху) – Ленин - Лермонт, Радишьча, Тельмина;
* ахьыӡқәа -аббревиатурақәеи еилоу-иркьаҿу ажәақәеи: Мелор, Енгелен, Владлен, Рем, Лиубистина, Диамара, Родварк, Дамир, Ремизан, Меженда.
Ахьыӡқәа -анеологизмқәа реиҳарак анс ма арс акоммунисттә идеологиеи, Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь атәылаҿы имҩаԥысуаз ареволиуциатә еиҭарҿиарақәеи рыдҳәалан. Уи иабзоураны аҭҵааҩцәа урҭ иҷыдоу семантикатә гәыԥк – ареволиуциатә хьыӡқәа , «аидеологиатә бжьы зхоу ахьыӡқәа » раҳасабала иахәаԥшуан. Арҭ ахьыӡқәа рыбжьара ҷыдала иалыркаауеит акоммунисттә ԥызацәа рантропонимқәа рҟнытә ирҿиоу ахьыӡқәа . Еиҳараӡак урҭ хыԥхьаӡара рацәала В.И.Ленин ихьӡ иадҳәалоуп (Г.Слышкин иаирбоит 104 хьӡы), иара убасгьы И.В.Сталин ихьӡ иадҳәалоуп (20 хьӡы): Вилен, Вилич, Нинель; Исталина, Сталии уҳәа егьырҭгьы. Иҟан аԥызацәа рыхьыӡқәа реиқәыԥхьаӡарала ишьақәыргылаз ахьыӡқәа -аббревиатурақәа: Мелс (Маркс, Енгельс, Ленин, Сталин), Тролезин (Троцки, Ленин, Зиновиев); иҟан ареволиуциатә лозунг аҿы еицҵаны аԥызацәа рыхьыӡқәа ирылхны иҟаҵаз ахьыӡқәа : Мелор (Маркс, Энгельс, Ленин, Октиабртәи ареволюциа), Лестак (Ленин, Сталин, акоммунизм); аидеологиатә ҳәаақәҵарала ишьақәыргыло: Вилор, Вилора (В.И.Ленин – ареволиуциа еиҿызкааз), Ленгемир (Ленин – адунеи агени), аԥызацәа русура алҵшәа аазырԥшуа ахьыӡқәа : Ерлен (Ленин иера), Идлен (Ленин иидеиақәа) уҳәа убас егьырҭгьы. Ленини Сталини раамҷыдарахазгьы, ареволиуциатә хьӡырҿиара рхьысит урҭ раасҭа еиҳа имаҷны, аха усгьы еицырдыруаз ареволиуциатәи, асоветтәи аусзуҩцәа: Ф.Е.Ӡержински,С.М.Будионныи, А.И.Рыков, А.В.Луначарски (ахьыӡқәа – Фед, Ӡеф, Будиона, Аир, Луначара).
Аԥызацәа: Маркс, Енгельс, Ленин, Сталин рсахьа зныз апочҭатә марка. 1954 ш. СССР апочҭатә марка. Аԥызацәа рыжәлақәа аинициалқәа рҟнытә ирҿиан ахаҵа хьӡы Мэлс . 1954 ш.
Ахьӡ ҿыцқәа рырҿиаразы ахархәара рыман иара убасгьы адунеитә ҭоурых аҿы ареволиуциатә еиҭакрақәа, мамзаргьы адунеитә коммунисттә, ма асоциалисттә ҵысрақәа ирылахәыз еицырдыруа ауаа рантропонимқәагьы, иаҳҳәозар: Марат, Гарибальди, Енгельсина, Жорес, Рид, Марксен (Маркс, Энгельс).
Имаҷӡам иҟалаз Октиабртәи ареволиуциа, мамзаргьы иҟалараны иҟоу адунеитә револиуциа иадҳәаланы, ажәақәа «ареволиуциа», «ареволиуциатә» ирылхны иҟаҵоу ахатәы хьыӡқәа . Ус иҟоу иреиуоуп: Ор (Октиабртәи ареволиуциа), Мирра (адунеитә револиуциа), Ревмир (ареволиуциа дунеитә), Ремизан (ареволиуциа адунеитә иалагеит), Дамир (Нагӡара ақәзааит адунеитә револиуциа), Ремо (Ареволиуциа, аелеқтрофикациа, адунеитә Октиабр), Реввола (ареволиуциатә цәқәырԥа), Ревдар (ареволиуциатә ҳамҭа) уҳәа убас иҵегьы.
Иалкаауп иара убасгьы ареволиуциатә-мзар хьыӡқәа. Урҭ зегь раԥхьаӡагьы изыдҳәалоу ихадоу асоветтә ныҳәақәа ҩба роуп: Октиабртәи асоциалисттә револиуциа Ду амши (абҵара 7) Аџьажәлар жәларбжьаратәи ракзаара амши (лаҵара 1). Урҭ рыбжьара – ахьыӡқәа Ноиабрина, Октиабрина, Первомаи, Маиеслав, Маи, Маина – зегь реиҳа «ацәанырра узҭо» хьыӡқәа ны иҟоуп – Даздраперма (Нагӡара ақзәаат маи 1), Даздрасен (Нагӡара ақәзааит ноиабр Бжьба!).
Аха ареволиуциатә хьыӡқәа зегьы ирымамызт ишашаӡа лабҿаба иаарԥшу аидеологиатә ԥшшәы. Урҭ рыбжьара имаҷмызт акоммунисттә уаажәларра аргылара аидеиа, асоветтә тәыла аԥсҭазаара зеиԥштә формала иахьаарԥшыз ахьыӡқәа . Араҟа иуԥылоит аҭҵаарадырратә-атехникатә прогресси, атәыла аиндустриалтәреи аелектрофикациа азуреи, атехникатә еихьӡарқәеи ирыҵаркуа ахьыӡқәа : Индустрина, Електрина, Радиола ( арадио аҟнытә), Персострат (раԥхьатәи асоветтә стратостат), Авиетта (авиетка аҟнытә); Арктика анапаҿы аагаразы иҟаҵаз афырхаҵаратә ҽазышәарақәа ргәалашәара аҳаҭыр иазкны: Севериан, Родварк (Арктика ииз), Лашмивара (Лагшмивара) (Арктика иҟоу Шмидт илагер); иара убас аидеологиатә коннотациақәа зыԥшьу еиҳа изеиԥштәу аилкаарақәа ҳәаақәызҵо ажәақәа ирылхны иҟаҵоу ахьыӡқәа : Идеиа, Ера, Авангард, Волиа, Герои, Бунтар, Зариа, Атеист, Свобода, Декабрист, Борец.
Аҵыхәҭәаны, ҿыц ирҿиаз ахьыӡқәа рыбжьара имаҷмызт аидеологиа зынӡаск иаламгалакәа неитралла иҟоу. Хадаратәла урҭ еиуеиԥшым азеиԥштә хьыӡҟақәа ирылхны иҟаҵоуп (Лилиа, Дуб, Радиана,Енергии,Микрон, Иридии) мамзаргьы атопонимқәа (Иртыш, Саиана, Ангара, Каир, Ливадии) ирылхуп.
(Ихҩылааны ауаа ашәҟәы рҭагалара иазкны 1926 шықәсазы иҟаҵаз аплакат).
Астатистикатә дыррақәа ишырҳәо ала, ахьыӡқәа -анеологизмқәа ааамҭа иадырга ҷыданы ишыҟазгьы, инарҭбааны аларҵәара рмоуӡеит.
Ареволиуциатә хьыӡқәа -анеологизмқәа рыҟаҵарала ахьӡрҿиаратә пик ыҟан 1920-тәи ашықәсқәа рызбжа инаркны – 1930-тәи ашықәсқәа рызбжа аҟынӡа. Анаҩс уи апроцесс еиҳа иԥсыҽхо иалагеит… Ари арҿиаратә процесс хадаратәла иалахәыз ақалақь дуқәа рҿы инхоз апролетартә уааԥсыра ракәын; ахьӡ ҿыцқәа ҷыдала ирхырҵон аусуцәа ркоммуна иаҵанаказ аҭаацәарақәа рхәыҷқәа; афабрикақәеи азауадқәеи рџьатә коллективқәа рҿы аамҭакала иҟан иҿыцны ишьақәыргылаз ҿыц ииз ахәыҷы ахьӡ ихҵара иазкыз – октиабрина ҳәа изышьҭаз акоммунисттә ҵас. Уи ахәыҷы иӡаахра иаҿаргылаз акы аҳасабала ихәыцын. Еиҳа иконсервативтәыз, атәылаҿы хыԥхьаӡарала зегь иреиҳаз анхаҩыжәлар аурыс традициатә хьӡҵара еиҳа иадгылон. Убри азы инеизакны иуҳәозар, ахьӡ ҿыцқәа ахәыҷқәа рыхьӡҵара шамахамзар иуԥыломызт, ахьыӡқәа -анеологизмқәа ракәзар, урҭ рыхьӡҵара зЫнӡаскгьы иуникалтә хҭысны иҟан[6][10][12].
Ҿыц ирҿиаз ахьыӡқәа шамахамзар иамаабӡеит. Еиҳаракгьы урҭ иҭоурыхтә-лингвисттә ччархәраны ауп ишаанхаз аҭоурых аҿы. Арҭ аеқзотикатә хьыӡқәа зыхьӡырҵаз реиҳараҩык рықәра анынаӡалакь ашьҭахь, рыхьыӡқәа рыԥсахыц азы ашәҟәқәа аларҵон. Аха урҭ ахьыӡқәа рҟнытә имаҷымкәангьы иҟан иманшәаланы еиқәыршәаз, урҭ аанхеит, инарҭбаангьы аларҵәара роуит[4]. Л.М.Шьчетинина иазгәалҭон 1920-1930-тәи ашықәсқәа раан В.И.Ленин ихьӡ иахаршаланы ирҿиаз ахьыӡқәа инарҭбааны аларҵәара шроуз: Владлен, Владилен, Нинель, Виль и Вилен – 6 –нызықьҩык инаркны 8- нызықьҩык рҟынӡа изыхьӡыз ыҟан.
Иҿыцны иҟаҵаз ахьыӡқәа ажәлар рыбзазаратә ԥсҭазаараҿы инарҭбааны рыларҵәара ахьзалмыршахаз амзыз хадақәа рыбжьара иазгәарҭон:
* азеиԥштә леқсика лабҿаба амадара. Аурыс хьӡыхҵараҿы ишьақәгыланы иҟаз шәышықәсалатәи атрадициа ӷәӷәа иауамызт ахатәы хьӡи азеиԥштә хьӡи реихаршалара, ма ассоциациа рыбжьаҵара;
* ахьӡ ҿыцқәеи ахьӡ-ҷыдақәеи реимадара. Дрезина, Турбина,Трактор ҳәа иҟаз иреиԥшыз ахьыӡқәа - ахатәы хьӡы аасҭа, хҭыск инадҳәаланы ауаҩы ихылаз ахьӡ ҷыда еиҳа иеиԥшын.
Антропонимқәа рҭоурых аҿы Урыстәыла ареволиуциа ашьҭахь аҭыԥ змаз хақәиҭтәрала ахьӡрҿиара иуникалтәу цәырҵраны иҟамызт. Ус еиԥш иҟаз апроцессқәа цон XVI—XVII –тәи ашәышықәсқәа рзы Европатәи атәылақәа рҿы Ареформациа ду аамҭазы. Акотоликцәа ртрадициа инашьаршәаланы, аԥшьаҩцәа рыхьыӡқәа ахәыҷқәа рыхьӡҵара атрадициа аныԥҵәа ашьҭахь ауаа ирҭаххо, иргәаԥхо иалагеит акатолицизм иадҳәаламыз ахьӡ ҿыцқәа рыԥшаара. Аамҭа ҿыц ишашьашәалаз ала, хьыӡқәа ны иҟалон «идеологиала еиҵаҵаз», аха ашьҭахьы уи «излеиҵаҵаз» зцәыӡуаз ажәақәа. Ус иҟоу иреиуоуп немец бызшәала ицәажәо ауаа рыбжьара иалаҵәаз ахьыӡқәа Рената («еиҭарҿиаз»), Беата (насыԥ змоу, жәҩангәашәԥхьара збаз), Англыз пуританцәа реилазаараҿы абстракттә еилкаара иахылҿиааз абзиаратә ҵакы змаз ахьыӡқәа : Prudence («аҟәыӷара»), Faith («агәрахаҵара»), Hope («агәыӷра»), Felicity («жәҩангәашәԥхьара азаатра»), Fidelity («гәыкала азыҟазаара»). Хьыӡқәа ны иҟалон иара убасгьы Аԥшьашәҟәы аҟынтәи иаагаз, алозунгқәа угәалазыршәоз, икьаҿыз аҳәамҭақәа. XVIII -тәи ашәышықәсазы англыз бызшәала ицәажәоз атәылақәа рҿы ихәыцыз алитературатә хьыӡқәа рнырра аҽарыӷәӷәо иалагеит. Ибжьыеинаалаз ахьӡ ԥшӡа Melinda ацәырҵра иабзоураны, ицәырҵит уи иеиԥшыз гәыԥк ахьыӡқәа : Belinda, Clarinda, Lucinda уҳәа егьырҭгьы. Аҵыхәтәаны, ари ахьӡҵара амодель анаҩстәи аҿиара икылнагеит абзиара зныԥшуаз абжьааԥнытәи ажәақәа ирхылырҿиааны иҟаҵаз ахьыӡқәа рцәырҵра ашҟа. Америкеи Великобританиеи лассы-лассы иуԥылон Crystal («акристалл»), Apple («аҵәа»), Holly («адыӷаҷа)» реиԥш иҟаз ахьыӡқәа ).
Италиа Аиҭарҿиара (Рисорџьименто) ашьҭахь аԥсҭазаараҿы ахархәара роуит италиатәи амилаҭтә фырхацәа рыхьӡқәеи рыжәлақәеи: Garibaldi - Garibaldina, Menotti, Ricciotti (в честь Џь. Гарибальди, Ч. Менотти, Н. Риччотти раҳаҭыр азы [итал.]). Ицәырҵит асимволтә ҵакы змаз ахьыӡқәа : Libertà («ахақәиҭра»), Avanti («ԥхьаҟа») уҳәа егьырҭгьы.
Испаниа - акатоликатә традициақәа ахьыӷәӷәаз атәылаҿы - Ареспублика аамҭақәа инадыркны ахьыӡқәа рыҭараҿы иара убасгьы ахархәара рыман абстрактә ҟазшьа змаз аилкаарақәа, зны-зынлагьы аидеологиатә коннотациақәа рыҭаны: Libertad, Democracia, Emancipación, Harmonia. Хатәы хьыӡқәа ны иҟалон аҵиаақәа рыхьыӡқәа (Violeta, «адәыкрын»), жәҩантәи алашарбагақәа (Sol, Luna, «амра», «амза») уҳәа реиԥш иҟаз ахьыӡқәа.
Имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа
[править | править код]
Амԥсахра – абызшәа ажәартә ҭаҵәах зырбеио аԥсабаратә процесс - Октиабртәи ареволиуциа ҟалаанӡа аурыс хатәы хьыӡқәа рганахьала маҷк иаанкылан, избанзар ҿыц ииз аԥшқа ихьӡ алырхуан аиашахаҵаратә агионимқәа рхыԥхьаӡара аҟнытә[10]; аиашахаҵаратә уахәама хаха иаҿагылан атәым хьыӡқәа аурыс хьӡынҵа ралалара].
Пиотр 1-тәи аҳас даныҟаз аамҭазы Европантәи Урыстәылаҟа иаауаз ауаа рхыԥхьаӡара акыр иацлеит, уи иабзоураны аурысцәеи (зегь раԥхьаӡагьы – ақалақь уааи) еиуеиԥшым европатәи антропонимтә системақәа ирыҵаркуаз ахьыӡқәа ныҟәызгоз анемеццәеи, аголландцәеи, афранцызцәеи уҳәа егьырҭ амилаҭқәа рхаҭарнакцәеи ркультурабжьаратә еибабарақәа ирызҳауа иалагеит. Пиотр 1-тәи иаамҭазтәи аиҭакрақәа раан инаркны аурыс культураҿы ишьақәгыло иалагеит аҳәаанырцәтәи (еиҳаракгьы Мраҭашәаратәи Европа иатәыз) ахьыӡқәа рышҟа иҷыдоу азҿлымҳара. Уи хәҭакахьала аристократцәеи ҭауади-аамсҭеи ирыҵаркуаз агәыԥқәа рҿы ҩ-хьӡыктәрала ишьақәгылаз хатәҷыдарала иаарԥшын. Уи логикала акыр иашьашәалан XVIII –тәи ашәышықәса анҵәамҭа нахыс аурыс ҭауади-аамсҭеи рхы иадырхәоз абилингвизм. Аҭауадцәа анаҭраан ирыҭаз ахьыӡқәа – Сергеи, Пиотр, Михаил, Наталиа, Мариа, Софиа аристократцәа рдунеи аҿы францыз манерала – Серж, Пиер, Мишель, Натали, Мари, Софи ҳәа иҟан. Афранцыз бызшәа иашьашәало ахьыӡқәа лассы-лассы иуԥылоит Л.Н.Толстои иклассикатә романқәа «Аибашьреи аҭынчреи», «Анна Каренинеи» рҿы. Афранцыз, ма англыз манерала ҩ-хьӡыкратәқәа аамҭақәак рышьҭахь аларҵәара роуит ҭауади-аамсҭеи рҿы мацара акәымкәа, егьырҭ ашьҭрақәа рҿгьы. Амодисткацәа, аӡахҩцәа, апарикмахерцәа уҳәа егьырҭгьы рыбжьара иҟан зыхьыӡқәа мраҭашәаратәи ҵасла иԥсахны изҳәоз: Егор, Алеқсеи, Анна рҭыԥан - Жорж, Алексис, Аннет.
XVIII –тәи ашәышықәса инаркны аҭыԥантәи ақалақьуаа есымша ирбон, ирацәажәон ақалақь дуқәа рҿы нхара инеиз аҳәаанырцәтәи ахәҳахәҭцәеи, аспециалистцәеи; урҭ ирхылҵыз шаурысхозгьы, зегь дара роуп рхатәы динхаҵареи уи иадҳәалаз ахьӡҵаратә традициеи шәышықәсала еиқәдырхон. Убри азы ақалақь дуқәа рҿы (еиҳаракгьы Санкт-Петербурги Москвеи) аҳәаанырцәтә хьыӡқәа зхыз ауаа лассы=лассы уаҩы иԥылон. Иаҳҳәап, 1911 шықәсатәи аилыркаага «Петербург зегьы» аҿы Пиотр, Иван реиԥш иҟаз аларҵәара змаз аурыс хьыӡқәа инарываргыланы, лассы-лассы иуԥылоит Карл, Альберт ҳәа ахьыӡқәа.
Абасала, ауахәаматә ԥкрақәа анаԥырх ашьҭахь имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа ралагалара уи азы иманшәаланы иҟаз, иазыҟаҵаз ашьаҭала имҩаԥысуан. Имԥсаху ахьыӡқәа аурыс хьӡтәы мзар алагалара апроцесс аҿы акрызҵазкуаз ҭагылазаашьаны иҟан иара убасгьы, урҭ реиҳараҩык аиҭагатә литературеи адраматургиеи рырҿиамҭақәа рыбзоурала амҩаԥысра. Ус иҟоуп, иаҳҳәозар, ХХ-тәи ашәышықәса алагамҭазы ареволиуциатә гәалаҟазаашьа змаз аурыс интеллигенциа рлагылазаараҿы аларҵәара змаз акульттә романқәа рҟынтәи афырхацәа хадақәа рыхьыӡқәа раларҵәара – Артури Џьеммеи (Е.Л.Воинич «Овод»), Спартак (Р.Џьованиолли «Спартак»). Мраҭашәаратәи Европа алитературатә рҿиамҭақәа рҟнытә иаагаз егьырҭ ахьыӡқәа иреиуоуп – Альфред, Едуард, Алиса, Џьулетта, Жанна, Емма. Европатәи ахьыӡқәа рхы иадырхәон иҭырҭәаау рформа ала адагьы, иааркьаҿны: Гарри, Курт, Ада, Линда, Нелли, Нора. Хәҭакахьала хьыӡқәа к европатәи аусуҩцәа рҵысрақәеи акоммунисттә партиақәеи рхадацәа рыхьӡқәеи ирыдҳәалан: Ернест (Ернест Тельман), Клара (Клара Цеткин), Роза (Роза Лиуксембург), Луиза (Луиза Мишель) уҳәа убас егьырҭгьы.
Иааидкыланы амԥсахра апроцесс аҿы еилаӡҩон ибызшәатәызи ибызшәатәымзи ареалрақәа. Ахьӡ ҿыцқәа рҿы аҭаацәа иргәаԥхон аурыс бызшәаҿы иҟазшьарбагамыз абжьыҟақәеи ацыбжьыҟақәеи реилаӡҩашьа — Роальд, Витольд, Герард; Анжелика, Виолетта, Генриетта. Итрадициатәу амзартә хьыӡқәа рҿы шамахамзар ус еиԥш иҟоу аицааирақәа уԥыломызт.
Имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа хыԥхьаӡарала акырӡа ишырацәоугьы, урҭ рахьтә инарҭбааны аларҵәара зауз уамак ыҟаӡам. Урҭ иреиуоуп ахьыӡқәа - Альберт, Артур, Роберт, Едуард, Алиса, Альбина, Белла, Жанна, Нелли, Елла. Аха дара урҭгьы даараӡа ахархәара рымоуп ҳәа узҳәом. Аҭоурых аҿы имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа рхархәара инареиҳаны азҿлымҳара рыман 1920-1930-тәи ашықәсқәа раан, урҭ рышҟа дырҩегьых азҿлымҳара хынҳәит 1950-1960-тәи ашықәсқәа рзы. | Ахьӡҵара аурыс традициаҿы аурыс хатәы хьӡы – ауаҩы даниз ихьӡырҵаз, ма ихьӡ аԥсахраан иҿыцны ирҭаз аурыс бызшәаҿы иҟоу хатәы хьӡуп. Ҷыдала, аурыс хатәы хьыӡқәа, ауаҩы данырнаҭуа ихьӡырҵо, мамзаргьы амонахра анидикыло ирҭо аиашахаҵаратә хьыӡқәа ирықәшәоит, аха урҭ иреиԥшхаҭаны иҟаӡам. Аурыс хатәы хьыӡқәа аурыс бызшәаҿы еилоу, рышьақәгылашьалагьы иԥку, иҷыдоу системак еиҿыркаауеит. Урҭ рыҟазаашьа иамоуп аурыс бызшәаҿы егьырҭ ажәақәа ирышьашәалам аҷыдарақәа.
Аурыс хатәы хьыӡқәа рсистема ашьақәгылара хацыркын Урыстәыла ақьырсианра ҟалаанӡатәи аҭоурых аамҭазы, аха ахьӡажәақәа шьаҭанкыла рҽырыԥсахит ақьырсианра анрыдыркыла ашьҭахь. Урыстәыла абжьаратәи ашәышықәсақәа раан акыраамҭа иныҟәыргон ҩ-хкыкны иҟаз ахатәы хьыӡқәа: анаҭраан ирырҭоз аканонтә хьӡқәеи (ауахәаматәқәа, амзартәқәа; абжьааԥны иԥсахны иҟаҵаз) иара убас иканонтәқәами (иуахәаматәқәам). XIV-тәи ашәышықәса инаркны иаҟәыҵуа иалагеит иканонтәқәам ахьыӡқәа рхархәара, уи апроцесс хыркәшан XVIII-тәи ашәышықәсазы. ХХ-тәи ашәышықәсазы, Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь аурыс хатәы хьӡы аконцепциа аҽаԥсахит, аурыс хатәы хьыӡқәа рҭоурых аҿы иалагеит аурыс хьӡыҭараҿы акрызҵазкуа аиҭакрақәа зныԥшуаз аетап ҿыц.
Ҳаамҭазтәи аурысбызшәатә уааԥсыра рыбжьара ахархәара рымоуп амзартә хьыӡқәа (аҿырԥшқәа: Иван, Андреи, Иаков, Иури, Татиана, Мариа, Авдотиа, Елизавета), иара убасгьы имзартәқәам —ажәытә славиантә хьыӡқәа (Станислав, Радомир, Добромила, Рада), ажәытә урыс хьыӡқәа (Ждан, Пересвет, Лада, Лиубава), иҿыцны иҟаҵоу (Вилен, Авангард, Нинель, Ера), ХХ-тәи ашәышықәсазы Мраҭашәаратәи Европеи Мрагыларатәи абызшәақәа рҟынтәи иԥсахны иаагоу ахьыӡқәа (Альберт, Руслан, Жанна, Леила). Амзартә хьыӡқәа ҳәа (уи аилкаара акыр инықәырԥшны ишыҟоугьы) ирышьҭан Октиабртәи ареволиуциа ҟалаанӡа аиашахаҵаратә аныхатә мзарқәа - аныҳәамзарқәа ирынҵаны иҟаз итрадициатәу аурыс хьыӡқәа. Урҭ XIX-тәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы ауахәаматә иаҿырԥшны иҟаҵаз, массатә тиражла иҭрыжьуаз иуахәаматәым амзарқәагьы ирнырҵон. 1980-тәи ашықәсқәа раан СССР иқәынхоз аурыс уааԥсыра зегьы рҟнытә 95 % амзартә хьыӡқәа ныҟәыргон.
Аурыс хатәы хьыӡқәа ирызку ҳаамҭазтәи ажәарқәа ажәахьӡынҵақәа рышьақәгылашьала рышәагаа амҽхак акыр ишдуугьы, реалла ахархәара змоу ахьыӡқәа рхыԥхьаӡара рацәаӡам: еиуеиԥшым ахәшьарақәа рыла, XIX—XX-тәи ашәышықәсақәа ирыҵанакуа ахьӡеизгаҿы иҟоу аурысцәа абиԥарала имырӡкәа иаарго ахацәеи аҳәсеи рыхьыӡқәа 600 иреиҳаӡам; ихадоу шьаҭас иҟоу ахьыӡқәа 300-400 иреиҳаӡам.
Аҭоурыхтә хҳәаа
Аурыс хатәы хьыӡқәа рҭоурых аҿы иалукаауеит х-аамҭак:
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи, ажәытәтәи аурыс бызшәа ахархәарала иаԥҵаз, зхатә ҟазшьа змаз, амырҭаҭратә хьыӡқәа аныҟаз иаҵанакуа аамҭа;
Урыстәыла анаҭра аныҟала ашьҭахь, атәым бызшәа иатәыз аканонтә, ақьырсиантә хьыӡқәа маҷ-маҷ ақьырсиантәқәа рхархәара аҟнытә иқәырго ианалага; иара убри аамҭазгьы ирацәамкәа наџьнатә аахыс , ақьырсианра ҟалаанӡа иҟаз аславиантә хьыӡқәа иканонтә хьыӡқәаны ианыҟалаз иаҵанакуа аамҭа;
Октиабртәи ареволиуциа аныҟала ашьҭахь иалагаз ҳаамҭазтәи аамҭа, амзартәқәеи, аканонтәқәеи, имзартәқәами ҳәа иҟаз астатустә ԥкрақәа анаԥырхыз, иара убасгьы хыԥхьаӡара рацәала тәымџьарантәи имԥсахны иаагаз ахьыӡқәа аурыс хьӡынҵарақәа ианрылаҵәа, активла ахьӡырҿиара аныҟалазтәи аамҭа.
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа
А-Х-тәи ашәышықәса аҵыхәтәанынӡа, ақьырсианра адкылара аамҭа ҟалаанӡа мрагыларатәи аславианцәа (ҳаамҭазтәи аурысқәеи, аукраинқәеи, абелорусқәеи рабшьҭрақәа) рҿы ииуаз ахәыҷқәа хымԥада аславиантә хьыӡқәа рыҭара традициала иаԥын; усҟан ахьӡи ахьӡ ҷыдеи уиаҟара еилых рымаӡамызт. Ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы ахатәы хьӡы – рекло, хьӡыс ирҭаз, ахьӡ ҷыда, ишиарҳәо, ишишьҭо, ихьӡыртәуа – еиҳараӡак иугәаладыршәоит хҭыск, ари ма ани мзызк иадҳәаланы ахәыҷы ирҭаз ахьӡ. Урыстәыла ақьырсианра ҟалаанӡа иҟаз ахьыӡқәа ақьырсианра анрыдыркыла ашьҭахьгьы даҽа шәышқәсақәакгьы ахархәара рыман; Урҭ XVII-тәи ашәышықәса алагамҭазынӡагьы ақьырсиантә хьыӡқәа инарываргыланы, инарҭбааны ахархәара рыман.
Ажәытәтәи аурыс хьыӡқәа реилазаашьала даара ибеиоуп . 1903 шықәсазы иҭыҵыз, Н.М.Тупиков иеиқәиршәаз «Ажәытәтәи аурыс хатәы хьыӡқәа ржәар» аҿы ианҵоуп 5300 хаҵа хьӡи 50 ԥҳәыс хьӡи. Ажәытәтәи аурыс хьыӡқәа рҿы иалукаауеит абарҭ агәыԥқәа:
Ахыԥхьаӡаратә хьыӡқәа . Урҭ рҿы ицәыргоуп 1 инаркны 10 рҟынӡа ахыԥхьаӡаратә цәаҳәа: Перва – Первои, Вторак, Третиак, Четвертак, Пиатои – Пиатак, Шестак, Семои – Семак, Осмои – Осмак, Девиатко, Десиатои. Урҭ иаадрыԥшуеит аҭаацәараҿы ииуаз ахәыҷқәа реишьҭанеишьа.
Адәахьтәи аҭеиҭԥши, ахцәи ацәеи рыԥшшәи рыла ахәыҷқәа ирырҭоз ахьыӡқәа . Алаҵәара акырӡа измаз хьыӡқәа ны иҟаз иреиуоуп: Черныш, Черниаи, Черниава, Бел, Белиаи, Белиак, Белуха. Иара убас иуԥылон ауаҩы иеиҿартәышьа аҷыдарақәа ирыдҳәалаз ахьыӡқәа : Мал, Малиута, Малои, Долгои, Сухои, Толстои, Голова, Головач, Лобан, Беспалои.
Ауаҩы иҟазшьа аҷыдарақәа, ҵасхәыс имоу, ихымҩаԥгашьа ирыдҳәалоу ахьыӡқәа . Иуԥылон – Забава, Истома, Крик, Скриаба, Молчан, Неулыба, Булгак (иҭынчым), Смеиана, иара убас Несмеиана ҳәа иҟаз ахьыӡқәа .
Аҭаацәараҿы ахәыҷы иира аҭахреи, иеигәырӷьаны азыԥшреи, иара убасгьы иира аҭахымхареи аазырԥшуа, аҭаацәа ахәыҷы ишизыҟоу узырбо ахьыӡқәа : Богдан – Богдана, Бажен (иззыԥшыз, ирҭахыз), Голуба, Лиубава, Ждан – Неждан, Хотен, Чаиан – Нечаи уҳәа убас егьырҭгьы.
Ахәыҷы даниз ашықәс аамҭақәа ирыдҳәалоу ахьыӡқәа : Вешниак, Зима, Мороз.
Аԥстәқәеи аҵиаақәеи рдунеи иадҳәалоу ахьыӡқәа : Бык, Волк, Шьчука, Кот, Кошка, Жеребец, Корова, Шьчавель (адырӡы аҟнытә), Трава, Пыреи. Агәаанагара ыҟоуп урҭ ахьыӡқәа аславианцәа рабшьҭрақәа ирымаз ртотемтә динхаҵарақәа рцәынхақәа ирыдҳәалоуп ҳәа.
Ажәа «цәгьақәа» ахәыҷы аҩысҭаацәеи, ачымазарақәеи, аԥсреи дырцәырыхьчоит ҳәа аславианцәа ирымаз агәрагара иадҳәалоу ахьыӡқәа : Гориаин, Немил, Некрас, Нелиуба, Неустрои, Злоба, Тугарин (туга – алахьеиқәҵара аҟнытә).
Агәыларатә жәларқәа ирыдҳәалоу ахьыӡқәа : Чудин (чудь ҳәа изышьҭоу финн-угортәи ажәлар рҟнытә, Карел, Татарин, Козарин (ахазарцәа ирыхьӡыз аҟнытә), Онтоман (аҭырқәцәа ирыхьӡыз – оттоманцәа аҟнытә). Ари агәыԥ иаҵанакуа ахьыӡқәа шцәырҵыз аҭоурых цқьа еилкаам: иҟалап, урҭ изыхьчо хьыӡқәа зар (агәылацәа ирмеисырц азы иҟаз адыррақәа) мамзаргьы азеиӷьашьаратәқәа (ахәыҷы зыхьӡ ихырҵаз акала диеиԥшхарц азы агәаҳәара аарԥшра); иҟалап, урҭ ахьыӡқәа еилаԥсоу аҭаацәарақәа ирыдҳәалазар.
Хыхь еиқәыԥхьаӡоу ахьыӡқәа аҭаацәаратә хьыӡқәа ирыҵаркуеит – даҽакала иуҳәозар, еизааигәоу аиуацәа рыҩныҵҟа ауаа ирыхьӡырҵоз ахьыӡқәа . Аха ауаҩы ихала иԥсҭазааратә мҩа данықәла, еиҳа иҭбаау асоциалтә гәыԥ даналагылалакь, уи ихьӡ шамахамзар даҽа хьӡык ала ихадырҭәаауан (зны-зынлагьы ирыԥсахуан). Ус еиԥш ҟалар алшон ауаҩы инхарҭатә ҭыԥ, мамзаргьы иусурҭатә ҭыԥ аниԥсахуазгьы. Ус еиԥш иҟоу, ауаажәларратә-бзазаратә ҟазшьа змоу ахьыӡқәа – ахьӡ ҷыдақәа (шәахә. Аҷыдатә хьыӡқәа ) реиуеиԥшымрала аҭаацәара аҩныҵҟатәи ахьыӡқәа раасҭа еиҳауп. Уи ус закәу аилкаара мариоуп: ахәыҷы иаасҭа, социалтә ҳасабла иактивтәу аду ахьӡ ҷыда иҭаразы амзызқәа акырӡа еиҳа ирацәаны иҟоуп. Ус еиԥш иҟоу ахьӡ ҷыдақәа реиҳараӡак рыхьӡҵара мзызс иамаз ашьақәыргылара залыршахом: урҭ иконкреттәу хҭыск иадҳәаланы ирыхьӡырҵон, хаз игоу мзызқәак ирҽыҵганы. Аха асоциалтә-бзазаратә хьыӡқәа рыбжьарагьы иалукаар алшоит гәыԥқәак: анапҟазарақәа ирыдҳәалоу (Шуба (Ахамы), Ложка (Амҳаҵә), Дуло (Ашәақьԥынҵа), Кузнец (Ажьиҩ), ауаҩы иуаажәларратә ҭагылазаашьа иадҳәалоу (Книазь (Аҭауад), Царевич(Аҳ иԥа), Барышник (Афеидауаҩ)), ахылҵшьҭра иадҳәалоу (Француз, Тула), ауаҩы ихатә ҟазшьа иадҳәалоу, зны-зынлагьы зҵакы еиҭаганы иҟоу ажәақәа рхархәарала еиҿкааны иаԥҵоу (Правда (Аиаша), Блоха(Аӡ), Ворона (Аҟәраан)), иара убас аҭеиҭԥш иадҳәалоу (Большои (Аду), Безнос (Аԥынҵада).
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа хкыла акырӡа ишеиуеиԥшымызгьы, урҭ зегьы неибеиԥшны аларҵәара бзиа рыманы иҟамызт. Зқьыла иҟаз урҭ ахьыӡқәа рҟнытә жәабақәак роуп инарҭбааны аларҵәара змаз ҳәа иԥхьаӡаз[2].
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа абзазараҿы зехьынџьара ахархәара ахьрымаз аҟнытә ицәырҵит ирацәаны ихарҭәаау аформақәа – иркьаҿу, иеиҵатәны, ирԥшқа-ирхааны иҟаҵоу ахьыӡқәа . Иаҳҳәозар, ахьӡ Бык (Ацәа) иахылҿиааит аформа Бычко, Ждан (Азыԥшра) аҟнытә – Жданко, Кот(Ацгәы) – Коток, Пузо (Амгәацәа) - Пузеика, Смирнаиа (Иҭынчу) – Смириа уҳәа уб иҵегьы. Еиҳа аларҵәара змаз ахьыӡқәа ирыман ирхылҿиааз аформақәа хыԥхьаӡара рацәала: иаҳҳәозар, ашьаҭа- бел- аҟнытә еицырдыруа хьыӡқәа ны иҟоуп Бела, Белка, Белава, Белои, Белониа, Белиаи, Белиаш уҳәа егьырҭгьы – зегьы еицҵаны иуԥхьаӡозар, уи ашьаҭа иахылҿиааз 18 хьӡы ыҟоуп; ашьаҭа – сем – иахылҿиааз 33 хьӡы рдыруеит, Семаниа, Семеика, Семушка уахь иналаҵаны. Ажәытә шәҟәқәак ртекстқәа ранализ ишанарбаз ала, еиҵатәны иҟаҵаза ахьыӡқәа рформақәа зны-зынла аиуаратә еизыҟазаашьа зыршаҳаҭуаз ракәны иҟан: даҽакала иуҳәозар, Бычко зыхьӡыз ауаҩы Бык зыхьӡыз диԥазар, ма димаҭазар ҟалон.
XIV - XV -тәи ашәышықәсақәа раан Урыстәыла ауаажәларратә ԥсҭазаараҿы ауахәама анырра еиҳа-еиҳа иазҳауа ианалага, ақьырсианра ҟалаанӡатәи, амырҭаҭратә хьыӡқәа - ахьӡ ҷыдақәа хәыҷы-хәыҷла рхархәара иаҟәыҵуа иалагеит. Аха урҭ абызшәа аҟнытә зынӡаск имыӡӡеит, хыԥхьаӡара рацәала аурыс жәлақәа рырҿиара шьаҭас иаиуит (аурыс жәлақәа рышьақәгылараҿы актәи аетап зҵазкуагьы XV ашәышықәса ауп) ).
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа рыбжьара хазы иалкьны игылоуп аҳра зуаз Риуриковичаа рдинастиеи ҭауади-аамсҭеи ирыҵанакуеи рыхьыӡқәа . Урҭ алыркаауеит, избанзар шамахамзар рызегьы – ҩ-шьаҭак рыла ишьақәгылоуп, урҭ ахьыӡқәа раԥҵаразы рхы иадырхәон ҵакыла иҳараку, амчреи, ахьӡи-аԥшеи, аибашьраҿы агәымшәареи ирдыргоу ажәақәа. Ус еиԥш иҟоу ахьыӡқәа иреиуоуп – Владимир, Иарослав, Изиаслав, Иарополк, Остромир, Свиатослав, Свиатополк, Виачеслав, Владислав, Всеволод уҳәа егьырҭгьы.Ас еиԥш иҟоу ахьыӡқәа рхыԥхьаӡара маҷуп, урҭ рхархәарагьы ԥкын, шамахамзар амчра знапаҿы иҟаз анапхгаҩцәеи, ҭауади-аамсҭеи рышьҭрақәа рҿы акәын иахьуԥылоз; Риуриковичаа рабиԥара цыԥхьаӡа аҿы ирыман ус еиԥш иҟаз рхатәы хьыӡқәа реизга. Урҭ ахьыӡқәа рҟнытә ԥыҭкгьы Аурыс иашахаҵаратә уахәама аканонтәра аназуз ашьҭахь ақьырсиантә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара иалалеит; егьырҭ акыраамҭа иӡны иҟан, аха ХХ-тәи ашәышықәсазы дырҩегьых аурыс хьӡтәыжәар иалалеит.
Ақьырсианра ҟалаанӡатәи Аурыс хьыӡқәа рҭоурыхтә аамҭа иаҵанакуеит ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы раԥхьаӡатәи ахьӡмԥсахқәа. Урҭгьы Риуриковичаа рдинастиа ауп изыдҳәалоу: урҭ ахьыӡқәа - Олег, Игор, Глеб, Ольга уҳәа егьырҭгьы. Урҭ зегьы иԥсахны иаагоуп скандинавтәи абызшәақәа рҟнытә, насгьы ҭауади-аамсҭеи ракәын изыхьӡырҵоз аҟнытә ахархәарагьы маҷны ирыман.
Урыстәыла ақьырсианра Византиантәи адкылара аурыс дгьыл аҿы ицәырнагеит ақьырсиантә Ӡаахра аҵас иузаҟәымҭхо иадҳәалаз, зынӡаск иҿыцыз, итәымыз ахьыӡқәа : ақьырсиантә традициа инақәыршәаны, аӡаахратә ҵас иацуп ауаҩы иҿыцу, ақьырсиантә хьӡы иҭара. Иӡаархуаз ахьӡ ҿыц ихҵара мҩаԥыргон амзатә минеиқәа ҳәа изышьҭаз, анцәаиашьапкратә шәҟәқәа инарықәыршәаны. Урҭ рҿы еихшаны ианырҵон ашықәс азы ауахәаматә маҵзураҿы аԥшьаҩы игәаларшәаратә мшы аан есымша имҩаԥыргоз уи иӡыргара иазкыз анцәаиашьапкрақәа. Ауахәаматә ҵас ишаҳәоз ала, иӡаархуаз ахәыҷы уи даниз, мамзаргьы данырнаҭуаз амш азы зӡыргара мҩаԥыргоз аԥшьаҩы ихьӡ ихырҵон. Амзатә минеиқәа рыхә ҳаракын, урҭ уахәама цыԥхьаӡагьы иҟаӡамызт; уи апроблема рыӡбон ауахәаматә ныҳәақәеи аԥшьаҩцәа ргәаларшәаратә мшқәеи иааркьаҿны изну амзарқәа, мамзаргьы аныҳәамзарқәа рышьақәыргылара ала.
Амзатә минеиқәа – абырзен бызшәа аҟынтәи ажәытәтәи аурыс бызшәахьы еиҭагаз раԥхьатәи ашәҟәқәа ируакын. Аха ахьыӡқәа аурыс дгьыл ахь иқәнагалеит, шамахаӡамзар, аиҭагақәа рыла акәымкәа, ауаа итәымны ирыдыркылоз, урҭ шыҟаҵәҟьаз, атәым бызшәаҿы ирымаз шьҭыбжьыла; ахьыӡқәа рҵакы аурысцәа реиҳараҩӡак ирзеилкаауа иҟамызт, урҭ рлымҳа иаҳауаз мацарала акәын ишрыдыркылоз. Ас еиԥш иҟаз аҭагылазаашьа иахылҿиааит, ганкахьала, ақьырсиантә хьӡқәеи иқьырсиантәым ахьӡқәеи акыраамҭа реицыҟазаара (данырнаҭуаз ахьӡ ҿыц здызкылаз ауаҩы, абзазараҿы ԥыхьатәи, дқьырсианхаанӡа ихыз, изышьцылаз ихьӡ ала акәын ишиԥхьоз), даҽа ганкахьалагьы, ахьӡ ҿыцқәа активла ассимилиациа рзыруан. Уи зны-зынла аханатәтәи ахьыӡқәа акырӡа еиҭанакуан.
Ахьӡ ҿыцқәеи ажәытә хьӡқәеи реицыҟазаара
18-тәи ашәышықәсанӡа Урыстәыла зегьынџьара ақьырсиантә хьӡқәеи иқьырсиантәыми аамҭакала рхы еицадырхәон. Хәҭакахьала, уи зхылҿиаауаз аҭаацәа (еиҳаракгьы зышьҭра лаҟәыз) лассы-лассы ирмазҵааӡакәа рхәыҷқәа анырнаҭуаз, аныҳәамзар инадҳәаланы ахьӡ рырҭон. Абжьарашәышықәсатәи аустә шәҟәқәа рҿы иуԥылон, иаҳҳәозар, анхацәа рҭаацәарақәа рҿы қәрала еиҟарамыз ҩыџьа-хҩык ахшара еиԥшыз анаҭратә хьыӡқәа рыхьӡҵаны. XI—XIII ашәышықәсқәа рзтәи аминеиақәа рҿы ақьырсиантә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара уамак ирацәамызт (400 раҟара ракәын иҟаз). Усҟан еиҳа еиуеиԥшымыз, иара убасгьы ахархәараҿы еиҳа иманшәалаз ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа -ахьӡ ҷыдақәа анаҭраан еиԥшу ахьыӡқәа зырҭаз ахәыҷқәа реиҩдырразы еиҳа алшара рырҭон. 15-16-тәи ашәышықәсақәа рзы ауаҩы ахьӡ иҭаратә модель ҩ-хьӡык рыла имҩаԥысуан: данырнаҭуаз ирҭоз ахьӡ(абжьааԥны уи иԥсахны, адаптациа азуны акәын рхы ишадырхәоз) иара убасгьы уи ихьӡҷыда ала. Иаҳҳәап: Трофимко Царь, Федка Книазеи, Карп Губа, Прокопи Горбун, Амвроси Ковиазин, Федка Большои, Сидорко Литвин. Ари ахьӡҵаратә модель инарҭбааны ахархәара аман ауаажәларратә шьҭрақәа зегьы рҿы. Ас еиԥш иҟаз ахьӡҵашьа ҿырԥшыс иаиур ҟалоит, ҭоурыхла ишьақәырӷәӷәоу Романоваа рабшьҭра, иара убас егьырҭ аамсҭеи-ҭауади рышьҭрақәа зхылҵыз Москватәи аамсҭа Андреи Кобыла, иара убасгьы уи иԥацәа рыхьыӡқәа . Урҭ рыбжьара иҟан – Семион Жеребец, Александр Иолка, Фиодор Кошка зыхьӡыз ауаа. Иара убасҵәҟьа ауп ауаа ахьыӡқәа шрырҭоз анапҟазацәа рыбжьараҿгьы: иаҳҳәозар, ашәҟәкьыԥхьра аԥшьгаҩ Иван Фиодоров лассы-лассы Иван Фиодор иԥа Москвитин ҳәа инапы аҵаиҩуан, уаҟа Фиодор иԥа аб ихьӡ акәын, Москвитин - иқьырсиантәым хьӡы-ҷыдан.
Еицырдыруа Остромир иевангелие (XI ашә. агәҭ.) аҿазҵаз Остромир иоуп, Добрыниа имаҭа, Вышата иабду, Путиата иабду иаб. Иара уи аамҭазы егьи имаҭа иԥа Иоанн ихьӡын, иаб – Константин.
XI—XIV -тәи ашәышықәсақәа рзы Урыстәыла аиашахаҵаратә уахәама ароль есааира иазҳауан; уи зегь еидызкыло доуҳатә центрк аҳасабала иамаз анырра еиҳагьы иӷәӷәахеит аҭаҭар-монголтә қәылара ашьҭахь, иара убасгьы аурыс дгьылқәа афеодалқәа еиҟәшаны ианрымаз, уи иахҟьаны хыԥхьаӡара рацәала ҭауади-аамсҭеи рыбжьара аиҿагыларақәа, аибашьрақәа аныҟаз аамҭазы. XIV -тәи ашәышықәсазы излагаз аурыс дгьылқәа реизакра апроцесс Урыстәыла аполитикатәи ауаажәларратәи ԥсҭазаараҿы ауахәама ароль еиҳагьы арыӷәӷәара ашҟа икылнагеит. Уи иҟанаҵоз анырра абзоурала, хыԥхьаӡара рацәала аҭауадцәа, амчра знапаҿы иҟаз Риуриковичаа рдинастиа иахылҵыз ақьырсианра ҟалаанӡатәи рыхьыӡқәа есааира иаанрыжьуан, аполитикатә ԥсҭазаара рҽаладырхәуан лассы-лассы ианырнаҭуаз ирхырҵаз ахьыӡқәа рыла. Уи аганахьала иҿырԥшыгоу акакәны иҟоуп XII—XIV -тәи ашәышықәсқәа раантәи аурыс ҭауадцәа рыхьыӡқәа . Иаҳҳәап, киевтәи аҳ ду Иури Долгоруки (Иури – иԥсахны иҟаҵоу ақьырсиантә хьӡы Георги аҟнытә иаагоуп) ихшара ԥыҭҩык ашықәсынҵақәа рҿы ишырдыруа, ианырнаҭуаз ирхырҵаз ахьыӡқәа рыла ауп – Андреи Иури-иԥа Боголиубски, Иван Иури-иԥа, Михаил Иури-иԥа; усҟан урҭ рашьцәа ракәзар аҭоурых аҿы иаанхеит ақьырсианра ҟалаанӡатәи рыхьыӡқәа рыла – Всеволод Иури-иԥа Большое Гнездо (Аҵысҭра Ду) (инаҭратә хьӡы -Дмитри), Ростислав Иури-иԥа, Свиатослав Иури-иԥа. Всеволод Большое Гнездо иԥацәа иара убасгьы ашықәсынҵақәа рҿы иарбоуп еиуеиԥшым ахьыӡқәа рыла – иқьырсиантәуи ижәлартәуи. Убас, Свиатослав Всеволод-иԥа, анаҭраан Гавриил ҳәа зыхьӡҵаз, дырдыруан ихатә жәытәтәи урыс хьӡы ала, усҟан уи иашьцәа – Константин Всеволод-иԥеи Иури Всеволод-иԥеи рқьырсиантә хьыӡқәа рыла мацароуп ишазгәаҭоу[2].
Бориси Глеби, раԥхьатәи аурыс ԥшьаҩцәа. XIV - тәи ашәышықәса иатәу Новгородтәи аныха
XI—XIV-тәи ашәышықәсақәа рзы аурыс жәытә хьыӡқәа ԥыҭк аиашахаҵаратә уахәама ажәахьӡынҵақәа ирнылеит. Урыстәыла аӡаахҩы Владимир Свиатослав-иԥа XIV-тәи ашәышықәса инаркны официалла апостол иаҟароу ԥшьаҩны ҳаҭыр иқәырҵоит (уи икульт еиҳагьы заа ишьақәгылеит); уи иԥа Иарослав Мудрыи (Иарослав Аҟәыӷа) формалла аԥшьаҩцәа рсиа данӡамызт, аха ус шакәызгьы уигьы ауахәамаҿы ҳаҭыр иқәҵан, дӡырган. Аҵыхәтәаны, Свиатополк Окаяанный (Агәнаҳа иаҵоу) иишьыз Владимир Аӡаахҩы иԥацәа Бориси Глеби Аурыс иашахаҵаратә уахәама иканонаркит, иара уиалагьы урҭ раԥхьатәи аурыс ԥшьаҩцәаны иҟалеит. Бориси (иҟалап, Борис иркьаҿу Борислав аҟнытә иаагазар) Глеби (Глеб – заа аскандинавтә бызшәақәа рҟнытә имԥсахуп) рыхьыӡқәа аӡаахраҿы – Романи Давиди, Иарослав Мудрыи (Аҟәыӷа) ихьӡ – Георги, Аӡаахҩы Владимир – Васили. Иара ус шакәызгьы аиашахаҵаратә уахәама арҭ аҭауадцәа раҳаҭырқәҵара шымҩаԥыргоз, ишӡырыргоз рқьырсиантә хьыӡқәа рыла акәымкәа, иуахәаматәым рыжәлартә хьыӡқәа рыла акәын. Аха арҭ аҿырԥшқәа азеиԥштә тенденциа иаҷыданы иҟоуп. Ауахәаматә мзар аҿы иарбаз ажәытә славиан хьыӡқәа зынӡа имаҷӡан – ажәытә аурыс ҭауад хьыӡқәа – Борис, Виачеслав, Мстислав, Ростислав, Свиатослав, Иарослав[с 2], — ауахәамаиҟанаҵоз ақәыӷәӷәара иахҟьаны, ажәытә аурыс хьыӡқәа реиҳараӡак рхархәара есааира иаҟәыҵуан. Риуриковичаа рышьҭра иатәыз аҭаацәарақәа рҿыҵәҟьагьы есааира мап рцәыркуан рхатәы династиатә традициатә хьыӡқәа , ауаажәларратә ԥсҭазаара аҿы мацара акәымкәа, рхатә ҭаацәарақәа рҿгьы есааира ақьырсиантә хьыӡқәа шьҭырхуан[2]. Иара убасгьы XIV—XVI ашәышықәсақәа рзы егьырҭ аҭауад ҭаацәарақәа рҿы ҩ-хьӡык рыҭаразы даҽа традициакгьы ыҟан: зны-зынла аԥшқа ирҭон «ииашоу ахьӡ» ҳәа изышьҭаз, даниз аҽны згәалашәара азгәарҭоз аԥшьаҩы ихьӡ. Аха уи харҭәаага хьӡын зегьы еицырдыруаз хьӡны иҟамызт, ауаҩы еиҳарак излаиԥхьоз даҽа хьӡык, ихадоу ахьӡ ҳәа иршьоз, данӡаархуаз ихьӡырҵоз, иҭаацәараҿы иара диаанӡагьы ахархәара змаз ахьӡ акәын. Иҳҳәап, аҳ иԥа Дмитри Углицки аҭауад хьӡы «Дмитри» ҳәа ихьӡҵан, иабшьҭра иатәыз Дмитри Донскои ихьӡала. Аха уи даниз жьҭаара 19 рзы аԥшьаҩ Уар имш ахьакәыз иабзоураны, аҷкәын иныҟәигон Уар ҳәа даҽа хьӡыкгьы.
Тем не менее процесс вытеснения дохристианских имён растянулся на несколько веков; только к началу XVIII века они окончательно перестали использоваться как личные имена. Ю. А. Рылов в связи с этим отмечалАха иара ус ишыҟазгьы, ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа ахархәара аҟынтәи рықәҵра шәышықәсақәак аҭаххеит; XVIII –тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ауп урҭ, хатәы хьыӡқәа к раҳасабала, иахьакәзаалак рхархәара ианаҟәыҵыз. Уи инадҳәалны Иу.А. Рылов иазгәеиҭон:
Лишь когда христианские имена «обросли» ассоциациями агиографического, культурного, фольклорного, исторического характера, обрели кдиминутивныеАқьырсиантә хьыӡқәа аԥшьаҩыратәи, акультуртә, афольклортә, иара убас аҭоурыхтә ҟазшьа змоу уҳәа ассоциациақәа рхыҵәаны, икьаҿу, еиҵатәны иҟоу аформақәа анаархәа, иаурыс хаҭақәаны ирыхәаԥшуа иалагеит. Усҟаниаилкаагатә хьӡы ахархәара аҭахымкәа , дара ажәлартә хьыӡқәа (имзартәқәам) аҷыдахьыӡқәа рыхкы аышҟа ииасит.
Ақьырсиантә хьыӡқәа реилазаашьа
Урыстәыла ақьырсианра анрыдыркыла ашьҭахь иалаҵәаз ахьӡ ҿыцқәа реилазаашьала акыр еиуеиԥшымызт. Урҭ ахьыӡқәа реиҳараӡак бырзен хьӡқәоуп, урҭ хатәы хьыӡқәа к раҳасабала Византиа ахархәара рыман (Александр, Герасим, Епистима, Епифани, Парфени; Анастасиа, Варвра, Евпраксиа, Фаина реиԥш иҟоу аурыс хьыӡқәа зхылҿиааз роуп). Иалыркаауеит алатин шьҭра змоу, иара убасгьы Византиа ахархәара змаз ахьыӡқәа гьы (Валери, Лавренти, Роман; Валентина, Руфина, Иустина) . Аҵыхәтәаны иҷыдоу ахьӡтә гәыԥ еиҿыркаауеит абиблиатә хьыӡқәа – ақьырсиантә традициаҿы ҳаҭыр зқәырҵоз аԥшьаҩыратә шәҟәы аперсонажцәа. Абиблиатә хьыӡқәа рҟнытә хыԥхьаӡарала зегь иреиҳауп Ажәытә Уасиаҭ аҿы иуԥыло ажәытәтәи ауриа хьыӡқәа (Елисеи, Иона, Михаил, Рувим, Анна, Дебора, Ревекка). Аҿыц Уасиаҭ аперсонажцәа рыхьыӡқәа – абырзен хьыӡқәа (Андреи, Лука, Пиотр, Филипп уҳәа егьырҭгьы), алатын хьыӡқәа (Марк, Павел) мамзаргьы арамеи хьыӡқәа (Варфоломеи, Фома) реиԥш иҟоу, иара убас ажәытәтәи ауриа хьыӡқәа (Мариа, Иисус, Иоанн,Иуда) ҳәа реиԥш иҟоу роуп. Ибырзентәым ахьыӡқәа ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы инанагаанӡа, Византиа активла ахархәара ахьрымаз иабзоураны, аеллинтәра иарнааланы иҟалон. Иара уи адагьы, ақьырсиантә хьыӡқәа зегьы аладатәи аславианқәа рбызшәақәа ирышьашәаланы ауп Урыстәыла ишықәнагалаз, избанзар урҭ ақьырсианра аԥхьа ирыдыркылахьан[1].
Аԥшьаҩцәа Меркури Кесариатәии Артеми Антиохтәии (Афон икыду афреска, 1290-1310) – ауахәама ҳаҭыр зықәнаҵо ақьырсиантә шьаҳиҭцәа; урҭ рыхьыӡқәа лабҿаба ирныԥшуеит амырҭаҭра иатәу анцәақәа рыхьӡқәеи дареи ирымоу аимадара.
Аҿыц хьыӡқәа ишиашоу ақьырсианра ишадҳәалоугьы, урҭ ахьыӡқәа реиҳарак ани ма ари аԥшьаҩцәа рыхьыӡқәа иахьыртәу аамҷыдарахаз, ақьырсианра ҷыдала иаҟазшьарбагоу да́ҽакы рымам. Уимоу урҭ рахьтә имаҷӡам антикатә мырҭаҭра аныҩбжьы зхыубаало ахьыӡқәа ркатегориа иаҵанакуагьы маҷымкәа: Аполлон, Аполлони, Аполлинари (Аполллон икульт иадҳәалоу); Артиом (Артемида лыхьӡ аҟынтәи); Венери (Венера лыхьӡ аҟынтәи); Диониси, Денис (Дионис ихьӡ аҟынтәи); Димитриан, Дмитри («Деметр ишҟа иаҵанакуа»); Март, Мартиан, Мартин, Мартиниан (Маркс ихьӡала иҟоу) [1].
Антикатә культқәа рышьҭақәа уаҩы ибаратәы иҟоуп зетимологиа уиаҟара лабҿаба иаартны иҟам егьырҭ ахьыӡқәа рҿгьы. Антикатә нцәахәқәа зегь рахьтә хьӡы мацарак змаз аӡәгьы дыҟамызт, антикатә аамҭазы инарҭбааны ахархәара аан анцәахәқәа рыхьӡ иадкыланы хыԥхьаӡара рацәала уи анцәа дҳаразкуаз, ихьӡ-иԥша ӡырызгоз аепитетқәа (ахьӡ-аԥша аргара иадҳәалоу ахьыӡқәа : Зевс – «афы зыцырҟьоу», Афина – «аты бла зхоу»; Ианус – ҩ-хаҿык змоу) иара убасгьы адинхаҵаратә ныҳәақәа раан рхы иадырхәоз акульттә хьыӡқәа . Анцәахәқәа иҳәаақәҵоу атрибутқәа ирымадан: иаҳҳәап. Гера, иара убас егьырҭ анцәахәы ҳәсақәа – адиадема («стефанос») иадҳәалан. Зегь реиҳа аепитетқәеи акульттә хьӡқәеи змаз Зевс иакәын; урҭ рыбжьара иҟан Аристархос («инареиӷьу+ аҳра аура), Басилеиос («аҳтә, аҳәынҭқартә»), Георгиос («ацәаӷәаҩы»), Иринеос («иҭынчтәу»), Макариос («насыԥ змоу», «жәҩангәашәԥхьара збаз», Никефорос (« Аиааира згаз»), Панкратес (ӡегь зымчу»). Марс изку аепитетқәа – Валериус («згәы зҩыдоу, иӷәӷәоу») Виктор («аиааира згаз»), Модестус («ахӡырымга»), Феликс («насыԥ змоу», иманшәалоу»). Афродита илызкыз аепитетқәа рыбжьара иҟоуп - Маргаритес («абырлаш»), Пелагос («амшынтә»). Епитетқәак иаразнак ала даҽа нцәахәқәакгьы ирызкын% ус иҟоу иреиуоуп Августус («идуу, иԥшьоу»), Максимус («идуӡӡоу»). Иаагоу аҿырԥшқәа рҿы иаармарианы иумбар залшом – Степан, Аристарх, Васили, Иринеи, Никифор, Валери, Модест, Маргарита, Пелагеиа, Мақсим уҳәа егьырҭ ахьыӡқәа гьы рызхьақәыԥшқәа[5]. Хаҭала абырзентә, мамзаргьы аримтә нцәахәқәа рыхьыӡқәа мацара ракәӡам ақьырсиантә хьыӡқәа рҿы «зышьҭа» аанзыжьыз; иҟоуп зышьаҭа егьырҭ адинхаҵарақәа рмырҭаҭратә нцәахәқәа рҟнытә иаауа ақьырсиантә хьыӡқәа гьы. Ахьӡ Таисиа шьақәгылоупабырзентә фраза «та Исос», даҽакала иуҳәозар, «Исида илтәу» ажәытә Египеттәи анцәахәы лҟынтәи. Уи лыхьӡ убоит ахьӡ Исидор (ианоурысха –Сидор – ашҟа ииасыз) аҿы [6]. Ақьырсианраҿы ас еиԥш иҟоу ахьыӡқәа акыраамҭа рнышәара иаанагоз, инеизакны уаанӡа иҟаз ауаажәларра, акультура мап рацәкра аҭыԥан, урҭ ахьыӡқәа еиҭаԥсахны, еиҭаԥҵаны,аинтерпретациа ҿыц рзуны рыҟаҵара акәын.
Римтәи аимпериаҿы анцәақәа репитетқәа хатәы хьыӡқәа к раҳасабала рхы иадырхәон, ақьырсианра анышьақәгылоз I - IV ашәышықәсақәа раан урҭ аларҵәара змаз абжьааԥнытәи ауаа ирыхьыӡқәа ны иҟан. Уи аамҭазы ари адинхаҵара аҳәынҭқарра аганахьала икыдцаланы ирыман, уи ахатәы культура иатәыз аформақәа аиура иаҿын.Уи аҭагылазаашьа инадҳәаланы, аилкаара зынӡа имариоуп ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа ныҟәызгоз раԥхьатәи ақьырсиантә шьаҳитцәа ахьракәыз. Убри азоуп амартирологиа ашьақәыргылареи аԥшьаҩцәа рыԥсҭазаара иазкыз адыррақәа ранҵареи атрациа анышьақәгыла, антикатә хьыӡқәа ақьырсиантә хьыӡқәа ҳәа изанырҵаз[5] и, иара уи аахысгьы урҭ раныхра, мамзаргьы рыԥсахра иадҳәалоу иарбанзаалак зҵаарак цәырымҵыц.
.Ақьырсиантә хьыӡқәа ԥыҭк ажәытәӡатәи римтәи ихатәу, мамзаргьы ишьҭратәу ахьыӡқәа рҟынтәи иаауеит, ус иҟоу иреиуоуп: Марк, Павел, Иули.
Римтәи, иара убас Византиатәи аимпериақәа ирылан хыԥхьаӡара рацәала ажәларқәа. Убри азы ақьырсиантә хьыӡқәа реилазаараҿы иҟоуп арамеитә, аперсидтә, акопттә бызшәақәа рҟнытә иаауа ахьыӡқәа . Иаҳҳәозар, ахьӡ Панфути – ажәытәтәи Египет (акопттә бызшәа) аҟынтәи иаауеит - pa-ph-nuti' «Анцәа иитәу», Варлаам – ахалдеитә «бар-лахам» («аԥа+ача, ашәпара, анцәа»), Варсонофи – арамеитә «бар сунуфу» («аԥа+аибашьҩы, мамзаргьы аибашьратә гәыԥ»). Ас еиԥш иҟоу ахьыӡқәа ауаа хархьқәа рыбжьара аларҵәара змаз хьыӡқәа н, урҭ ақьырсиантә хьыӡқәа рахь иԥхьаӡахеит хыхь зыӡбахә ҳҳәаз абырзентәи аримтәи хьыӡқәа реиԥшҵәҟьа.
Ахьӡ Христофор ишыҟаҵәҟьоу ажәа-жәала аилыркаара аман (еиҳаракгьы Мраҭашәара): ишырыԥхьаӡоз ала аԥшьаҩы Христофор Христос хәыҷы аӡы дыригеит.
Хыхь ҳазлацәажәоз амзызқәа ирыхҟьаны, хаҭалатәи ақьырсиантә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара уамак ирацәаӡам;; урҭ рахьтә ԥыҭк теофортә ҳасабла еиҿкаауп, даҽакала иуҳәозар, акомпонент [фео]- («Анцәа») алаҵарала: иаҳҳәап, абырзен хьӡы Феофилакт («анцәа иихьчо»), Феодоси («Анцәа имҭа») уҳәа убас егьырҭгьы. Егьырҭ ирыҵаркуан иидеалтәу ақьырсиан уаҩы ихатәы ҟазшьақәа раарԥшра: Григори («илах-ҿыху, ицәам»), Христофор («Христос дышьҭыхны дызку»), Христодул («Христос итәы»), Пимен («ахьча», еиҭагоу аҵакала, «апап», «арҵаҩы», «абжьгаҩ»), Евсеви («идинҵасу»), Евлоги («ажәа бзиа зҳәоу») уҳәа убас егьырҭгьы.
Антропонимқәа ҟазшьа ҷыдарас ирымоуп аханатәтәи аҵакы амадара ирласны арӡра, мамзаргьы аетимологиа арцәара, ма архьысҳара. Убри азы Византиа «амырҭаҭратә» хьыӡқәа урҭ имырҭаҭратәқәоуп ҳәа ирыдыркылаӡомызт; хадарас иҟаз уаанӡатәи антропонимикатә аҟынӡа иҟаз (аетимологиатә) аҵакы акәӡамызт – анцәахәы аепитет, мамзаргьы хьӡы-ԥша змаз ашьҭратә хьӡы, ма аҟазшьа аҷыдарак. Ихадаз, антропонимика аҟынтәи анаҩс иҟаз акәын: ақьырсиан ԥшьаҩы ихьӡ, мамзаргьы ақьырсиантә идеиак. Насгьы аетимологиатә еимадарақәагьы ыӡуан, ахьӡ даҽа бызшәак ахь ианыиасуаз урҭ аималарақәа ҿахҵәон. Убас, ажәытә славиан бызшәа иаднакылаз, ани ма ари аԥшьаҩцәа рыхьыӡқәа ҵакыс измаз ақьырсиантә хьыӡқәа , арккара змамыз ахархь уаа рыбжьара рҵакы еилкаамкәа иаанхон. Уи изыҳәан ауп ажәлар рыгәҭаны инарҭбааны аларҵәара зрымаз «ицәажәоз» ахьыӡқәа , ахьӡ-ҷыдақәа. Хәҭакахьала уи иҳаилнаркаауеит ахьыӡқәа реиҳараӡак аханатәтәи абырзентә хьыӡқәа ирзааигәаны изымԥсахыз, хә-хьӡы заҵәык роуп калька ҳасабла еиҭагаз: Пистис, Еллис, Агапе, Леон, Синеси – урҭ ирылхын: Вера, Надежда, Лиубов, Лев, Разумник. Аетимологиатә еимадарақәа рцәыӡра иахҟьаны ҳаамҭазы ахьыӡқәа ԥыҭк аханатәтәи рҵакы ашьақәыргылара злалыршахо гәаанагарала мацара ауп.
Абасала, иқьырсианхаз ахьыӡқәа реиҳараӡак ақьырсианра ҟалаанӡа ицәырҵхьан (иаҳҳәап, ахьӡ Александр уԥылоит Гомер иҿы (( ҳера ҟалаанӡа VIII ашәышықәса ) Парис ихьӡырҳәагатә хьӡык аҳасабала[5]). Урҭ адинхаҵара ҿыц иаднакылеит, аинтерпретациа азуны, иара иатәнатәит. Иара уи алагьы ҳаамҭақәа рҟнынӡа еиқәырханы иаанагеит, адинхаҵаратә культура иахәҭакынгьы иҟанаҵеит. Уи культурак ашьаҭа аҟны иҿыцу да́ҽа культурак аҟалара аазырԥшуа, урҭ реиҭныԥсахлара зныԥшуа аобиективла имҩаԥысуа ҭоурыхтә процессуп.
Ахацәеи аҳәсеи рыхьыӡқәа реизышәара
Аурыс хьыӡқәа аҭоурыхтә перспективаҿы уанрыхәаԥшуа, иумбар залшом ахьыӡқәа реиҳарак – ахацәа ртәқәа шракәу. Убас, Н.М.Тупиков иҭижьыз «Ажәытәтәи аурыс хатәы хьыӡқәа ржәар» аҿы иазгәаҭоуп 5300 хацәа хьӡқәеи 50 рҟынӡа аҳәса хьӡқәеи; XIII -тәи ашәышықәса иатәу аныҳәамзар аҿы иҟоуп 330 рҟынӡа ахацәа хьӡқәеи 64 аҳәса хьӡқәеи; 1891 шықәсазтәи амзажәар аҿы иҟан 900 ахацәа хьӡқәеи 250 аҳәса хьӡқәеи. Ас еиԥш еиҟарамкәа ахьыӡқәа реихшара, зегь раԥхьаӡа иргыланы, изыдҳәалаз итрадициатәу апатриархалтә уаажәларраҿы ахацәеи аҳәсеи иааныркылоз асоциалтә роль ауп. Адәахьтәи асоциалтә активра зегьы – анхамҩатә усқәа рымҩаԥгара, ахәҳахәҭра, аиқәышаҳаҭрақәа рыбжьаҵара, аиуристтә актқәа реиқәыршәара уҳәа убас егьырҭгьты – хадаратәла ахаҵа иакәын изусыз, аԥҳәыс лакәзар, шамахамзар аҩны аҩныҵҟатәи аусқәа ракәын лнапы злакыз. Уи инашьашәаланы, адокументқәа рҿы ианҵаны, ақьырсианра ҟалаанӡатәи ажәытә аурыс хьыӡқәа рыбжьара иарбоу аиҳарак ахацәа хьыӡқәа роуп. Ус еиԥш иҟоу амзызқәа роуп агионимқәа (аԥшьацәа рыхьыӡқәа ) рыбжьара ахацәа хьыӡқәа еиҳа иахьырацәоу зыхҟьазгьы. Традициала ахацәа рсоциалтә активра аиҳазаара цәырҵуан ақьырсианра иазықәԥоз рыбжьарагьы: уи алагьы ауахәама заҳаҭыр абоз ахацәа - ақьырсианра аларҵәаҩцәа, адин азықәԥаҩцәа –рхыԥхьаӡара акырӡа еиҳан аҳәса рхыԥхьаӡара аасҭа.
Аҭагылазаашьа аҽаԥсахит Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь. Ахьӡ алхраҿы иҟаз аԥкрақәа раҟәыхреи, иара убасҵәҟьа аҳәса ремансипациеи, урҭ рсоциалтә активра аизҳареи ирыбзоураны, аурыс ԥҳәыстә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара акырӡа иазҳаит. Аҳәса хьыӡқәа рхыԥхьаӡара иацызҵо хыҵхырҭаны иҟан уаанӡа хыхь иазгәаҭаз ахьӡ ҿыцқәа рымԥсахрақәеи рыҟаҵареи, аҳәса хьыӡқәа итрадициатәу ахаҵа хьыӡқәа рҟынтәи рыҟаҵарагьы уахь иналаҵаны.
1960-1980-тәи ашықәсқәа инадыркны ҳаамҭазтәи аизыҟазаараҿы зегь реиҳа ахархәара змоу ахьыӡқәа рыбжьара ахацәеи аҳәсеи инеиҿырԥшшәа реиҟарара ашҟа атенденциа шнеиуа уаҩы ибартә иҟоуп, ахацәа хьыӡқәа маҷк аҟара ишеиҳаугьы. Убас, «РСФСР ажәларқәа рхатәы хьыӡқәа реилыркаага» (М.,1987) аҟны аурыс хьыӡқәа рсиаҿы ахацәа хьыӡқәа – 316 ыҟоуп, аҳәса хьыӡқәа – 180; С.Г. Бархударов иредакциала иҭыжьу «Аурыс бызшәа аорфографиатә жәар» (М., 1965) аҿы реизыҟашьа 362-и 185-и ҳәа иҟоуп; А.А.Угриумов ишәҟәы «Аурыс хьыӡқәа» рҿы (Вологда, 1970) – 246-и 153-и.
Ахьӡ ҿыцқәа ассимилиациа рзура
Ажәытәтәи аурыс бызшәа ахархәарала ахьӡ ҿыцқәа ассимилиациарзура хацыркын Урыстәыла ақьырсиантәра ианналага нахысҵәҟьа. Акрызҵазкуа акоуп, ажәытәтәи аурыс уахәаматә шәҟәқәа рзы аханатә иҟазшьарбаганы иахьыҟаз ари ма ани ахьыӡқәа иҳәаақәҵоу рвариантқәа рыҩра, еиуеиԥшым ҵакыла рызнеира, урҭ рыҩраҿы агхақәа рыҟаҵара. Урыстәыла абжьарашәышықәсазтәи аамҭақәа раан иҟаӡамызт знык ишьақәырӷәӷәаны асиақәа зегьы рзы ихымԥадатәины иҟаз ахьыӡқәа : аныҳәамзарқәа иааҟәымҵӡакәа аредақциа рзыруан, ихадырҭәаауан, хкыла-хкыла ирыԥсахуан, убри азы еиуеиԥшым аныхабаақәа руахәаматә шәҟәқәа рҿы ԥшьаҩык ихьӡ анҵашьа еиԥшымзар ҟалон.
Аԥшьаҩы Климент Охридтәи: аболгартә ныхачаԥаҿы уи ихьӡ ануп (абырзен нбанқәа рыла) – «Климис» ҳәа уигьы ԥсахны.
Абырзентә хыҵхырҭақәа ирыдкыланы урыхәаԥшуазар, XI—XII -тәи ашәышықәсақәа ирыҵаркуа ажәытәтәи аурыс заатәи анапылаҩырақәа ахьыӡқәа уажәшьҭа иԥсахны ишьақәдырӷәӷәоит. Убас, Екатерина, Нестор, Дамиан, Киприан, Даниил ҳәа иҟоу ахьыӡқәа рцынхәрас усҟантәи аамҭазтәи ауахәаматә шәҟәқәа рҿы иуԥылоит ахьыӡқәа Катерина, Нестер, Демьџн, Куприџн, Данил. Хәҭакахьала, уи ҵаҵӷәыс иамоу – Урыстәыла аныҳәатә мзарқәа реиқәыршәареи ауахәаматә шәҟәқәа реиҭанҵареи знапы алакыз абырзенцәа рымацара ракәымкәа, шьҭрала аладатәи асалавианцәа ирыҵаркуазгьы аҿын. Урҭ рзы ассимилиациа зызуз атәым хьыӡқәа рславиантә ҳәашьа еиҳа адкылара мариан.
Ахьыӡқәа рыларҵәареи урҭ ажәлар ҿырҳәала рҳәарала ассимилиациа рзуреи аамҭакала еицымҩаԥысуан. Ахьӡ ҿыцқәа ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы агәынкылара мҩаԥысуан абжьыҟа шьҭыбжьқәеи ацыбжьыҟа шьҭыбжьқәеи рҭыԥқәа реиҭныԥсахлара ала, убас абжьтәы еилазаарақәа аурыс бызшәа аҷыдарақәа еиҳа ирышьашәалаз мҩала рыԥсахрала, иара убасгьы икьаҿу, иеиҵатәны иҟаҵоу, ирхаау- ирыԥшқоу аформақәа рырҿиарала[8].
Аҳкәажә ду Софиа Витовт-иԥҳа лҳаҭгәын аҿы ианҵоу аҩыра - «Софиа» ҳәа акәымкәа: «Софиа инока» ҳәа ауп ишаҳәо (1453 шықәса).
Ахьӡ ҿыцқәа аурыс бызшәаҿы изықәшәоз аԥсахрақәа акырӡа ирацәоушәа уаҩы ишибогьы, урҭ зегьы зыдҳәалаз, аурыс фонетика аҷыдара иахылҿиаауаз принципк акәын. Убас, инеиԥынкыланы имԥсахны иаагаз ахьыӡқәа рҿы иаԥырыргон ҩ-бжьыҟак, хы-бжьыҟак реихаршалара: Иоаким Аким ашҟа ииасуан; Иулианиа → Улиана; Даниил → Данил, Данила; Иоанн → Иван; Феодор → Фёдор; Феофан → Фофан; Емилиан → Емелиан; Валериан → Валерьян; Иеремия → Еремеи; Диомид → Демид; Симеон → Семион.
Уи еиԥшу ахьӡ адаптациа азыҟаҵара акәны иҟалеит, ажәа ацыратә хыԥхьаӡара аркьаҿра хықәкыс иҟаҵаны, абжьыҟа нбанла иалаго ахьыӡқәа , рҿахҵәара: Елизавета → Лизавета; Екатерина → Катерина; Анастасиа→ Настасиа; Иларион → Ларион; Афиноген → Финоген; Иувенали → Венали.
Абжьааԥны ас еиԥш иҟаз аркьаҿрақәа зықәшәоз уамак иауз, ацырарацәа змаз ахьыӡқәа ракәын. Аха урҭ рымацарагьы ракәмызт: иаҳҳәозар, Агафон → Гапон, Исидор → Сидор. Зны-зынла абжьыҟақәа ашьаҭа аҩныҵҟа ианыӡуазгьы ыҟан, ахьӡ еиҳа икьаҿу аформа аҟалара иацхраауан: Димитри → Дмитри; Доримедонт → Дормедонт; Серапион → Серпион; Параскева → Прасковиа. Иазгәаҭоуп иара убасгьы алагамҭазтәи абжьыҟақәа рыԥсахра: Елена → Алиона, Олиона; Ирина → Арина, Орина; Евсеи → Авсеи; Онисим → Анисим; Зосима → Изосим. Аха абжьыҟақәа ахьӡ алагамҭаҿы мацара акәӡамызт иахьырыԥсахуаз: Мартин → Мартын; Геласи → Галаси; Матрона → Матриона; Вукол → Викул, Викула; Киприан → Куприан; Меланиа → Маланиа; Артамон → Артемон.
Даҽа ҭагылазаашьак ыҟан ҩынтәтәи ацыбжьыҟақәа раан. Аханатә урҭ (аҩбатәи ацыбжьыҟақәа) ахьӡ аҟнытә зынӡаск иӡуан: Архипп → Архип; Филипп → Филип; Кирилл → Кирил; Аввакум → Абакум. Аха анаҩс, уажәшьҭа XVIII—XIX - тәи ашәышықәсақәа рзы Мраҭашәаратәи Европа абызшәақәа рымԥсахрақәа раан (ҩынтәтәи ацыбжьыҟақәа рхархәара аганахьала ирымаз аҷыдарақәа (иаҿшә.: -анем. Offizier, афр. brillant) рнырра иабзоураны, апроцесс хынҳәуа иалагеит. Ацыбжьыҟақәа ҩынтәны иҟало иалагеит, урҭ аханатә иахьыҟамыз ахьыӡқәа рҿгьы: Иларион → Илларион; Сава → Савва; Елисеи → Елиссе; Маркел → Маркелл[8].
Атәым хьыӡқәа ассимилиациа рзураан иҟазшьарбаган иҟан ацыбжьыҟақәа рҭыԥқәа реиҭныԥсахлара, еиццо ҩ-цыбжьыҟак рахьтә акы абжьшәара, мамзаргьы цыбжьыҟак даҽакала аԥсахра. Абасала акәын имԥсахны иаагаз ахьӡ аурыс бызшәа афонетика ишашьадыршәалоз: Флор – Фрол; Садок – Садко; Парфион – Панфиор; Евдокиа – Авдотиа; Антонина – Антонида; Евстафи – Астахи, Остап; Гликериа – Лукериа; Георги – Егори, Егор; Авксенти – Аксенти, Аксион; Иосиф – Осип; Косма – Кузьма; Мефоди – Неходи, Нефиод. Хьыӡқәа к рҟны ацыбжьыҟа шьҭыбжьы ацлон, еихаршало ахьыӡқәа рмодель ала: Адриан – Андриан – ахьӡ Андреи амодель ала.
Аҭыԥ аман ахьыӡқәа икьаҿу формала реиҿкааразы иӷәӷәаны рҿахҵәара: Аполлинариа – Полина; Климент – Клим; Пантелеимон – Пантелеи; Андроник – Андрон. Хьыӡқәа кгьы ирықәшәон еиуеиԥшым аформақәа рыла комплексла аԥсахрақәа, уи иахҟьаны аханатәтәи ахьӡ узымдырыртә аҟынӡа аԥсахра ақәшәон: Георги – Иури; Феофилакт – Филат; Агриппина –Аграфена; Хрисанф –Кирсан; Ермолаи –Ермак; Леонида - Нелида.
Ферапонттәи аберҭыԥ аҟнытә асинодик (агәалашәагатә шәҟәы). Дионисиа рышьҭра иазку анҵамҭақәа (XVII-тәи ашәышықәса) алшара ҳарҭоит хыԥхьаӡара рацәала аурыс хьыӡқәа рҩышьа авариантқәа рыхәаԥшра.
Ахьыӡқәа ржәлартә формақәа маҷымкәа еиҿкаан аурыс хацәа рыхьыӡқәа рҿы типра зуа асуффиксқәа – ий, ей рыцхыраарала (ақәыӷәӷәара аныҟам абжьааԥны – ий: Виталий; ақәыӷәӷәара аныҟоу – ей: Андрей). Асуффиксқәа рыцлон аханатә инаркны урҭ змамыз ахьыӡқәа : Марес – Маресий; Харитон → Харитоний; Климент → Климентий; Ефрем → Ефремий; Тарас → Тарасий. Аха иҟан уи иаҿагылаз, зынӡа даҽа процесскгьы; асуффиксқәа аханатә измаз имԥсаху ахьыӡқәа а анҿахырҵәоз: Власий → Влас; Дионисий → Денис; Елисей → Елис; Евгений → Евген; Макарий → Макар; Антоний → Антон; Игнатий → Игнат; Кондратий → Кондрат. Ус еиԥш иҟоу аодель ала атрансформациа рзыруан ажәытәтәи ауриатә шьаҭа зманы - ия ала инҵәоз ахацәа хьыӡқәа : Анания → Ананий → Анан, Захария → Захарий → Захар.
Иԥсахыз ахьыӡқәа – ий ҳәа инҵәоз акыр рҿы лассы-лассы ақәыӷәӷәара аҭыԥ аҽаԥсахуан, усҟан асуффиксгьы ԥсаххон, иара уиалагьы ахьыӡқәа рформа ҿыцқәа еиҿкаахон: Се́ргии → Серге́и; Але́ксии → Алексе́и; Го́рдии → Горде́и; Васи́лии → Васи́ле́и; Мо́кии → Мо́кеи. Иара убасгьы ахьӡ ашьаҭа цырак ала и́ахҵәаны ианыҟоу: Корни́лии → Корне́и, Евсе́вии → Евсе́и). Убасҵәҟьа еиԥш иҟаз апроцессқәа мҩаԥысуан аԥҳәыс хьыӡқәа акыр рҿгьы: Кла́вдиа → Клавде́иа; Зино́виа → Зинове́иа; Патри́киа → Патрике́иа; Пела́гиа → Пелаге́иа.
Ахьыӡқәа ассимилиациа рзура даҽакалагьы имҩаԥысуан – ахаҵа хьӡы анҵәамҭаҿы анбан л ыҟазар, ашьҭыбжь о ацҵарала: (ашьҭыбжь о – а ацынхәрас иахьырҳәоз адиалектқәа рҿы), мамзаргьы – а (а рхы иахьадырхәоз адиалектқәа рҿы): : Михаил → Михайло, Михайла; Гавриил → Гаврило, Гаврила; Даниил → Данило, Данила; Кирилл → Кирило, Кирила.
Цырарацәала ируадаҩыз, еиццоз ҩ-бжьыҟак змаз, иҳаракыз, ныҳәак иаҩызаз аханатәтәи ахьыӡқәа ибзианы ирнаалон аиашахаҵаратә анцәа иашьапкрақәа раан, ашәаҵас иҳәо, имҩаԥыргоз аныҳәарақәа. Аха урҭ ахьыӡқәа иахьеи-уахеи абзазаратә ԥсҭазаараҿы рхархәара уамак иманшәаламызт. Убри азы аурыс бызшәаҿы ақьырсиантә хьыӡқәа ассимилиациа рзура апроцесс хадаратәла ишымҩаԥысуаз зышьҭыбжь аенергиа алубаауаз, иӷәӷәоу, иркьаҿу ахьыӡқәа реиҿкаара амҩала акәын.
Географ и топонимист В. В. Григорьев, обращавшийся к вопросам русской народной ономастики, отмечал: XIX -тәи ашәышықәса иаҵанакуаз агеографиа ҭҵааҩы, атопонимист, аурыс жәлартә ономастика азҵаарақәа ирызхьаԥшуаз В.В.Григориев иазгәеиҭон:
Иахьа иҳамоу аҵарадырра аганахьа ала ҳабацәа урҭ рабацәа усҟантәи русура ҳахәаԥшыр, азныказы, ишԥа бнеикқәаз, изакәытә гаӡароузеи, ихшыҩдароузеи изҿыз ҳәа ҳгәы иаанагар ауеит уи <…>Аха уи аамҭазы уи ус иҟам <…> Ҳҽазҿлымҳатәны уи аус ҳахәаԥшыр, иҳамбар злшом, уи зынӡасгьы иҟыбҭәаны иҟаҵоу ак шакәым; уи моу зынӡаскгьы гаӡара злам, џьара-џьарагьы асахьаркыратә ҟазшьа змоу, еснагь исистематәу усуп.
Ҩашьара ақәмызт, иҳәаақәызҵо акакәны иҟан ажәлар рҿырҳәартә традициақәа рнырра, уи, уи иамаз анырра ауахәаматә хьӡынҵақәа рҿгьы иазгәаҭоуп. XIV -тәи ашәышықәсақәа рзы хыԥхьаӡара рацәала ахьыӡқәа шьақәгылеит уи нахыс ԥсахра змауз рформақәа рыла. Ассимилиациа зызуз ахьыӡқәа ԥыҭк анаҩс уи ироуз аформа хадаратәны иҟалеит.Урҭ документ ҳасабла ишьақәырӷәӷәахеит, илитературатә нормақәоуп ҳәа иазхарҵеит.; егьырҭ анаҩс аҭыԥ змаз аҭоурыхтә процессқәа рымчала ицәажәартәу, абаша бызшәа иатәу аформақәа рышҟа ииасит.
Ахьыӡқәа рформақәа ажәлартәқәа, алитературатәқәа, ауахәаматәқәа ҳәа реиҩшара
XVII -тәи ашәышықәсазы еилыкка ишьақәгылеит дара-дара ҵакыла еиҿагылоз ахьӡтә гәыԥқәа хԥа: ажәлартә(ацәажәаратә), алитературатә, ауахәаматә. Уи апроцесс азы зымҽхак ӷәӷәоу катализаторны иҟалеит 1650-1660-тәи ашықәсқәа рзы апатриарх Никон иҟаиҵаз ауахәаматә реформа. Уи ареформа ахырхарҭақәа ируакны иҟан ажәытәтәи ауахәаматә шәҟәқәа рыриашара. Урҭ ашәҟәқәа рҿы, зны-зынлагьы зквалификациа рацәак иҳаракымыз абжьарашәышықәсатәи аписарцәа рнапала иҟаҵаз ирацәаӡаны ахҩылаарақәа ирыхҟьаны ирацәаӡан еилкаамыз аҭыԥқәа, агхақәа, еиуеиԥшым аҵакеивгарақәа. Урҭқәа зегь ирыхҟьаны еиуеиԥшым аурыс еипархьиақәа рҿы анцәа иашьапкра еиԥшымкәа имҩаԥыргон. Апатриарх Никон хықәкыс ишьҭихит анцәа имҵаныҳәара зегьынџьара еиԥшны аҟаҵара, аминеиақәеи, аныҳәамзарқәеи уахь иналаҵаны, анцәа иашьапкратә шәҟәқәа рҿы иҟоу агхақәа рыриашара. Уи азы абырзентә аоригиналқәа рҟнытә иалагеит иҿыцны аурысшәахь аиҭагарақәа; Никон иҟаиҵаз адҵала, раԥхьатәи ириашаны иҟаҵоу ашәҟәқәа 1654 шықәсазы иҭыжьын.
Апатриарх Никон ипортреҭ (1660-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы)
Аха аиҭагарақәа аамҭакала изалыршахомыз, насгьы урҭ еиҭаргон еиуеиԥшым аҭыԥқәа рҿы, еиуеиԥшым аквалификациа змаз ауаа. Ари аусураҿы рлагамҭа акраҵанакуан Алада-Мраҭашәаратәи Урыстәыла инхоз ауахәаматә усзуҩцәа: урҭ ааԥхьара рырҭон, избанзар усҟантәи аамҭазы Аурыс ҳәынҭқарраҿы, аҵарадырра аҩаӡара ахьыԥсыҽыз иахҟьаны, аспециалистцәа рызхомызт. Зны-зынла ари аусура иадрыԥхьалон абырзен бызшәа ҿырҳәалатәи атрадициақәа ззымдыруаз ауаагьы; ахьӡ атранскрипциа азураан урҭ хырхырҭас ирымаз уи ахьӡ аҳәашьа акәӡамызт, аҩышьа акәын (хьыӡқәа к рҿы иҟаҵаз агхақәагьы ус еиԥш иҟаз азнеишьа иахҟьақәаз роуп). Арҭ аҭагылазаашьақәа зегьы ирхылҿиааны, ауахәамаҿы ахархәаразы иҿыцны иаларгалоз «ириашаны иҟаҵаз» ахьыӡқәа ҩыралагьы ҳәашьалагьы абырзен бызшәа аасҭа, Киевтәи атрадициақәа еиҳа ирзааигәаны иҟалеит (иааидкыланы, Никон имҩаԥигоз ареформақәа, аславиантә уахәама бызшәа аурыс ҩыра анырра ду анаҭеит).
Абасала, ахьӡқәеи рҩышьеи рҳәашьеи аганахьала, аурыс бызшәаҿы ишьақәгыланы иҟазатрадициеи официалла ауахәама ишьақәнаргылаз аԥҟарақәеи еиԥшымкәа иҟалеит. Ареформақәа ирылҵшәаны, ауахәамаҿы (уи инашьҭарххны - аустә документқәа рҿгьы ) иргьежьны ахархәара роуит ҿырҳәалатәи атрадициа анкьа мап зыцәнакхьаз ахьыӡқәа рформақәа: иргьежьын ҩ-бжьыҟакны, х-бжьыҟакны еихаршалаз ахьыӡқәа : Дамиан, Иоанн, Кассиан, Даниил - Демьиан, Иван, Касьиан, Данил ҳәа ишьақәгылахьаз ахьыӡқәа рҭыԥаны. Ареформа азун иара убас Христос ихьӡ аҩышьагьы аҳәашьагьы: ареформа ҟалаанӡа уи рыҩуан Ісус ҳәа, ареформа ашьҭахь - Іисус. Рҽырыԥсахит ақәыӷәӷәаратә суффикс –ей ала инҵәоз ахьыӡқәа : Василей, Сергей, Алексей рцынхәрас ииашоу формоуп ҳәа ирыԥхьаӡо иалагеит : Василий, Сергий, Алексий. Аныҳәатә мзар аҟнытә есааира иӡуа иалагеит ижәлартәыз, ауаа зышьцылахьаз, ирдыруаз ахьӡтә формақәа.
Ипатиевтәи аберҭыԥ асинодик. Конец XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭеи — XVIII-тәи шәышықәса алагамҭеи рзы.
Никон иреформақәа аҽеиҩшара ашҟа икылнагеит: ареформақәа ҟалаанӡатәи ауахәаматә шьақәгылашьақәа ирыдгылоз – ажәытәдинхаҵацәа – гәымбылџьбарала ирызныҟәон, иқәдыргыломызт азы урҭ аҩадаҟа, Сибраҟа ихҵәаны ацара рықәшәеит. Ацентртә мчра иацәыхараны ианыҟала, урҭ шәышқәсала аиқәырхара рылшеит XVII - тәи ашәышықәса иаҵанакуаз аурыс бзазара аҟынтәи аҟазшьақәа маҷымкәа, иара убасгьы еиқәдырхеит ареформа ҟалаанӡатәи ауахәаматә ҵасқәа реиҳарак, ахьӡҵареи, ареформа ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа рҩышьагьи рҳәашьагьи уахь иналаҵаны. Ажәытәдинхаҵацәа рыбжьара рхы иадырхәоз атрадициатә формақәа рыла ишьақәгылаз ахьыӡқәа рымацара ракәын: урҭ рҿы ҩынтәтәи ацыбжьыҟақәа ыҟаӡамызт (Филип, Архип, Висарион, Сава, Кирил), кылыххарак змамкәа иҟаз (Фиодор, Исак, Аврами) уҳәа убас егьырҭгьы.п.
Аурыс хьыӡқәа рырҿиаратә система ацашьа аҽалагалара мчымхарала акәын ишыҟаҵаз, убри азы лҵшәа дукгьы аманы изыҟамлеит. Апатриарх Никони уи иус анаҩс имҩаԥызгози русмҩаԥгатәқәа зегьы, аурыс хьӡынҵарақәа ԥсабарала реизҳара аҭыԥан, еиҳаракгьы изыцхырааз ауахәаматә форма змаз ахьыӡқәа хазны ркорпус ашьақәгылара ашьақәгылара ауп.Абызшәадырҩцәа А.В.Суперанскаиеи А.В.Сусловеи иазгәарҭон:
Никонов иҟаиҵаз «ариашарақәа» аурыс хьыӡқәа абырзен цәаҩа рыҭашьа рымамызт, избанзар урҭ уи аханатәгьы ирымамызт. Ахьыӡқәа ҳара ҳҿы «ирславиантәқәан» акәын ишыҟаз, уи иабзоураны урҭ имарианы иалалон зыԥсы ҭоу аурыс цәажәаратә бызшәа. Никонов иҟаиҵаз реформақәа ахьыӡқәа рыҩраҿы авариантқәа ирыцырҵеит, иара убри аамҭазгьы аофициалла иҟаз ауахәаматә хьыӡқәа рсиа ажәлар рҿы ахархәара змаз ахьыӡқәа ирцәыхараны иҟарҵеит.
Аурыстә хьӡынҵа иԥсабаратәым ҳасабла алалара, ауахәаматә хьыӡқәа рҭагылазаашьа аҭышәнмыртәалара лабҿаба ианыԥшуан XVIII века -тәи ашәышықәса иаҵанакуаз ауахәаматә шәҟәқәа рҿы иҟаз аметрикақәа. Урҭ рҿы џьара-џьара лингвисттә ччархәрас иуԥхьаӡаша анҵамҭақәа уԥылоит. Иаҳҳәап, аԥшқәа Фиодор ихьӡырҵеит, аҵас мҩаԥигон абԥшьа Фиодор; ахәыҷы Иоанн ихьӡырҵеит, дӡаазхыз иаб Иван ихьӡын аҟнытә уҳәа убас егьырҭгьы.
XVII -тәи ашәышықәса анҵәамҭанӡа аурыс бызшәаҿы илитературатәуп ҳәа иазыԥҵәаны иҟан ауахәаматә славиан бызшәа москватәи авариант; уи аҭагылазаашьа аанхеит Никон иреформақәа рышьҭахьгьы. Аха иуахәаматәым аҩыратә бызшәа зыԥсы ҭоу ҿырҳәалатәи абызшәа тәамбашақә зынӡа изавсуамызт азы XVII –тәи ашәышықәсазы иаарласны еиуеиԥшым иуахәаматәым ашәҟәқәа рҿы ԥыхьатәи ареформа ҟалаанӡа зегь реиҳа аларҵәара змаз аурыс хьыӡқәа еицеизеиԥшны ахархәара рыман. Ауахәаматә еиԥшымыз алитературатә зыԥҵәа (анорма) ашьақәгылара акыр иацхрааит XVIII - тәи ашәышықәса алагамҭазы Пиотр1-тәи иреформақәа. Иуахәаматәым алитература аҭыжьразы ахархәара змаз ашрифт аҿы иалхын аурыс алфавит аҟнытә нбанқәак; Ауахәамаславиантә бызшәала иҭыҵуаз ашәҟәқәа рҿы ашрифт ахархәара ахьамаз ауахәаматә шәҟәқәа мацара рҿы акәын. Аҿыцлагаларақәа ахьыӡқәа рыҩраҿгьы ианыԥшит.
Пиотр Ду инапала аредақциа ззиуз аурыс алфавит адаҟьа
Пиотр Актәи иҟаиҵаз аусԥҟа ҷыда инақәыршәаны, аофициалтә документқәа рҿы ауаа ахьӡ рыҭара аамҭаԥҵәа арҭон. Уи инадҳәаланы ихымԥадатәиз дҵаны иҟан ауаҩы данӡаархуаз ирҭаз ахьӡи, ажәлеи, абхьӡеи рыла ашәҟәы иҭагалара. Уи рҵыхәа ԥнаҵәеит уаанӡа адокументқәа рҿы ауаҩы иԥылоз ахьӡ ҷыдақәа рхархәара, уи аусԥҟа жәаҳәарада аурыс жәлақәа ркорпус агенерациа азуреи, уи наҟ-наҟ аизҳареи, иара убасгьы жәлала ахьӡҵара анормақәа (азыԥҵәақәа) рышьақәгылареи аус аҿы ацхыраара ду ҟанаҵеит.
Инеизакны азакәанԥҟара ҿыц ишаҳәоз ала, ауаҩы данӡаархуаз ирҭаз ахьӡ ашәҟәаҿы иарбазар акәын, аха уи аԥҟара ҿыц инаваргыланы ахьыӡқәа гьы рыжәлартә формақәа рҿы де-фактла азхаҵара рыҭан реиҳа аларҵәара змаз ахьыӡқәа гьы урҭ иуахәаматәым, ажәлар рҿы ишырҳәоз аформақәа рыла; иара уи алагьы урҭ илитературатә хьыӡқәа ны иҟалон. XVIII-тәи ашәышықәса алагамҭазы ахьыӡқәа Иван, Егор, Осип, Авдотиа уҳәа реиԥш иҟаз, рканонқәа ажәлар рҿы ишырҳәоз акыр иеиԥшымкәа иҟаз,аидокументалтә форма змоу хьыӡқәа ны иҟалеит; Иоанн, Георги, Иосиф, Евдокиа хадаратәла ауахәаматә хархәара рыманы иаанхон.
Напылаҩыратәи амзар (1820-тәи ашықәсқәа рзы)
XVI—XVII -тәи ашәышықәсқәа рзы ишьақәгылеит хыларҟәра, ҵаҟантәи хыхь ҳасабла зышьҭра лаҟәыз ауаҩы иара иаасҭа зышьҭра ҳаракыз, мамзаргьы чынла иеиҳаз ауаҩы ихазы хьӡыбжала иацәажәаратә атрадициа ҷыда: Абрам, Нестер, Иван, Пиотр, Васили рцынхәрас – Абрашко, Нестерко, Ивашка, Петрушка ҳәа рхы маҷшьаны раҵкыс деиҳауп ҳәа иршьоз иацәажәара. Уи моу еиуеиԥшым аоциалтә гәыԥқәа рҿы ахьӡбжақәагьы еиуеиԥшымызт; убас, аберцәа ашәҟәы рнапы аҵарыҩуан: старчище ҳәа: Нефедище, Абрамище, Василище уҳәа убас иҵегьы. Пиотр иаамҭа аҟынӡа ахьӡбжақәа рхархәара аҩыратә етикети адокументтә шәҟәқәеи рҿы рхархәара ихымԥадатәины иҟан, аха ахьӡҵарақәа ирызкыз аԥҟара ҿыцқәа ахьӡбжақәа аофициалтә ҩыра аҟнытә иқәхын. Аха иара усгьы ахьӡҵара иадҳәаланы аԥҟара ҿыцқәа аофициалтә шәҟәқәа, адокументқәа рҿы рышьақәыргылара апроцесс Урыстәылатәи аимпериа адура иабзоураны аамҭала акырӡа еиҵыххеит, аимпериа аҿацәқәа рҿы уи наӡаанӡа ажәашықәсақәа рацәаны имҩасит. XIX века в-тәи ашәышықәса алагамҭазгьы сибратәи аустә шәҟәқәа рҿы иуԥылар алшон Митрошка, Ивашка, Митька уҳәа убас иҵегьы ахьыӡқәа зныз аустә шәҟәқәа. и т. п. Урҭ ахьӡбжақәа адокументқәа рҟнытә ишықәгазгьы, урҭ аԥсҭазаараҿы иҟан, акыраамҭагьы ҿырҳәалатәи ацәажәараҿы активла рхы иадырхәон. Уи еиҳаракгьы мзызс иамаз Урыстәыла иҟаз аҳратәраратә ԥсҭазаашьа (XVIII -тәи ашәышықәса зегьы аҳратәра еиҳ-еиҳа аҽарыӷәӷәон Урыстәыла), хыхьи ҵаҟеи иҟаз ачынқәа реизыҟазаашьа иаҵаз аиерархиатә модель амҽыӷра, Урыстәыла ауаҩы ихаҭара ҳаҭырқәҵарала азнеиратә традициа амамзаара акәын. Аамысҭцәеи, иара убас зуаажәларратә ҭагылазаашьа ҳаракыз ауааи ауаа хархьқәеи, амаҵуҩцәеи, анхаҩцәеи рышҟа иаадрыԥшуаз тәамбашақә азыҟазаашьа ибжьааԥнытәу цәажәаратә ԥышәаны иҟан.
Никон имҩаԥигоз ареформақәа раан аурыс хьӡынҵарақәа ишахәҭоу еиԥш реиҿкаара, арегламент рзыҟаҵаразы аҽазышәарақәа шымҩаԥыргозгьы, XVIII—XIX -тәи ашәышықәсқәа рзы ахьыӡқәа рыҩраҿи урҭ рхархәарҿи аиԥшымзаарақәа рацәаны иҟан, урҭ еиҳагьы ирызҳауан аҿаԥыц ҳәамҭақәа рныррала. XIX-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы амзар даҽазныкгьы аиҭахәаԥшреи ариашареи ақәшәеит; 1891 шықәсазы Санкт-Петербургтәи асинодтә типографиаҿы иҭыжьын аредакциа зызуз амзар ҿыц. Амзар ҿыц Аурыс иашахаҵаратә уахәамақәа зегь рахь ишьҭын, «Аԥшьатә Синод аныҳәа-ныԥхьарала иҭыжьу ари амзар аҿы иарбоу ахьыӡқәа рымацара роуп иӡаархуа ирыҭатәу» ҳәа абжьгарагьы ацҵаны. Уи амзар аҿы иарбан 1150 хьӡы инарзынаԥшуа. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟан шамахамзар ахархәара змамыз, ԥыхьатәи амзарқәа рҿгьы ианыз ахьыӡқәа гьы (Витал, Грант,Том, Монтан, Иралиа, Леонида, Ливиа, Модерата уҳәа егьырҭгьы).
Ҳаамҭа иаҵанакуа аҟәша
Шәахә. иара убасгьы: Асоветтә хылҵшьҭра змоу ахьыӡқәа
Аурыс хьыӡқәа реизҳара аҭоурых аҿы ахԥатәи, ҳаамҭа иаҵанакуа аҟәша алагеит Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь. 1918 шықәса жьырныҳәа 20 (жәабран 2) рзы Асовет мчра иаднакылаз «Ауахәамеи аҳәынҭқарреи, ауахәамеи ашколи реиҟәыгара адекрет» иарбанзаалак ауаажәларратә-зинтә шьақәгыларақәеи адинхаҵаратә ҵасқәеи рыбжьара аимадара еиҿнахуан. Иара убри алагьы ахәыҷы ахьӡ ихьӡҵара зцыз Аӡаахра аиуристтә- зинтә актны аԥхьаӡара иаҟәыҵит: ахәыҷы ихьӡырҵаз ахьӡ ашәҟәы аҭагалара азин аграждантә мчқәа рышҟа ииасит – АҬА (Атәылауаҩратә ҭагылазаашьа анҵарҭақәа) рышҟа.
Уи аурыс хатәы хьӡы аконцепциа аиҭакра ашҟа иианагеит. Ауаҩы ахьӡ ихьӡҵара уажәшьҭа изаҟаразаалакгьы акала ауахәаматә ԥҟарақәеи атрадициақәеи ирхьыԥшны иҟамызт; аурыс хьӡынҵажәеи аиашахаҵаратә ԥшьацәа рсиеи уаанӡа ишиашоу ирымаз реимадара еиҟәыхын. Дарбан тәылауаҩызаалак азин иман ихшара иарбанзаалак иара ииҭаху ахьӡ ихьӡҵара. Аиашазы, уажәшьҭарнахыс хьӡыс иҟалар ҟалон иарбан ажәазаалак, АҬАқәа рҿы усс иҟаз урҭ ишахәҭоу еиԥш ашәҟәы рҭагалара акәын. Абасала аурыс хатәы хьӡы аконцепциа апротестантә хьӡҵаратә традициа иазааигәахеит.
Асовет мчра раԥхьатәи ашықәсқәа рзы закәанԥҟарала иҟаҵаз аҿыцԥшьгарақәа ахьӡҵара аиҿкаараҿи уи иадҳәалаз ауаажәларратә-социалтә традициақәа рҿы еиҭакра ӷәӷәақәак рышҟа икылрымгеит; аха ашьҭахь инеиԥынкыланы шықәсыла адинхаҵара иаҿагыланы имҩаԥысуаз апропагандеи, ауахәама ашьҭашәарыцареи (уи инадҳәаланы иҟаҵаз массалатәи аныхабаақәа раркреи, аԥшьамаҵуҩцәа арепрессиақәа рзуреи), иара убасгьы атрадициа инықәныҟәаны зхәыҷқәа ауахәамақәа рҿы изнаҭуаз ауаа рықәыӡбареи уҳәа адинхаҵара иаҿагыланы аҭыԥ змаз аусқәа зегьы аурыс хьӡынҵажәаҿы аиҭакра дуқәа рышҟа икылыргеит. Иҿыцыз ауаажәларратә-социалтә шьақәгылазаашьақәа астимул рырҭеит «аԥсҭазаара ҿыц азы ахьӡ ҿыцқәа» рыԥшааразы. Иҿыцу, ибжьааԥнытәым ахьӡхҵара иадҳәалоу раԥхьаӡатәи аҿырԥшқәа руак аҳасабала иааргоит идыру асоветтә ар реиҳабы, Аграждантә еибашьра афырхаҵа Михаил Васили-иԥа Фрунзе иҭаацәараҿы аҭыԥ змаз хҭыск: 1923 шықәсазы аҭаацәараҿы ииз аԥа хьӡыс ирҭеит уаанӡа аурыс хьӡынҵажәаҿы иуԥымлоз ахьӡ Ҭемур. Изаатәу даҽа ҿырԥшык иеиуоуп адинхаҵаратә усқәа рҿагыларала ауаа ибзианы ирдыруаз, апоет Демиан Бедныи иҭаацәараҿы иҟалаз ахҭыс: уи иԥа хьӡыс иҭеит иуахәаматәымыз ахьӡ – Свет; ашәҟәыҩҩы Артиом Весиолыи 1920-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы иԥҳа Волга лыхьӡиҵеит .
1924 шықәса инаркны Урыстәылатәи афедерациа иатәыз Аҳәынҭшәҟәҭыжьымҭаҿы массатә тиражла иҭрыжьуа иалагеит ареволиуциа ҟалаанӡа иҟаз амзарқәа угәалазыршәоз иаадырҳәуа амзар. Уаҟа иркьыԥхьуан итрадициатәыз уаанӡатәи ахьыӡқәа гьы, аха шамахамзар ахархәара змамыз, насгьы зыхьӡала иҟаз аԥшьаҩы дамырбакәа, иара убасгьы иҭрыжьуан - аҿыц хьыӡқәа . Ахьӡ ҿыцқәа рыбжьара иҟан иуахәаматәым аурыстә,аславиантә хьыӡқәа , европатәи, мамзаргьы мрагыларатәи абызшәақәа рҟнытә иԥсахны иаагоу ахьыӡқәа , иара убасгьы уаанӡа зынӡаск иҟамыз, иҿыцны еиҿкаау = ахьыӡқәа -анеологизмқәа[с 4]. 1920-тәи ашықәсқәеи – 1930-тәи ашықәсқәа ралагамҭази арҭ амзарқәа ҿыц ииз ахәыҷы ахьӡ изалхраҿы ицхыраагӡа дуны иҟан. Аха аԥышәаҿы ахәыҷы ахьӡ иҭара амзарқәа рыла иԥкымызт.Хыхь ишазгәаҭоу еиԥш, аҭаацәа рхәыҷы ирҭахыз иарбанзаалак ахьӡ ихьӡырҵар ҟалон. Уи ахақәиҭра иарҿиеит активла ажәлар иаадырԥшуаз ахьӡырҿиара. Уи аҭҵааҩцәа анаҩс: «антропонимтә тҟәацра» мамзаргьы «антропонимтә ӡхыҵра» ҳәа ахьӡырҵеит».
Е.Душечкина иазгәалҭон:
Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь амзарқәа рдиктат ырҭагәҭасын, ихазымҵоз – ишынеибакәу ирыдрымкылеит. Ауахәама иацәыӡит антропонимтә ҭагылазаашьа ахылаԥшраҿы иамаз анырра, уи аурыс еилазаараҿы ицәырнагеит уаанӡа уаҩ иимбацыз ахьӡрҿиаратә хацыркра ду.
1924 шықәсазы ицәырҵит «Ахьӡ ҿыцқәа рзы зsхьӡыз ауаажәларратә ҵысра». Аха атәыла иқәынхоз ауаа рҟнытә уи ацәқәырԥа иацны ибжьааԥнытәым ахьыӡқәа pхәыҷқәа рыхьӡҵара ихнахыз рхыԥхьаӡара уамак ирацәамызт, насгьы дук хара имгакәа – 1930-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы зынӡаскгьы имҩасит. Аха иара усгьы уи аамҭа иалагӡаны хыԥхьаӡара рацәала аурыс традициатә хьыӡқәа , «ажәытә аамҭа иатәу» ибааԥсны ирыхцәажәон, раҳаҭыр акыр иларҟәын: урҭ ажәытәра иагаз, «амешьчанра иатәу», «игьамдоу», «ипатудоу» ҳәа ирыԥхьаӡон.
1920-1930-тәи ашықәсқәа рҿы аларҵәара аиуит ахьӡ ԥсахратә ԥышәа (иара убас ажәлақәагьы рыԥсахра); ахьыӡқәа рыԥсахра агазеҭқәа рҿы ирыларҳәон. Аҳәса еиҳарак мап рцәыркуан абас еиԥш иҟаз ахьыӡқәа : Матриона, Фиокла, Акулина, Агафиа, Евдокиа; ахацәа – Иван, Кузьма, Степан, Никита, Фома, Афанаси. Урҭ рцынхәрас иалырхуан ахьыӡқәа : Галина, Валентина, Нина, Тамара и Владимир, Николай, Александр, Леонид, Анатолий . Инарҭбааны ахархәара роуан аиашахаҵаратә мзар ианыз, аха ареволиуциа ҟалаанӡа рхы иадмырхәоз, мамзаргьы зхархәара даара иԥкыз, ирылаҵәаны иҟамыз ахьыӡқәа . Иаҳҳәап, Маргарита - ареволиуциа ҟалаанӡа абер хьӡы хаҭаҵәҟьан. Аха ус еиԥш иҟаз ахьыӡқәа аларҵәара ахьрымамыз азы массала ауаа рыхдырраҿы урҭ хьӡы ҿыцқәаны ирыдыркылон. В.А.Никонов ареволиуциа ашьҭахь аурыс хьӡҵараҿы иҟалаз аиҭакрақәа х-аспекткны иаликаауеит:
Ахьӡ ҿыцқәа ахьыбжьааԥнытәқәам иабзоураны ауаҩы илаԥш иаразнак иҵашәон. Иара убри акәын ирыхьӡҵараҿы иҟаз аиҭакрақәа рҿы ихадоу ҳәа ирыԥхьаӡоз. Аха аиашазы урҭ амзызқәа хыхь-хыхьтәқәан, насгьы усҟак уаҩы илаԥш иҵамшәоз, изгәамҭоз ракәын. Урҭ усҟан ԥыхьатәи ахьыӡқәа рсиа ԥымҵәакәа, ахьӡҵара ахаҭа аҿыгҳара еиҭазырҿыцуаз иҵаулоу апроцесс хадақәа рзы уамак рыҵаркуамызт.
Иҿыцны иаԥҵоу ахьыӡқәа
Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь аурыс жәахьӡынҵараҿы ицәырҵыз зхыԥхьаӡара рацәоу ахьыӡқәа ргәыԥ шьақәгылоуп ахьыӡқәа -анеологизмқәа рыла. Уи иаҵанакуеит хаҭала инеологизмқәоу реиԥш, хатәы хьыӡқәа к раҳасабала ахархәара зауз, азеиԥш хьыӡқәа гьы.
Ахьыӡқәа -анеологизмқәа иҿыцны рыҟаҵашьа ала гәыԥк аҵаҟа абасала рҽыршоит:
ишиашоу, аурыстәқәа реиԥш имԥсахтәқәоугьы, азеиԥштә хьыӡҟақәа рҟынтәи иҟаҵоу ахьыӡқәа : Авангард, Атеист, Дар, Коммунар, Танкист, Таина, Ера, Идеиа, Идиллииа, Плаката уҳәа реиԥш иҟоу ахьыӡқәа ;
oатехникатә, афизикатә, аматематикатә терминқәа рҟнытә иҟаҵоу: Комбаин, Дрезина, Радиана, Ампер, Микрон, Магнита;
oахимиатә елементқәеи, аидыларақәеи, аминералқәеи рыхьыӡқәа рҟнытә: Радии, Иридии, Рении, Ванадии, Тории, Алмаз, Гранит, Рубин, Лазурита, Сталь, Ефира;
oаҵиаақәа рыхьыӡқәа рҟнытә: Бериоза, Георгина, Клевер, Сирень, Лилиа, Камелиа;
oамузыкатә терминқәа рҟнытә: Лира, Минора, Горн;
азеиԥш хьыӡқәа рҟынтәи ирҿиоу, абжьааԥны аурыс хьыӡқәа рзы иҟазшьарбагоу асуффиксқәа рхархәарала еиҿкаау ахьыӡқәа : Индустриан, Лиуксен, Сталии, Енергии, Авиа, Героида, Правдина, Револиута, Ритмина, Северина, Таигина, Иуманита, урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп:
oашықәс амзақәа рыхьыӡқәа : Февралин, Апрелина, Иулии, Ноиабрина, Декабрии;
азеиԥш хьыӡқәа ркьаҿны ирылху ахьӡ-ҿахҵәақәа: Рево , Лиуциа «ареволиуциа» аҟнытә, Воль от «волиа» аҟнытә, Агит «агитациа» аҟнытә, Интерна «интернационал» аҟнытә;
ҩ-шьаҭак рыла ишьақәгылоу ажәытәтәи аурыс хьыӡқәа рмодель ала, ҳаамҭазтәи аҵакала ихарҭәааны иҟаҵоу ахьыӡқәа : Иуновлада, Ерислав, Красномира, Новомир, Краснослав, Маислав;
атопонимқәа рҟынтә ирҿиоу ахьыӡқәа : Ангара, Гималаи, Онега, Саиана, Аиан, Босфор, Дели, Колхида;
ажәлақәа рҟнытә ирҿиоу ахьыӡқәа . Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп: Едисон, Маркса, Жорес, Равель, Марат;
oажәлақәа ирылхны иҟаҵоу ахьыӡқәа : Марксина, Нинель (ажәлақәа аарҳәны ахьыӡқәа анрылху) – Ленин - Лермонт, Радишьча, Тельмина;
ахьыӡқәа -аббревиатурақәеи еилоу-иркьаҿу ажәақәеи: Мелор, Енгелен, Владлен, Рем, Лиубистина, Диамара, Родварк, Дамир, Ремизан, Меженда.
Ахьыӡқәа -анеологизмқәа реиҳарак анс ма арс акоммунисттә идеологиеи, Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь атәылаҿы имҩаԥысуаз ареволиуциатә еиҭарҿиарақәеи рыдҳәалан. Уи иабзоураны аҭҵааҩцәа урҭ иҷыдоу семантикатә гәыԥк – ареволиуциатә хьыӡқәа , «аидеологиатә бжьы зхоу ахьыӡқәа » раҳасабала иахәаԥшуан. Арҭ ахьыӡқәа рыбжьара ҷыдала иалыркаауеит акоммунисттә ԥызацәа рантропонимқәа рҟнытә ирҿиоу ахьыӡқәа . Еиҳараӡак урҭ хыԥхьаӡара рацәала В.И.Ленин ихьӡ иадҳәалоуп (Г.Слышкин иаирбоит 104 хьӡы), иара убасгьы И.В.Сталин ихьӡ иадҳәалоуп (20 хьӡы): Вилен, Вилич, Нинель; Исталина, Сталии уҳәа егьырҭгьы. Иҟан аԥызацәа рыхьыӡқәа реиқәыԥхьаӡарала ишьақәыргылаз ахьыӡқәа -аббревиатурақәа: Мелс (Маркс, Енгельс, Ленин, Сталин), Тролезин (Троцки, Ленин, Зиновиев); иҟан ареволиуциатә лозунг аҿы еицҵаны аԥызацәа рыхьыӡқәа ирылхны иҟаҵаз ахьыӡқәа : Мелор (Маркс, Энгельс, Ленин, Октиабртәи ареволюциа), Лестак (Ленин, Сталин, акоммунизм); аидеологиатә ҳәаақәҵарала ишьақәыргыло: Вилор, Вилора (В.И.Ленин – ареволиуциа еиҿызкааз), Ленгемир (Ленин – адунеи агени), аԥызацәа русура алҵшәа аазырԥшуа ахьыӡқәа : Ерлен (Ленин иера), Идлен (Ленин иидеиақәа) уҳәа убас егьырҭгьы. Ленини Сталини раамҷыдарахазгьы, ареволиуциатә хьӡырҿиара рхьысит урҭ раасҭа еиҳа имаҷны, аха усгьы еицырдыруаз ареволиуциатәи, асоветтәи аусзуҩцәа: Ф.Е.Ӡержински,С.М.Будионныи, А.И.Рыков, А.В.Луначарски (ахьыӡқәа – Фед, Ӡеф, Будиона, Аир, Луначара).
Аԥызацәа: Маркс, Енгельс, Ленин, Сталин рсахьа зныз апочҭатә марка. 1954 ш. СССР апочҭатә марка. Аԥызацәа рыжәлақәа аинициалқәа рҟнытә ирҿиан ахаҵа хьӡы Мэлс . 1954 ш.
Ахьӡ ҿыцқәа рырҿиаразы ахархәара рыман иара убасгьы адунеитә ҭоурых аҿы ареволиуциатә еиҭакрақәа, мамзаргьы адунеитә коммунисттә, ма асоциалисттә ҵысрақәа ирылахәыз еицырдыруа ауаа рантропонимқәагьы, иаҳҳәозар: Марат, Гарибальди, Енгельсина, Жорес, Рид, Марксен (Маркс, Энгельс).
Имаҷӡам иҟалаз Октиабртәи ареволиуциа, мамзаргьы иҟалараны иҟоу адунеитә револиуциа иадҳәаланы, ажәақәа «ареволиуциа», «ареволиуциатә» ирылхны иҟаҵоу ахатәы хьыӡқәа . Ус иҟоу иреиуоуп: Ор (Октиабртәи ареволиуциа), Мирра (адунеитә револиуциа), Ревмир (ареволиуциа дунеитә), Ремизан (ареволиуциа адунеитә иалагеит), Дамир (Нагӡара ақәзааит адунеитә револиуциа), Ремо (Ареволиуциа, аелеқтрофикациа, адунеитә Октиабр), Реввола (ареволиуциатә цәқәырԥа), Ревдар (ареволиуциатә ҳамҭа) уҳәа убас иҵегьы.
Иалкаауп иара убасгьы ареволиуциатә-мзар хьыӡқәа. Урҭ зегь раԥхьаӡагьы изыдҳәалоу ихадоу асоветтә ныҳәақәа ҩба роуп: Октиабртәи асоциалисттә револиуциа Ду амши (абҵара 7) Аџьажәлар жәларбжьаратәи ракзаара амши (лаҵара 1). Урҭ рыбжьара – ахьыӡқәа Ноиабрина, Октиабрина, Первомаи, Маиеслав, Маи, Маина – зегь реиҳа «ацәанырра узҭо» хьыӡқәа ны иҟоуп – Даздраперма (Нагӡара ақзәаат маи 1), Даздрасен (Нагӡара ақәзааит ноиабр Бжьба!).
Аха ареволиуциатә хьыӡқәа зегьы ирымамызт ишашаӡа лабҿаба иаарԥшу аидеологиатә ԥшшәы. Урҭ рыбжьара имаҷмызт акоммунисттә уаажәларра аргылара аидеиа, асоветтә тәыла аԥсҭазаара зеиԥштә формала иахьаарԥшыз ахьыӡқәа . Араҟа иуԥылоит аҭҵаарадырратә-атехникатә прогресси, атәыла аиндустриалтәреи аелектрофикациа азуреи, атехникатә еихьӡарқәеи ирыҵаркуа ахьыӡқәа : Индустрина, Електрина, Радиола ( арадио аҟнытә), Персострат (раԥхьатәи асоветтә стратостат), Авиетта (авиетка аҟнытә); Арктика анапаҿы аагаразы иҟаҵаз афырхаҵаратә ҽазышәарақәа ргәалашәара аҳаҭыр иазкны: Севериан, Родварк (Арктика ииз), Лашмивара (Лагшмивара) (Арктика иҟоу Шмидт илагер); иара убас аидеологиатә коннотациақәа зыԥшьу еиҳа изеиԥштәу аилкаарақәа ҳәаақәызҵо ажәақәа ирылхны иҟаҵоу ахьыӡқәа : Идеиа, Ера, Авангард, Волиа, Герои, Бунтар, Зариа, Атеист, Свобода, Декабрист, Борец.
Аҵыхәҭәаны, ҿыц ирҿиаз ахьыӡқәа рыбжьара имаҷмызт аидеологиа зынӡаск иаламгалакәа неитралла иҟоу. Хадаратәла урҭ еиуеиԥшым азеиԥштә хьыӡҟақәа ирылхны иҟаҵоуп (Лилиа, Дуб, Радиана,Енергии,Микрон, Иридии) мамзаргьы атопонимқәа (Иртыш, Саиана, Ангара, Каир, Ливадии) ирылхуп.
(Ихҩылааны ауаа ашәҟәы рҭагалара иазкны 1926 шықәсазы иҟаҵаз аплакат).
Астатистикатә дыррақәа ишырҳәо ала, ахьыӡқәа -анеологизмқәа ааамҭа иадырга ҷыданы ишыҟазгьы, инарҭбааны аларҵәара рмоуӡеит.
Ареволиуциатә хьыӡқәа -анеологизмқәа рыҟаҵарала ахьӡрҿиаратә пик ыҟан 1920-тәи ашықәсқәа рызбжа инаркны – 1930-тәи ашықәсқәа рызбжа аҟынӡа. Анаҩс уи апроцесс еиҳа иԥсыҽхо иалагеит… Ари арҿиаратә процесс хадаратәла иалахәыз ақалақь дуқәа рҿы инхоз апролетартә уааԥсыра ракәын; ахьӡ ҿыцқәа ҷыдала ирхырҵон аусуцәа ркоммуна иаҵанаказ аҭаацәарақәа рхәыҷқәа; афабрикақәеи азауадқәеи рџьатә коллективқәа рҿы аамҭакала иҟан иҿыцны ишьақәыргылаз ҿыц ииз ахәыҷы ахьӡ ихҵара иазкыз – октиабрина ҳәа изышьҭаз акоммунисттә ҵас. Уи ахәыҷы иӡаахра иаҿаргылаз акы аҳасабала ихәыцын. Еиҳа иконсервативтәыз, атәылаҿы хыԥхьаӡарала зегь иреиҳаз анхаҩыжәлар аурыс традициатә хьӡҵара еиҳа иадгылон. Убри азы инеизакны иуҳәозар, ахьӡ ҿыцқәа ахәыҷқәа рыхьӡҵара шамахамзар иуԥыломызт, ахьыӡқәа -анеологизмқәа ракәзар, урҭ рыхьӡҵара зЫнӡаскгьы иуникалтә хҭысны иҟан[6][10][12].
Ҿыц ирҿиаз ахьыӡқәа шамахамзар иамаабӡеит. Еиҳаракгьы урҭ иҭоурыхтә-лингвисттә ччархәраны ауп ишаанхаз аҭоурых аҿы. Арҭ аеқзотикатә хьыӡқәа зыхьӡырҵаз реиҳараҩык рықәра анынаӡалакь ашьҭахь, рыхьыӡқәа рыԥсахыц азы ашәҟәқәа аларҵон. Аха урҭ ахьыӡқәа рҟнытә имаҷымкәангьы иҟан иманшәаланы еиқәыршәаз, урҭ аанхеит, инарҭбаангьы аларҵәара роуит[4]. Л.М.Шьчетинина иазгәалҭон 1920-1930-тәи ашықәсқәа раан В.И.Ленин ихьӡ иахаршаланы ирҿиаз ахьыӡқәа инарҭбааны аларҵәара шроуз: Владлен, Владилен, Нинель, Виль и Вилен – 6 –нызықьҩык инаркны 8- нызықьҩык рҟынӡа изыхьӡыз ыҟан.
Иҿыцны иҟаҵаз ахьыӡқәа ажәлар рыбзазаратә ԥсҭазаараҿы инарҭбааны рыларҵәара ахьзалмыршахаз амзыз хадақәа рыбжьара иазгәарҭон:
азеиԥштә леқсика лабҿаба амадара. Аурыс хьӡыхҵараҿы ишьақәгыланы иҟаз шәышықәсалатәи атрадициа ӷәӷәа иауамызт ахатәы хьӡи азеиԥштә хьӡи реихаршалара, ма ассоциациа рыбжьаҵара;
ахьӡ ҿыцқәеи ахьӡ-ҷыдақәеи реимадара. Дрезина, Турбина,Трактор ҳәа иҟаз иреиԥшыз ахьыӡқәа - ахатәы хьӡы аасҭа, хҭыск инадҳәаланы ауаҩы ихылаз ахьӡ ҷыда еиҳа иеиԥшын.
Антропонимқәа рҭоурых аҿы Урыстәыла ареволиуциа ашьҭахь аҭыԥ змаз хақәиҭтәрала ахьӡрҿиара иуникалтәу цәырҵраны иҟамызт. Ус еиԥш иҟаз апроцессқәа цон XVI—XVII –тәи ашәышықәсқәа рзы Европатәи атәылақәа рҿы Ареформациа ду аамҭазы. Акотоликцәа ртрадициа инашьаршәаланы, аԥшьаҩцәа рыхьыӡқәа ахәыҷқәа рыхьӡҵара атрадициа аныԥҵәа ашьҭахь ауаа ирҭаххо, иргәаԥхо иалагеит акатолицизм иадҳәаламыз ахьӡ ҿыцқәа рыԥшаара. Аамҭа ҿыц ишашьашәалаз ала, хьыӡқәа ны иҟалон «идеологиала еиҵаҵаз», аха ашьҭахьы уи «излеиҵаҵаз» зцәыӡуаз ажәақәа. Ус иҟоу иреиуоуп немец бызшәала ицәажәо ауаа рыбжьара иалаҵәаз ахьыӡқәа Рената («еиҭарҿиаз»), Беата (насыԥ змоу, жәҩангәашәԥхьара збаз), Англыз пуританцәа реилазаараҿы абстракттә еилкаара иахылҿиааз абзиаратә ҵакы змаз ахьыӡқәа : Prudence («аҟәыӷара»), Faith («агәрахаҵара»), Hope («агәыӷра»), Felicity («жәҩангәашәԥхьара азаатра»), Fidelity («гәыкала азыҟазаара»). Хьыӡқәа ны иҟалон иара убасгьы Аԥшьашәҟәы аҟынтәи иаагаз, алозунгқәа угәалазыршәоз, икьаҿыз аҳәамҭақәа. XVIII -тәи ашәышықәсазы англыз бызшәала ицәажәоз атәылақәа рҿы ихәыцыз алитературатә хьыӡқәа рнырра аҽарыӷәӷәо иалагеит. Ибжьыеинаалаз ахьӡ ԥшӡа Melinda ацәырҵра иабзоураны, ицәырҵит уи иеиԥшыз гәыԥк ахьыӡқәа : Belinda, Clarinda, Lucinda уҳәа егьырҭгьы. Аҵыхәтәаны, ари ахьӡҵара амодель анаҩстәи аҿиара икылнагеит абзиара зныԥшуаз абжьааԥнытәи ажәақәа ирхылырҿиааны иҟаҵаз ахьыӡқәа рцәырҵра ашҟа. Америкеи Великобританиеи лассы-лассы иуԥылон Crystal («акристалл»), Apple («аҵәа»), Holly («адыӷаҷа)» реиԥш иҟаз ахьыӡқәа ).
Италиа Аиҭарҿиара (Рисорџьименто) ашьҭахь аԥсҭазаараҿы ахархәара роуит италиатәи амилаҭтә фырхацәа рыхьӡқәеи рыжәлақәеи: Garibaldi - Garibaldina, Menotti, Ricciotti (в честь Џь. Гарибальди, Ч. Менотти, Н. Риччотти раҳаҭыр азы [итал.]). Ицәырҵит асимволтә ҵакы змаз ахьыӡқәа : Libertà («ахақәиҭра»), Avanti («ԥхьаҟа») уҳәа егьырҭгьы.
Испаниа - акатоликатә традициақәа ахьыӷәӷәаз атәылаҿы - Ареспублика аамҭақәа инадыркны ахьыӡқәа рыҭараҿы иара убасгьы ахархәара рыман абстрактә ҟазшьа змаз аилкаарақәа, зны-зынлагьы аидеологиатә коннотациақәа рыҭаны: Libertad, Democracia, Emancipación, Harmonia. Хатәы хьыӡқәа ны иҟалон аҵиаақәа рыхьыӡқәа (Violeta, «адәыкрын»), жәҩантәи алашарбагақәа (Sol, Luna, «амра», «амза») уҳәа реиԥш иҟаз ахьыӡқәа.
Имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа
[править | править код]
Амԥсахра – абызшәа ажәартә ҭаҵәах зырбеио аԥсабаратә процесс - Октиабртәи ареволиуциа ҟалаанӡа аурыс хатәы хьыӡқәа рганахьала маҷк иаанкылан, избанзар ҿыц ииз аԥшқа ихьӡ алырхуан аиашахаҵаратә агионимқәа рхыԥхьаӡара аҟнытә[10]; аиашахаҵаратә уахәама хаха иаҿагылан атәым хьыӡқәа аурыс хьӡынҵа ралалара].
Пиотр 1-тәи аҳас даныҟаз аамҭазы Европантәи Урыстәылаҟа иаауаз ауаа рхыԥхьаӡара акыр иацлеит, уи иабзоураны аурысцәеи (зегь раԥхьаӡагьы – ақалақь уааи) еиуеиԥшым европатәи антропонимтә системақәа ирыҵаркуаз ахьыӡқәа ныҟәызгоз анемеццәеи, аголландцәеи, афранцызцәеи уҳәа егьырҭ амилаҭқәа рхаҭарнакцәеи ркультурабжьаратә еибабарақәа ирызҳауа иалагеит. Пиотр 1-тәи иаамҭазтәи аиҭакрақәа раан инаркны аурыс культураҿы ишьақәгыло иалагеит аҳәаанырцәтәи (еиҳаракгьы Мраҭашәаратәи Европа иатәыз) ахьыӡқәа рышҟа иҷыдоу азҿлымҳара. Уи хәҭакахьала аристократцәеи ҭауади-аамсҭеи ирыҵаркуаз агәыԥқәа рҿы ҩ-хьӡыктәрала ишьақәгылаз хатәҷыдарала иаарԥшын. Уи логикала акыр иашьашәалан XVIII –тәи ашәышықәса анҵәамҭа нахыс аурыс ҭауади-аамсҭеи рхы иадырхәоз абилингвизм. Аҭауадцәа анаҭраан ирыҭаз ахьыӡқәа – Сергеи, Пиотр, Михаил, Наталиа, Мариа, Софиа аристократцәа рдунеи аҿы францыз манерала – Серж, Пиер, Мишель, Натали, Мари, Софи ҳәа иҟан. Афранцыз бызшәа иашьашәало ахьыӡқәа лассы-лассы иуԥылоит Л.Н.Толстои иклассикатә романқәа «Аибашьреи аҭынчреи», «Анна Каренинеи» рҿы. Афранцыз, ма англыз манерала ҩ-хьӡыкратәқәа аамҭақәак рышьҭахь аларҵәара роуит ҭауади-аамсҭеи рҿы мацара акәымкәа, егьырҭ ашьҭрақәа рҿгьы. Амодисткацәа, аӡахҩцәа, апарикмахерцәа уҳәа егьырҭгьы рыбжьара иҟан зыхьыӡқәа мраҭашәаратәи ҵасла иԥсахны изҳәоз: Егор, Алеқсеи, Анна рҭыԥан - Жорж, Алексис, Аннет.
XVIII –тәи ашәышықәса инаркны аҭыԥантәи ақалақьуаа есымша ирбон, ирацәажәон ақалақь дуқәа рҿы нхара инеиз аҳәаанырцәтәи ахәҳахәҭцәеи, аспециалистцәеи; урҭ ирхылҵыз шаурысхозгьы, зегь дара роуп рхатәы динхаҵареи уи иадҳәалаз ахьӡҵаратә традициеи шәышықәсала еиқәдырхон. Убри азы ақалақь дуқәа рҿы (еиҳаракгьы Санкт-Петербурги Москвеи) аҳәаанырцәтә хьыӡқәа зхыз ауаа лассы=лассы уаҩы иԥылон. Иаҳҳәап, 1911 шықәсатәи аилыркаага «Петербург зегьы» аҿы Пиотр, Иван реиԥш иҟаз аларҵәара змаз аурыс хьыӡқәа инарываргыланы, лассы-лассы иуԥылоит Карл, Альберт ҳәа ахьыӡқәа.
Абасала, ауахәаматә ԥкрақәа анаԥырх ашьҭахь имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа ралагалара уи азы иманшәаланы иҟаз, иазыҟаҵаз ашьаҭала имҩаԥысуан. Имԥсаху ахьыӡқәа аурыс хьӡтәы мзар алагалара апроцесс аҿы акрызҵазкуаз ҭагылазаашьаны иҟан иара убасгьы, урҭ реиҳараҩык аиҭагатә литературеи адраматургиеи рырҿиамҭақәа рыбзоурала амҩаԥысра. Ус иҟоуп, иаҳҳәозар, ХХ-тәи ашәышықәса алагамҭазы ареволиуциатә гәалаҟазаашьа змаз аурыс интеллигенциа рлагылазаараҿы аларҵәара змаз акульттә романқәа рҟынтәи афырхацәа хадақәа рыхьыӡқәа раларҵәара – Артури Џьеммеи (Е.Л.Воинич «Овод»), Спартак (Р.Џьованиолли «Спартак»). Мраҭашәаратәи Европа алитературатә рҿиамҭақәа рҟнытә иаагаз егьырҭ ахьыӡқәа иреиуоуп – Альфред, Едуард, Алиса, Џьулетта, Жанна, Емма. Европатәи ахьыӡқәа рхы иадырхәон иҭырҭәаау рформа ала адагьы, иааркьаҿны: Гарри, Курт, Ада, Линда, Нелли, Нора. Хәҭакахьала хьыӡқәа к европатәи аусуҩцәа рҵысрақәеи акоммунисттә партиақәеи рхадацәа рыхьӡқәеи ирыдҳәалан: Ернест (Ернест Тельман), Клара (Клара Цеткин), Роза (Роза Лиуксембург), Луиза (Луиза Мишель) уҳәа убас егьырҭгьы.
Иааидкыланы амԥсахра апроцесс аҿы еилаӡҩон ибызшәатәызи ибызшәатәымзи ареалрақәа. Ахьӡ ҿыцқәа рҿы аҭаацәа иргәаԥхон аурыс бызшәаҿы иҟазшьарбагамыз абжьыҟақәеи ацыбжьыҟақәеи реилаӡҩашьа — Роальд, Витольд, Герард; Анжелика, Виолетта, Генриетта. Итрадициатәу амзартә хьыӡқәа рҿы шамахамзар ус еиԥш иҟоу аицааирақәа уԥыломызт.
Имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа хыԥхьаӡарала акырӡа ишырацәоугьы, урҭ рахьтә инарҭбааны аларҵәара зауз уамак ыҟаӡам. Урҭ иреиуоуп ахьыӡқәа - Альберт, Артур, Роберт, Едуард, Алиса, Альбина, Белла, Жанна, Нелли, Елла. Аха дара урҭгьы даараӡа ахархәара рымоуп ҳәа узҳәом. Аҭоурых аҿы имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа рхархәара инареиҳаны азҿлымҳара рыман 1920-1930-тәи ашықәсқәа раан, урҭ рышҟа дырҩегьых азҿлымҳара хынҳәит 1950-1960-тәи ашықәсқәа рзы. |
43974 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Островски,_Александр_Николаи-иԥа | Островски, Александр Николаи-иԥа | Александр Николаи-иԥа Островски (даурысуп: Александр Николаи-иԥа Островски; мшаԥымза 12 [О.С. хәажәкырамза 31 ] 1823 – лаҵарамза 14 [О.С. 2 лаҵара] 1886) аурыс реалисттә аамҭа ахаҭарнак ду ҳәа ирыԥхьаӡоз аурыс драматургын. Аоригиналтә пиесақәа 47 дравторуп. Уи «шамахамзар ихала мацара иаԥиҵеит аурыс милаҭтә репертуар». Уи идрамақәа Урыстәыла зегь реиҳа изыԥхьо, иара убасгьы зегь реиҳа лассы-лассы атеатрқәа рҿы иқәдыргыло, ирыхәмаруа асценатә рҿиамҭақәа ирхыԥхьаӡалоуп.
==ИБИОГРАФИА==
Алеқсандр Николаи-иԥа Островски диит 1823 шықәса мшаԥымза 12 Москва аӡнырцә, Москва араион иахьаҵанакуаз, адинхаҵаратә ҵара зауз азинҭҵааҩы Николаи Фиодор-иԥа Островски иҭаацәараҿы. Николаи иабацәа хылҵшьҭрала Костроматәи агуберниа иатәыз Нерехттәи араион аҿы иҟаз ақыҭа Остров аҟынтәиқәан. Уи аҟнытә ауп иахьынтәаауа рыжәла Островскигьы. Анаҩс, Николаи Островски аҭыԥ ҳаракы аанызкылоз ҳәынҭқарратә чынуаҩны дҟалеит, 1839 шықәсазы аҭауадтә титул ианашьан, уи иашьашәалаз апривилегиақәагьы ацҵаны. Уи раԥхьатәи иԥҳәыс, Алеқсандр иан, Лиубов Иван-иԥҳа Саввина адинмаҵзуҩы иҭаацәара датәын. Аамҭақәак урҭ рҭаацәа Замоскворечие ауада аанкыланы инхон. Нас Николаи Фиодор-иԥа Монетчиков ҳәа иахьашьҭаз адгьыл аахәаны аҩны иргылеит. 1826 шықәса алагамҭазы аҭаацәа ухь нхара ииасит.
Островски аҵара ахьиҵоз Актәи москватәи агимназиа.
Алеқсандр иман хҩык аишьцәеи аиаҳәшьеи – иаҳәшьа Наталиа, иашьцәа Михаили Сергеии. Иаҳәшьа уи ихәыҷра шықәсқәа зегьы дызцыз лакәын, хаҭала уи лҩызцәеи лареи роуп Алеқсандр изҿиҵааз аҷкәын зынӡаск иаҭәам аусқәа – аӡахреи аԥареи. Ианаӡӡеи Авдотиа Кутузовагьы акрызҵазкуаз ароль налыгӡеит уи иааӡараҿы. Островски зегьы агәра диргон хаҭала уи изеиҭалҳәоз алакәқәа шракәу анаҩсан уи зегь реиҳа ирылаҵәан иҟаз ипиеса «Аҵаа ҭыԥҳа» аԥҵаразы агәаҳәара изҭаз.
1831 шықәсазы Островски иан лыԥсҭазаара далҵит. 1834 шықәсазы Николаи Фиодор-иԥа Монетчиковы рҿы иҟаз иҩны ҭины, ҿыц ҩ-ҩнык ааихәеит Житнаиа амҩаду аҿы. Ҩышықәса рышьҭахь уи даҽа знык ԥҳәыс дигеит, уи диԥҳәысхеит аурыс-швед хылҵшьҭра иеиуаз, абаронесса Емилиа Андреи-иԥҳа фон Тессин.[примечание 1] . Лара Замоскворечие рыҩны иҟаз апатриархалтә еиҿкаашьа лыԥсахит, уи еиҳа европатәи ахазҩны дуқәа иреиԥшны иҟалҵеит. Уи илылшоз зегьы ҟалҵеит лԥаԥсацәа зхаҭабзиара ҳараку аҵара рыманы иҟаларц азы. Емилиа Андреи-иԥҳа илыман ԥшьҩык лхатәы хәыҷқәагьы, урҭ руаӡәк Пиотр Островски анаҩс Алеқсандр диҩыза гәакьаны дҟалеит. Уи акымкәа-ҩбамкәа европатәи абызшәақәа лдыруан, афортепиано аҿы дыхәмаруан, Алеқсандргьы анотақәа рыԥхьашьа илырҵеит.
1840 шықәсазы Островски Москватәи Актәи агимназиа далганы, Москватәи ауниверситет дҭалеит азинҭҵаара аҵара далагеит. Уи уаҟа рҵаҩцәас иман усҟантәи аамҭазы еицырдыруаз, апрофессорцәа: Пиотр Редкин, Тимофеи Грановски, Михаил Погодин иеиԥш иҟаз аҵарауаа. Иаарласны аҭаацәа нхара ҳәа ииасит Иауза аӡхықәаҿ игылаз, ианԥса лашьа Иван Тессин иитәыз аҩнахьы. Хаҭала убасҟаноуп Островски ажәеинраалақәеи, аскьетчқәеи, зны-зынлагьы апиесақәеи (урҭ апиесақәа рахьтә акгьы еиқәымхаӡеит) рыҩра даналагаз.
Аҩбатәи акурс анхиркәшоз аамҭазы Алеқсандр театртә бзиабаҩхахьан, уи ихәылԥазқәа зегьы ихигон Москватәи Пиотр итеатр аҿы. 1843 шықәса лаҵарамзазы Островски Римтәи азинҭҵаара ала аԥышәара изымҭиӡеит, иара убасҟангьы ауниверситет ааныжьны клеркс аусура далагеит Москватәи аӡбарҭаҿы. 1845 шықәсазы уи диаргоит Акоммерциатә усӡбарҭа ашҟа. Ари аусӡбарҭаҿы хаз ҷыдала аҵарҭышагареи акоррупциеи ирыдҳәалаз аусқәа ракәын еилдыргоз. «Ус еиԥш иҽеимыз ахҭыс ыҟамызҭгьы, «Ахашәалахәы зцу аҭыԥ» еиԥш иҟоу апиесагьы ҟалаӡомызт», - иазгәеиҭон анаҩс Островски. 1851 шықәсазы Островски иӡбеит ишынеибакәу алитературеи атеатри ихы рзикырц.
==Алитературатә кариера==
1840-тәи ашықәсқәа раан Островски, Замоскворечиатәи ауаҷарцәа реилазаара инаҭаз агәышьҭыхра иабзоураны, хыԥхьаӡара рацәала асценақәеи аинырслақәеи иҩит. Убасҟан ипиеса «Банкрот» аинырслагьы ҟаиҵеит. Уи адраматургиаҿы зхы ԥызшәоз актиор Дмитри Гореви иареи русеицурала ииҩыз акомедиа ацыԥҵәаха (акомедиа «Банкрот» аҟнытә асценақәа) кьыԥхьын 1847 шықәсазы «Москватәи ақалақьтә бӷьыц» (Москватәи ақалақьтә газеҭ) №7 аҿы )[примечание 2] Иара убас уи «Абӷьыц» аҿы ицәырҵит (автор ихьӡ аҵаҩӡамкәа) «Москватәи аԥсҭазаара аҟнытә сахьақәак», «Аҭаацәаратә насыԥ аҟнытә сахьақәак», анаҩс «Современник» (1856, №4) аҿы икьыԥхьыз «Аҭаацәаратә сценақәа» зыхьӡыз асценақәа реизга. Островски ихаҭа ишиԥхьаӡоз ала, уи иара амҩа дықәызҵаз, инапы иҵыҵыз раԥхьатәи иоригиналтә пиесан .[12]
1847 шықәса жәабран 14 рзы Островски раԥхьаӡа акәны ауаа рҿаԥхьа дықәгылеит ауниверситет апрофессор, алитературатә критик Степан Шевыриов иҩны. Араҟа уи «Асахьақәа» рҟнытә ацыԥҵәахақәа дрыԥхьон. Уи иқәгылара иазыӡырҩуаз Алексеи Хомиаков дназлаз гәыԥҩык «Абӷьыцқәа» русзуҩцәа иргәаԥханы ирыдыркылеит. Шевыриови Хомиакови аурыс литератураҿы абаҩхатәра ҿыц ду шцәырҵыз атәы иалацәажәон[13][14]. В 1851 шықәса нанҳәа 27 рзы икьыԥхьын «Аҭаацәаратә насыԥ асахьақәа» (адырраҭарақәа ишырҳәо ала, уи ибзианы дахцәажәеит Николаи Гоголь[15].) Аимператортәи атетр аҿы ақәыргылара мап ацәкын. «Арҭ асценақәа рҿы ишарбо ала, москватәи ауаҷарцәа, рыҳәсақәа атәым хацәа ианрыцныҟәо аамҭазы, дара ааҟәымҵӡакәа аахәаҩцәа ржьареи аҩыжәреи роуп изҿу», - ҳәа иҩуан ацензор М.Гедеонов. [16][17]
1849 шықәса ԥхынҷкәын азы Островски «Абанкрот» ҩны далгеит. Раԥхьаӡа уи иазыӡырҩыз иуниверситет аҟнытәи иҩыза Алексеи Писемски иоуп. Уи даара игәаԥхеит аспектакль. Акомедиа «аартыроуп» ҳәа азызҳәаз актиор Пров Садовски уи ацыԥҵәахақәа ауаа рҿаԥхьа рынагӡара далагеит, еиҳаракгьы уи дахьаԥхьоз аҳкәажә Растопчина лсалон аҿы ауп. Уи лсалон лассы-лассы иаҭаауаз иреиуан Борис Алмазов, Николаи Берг, Лев Меи, Евгени Едельсон уҳәа реиԥш иҟаз авторцәа ҿарацәа, иара убас ауниверситеттә шықәсқәа рҟынтәи Островски иҩызцәа. Иаарласны урҭ рызегьы Михаил Погодин иааԥхьара рыдкыланы, Москвитианин иацлеит, уаҟа «аҿарацәа рфрақциа» аиҿкаара хықәкыс ирыманы. Ари акоманда иформалтәым хадас иамаз Аполлон Григориев, ихадоу мчуп ҳәа иара ииԥхьаӡоз, «иҿыцу ииашоу аурыс литература» ԥхьаҟа агара зылшо аӡәы иаҳасабала, Островски иҳаракра далагеит.[12]
«Островски икружок» ҳәа изышьҭаз аҿарацәа реиҿкаара еиднакылеит ирацәаҩны алитература хаҭала иаҿымыз аиҩызцәа, урҭ рыбжьара иҟан актиор Пров Садовски, амузыкарҳәаҩы, афольклорҭҵааҩы Терти Филиппов, ауаҷар Иван Шанин, ашьаҵаӡахҩы Сергеи Волков, арҵаҩы Диакови Уралтәи аказақ Иосиф Железнови. Урҭ зегьы еидызкылоз аурыс милаҭтә еиҭарҿиара (ажәлартәра) аидеиа акәын. Иара убасҟан ауп хаҭала Островскигьы, аханатә «имраҭашәаратәыз» - аславианофилра ашҟа еиҳа дхьаԥшуа даналага. Растопчина лсалон аҿы уи раԥхьаӡа акәны диқәшәеит усҟан иқәыԥшыз Иван Тургенев, иара убас аурыс масонра аветеран Иури Бартенев. Уи аамҭазы Островски раԥхьатәи играждантә ԥҳәыс Агафиа Иванова длыцынхон. Раԥхьаӡа акәны урҭ еибабеит, иагьеизааигәахеит 1840-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы. .[18]
1850–1853 [редактировать]
Константин Рыбаков (Большова ироль аҿы), Владимир Макшеев (Рисположенски ироль аҿы) Островски "Аҭаацәаратә ус". Малыи театр, 1892 ш.
Аҵыхәтәаны ацензура ақәшаҳаҭны, «Абанкрот» цәырҵит «Москвитианин» хәажәкыратәи аномер аҿы «Ари ҭаацәара усуп – ҳара ҳхала аҭыԥ иқәаҳҵоит» («Еибатәу ауаа – ҳаибабап») ҳәа ахьӡҵаны. Зеилкаара маҷу, имҽыӷу, зхашәа хы зымбо москватәи ауаҷарцәа аазырԥшуаз апиеса шәымҭакала Островски ақалақь аҿы зегьы деицырдыруа дҟанаҵеит. Уи Аимператортә театрқәа рҿы ақәыргылара иаразнак ала мап ацәкын (уи ақәиҭымтәра аԥыхын жәашықәса рышьҭахь) уимоу Островски маӡалатәи аполициа ихылаԥшразы ишьҭаҵан[7].
Уи аамҭазы Островски иҽазикит Шеқспир иеиҭагара, аха иҟаиҵаз «Ахамаԥагьа ԥҳәыс лыбжьара» (урысшәала – «Аԥҳәыс цәгьа лыбжьара») иара убасгьы мап ацәкын. Ацензор Нордстром уи аҿы иԥшааит шәкы инареиҳаны ажәа «хжәақәеи ацәаҳәақәеи», убри аҟнытә «аиҭага аоригинал еиԥшҵәҟьа иҟоуп, зынӡаск ирԥхашьагоуп, аурыс театр азы зынӡаск ихәарҭам» , - ҳәа алкаа ҟаиҵеит. Островски ихы-игәы иханаршҭуан «Московитианин» аҿы аусура, уи уаҟа критикк иаҳасабала далагеит ихԥышәара Алеқсеи Писемски ирҿиамҭа «Муфта» ибзианы ақәҿытрала.[18]
Островски аҩбатәи ипиеса «Ауаҩ ҿа ишьыжь» (1850) - актк иҟан. Уи, хәҭакахьала, заа ииҩхьаз ипиеса «Аӡбаратә ус» ашьаҭала иҟаҵан. Уи иацыз, Альфред де Миуссе истиль ала иҟаҵаз, «Асиурприз зцу ахҭыс» (Иаалырҟьаны иҟалаз ахҭыс) зыхьӡу апсихологиатә рҿиамҭа. Уи цәырҵит альманах «Комета» аҿы. Михаил Погодин игәамыԥхаӡеит, «Современник» аҿы иҟаз Иван Панаев аҭак ҟаиҵеит ҵәылаҵарала иҭәыз рецензиала, иара итәала, игәырҿыӷьгаз, уамак зҵазымкуаз адиалогқәа апародиа рзыҟаҵо[18] . Аҩбатәи зметраж наӡоу Островски ипиеса «Иҳәаны итәоу аҭыԥҳа рыцҳа» цәырҵит «Московитианин» аҿы 1852 шықәса, №4 аҿы[19] . Ацензорцәа шақәшаҳаҭу ала азин ҟарҵеит фымз рышьҭахь, аха атекст убас еиԥш еицаркит, Островски уи ахь зынӡаск азҿлымҳара ицәыӡыртә еиԥш. Иара иазкны Малыи театр аинспектор ишҟа ииҩыз ашәҟәы аҿы иҳәоит уи апиеса наҟ ирхадыршҭырц, иазыԥшырц усҟан зыҩра даҿыз апиеса ҿыц аҭыҵра.[18]
Амелодраматә ҟазшьа змоу ирҿиамҭа «Уџьанах аҿы уҟаз» ( «Иутәым уџьанах уҭамтәан», 1852) (аԥс. «Уџьам злам умҳаҵә алоумҵан») – гәаӷьрала «Аҭаацәатә ус» аҟара иҟамыз, амбициалагьы «Иҳәаны итәоу аҭыԥҳа рыцҳа» аҟынӡа имнаӡоз – акьыԥхь абеит «Москвитианин» аҿы. Уи апиеса ауп Островски ирҿиамҭақәа зегьы рҟнытә раԥхьаӡа Малыи театр асцена ашҟа инанагаз. Апремиера мҩаԥысит 1853 шықәсазы, ақәҿиара дугьы аиуит. Васили Боткин[12] иеиԥш Островски дызҭахымызгьы гәахәара дула ирыдыркылеит Лиубов Никулина-Косицкаиа ароль хада ахьыналыгӡоз ари аспектакль - раԥхьатәи шьаҿаны иҟалеит, анаҩс «адрамеи актиорцәеи реидгылара иаша аазырԥшуа Островски итеатр» ҳәа ззырҳәаз атеатр аираҿы. Раԥхьатәи асезон азы ари аспектакль жәаҩантә иқәыргылан Малыи театр аҿы, иара убриаҟарагьы идырбан Большои театр асценаҿы. [18]
1853 шықәса жәабран алагамҭазы Островски раԥхьаӡа акәны Петербургҟа дцеит, уаҟа уи даара иԥханы дидикылеит Аимператортә театрқәа рдиреқтор Алеқсандр Гедеонов. 1853 шықәса жәабран 12 рзы Санкт-Петербургтәи атеатр-ацирк аҿы имҩаԥысит «Ауаҩ ҿа ишьыжь» апремиера, жәабран 19 рзы «Уџьанах аҿы уаанкыл» раԥхьаӡа акәны иқәыргылан Алеқсандриатәи атеатр аҿы. Аҳ Николаи 1 днеит аспектакль ахәаԥшразы, даарагьы анырра бзиа инаҭеит, еиҳаракгьы уи алабжьаратә финал. Уи апиеса шеиликааз ала, ахәыҷқәа рҭаацәа ирзыӡырҩлароуп, ахшара изхылҵыз ирабжьырго иқәныҟәароуп, мамзар зегьы «нарҳәы-аарҳәны» иҟалоит. Аспектакль анынҵәа, Гедеонови егьырҭи рахь ихы нарханы: «Абриаҟара агәахәара сызҭаз апиесақәа усҟакгьы ирацәам», - иҳәеит. Нас францыз бызшәалагьы инациҵеит: "Се n'est pas une piece, c'est une lecon" (Ари пиесаӡам, ари – ҵатәхәуп). Адырҩаҽны аҳ иҭаацәа иманы дааит аспекаткль ахәаԥшразы. Аха Островски апремиера ҟалаанӡа ирласны Москваҟа ахынҳәра иқәшәеит, иаб ӷәӷәала дшычмазаҩхаз ала адырра иоуны. Аха дихьымӡаӡеит, иара Москва днеиаанӡа иаб, Николаи Фиодор-иԥа иԥсҭазаара далҵит. .[18]
1863 шықәса нанҳәа мзазы Малыи театр аҿы қәҿиарала иқәыргылан «Иҳәаны итәоу аҭыԥҳа рыцҳа». Мариа Андреи-иԥҳа лроль налыгӡон Екатерина Василиева. Иара убри амзазы Островски даҽа пиесак аус адулара далагеит – «Аӷарра – граӡам». Уи ҩымз рылагьы иҩны далгеит, Малыи театр аҿы Пров Садовски ибенефис иақәыршәаны ақәыргыларазы. Уи уаҟа «зыԥсы цқьоу аҩыжәҩы» Лиубим Торцов ироль дыхәмарит. Ижәытәӡатәу аурыс жәлартә хәмарра «Свиатки» атмосфера аазырԥшуа «Аӷарра – граӡам» «Абанкрот» аҿы иҟоу асоциалтә хдырра шамамгьы, уи ицәырнагоит аславианофилцәеи амраҭашәартәқәеи ирыбжьоу аконфликт. Мраҭәашәаратәиқәа автор дырхыччаны иааирԥшуеит. Ари апиеса Москва даара аларҵәара аиуит, Аполлон Григориев деигәырӷьаны иақәҿиҭит, «Унаскьа, абар даауеит Лиубим Торцов» зыхьӡыз астатиа ала. Аха Санкт-Петербург «Отечественные записки» (уаҟоуп Лиубим «аҩыжәҩы шьапҟьаҟьа» ҳәа ахьизырҳәаз) аҿы Краевскии, иара убас «Современник» аҿы анонимтә хҳәааҟаҵаҩи (анаҩс еилкаахеит уи Николаи Чернышевски ҿа шиакәыз) уи аспектакль акритика ӷәӷәала иазыруит.
Урыстәыла арҭ ақалақь дуқәа аҩбагьы рҿы (Петербурги Москвеи) Островски ихьӡ-иԥша ирласны иҳаракхеит, аха уи дызҭахымызгьы рхыԥхьаӡара рацәан, иҿагылоз иреиуан ҷыдала Михаил Шьчепкин, Дмитри Ленски, Сергеи Шумски, Иван Самарин уҳәа москватәи актиорцәа дуқәа назлаз ауаа хатәрақәа. Даҽаӡәы, Островски дыздызымкылоз рахьтә анырра ду змаз дыруаӡәкын апоет Николаи Шьчербин. «Изакәытә персонажцәоузеи, изакәытә бызшәоузеи… Акабаққәеи ипатудоу аҩынқәеи рҿы ауп ауаа ус иахьцәажәо, рхы ахьымҩаԥырго. Џьоукы, ас еиԥш иҟоу ареалтә ԥсҭазаараҿгьы имҩаԥысуеит ҳәа, агәра ҳдыргарц иалагоит. Аха ҳара ҳакәша-мыкәша еиуеиԥшым ахҭысқәа аабоит, урҭ зегьы асцена ашҟа рықәгалара ҟалом. Егьаумҳәан, ари театруп, ус баша аџьармыкьаҿы имҩаԥырго қәгыларам, мамзаргьы агәам-сам ахькарыжьуа ҭыԥны иҟам», - ҳәа дашшуан Ленски иҩыза иахь ииҩыз асалам шәҟәаҿы. Аха ус егьы иҟазаргьы, Островски изы Малыи театр аҩбатәи ҩынны иҟалеит, уажәшьҭа уи иаамҭа аиҳарак уа акәын иахьихигоз, зны-зынлагьы уа ԥхьара ҳәа даангылон. .[18]
1854–1856[редактировать]
1854 шықәсазы Урыстәыла Ҟрымтәи аибашьра иагәылахаланы иаҿын. Аиҳабыра рганахьала адгылара зманы иҟаз, усҟан зхы цәырызгаз «абыкьтә патриотра» ҳәа ззырҳәоз ацәқәырԥа хәынгазшьоз Островски аҩны иҽыҩнакны ихы аус адиулон, иҽазишәон ихатәы «милаҭтә шьаҭақәа» рыҭҵаара. Ибиограф Лакшин ишиҩуаз ала, «амариара акульт иара изы маниак иаҩызаны иҟалеит». Уи аславианфилтә доктрина еиҳагьы дазааигәахеит Москва 18-тәи ашәышықәсазы инарҭбааны иазгәарҭоз, амырҭаҭратә жәлартә ныҳәа Масленица аазырԥшуа, анаҩстәи ипиеса «Угәы ишахәо еиԥш, унымхан» («Унымхан ишыуҭаху», 1854) зыхьӡу ипиесаҿы. Пиотр ироль Корнели Полтавцев иахьынаигӡоз ари аспектакль апремиера мҩаԥысит Малыи театр аҿы 1854 шықәса ԥхынҷкәын мзазы. Ахәаԥшцәа уи даара иԥханы ирыдыркылеит. Џьоукгьы уи - иахьынӡахәҭоу агәаӷьра аҵам ҳәа ирыԥхьаӡон, даҽа џьоукы – инамыцхәны иаартцәоуп ҳәа. «Даара сазыԥшын Островски ипиеса ҿыц ахәаԥшцәа рыгәқәа ӷәӷәала иархыҭ-хыҭып ҳәа, аха уи иалшаз акритикцәа рыбжьара анегатив ацәыргара мацароуп. Рыцҳарас иҟалаз, урҭ уажәазы ииашоуп. Улахь еиқәнаҵоит, Островски иеиԥш абаҩхатәра ду злоу ауаҩы ихатә гәаҳәарақәа мацара дрықәныҟәаны, икәша-мыкәша аҳәынҵәа ахьалаирҵәо. Уи soap зегь иреиҳау ӷас ианышьҭих нахыс иарбан бжьгаразаалак аӡәы иҟнытә идикылаӡом, избанзар иарбан критиказаалак иҟарҵ, уи «имариара» иазырхоу ааханы иԥхьаӡоит. Автор изы еицәоу акгьы ыҟам, уи дынцәаны дзыԥхьаӡо ауаа мацара рыгәҭа данаанха», - ҳәа лыҩуан ашәҟәыҩҩы Софиа Енгельгардт Алеқсандр Дружинин ишҟа. Лев Толстои уи апиеса згәаԥхаз маҷҩык рхыԥхьаӡараҿы дыҟан. .[18] Апиеса зынӡаск ԥшьынтә роуп Москва ианыддырбаз, Петербург Александринка аҿы хынтә имҩаԥысит, анаҩс аҩ-театрк рҿы арепертуар иалхын. .[18]
Уи аамҭазы Островски иҽыззишәоз «амариара» иҿкны иҟалеит. Урыстәылатәи авторцәа «Уџьанах аҿы уаанкыл» иаиуз ақәҿиара ду рхы иархәаны, зегьы «ԥсабаратәны» аҟаҵара аамҭа ааит ҳәа ирыԥхьаӡеит. Аха рыцҳарас иҟалаз урҭ рыԥсабаратәра зегьы иахьазы ҳтеатрқәа рсценақәа ҭзырҭәааз - «апальто зшәу ачоуҳа џьаџьа» иазку ацәажәарақәа изырхысуам», - ҳәа дашшуан Верстовски 1854 шықәса ԥхынҷкәын азы Гедеонов иахь ииҩыз исалам шәҟәы аҿы. Иҟалап, уи раԥхьаӡа акәзар Островски иҩымҭақәа рзы ажәа «сермиага (аҩны ису ачоуҳа џьаџьа)» ахархәара анаиуз, анаҩс уи клише ҳасабла иԥсҭазаара зегьы иацын .[18]
1855 шықәса жәабран азы аҳ Николаи 1 иԥсҭазаара далҵит. Убасҟан Фиодор Тиутчев раԥхьаӡа акәны аполитикатә ҵакы аҭаны ихы иаирхәаз ажәа «аԥсасиира» аурыс культуратә елита алеқсикон иалалеит. Аларҵәара бзианы ироуа иалагеит Николаи Некрасов и-«Современник», насгьы А.И.Герцен и- «Колокол». Островски, уи ианакәзаалак арадикалра дшацәшәозгьы, ари ахҭыс аизҳашьа ибжьы ақәмыргара илымшеит. 1855 шықәса ԥхынҷкәын азы уи ихиркәшеит ипиеса ҿыц «Атәым чараҿы аҽаршьра». Уаҟа фырхаҵа хадак иаҳасабала дцәыригеит иаамысҭашәоу арҵаҩы Иванов, иара убас аҭаацәаратә диктатор, ауаҩы хжәа Тит Тит-иԥа. Уи изы Островски иԥшааит иаразнак алаҵәара зауз атермин «ахаԥыза». «Островски изы «ахаԥыза», Тургенев изы ажәа «нигилист», мамзаргьы Гончаров изы «обломовра» еиԥш иҟалеит», - ҳәа азгәеиҭоит абиограф Лакшин. Апиеса апремиера мҩаԥысит Москва 1856 шықәса жьырныҳәа 9 рзы. Тит Тит-иԥа ироль дыхәмаруан Пров Садовски, аспектакль ақәҿиара ду аиуит[18] . 1855-и 1856-и шықәсқәа рзы еицырдыруаз Островски икружок еилыбгеит: Терти Филиппов апрославианофилцәа иҭрыжьуаз «Русскаиа беседа» ашҟа диасит, Аполлон Григориев Франциаҟа дцеит. .[18]
Современник ашықәсқәа[редактировать]
1856 шықәса жәабран 15 рзы «Современник» авторцәа фҩык (Некрасов даламҵакәа, уи аҽны уи игәы бзиамызт) афотоҭыхҩы Сергеи Левицки истудиа иаҭааит афотосессиа амҩаԥгаразы. Островски - арӷьарахь ала актәи.
Николаи Некрасов икоманда акырҵуан иалацәажәоижьҭеи Островски «Москвитианин» аҟынтәи «Современник» ахь ииагаразы лшарақәас иҟоу. Аҵыхәтәаны, 1855 шықәса анҵәамҭазы Лев Толстоии иареи аиҩызара анрыбжьарҵа, Островски Санкт-Петербургҟа дцеит иаамҭа аиҳарак уи ажурнал авторцәа ирыцеихыигарц азы. Некрасов Островски дазааигеит ԥшьышықәсатәи аконтракт инапаҵаҩра. Иара убасгьы икьыԥхьит уи раԥхьатәи ипиеса «Аҭаацәаратә насыԥ асахьақәа» - «Аҭаацәаратә сахьа» ҳәа ахьӡ ҿыц аҭаны. Уи нахысгьы ари апиеса уи ахьӡ алоуп ишеицырдыруа.. .[18]
1856 шықәсазы аҭауад ду Константин гәыԥҩык аурыс шәҟәыҩҩцәа ирыдигалеит Урыстәыла еиуеиԥшым арегионқәа рахь ицаны, уаҟа ааглыхра иаҷыдангьы, аҭыԥуаа есымшатәи рыԥсҭазаара иазку, игәрагоу аҳасабырба ҟарҵарц. Уи раԥхьа хықәкыс иамаз Урыстәылатәи аибашьра-мшынтә флот аиқәыршәара асистема ареформа азуразы иаҭахыз базатә дыррақәак реизгара акәын. Островски (уи ааҩык аволонтиорцәа рсиа данырҵарц ҷыдала азин алхразы аҳәара ҟаиҵар акәхеит) дахысит Волга ахыҵхырҭа инаркны Нижни Новгород аҟынӡа. Иаҭахыз аинформациа иаҷыдангьы, уи еиқәиршәеит анавигациеи, аӷбаргылареи, аԥсыӡкреи ирызкыз аҭыԥантәи атерминқәа ржәар. [7][18] . Иԥсҭазаараҿы раԥхьаӡа акәны уи драцәажәон аурыс провинциатә интеллигенциа рхаҭарнакцәа, ареалтә ԥсҭазаара бзианы издыруаз, уи азы зхатәы гәаанагара змаз ауаа. Уаанӡа аҭуџьарцәеи аҳәынҭқарратә чынуааи, аамсҭцәеи рыԥсҭазаара мацара ибзианы издыруаз автор иӷарыз, лассы-лассгьы иҭарцәыз араионқәа рҿы инеира анырра ӷәӷәа инаҭеит. [18]
Усҟантәи иныҟәара аан ҩ-хҭыск илахь еиқәырҵеит. Ԥыхьа авторс ицҟаз Горев иҟаиҵаз ақәыӡбарала, уи ақалақь дуқәа аҩбагьы рҿы аплагиат аҵыхәала аус даман. Убри азы 1856 шықәса лаҵарамзазы Островски «Аҭаацәаратә ус» аҭоурых иазкны ихатә ҳасабырба аҟаҵара иқәшәеит аҭыжьымҭақәа «Москватәи вестник»-и «Современник»-и рзы. Некрасов уи дицхраауан, аха уи адагьы, аурыс пресса Горев иахь ирымаз азҿлымҳара нҿыцәаа ицеит, уи «Отечественные записки» аҿы ихатә пиеса «Араҟеи уаҟеи» аникьыԥхь ашьҭахь. Уи иаиуз ахҟьа-ԥҟьақәа бааԥсхеит. Анаҩс, Калиазин ақалақь аҿы дшыҟаз, Островски икарета ааҳәит. Уи ҩымз ишьапы ԥҵәаны аиарҭа дылан, уи ашьҭахьгьы аҽыхәшәтәразы аҩныҟа дгьежьыр акәхеит.
Иван Панаев аҩра далагарц азы дышиҳәозгьы, Островски 1857 шықәса ааԥынразы Хыхьтәи Волгаҟа дхынҳәны иныҟәара иациҵеит. Аԥхын дырҭааит Рыбинск, Углич, Нижни Новгород. [18] Аҵыхәтәаны, «Морскои сборник» аҿы иркьыԥхьыз Островски иаҳасабырбақәа рҟнытә акызаҵәык ауп. Ари ажурнал афактқәеи арыцхәқәеи ирхаргаланы иахьыҟаз иахҟьаны, акрызҵазкуаз ахәҭақәа гәарҭомызт, урҭ мыцхәы исахьаркны иҟаҵоуп ҳәа иԥхьаӡаны. Убри азы автор иӡбеит ари апроект зынӡаск мап ацәикырц. Хаҭала иара убри аныҟәара аан ауп Островски ихаҿы ианааиз «Волгаҿтәи аҵхқәа» зыхьӡыз ипиесақәа рсериа аҩра. Уи апроект усгьы инагӡамкәа иаанхеит, аха Островски усҟантәи иныҟәарақәа раан еизигаз ареалтә ԥсҭазаара аҟынтәи хыԥхьаӡара рацәала аҭоурыхқәа ихы иаирхәеит анаҩс иаԥиҵаз ипиесақәа рҿы, хәҭакахьала иаҳҳәозар, «Афырҭын» аҿы. Иара убас уи аматериал шьаҭас ирыман уи 1860 шықәсқәа рзы ииҩыз иҭоурыхтә драмақәа «Козьма Захар-иԥа Минин-Сухорук», «Амцдмитрии Васили Шуискии», «Василиса Мелентиева», иара убас икомедиа «Воевода». Волгатәи иныҟәарақәа рышьҭахь Островски зынӡаск аинтерес ицәыӡит «Аславианофилцәеи» ма «Мраҭашәаратәқәеи» ҳәа иҟаз адилемма. Уи инарҵауланы еиликаауа далагеит аурыс жәлари, иааизакны Урыстәылеи. [18] .
1857 шықәсазы иҭыҵит Лев Толстои зыхә ҳаракӡаны ишьаз, Островски ишәҟәы «Ахашәалахәы змоу аусурҭа» (Ахашәалахә ҭыԥ) «Аҵаулареи, амчи, актуалтәреи рганахьала, ари идуӡӡоу рҿиамҭоуп, ари ҽԥныҳәак зузыҟамҵо иаарԥшу Иусов - иреалтәу персонажуп., - ҳәа иҩуан Л.Толстои исалам шәҟәқәак рҿы. [20] . Ари апиеса «Современник» иаланарҵәоз арадикалтә идеиақәа џьара акала ирзыҟамызт, аха уи аамҭазы, Лакшин ишиҳәаз еиԥш, Островски иҟазара даҽакала азнеишьа ихәыцит: «Иаԥсоума аҵарҭышагаҩцәа ирҿагыланы аибашьра, акоррупциа ахаҭа имаӡоу механизымны иахьыҟоу аԥсҭазаара иахәҭакзар? Еиӷьми, еиҳагьы азҿлымҳара аҵами урҭ ауаа рцәа-ржьы уалаланы, урҭ рмораль аус шауа, рхы ариашаразы ирыцхраауа иҷыдоу рхәыцшьа, ихазу рлогика аилкаара, адырра уҽазукыр?» Островски адидактизм зынӡаск мап ацәикуан. "Аиаша ашьақәырӷәӷәара ииашаны аеффект амазарц, ауаа арҟәышырц азы, уи зхаҭабзиара ҳаракӡоу аԥсы, арҿиаҩы игәы-ихы икылхны, ираӡаны иҟаҵатәуп», - ҳәа агәра ганы ишьақәирӷәӷәон ашәҟәыҩҩы. [18]
1857 шықәса ԥхынҷкәын 20 рзы иазԥхьагәаҭаз «Ахашәалахә ҭыԥ» апремиера аԥыхын жәеиза сааҭ шагыз, избанзар ацензорцәа уи «аҳәынҭқарратә чынуаа ирхыччо опуск иаҩызаны ирыԥхьаӡеит». Даҽа ганкахьала, Островски аполициа ишьҭыҵит. Уи атәы ашәҟәыҩҩы хаҭала иҩны днеины иеиҳәеит аҭыԥантәи аполициа аиҳабы. Абҵарамзазы ( аспектакль ақәыргылара ҩынтәны мап анацәкыз бжьымз рышьҭахь) аҵыхәтәан «Аҭаацәаратә сахьақәа» Императортәи атеатрқәа рҿы ақәыргылара иаԥсоуп ҳәа иԥхьаӡан. Иара убас 1857 шықәсазы иҭыҵит Бальзаминов изку атрилогиа актәи ахәҭа – «Уаххьа аԥхьа аныҳәатә ԥхыӡ» (Аныҳәатә ԥхыӡ – шәыбжьхьанӡа). Аҩбатәии ахԥатәии ахәҭақәа – «Ҩ-лак еибафоит – ахԥатәи унаскьа», иара убас «Шәзышьҭазаалак – шәыԥшаауеит» ҭыжьын уи ашьҭахь, 1861 шықәсазы.
1858–1867[аредакциа азура]
Островски ипортреҭ Сергеи Левицки иҭыхымҭа, 1856
1858 шықәсазы иаԥҵан Островски ипиеса «Еиқәымшәеит ҟазшьала». «Москватәи аԥсҭазаара асахьақәа» зыхьӡыз уи ахеиҵахы аҿы иаарԥшуп иӷархаз, аҭуџьар ҭыԥҳа беиа ԥҳәысс дызго, аха уи лкаҷбеира зызхымго аамсҭа иҭоурых. Аиашазы уи Островски иҩымҭақәа ирылукааша акакәны иҟамызт. Аха уи ашьҭахь иаԥиҵаз ироман «Протеже» («Ааӡамҭа») – даараӡа акрызҵазкуа рҿиамҭаны иҟалеит. 1858 шықәсазы уи хымчыбжьа Санкт-Петербург иҟазаара иалагӡаны ииҩыз ари арҿиамҭаҿгьы Островски иациҵоит «ҭауади-аамсҭеи рыччиахара» атема. Алеқсандр Тимашиов уи ақәыргылара мап ацәикит ацензор иаҳасабырбаҿы: «Ииашаҵәҟьаны, ҳара аҭыԥ аҳҭароума аурыс помешьчикцәа иахьеи-уахеи рыԥсҭазаараҿы абас еиԥш иҟоу ацәыхацәыфара, аламысдара аазырԥшуа апиеса?», ҳәа азҵаара анықәиргыла ашьҭахь. "[18]
1859 шықәсазы аграф Григори Кушелиов-Безбородко икьыԥхьит ҩ-томкны иҟаз А.Н.Островски «Ирҿиамҭақәа» раԥхьатәи рҭыжьымҭа. Уи аҭыжьымҭа Николаи Добролиубов инаҭеит агәаҳәара еицырдыруа истатиақәа ҩба рыҩразы. Уаҟа иара Островски дихцәажәо, «Илашьцоу аҳҭынраҿы ишәахәа лашоу» ҳәа изиҳәоит. 1859 шықәса абҵаразы Н.А.Островски Добролиубов диҭааит, уи хаҭала ҭабуп ҳәа иеиҳәарц, иара ишиҳәаз ала, аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны ирҿиара ишахәҭаз анализ ахьазиуз азыҳәан. «Ҳашьҭахьҟа ҳанхьаԥшуа, игәаҳамҭар залшом арҭ аҩ-статиак (Добролиубов итәқәа) ирымоу аполемикатә ҟазшьа.. Островски дсатирикымызт, уи моу дагьиумористымызт. Уи ииҭахыз, дзышьҭаз аԥсҭазаара аобиективтәла аарԥшра акәын… уи зегь реиҳа иҿаасҭаз акаҿгьы ԥшӡарак аԥшаара илшон», - ҳәа иҩуан акритик П.Морозов шәышықәсабжа анҵы ашьҭахь. Островски ихаҭа иакәзар, иуалԥшьаны иԥхьаӡон аурыс уаҩы дшибоз еиԥшҵәҟьа мацара иаарԥшра. «Ауаа рыгхақәа рыриашара азин аиуразы, хымԥада иаҭахуп урҭ ауаа ирымоу рыбзиарақәагьы еилыкка рбара», - ҳәа агәра ганы ишьақәирӷәӷәон А.Островски. .[12][18]
1860 шықәсазы иҭыҵит Островски Волга иныҟәарақәа раан агәаҳәара иоуз иалҵшәаны ииҩыз даҽа пиесак – «Афырҭын» («Адыд-мацәыс»). Насыԥдарыла хаҵа ицаз Катерина лтрагедиатә ҭоурых аҿы аԥыжәара амоуп еиҳа-еиҳа иааигәахо, аха инагӡаны изымааиуа афырҭын амотив. Уи Добролиубов иазиуз аинтрепретациа ала, аурыс уаажәларра ззыгәаҳәуа асоциалтә еиҭакрақәа ирметафораны иҟоуп.
Ацензура даиааины, апиеса амҩа арҭарц азы Островски аҳҭны қалақь ахь дцеит, иҽазишәон ацензор Нордстрем изеиҭеиҳәарц апиесаҿы зхаҿсахьа аарԥшу Кабаниха (Катерина ланхәа ҿаасҭа) изаҟаразаалак акала зыԥсҭазаара иалҵхьоу аҳ Николаи 1-тәи изку карикатураны ишыҟам ала.
Ауаажәларратә зхаҵара ду зауз «Афырҭын» апремиера мҩаԥысит 1859 шықәса абҵара 16 рзы актиор Сергеи Василиев ибенефис аҿы. .[требуется цитирование .[18]
Островски даара игәы канажьуан актиорцәа рҿы иреицәаз аҟазшьақәа раарԥшра иацхраауаз, аимператортә театрқәа аҩбагьы рҿы иҟаз ацәаҩашәатә ҳауа (хәҭакахьала, аҳҭынра азааигәара ибжьнахны иҟаз Александринкаҿы). Аха ирацәамзаргьы, иҟан актиорцәа, Островски даара ҳаҭыр зқәиҵоз, зыхә ҳаракны ишьоз. Урҭ дыруаӡәкын збаҩхатәра Островски дамҵахырхәоз еицырдыруаз актиор ду Александр Мартынов. 1860 шықәсазы Мартынов хәшәы змамыз арыԥҳа чымазара ихьны, дычмазаҩханы Одессаҟа ацара игәаӷьит. Островски дақәшаҳаҭхеит уи дицны амҩа ақәлара. Амҩан, Харков инеихьаны, актиор иԥсҭазаара далҵит. «Мартынов даныԥсы нахыс сара исцәыӡит петербургтәи атеатр аҿы зны исымаз иарбанзаалак зегьы », - хәа иҩуан Островски Панаев иахь ииҩыз исалам шәҟәаҿы.[18]
1861 шықәсазы Островски иҩны далгеит «Шәзышьҭазаалакгьы – ишәыԥшаауеит» (Шәзышьҭалаз, шәыԥшаауеит) – Бальзаминов изку атрилогиа хзыркәшоз ахәҭа (Достоевски игәаԥхаӡаны дзыхцәажәоз ахәҭа). Иара убас уи ашықәсан адраматург ихиркәшеит фышықәса аус здиулоз жәеинраалала иҩу аҭоурыхтә драма «Козма Захарич Минин-Сухорук». 1862 шықәсазы аурыс аҳ ашәҟәыҩҩы ишҟа имаз аҳаҭырқәҵара аарԥшуа, ҳамҭас ахьтәы мацәаз ииҭеит. Уи маҷк аҟара ибжьнахит Островски игәалаҟара, избанзар уи аҳамҭа иазыԥсахуамызт адраматург шықәсы рацәала ацензура иахҟьаны ихигаз амыҟәмабарақәа. Шықәсык ашьҭахь Минин мап ацәкын, мзызс иамаз ҳәа акгьы мҳәакәа. Иҟаз ауҳәан-сҳәанқәа рыла, мзызс иҟалаз Польшатәи жьырныҳәатәи аҿагылара акәын. Амчқәа уи апиеса «ажәлар арбыжкыр» ауеит ҳәа иацәшәон, ма аполиакцәа ирҿанаргылар, мамзаргьы ирыднаргылар ҳәа ишәон.[18]
1862 шықәса ааԥынразы Островски дыҟан Германиеи, Австриеи, Франциеи, иара убас Англиеи. Уи аҳәаанырцәынтәи дхынҳәит Россиеи Европеи рконтраст инаҭаз, урҭ зынӡаск акала иеиԥшым ақәыԥшыларақәа рҿы ишынхоз азы ацәанырра ҵары дамҽханакны[примечание 3]. Островски Лондон даныҟаз, уа усҟан инхоз Алеқсандр Герцен диҭааит, аха уи афакт акыр шықәса рышьҭахь ауп ирдыруа ианыҟалаз, Островски икомпанион, ихатәы маӡаныҟәгаҩ Иван Горбунов иҟнытә.
1862 шықәса нанҳәа мзазы Островски Урыстәылаҟа дхынҳәит аидеиа ҿыцқәа рыла дыҭәны, ашықәс анҵәамҭазгьы иҩны далгеит «Агәнаҳеи агәырҩеи зегьы ирзеиԥшуп» зыхьӡыз ирҿиамҭа. Аишьцәа Достоевскиаа ржурнал «Время» аҿы икьыԥхьыз ари адрама автор иҩыза ауаҷар изеиҭеиҳәаз иреалтәыз аҭоурых шьаҭас иаман, уи аҿы иаарԥшын зхаҭара ӷәӷәаз афырхацәа рхаҿсахьақәа. 1863 шықәса ҭагалан азы Островски иҩны далгеит амдырра аҳра ахьауа, еиҵахаӡаны иҟоу аурыс провинциақәа рҭоурых еиҭазҳәо «Арыжәтә иашьу» иацу – «Амш уадаҩқәа» (Ихьанҭоу амшқәа). Уи иашьҭарххны ицәырҵит «Алафҳәаҩцәа» (Алафҳәаҩцәа, 1864), иара убасгьы «Атымитыша» (Аҵадара, 1865), аҵыхәтәантәи ихнаркәшеит «Замосковоречие» ацикл. Еиҭаганы аурыс ԥхьаҩы идгалаз Виктор Диуканж иҩымҭа «Ҩажәижәаба шықәса» амотивқәа рыла иаԥҵаз, аеқсперимент ҟазшьа змаз Островски ирҿиамҭақәа руак (апиеса аасҭа ароман ҳәа еиҳа иазуҳәар ҟалоит) ацензура ааха ду анаҭеит, асценаҿгьы қәҿиара дук амамызт.[18].
1865 шықәсазы Островски Иван Горбунов дицны даҽазныкгьы Волга аԥшаҳәала аныҟәаракәа мҩаԥигеит .[7]
Островски ацензура иадҳәаланы имаз апроблемақәа[редактировать]
1860-тәи ашықәсқәа рыгәҭазы Островски Урыстәыла иԥхьагылоу драматургк иаҳасабала ихьӡ ҩашьарак амамкәа иҟалеит. Ипиесақәа ҩба – «Афырҭыни» «Агәнаҳеи агәырҩеи» рзы уи ианашьахеит даара ахьӡ ҳаракы змаз Уваров ипремиа. Аха ус егьы иҟазаргьы, уи итеатртәыз аӡә иаҳасабала, игәы даара иканажьуан ипиесақәа акымкәа-ҩбамкәа атеатр аҿы ақәыргыларазы мап ахьырцәыркуаз. Уи иҩуан:
- Урыстәыла ашәҟәыҩҩы даараӡа иҷыдоу аҭагылазаашьа имоуп. Апиеса ҩны дшаалгалакь, уи днатәаны, абыржәыҵәҟьа арзаҳал аҩра дналагоит: «Сара сзы ихьӡны исыԥхьаӡоит абригь-абригь апиеса арежиссиорцәа рыдгалара, схырхәангьы аҳәара ҟасҵоит уи рыдыркыларц ҳәа» убас иҵегьы. Анаҩс, ацензура иахысыз апиеса, Алитературатә- театртә комитет ашҟа инанагоит. Ас еиԥш иҟоу аҭагылазаашьа ухаҿы иузаагару аҳәаанырцә џьара? Зегьынџьара, иарбан театрзаалак аҿы гәахәарыла ирыдыркылон зыҩаӡара бзиоу апиеса. Адраматургьы апетициақәа рыҩра ацынхәрас, ихаҭа аҳәарақәа иоулон иусумҭа ақәыргылара зҭаху, уи амҩа азаартра иашьҭоу арежиссиорцәа рҟынҭәи. Араҟа, Урыстәыла, апиеса аҩра – уи ус бжоуп, ихадоу – уи апиеса иазыԥшу амыҟәмабарақәа зегьы рылгара ауп. .[18]
Шьчелыково иҟаз Островски иҩны, ҳаамҭазы – имузеиуп.
Аҳ Алеқсандр Аҩбатәи атеатр мыцхәы бзиа избоз иакәын, аха уи еиӷьишьон абалети афранцызтә водевили. «Островски – абаҩхатәра злоу уаҩуп, аха уи ипиесақәа сара исзычҳауам. Сара атеатр ашҟа снеиуеит сусура хьанҭа ашьҭахь сыԥсы сшьарц, уаҟа сгәы дырлах-ҿыхып ҳәа, аха Островски ипиесақәа адепрессиа сзыруеит, агәҭынчымра сызцәырыргоит», - ҳәа дашшуана аҳ, Фиодор Бурдин иажәақәа рыла. Ацензура акыр еицанакыз «Минин» Аимператортәи атеатр асцена ашҟа ианыхынҳә ашьҭахь, Островски иқәиргылеит аҭоурыхтә драмақәа даҽа ԥыҭк: «Воевода» (1866), «Амцдмитрии Васили Шуискии» (1866), иара убас «Тушино» (1867). 1867 шықәсазы Степан Гедеонов Аимператортәи атеатрқәа директорс дроуит. Ари ачынуаҩы зны Островски и- «Џьанах» ақәыргылараҿы дицхраауан. Гедеонов директорс даныҟарҵа ашьҭахь, Островски уи исценари ала, фымчыбжьа ирылагӡаны иҩит ипиеса «Василиса Мелентиева». Аха а-3-тәи аҟәша ари апиеса ҵшәааратә уск иазкуп ҳәа гәҩарас иркит, Гедеонов иакәзар, афинанстә цхыраара изамҭеит, апиесагьы қәҿиарак амоуит, ихыбгалеит. [18]
Зны, 1846-1847 шықәсқәа рзы Островски иаб иааихәеит анхарҭа ҭыԥқәа ԥшьба. Урҭ рахьтә зегь иреиҳаз акакәын Костроматәи агуберниаҿы иҟаз, акапитан Михаил Кутузов 18-тәи ашәышықәсазы иргылаз ахазы Ҩны ду Шьчелыково[21]. Николаи Островски иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь, Александр иашьеи иареи уи анхарта ҭыԥ ранԥса лҟны иаархәеит 1867 шықәсазы. «Аҵыхәтәаны, сара сыԥсҭазаараҿы иреиӷьу ашықәсқәа зыхәлабгаз, ухы-уԥсы зегьы ҭызхуа атеатртә тәра уажәшьҭа сҽампыҵысжәар сылшоит», - ҳәа иҩуан А.Н.Островски исалам шәҟәқәа руак аҿы. Уи уаҟа иргылеит ахәшатә зауад, абаҳча ҟаиҵеит. Лассы-лассы араҟа идикылон асасцәа, ари аҭыԥ инаҭон ипиеса ҿыцқәа рыҩразы уамашәа агәаҳәара, ара зҩыдарала иаамҭа ихигон. Ас еиԥш аԥсҭазаашьа уи дшамырбеиоз иаарласны ишеилкаахазгьы, Островски араҟа ихигеит иреиӷьыз, насыԥла иҭәыз имшқәа. Уи Шьчелыково - «Костроматәи Швеицариа» ҳәа азиҳәон, зегь агәра диргон ас еиԥш иҟоу аԥшӡара Италиагьы ишимбацыз ала.[7]
1867–1874[редактировать]
Константин Станиславскии Васили Качалови "Дарбан ҟәышзаалак изхаша агаӡара имоуп» ақәыргылара аан, МХАТ 1910ш.
1867 шықәсазы Островски адепрессиа иман, уи акгьы даԥсамшәа, дзаҵәны ихы ибон. Ажурнал жәпақәа зегьы зкьыԥхьра мап ацәыркыз иҩымҭа «Тушино» акьыԥхьра алыршахеит иӡыргамыз ажурнал хәыҷы «Всемирным трудом» аҿы. Аурыс револиуционер Дмитри Каракозов ишьразы иҟаҵаз аҽазышәара ашьҭахь Островски иҩызцәа аӡәырҩы рмаҵуратә ҭыԥ ҳаракқәа рҟнытә рхы иақәиҭыртәит. Ихы аныҟәгаразы уи аиҭагара уси алибретто аҩреи инапы рылаикит. Аха аҭагылазаашьа иаразнак аҽаԥсахит Некрасов «Отечественные записки» данахагыла. Островски даара иԥханы дрыдыркылеит, 1868 шықәса абҵара мзазы уи араҟа раԥхьаӡа акәны қәҿиарала ирҿиамҭа икьыԥхьит. («Дарбан ҟәышзаалак изхаша агаӡара имоуп»). .[18]
Петербург снапаҿы иааганы, Островски ипиесақәа атеатрқәа ррепертуарқәа рҿы наҟ сырнахоит ҳәа Франциатәи иааз «аӷа цәгьа» изку авторс дызмаз аоперетта ҿырԥшыс иҟаҵаны, уи иҩит аирониатә лакә «Аҳ иԥа – Иван». Уи аҿы аурыс фольклортә сиужет иалаӡҩаны иҟаиҵеит иаамҭазтәи апародиеи афарси. Аԥара ахьизымхоз иахҟьаны, уи апроект аԥыхра иқәшәеит, аха уи апроект иаарласны аиҭарҿиара аиуит «Дарбан ҟәышзаалак изхаша агаӡара имоуп» аҿы. Ҳаамҭазтәи абызшәала иҩу ари арҿиамҭа аҟны ахҭысқәа ажәытәтәи Москва имҩаԥысуеит[18]. Уи ашьҭахь иаԥҵан «Амцабз иаҩызоу агәы» (Агәы цаҳә-цаҳә, 1869) – хәҭакахьала идетективу, ганкахьалагьы игәызиану алакә, даҽа хәҭакахьалагьы, хыԥхьаӡара рацәала ҭауади-аамсҭеи рыдгьылқәа еизакны иаазхәо москватәи ахәҳахәҭцәа ирзырхоу ҳаамҭазтәи памфлетк аҳасабала иҟаҵоу аҩымҭа. Апиеса афырхаҵа хада Хлынов даараӡа диеиԥшын иџьашьахәу ипроектқәеи ирхәмаррақәеи рыла зегьы еицырдыруаз москватәи ахәҳахәҭҩы- амиллионер М.А.Хлудов. «Ицаҳә-цаҳәу агәы» апремиера ыҟан Малыи театр асценаҿы Курослепов ироль назыгӡаз Пров Садовски ибенефис азы – 1869 шықәса жьырныҳәа 15 рзы. Уи уаҩы иимбац ақәҿиара ду аманы имҩаԥысит. [18]
Иара убас 1869 шықәсазы иҭыҵит «Ихагахаз аԥарақәа» (Иаапку аԥарақәа). Уи аҿы иумбар залшом автор усҟан ҿыц ашьақәгылара иаҿыз акапиталисттә наплакыҩцәа (Урыстәыла урҭ усҟан «Иманшәалоу, аԥышәа змоу ауаа» ҳәа ирышьҭан) рышҟа имоу азҿлымҳареи агәҽанызаареи. Иара Островски ихаҭа иакәзар, урҭ дырхыуԥхьаӡалартә дыҟамызт, ихаҭа ус дыҟоушәа аҽыҟаҵара шигәаԥхозгьы. «Ашәҟәҭыжьыҩцәа – мыцҳәаҩцәоуп, урҭ сара сшьа зегьы ржәит», - ҳәа аҳәара бзиа ибон уи. «Некрасов сара иаартны дысхыччон, уальтруиступ ҳәа сеиҳәон. «Дарбанзаалак даҽа литераторк уара уеиԥш иусумҭа хәмариала иҭиӡом» ҳәа сеиҳәеит, - ҳәа дашшуан уи исалам шәҟәқәа руак аҿы. Островски иқәгыларак азы 200 мааҭ изызшәоз Некрасов (усҟан уи ԥара бзиан), изныкымкәа иҽазишәахьан уи иҭыжьырҭатә бизнес аҿы ацхыраара иитарц. «Аха убас еиԥш иалҵуан, уи (Островски) еснагь аԥара ицәыӡуан… еснагь абанкротра аҳәааҿы дгылан», - ҳәа иҩуан Лакшин. Ипиеса ҿыцқәа зегьы рыцԥхьаӡа аамҭакала ирышьҭуан Малыи театр ахь еиԥш, «Отечественные записки» ашҟагьы. Зны-зынла апубликациа апремиера аԥхьагьы ицәырҵуан: ус иҟан «Абна» аангьы («Абна, 1871). «Абна» - ари апиесаҿы иаарԥшуп Вологда аҟнытә Керчҟа ныҟәара амҩа иқәу актиорцәа рҭоурых. Уи усҟантәи аамҭазы аурыс провинциаҿы иҟаз аиҵахарақәа раҿарԥҽра хықәкыс иаман.[18]
М. Садовский и Н. Рыбаков «Абна» аҿы. 1872
Островски уажәшьҭа Петербург лассы-лассы даҭаауан, уи бзиа ибаны иҽрылаирхәуан Некрасов и-«Современник» аҿы аус зуаз рзы еиҿикаауаз ахәылԥазқәа. Аха уи уаҟа Глеб Успенски, Николаи Михаиловски уҳәа реиԥш иҟоу ауаа дахьырԥылоз иабзоураны, ацәанырра бзиақәа шиоуазгьы, зегь дара роуп аҳҭны қалақь уиаҟара даманшәаламкәа ихы ибон. Москва ақәҿиара ду зманы иқәыргылаз ипиесақәа руак, хаҭала «Ицаҳә-цаҳәу агәы» Петербург ихыбгалеит, ақәыргыларатә ҩаӡара ахьылаҟәыз иахҟьаны. 1872 шықәса жьырныҳәазы Алеқсандр 2-тәи иаалырҟьаны Алеқсандринка даҭааит, Островски ипиеса иалхыз аспектакль «Ари амасленница мацара акәӡам ацгәы иатәу» («Масленница мацараӡам ацгәы азы иҟоу»). Аха иибаз уиаҟара агәышьҭыхра инамҭеит. Островски илитературатә рҿиара 25 шықәсхыҵратә иубилеи инадҳәаланы уи аперсоналтә премиа ирҭарц азы Гедеонов иҟаиҵаз аҽазышәарақәа лҵшәа ҳәа акгьы рмоуит. Апиеса «Амцдмитрии Васили Шуискии» (уи раԥхьаӡа акәны икьыԥхьын 1866 шықәсазы) Мариинтәи атеатр аҿы 1872 шықәса жәабран 17 рзы ишазыԥшыз еиԥш ақәҿиара амоуит. «Ицәаблагәны иҟаҵаз акостиумқәа ахәаԥшцәа иргәамԥхеит, адекорациақәа ишиашаз Берг икьанџьатә театр аҟынтәи иааргазшәа акәын ишыҟаз, асценаҿы иҟаз зегьы ирныԥшуан аурыс театри аурыс баҩхатәрақәеи рышҟа агәхьаа мкыкәа, ишабалак ҳәа азнеишьа, - ҳәа иҩуан «Гражданин» арецензент. Асцена ашьҭахь имҩаԥысуаз ацеремониа акала иузалкаауамызт, имаҷҩын уи иалахәыз – атеатртә актиорцәеи арежиссиор Алеқсандр Иаблочкини рымацара ракәын. Островски даараӡа игәы каҳаны Москваҟа дхынҳәит – зегь бзиа дахьырбоз, драматургк- ветеранк, аурыс драматургцәа реилазаара хантәаҩык иаҳасабала ҳаҭыр ахьиқәырҵоз ақалақь ашҟа. Араҟа аиубилеитә ныҳәа акырымш, инарҭбааны, ишахәҭаз еиԥш имҩаԥыргеит. «Москва азыҳәан Островски Папа Рим азы дшыҟоу еиԥш дҟалеит», - ҳәа иҩуан Иван Гончаров. .[18]
1872 шықәсазы иҭыҵит аурыс театр 200 шықәса ахыҵра иазкыз - «Жәибыжьтәи ашәышықәсазтәи акомик». Апиеса иаарласны ирхашҭит, аха ажәашықәсақәа рышьҭахь Марина Цветаева уи рҽхәаны дахцәажәон «иҿырԥшыгоу абызшәазы». 1873 шықәсазы икьыԥхьын Берендеево аҳреи, уи аҳ аамысҭашәеи, апоети, асахьаҭыхҩи ирызку амиф шьаҭас измоу, Островски ипиесақәа рҟнытә зегь реиҳа ибжьааԥнытәым – «Ас ҭыԥҳа». Ари аеқсперимент рбаны иқәгыломызт Некрасови Лев Толстоии рҩыџьегьы (убри азы уи кьыԥхьын «Вестник Европы» аҿы), москватәи апремиерагьы хьшәашәаны ирыдыркылеит. Аха амузыкатә еилазаара агәацԥыҳәара ду аадырԥшит. Пиотр Чаиковски хымчыбжьа рыла асценатә қәыргыларазы амузыка иҩит. Ашьҭахь Римски-Корсаков иаԥиҵеит уи ахьӡ зыхьӡу аопера, аоригиналтә текст аиҳаракгьы алибретто аҿы еиқәырханы.[18]
1874–1880[редактировать]
1870-тәи ашықәсқәа рзы Островски ипиесақәа еиҳа аеқсперимент ҟазшьа аархәо иалагеит. Урҭ асценаҿы қәҿиара дук рыманы иҟамызт, акритикцәа рахьынтәи изгәаԥхоз шыҟазгьы, изгәамыԥхозгьы маҷҩымызт. Уи азеиԥштә гәалаҟазаара уамашәа иаанарԥшуан «Арҿиаратә хәыцра амчдара» зыхьӡыз, ажурнал «Дело» аҿы икьыԥхьыз Николаи Шелгунов истатиа. Ԥыхьатәи аамҭақәа рзы Островски ипиесақәа инамыцхәу аепикатәреи, убасгьы аформа имаҷны дахьазхьаԥшуаз ази, «Ихьшәоу абзиабара» (1873), «Абгақәеи ауасақәеи» (1875) - реиҿартәышьала инамыцхәны ифранцызтәқәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, урҭ уамашәа инагӡаны иҟаҵоу рыҩныҵҟатәи рыҿиашьеи ртехникатә ссири рзы. «Исҳәара-изура сақәшәом, сара анахьгьы-арахьгьы лахь сырҭоит гәык-ԥсыкала ицқьаны иҟасҵаз сусуразы», - ҳәа дашшуан Островски 1874 шықәса хәажәкыра 8 рзы Некрасов иахь ииҩыз асалам шәҟәы аҿы . .[18]
Островски ипиеса хьшәақәа зегьы шьаҭас ирымоуп иреалтәу аԥсҭазааратә ҭоурыхқәа «Сара ссиужетқәа зегьы аԥсҭазаара ахаҭоуп изхәыцыз. Адраматург аҭоурыхқәа ихы иҭиҳәааӡом, уи аԥсҭазаараҿы иҟалаз, мамзаргьы иҟалараны иҟоу ахҭысқәа ирызкны ауп ишиҩуа», - ҳәа иеиҳәон Островски адраматург Аверкиев. «Абгақәеи ауасақәеи» аҿы еиҭаҳәоуп 1874 шықәса жьҭаарамзазы анапхыцәгьаразы иззашны аус иарҭаз аигуменԥҳәыс Митрофаниа (ареалтә ԥсҭазаараҿы абаронесса Прасковиа Розен) лықәӡбара аус иадҳәалоу иреалтәу аусӡбара. Островски ари аԥҳәыс, хаҭала иара «аиԥка зшәу Тартиуф» ҳәа дзышьҭаз[18] (апиеса аҿы уи Мурзавецкаиа ҳәа даарԥшуп), лҭоурых дахәаԥшуеит иеқстраординартәу ахатәы амбициақәеи, адинхаҵаратә гьангьашреи ибжьааԥнытәым реилаӡҩара иаҩызаны. «Аҵыхәтәантәи ахақәҵара» (1877) аҿы еиҭаҳәоуп актриса Иулиа Линскаиа агәрагара зҵоу лҭоурых. Уи актриса асцена нлыжьит ахаҵа беиа диццарц азы, данеибаха, лыбзиабаҩ қәыԥш ихарала, капеикгьы лымамкәа даанхеит, дӷарны дшыҟаз лыԥсҭазаара далҵит. .[22]
«Анабзыҭ зцым» («Инабзыҭдоу», 1878) шьаҭас иаман Кинешемтәи аӡбарҭаҿы имҩаԥысуаз, ахыбаара иахҟьаз ашьаус ӡбара. Ари аӡбарҭаҿы Островски ихаҭа зны аус иуан, уи аахысгьы лассы-лассы даҭаалон. Алеқсандринкатәи атеатр актриса қәыԥш Мариа Савина лзы ҷыдала иҩыз ари апиеса ақәҿиара ду Москва аасҭа еиҳа Петербург иаиуит. Автор иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь Вера Комиссаржевскаиа лыбзоурала еиҭарҿиаз ари апиеса, Лакшин иажәақәа рыла, «ақәҿиара аҩ-ганк – асахьаркыратәи ауаажәларратәи ирыбжьоу атыша заҟа иҵаулоу азы наунагӡатәи гәаларшәагас иҟазаауеит» .[18]
1877 шықәса ҭагалан азы Островски Николо-Воробино игылаз ижәытә ҩны ааныжьны, Пречистинка амҩаду ала игылаз, зегь рыла иманшәаланы, ибеианы иҟаҵаз аҩны ду ашҟа диасит. Островски аҵыхәтәантәи аамҭақәа рзы акритикцәа уамак бзиа дшырымбозгьы, уи авторитет ду змаз, атеатртә патриархк иаҳасабла ҳаҭыр иқәырҵон, лассы-лассы иҭаауан арҿиаҩцәа ҿарацәа, зҿлымҳарыла ирыдыркылон иабжьгарақәеи иҟаиҵоз ахәшьарақәеи.Уи ихазы иааиртит ԥыҭҩык адраматурцәа ҿыцқәа. Урҭ рыбжьара дыҟан абаҩхатәра злаз адраматург, абер Николаи Соловиов. Уи Островски дизырдырыз ицавторхаз Константин Леонтиев иоуп. Урҭ еицырҩит «Белугин иԥҳәысҳәара» («Иазыԥшыдаз уи?» зыхьӡыз Соловиов ишәҟәы иалхны иҟаҵан. Иара убас еицырҩит даҽа ҩ-пиесакгьы. [18] .
Уажәшьҭа Островски иаамҭа еиҳарак иуадаҿы, ашәҟәыҩҩрала ихигон.Уи есааира иқәыӷәӷәон есааира изцылоз иҭаацәа рфинанстә ҭахрақәа.»Аусуреи ахәыцрақәеи рҟнытә схы сақәиҭны ҩымз-хымз сымазар, даара исыхәон. Аха уи ҟалашьа змам усуп, сара Ԥсра зқәым Ауриа иеиԥш ԥхьаҟа сцалароуп, сцалароуп, сцалароуп…» ҳәа иҩуан уи 1879 шықәсакзы. Аҵыхәтәантәи ишықәсқәа рзы Москва иҭааны дызбоз иҩызцәа зегьы гәалсрала иазгәарҭон, заҟа дааԥса-караха дыҟаз Островски. [18]
Островскии аурыс театр ареформеи [редактировать]
1874 шықәсазы Островски аурыс драматә ҟазареи аоператә композиторцәеи Реилазаара аицаԥҵаҩыс дҟалеит. Ари аилазаара хадаратәла азинтә зҵаарақәа ракәын изҿыз, иара убасгьы атеатр азы иҩуаз авторцәа афинанстә цхыраара рзыҟарҵон. Аилазаара иркьыԥхьуан апиесақәа, еиҿыркаауан аспектакльқәа, иара убасгьы аурыс театр аизҳараҿы анырра ӷәӷәа ҟарҵон. Уаанӡа, 1865 шықәсазы Островски ихациркит асахьаҭыхҩцәа ркружок, аклуб, иара убас иформалтәым атеатртә школа. 1870-тәи ашықәсқәа рзы аурыс театр зҭагылаз акризис ҵаула игәы ӷәӷәала инархьны, Островски уи радикалтә ҳасабла ареформа азура азԥхьагәаҭаны, аплан аус адиулеит. 1881 шықәсазы уи Петербург днеит ажәахәқәа ҩба иманы: «Урыстәыла ҳаамҭазтәи адраматә ҟазара иазкны», убасгьы «Аимператортәи атеатр аҭахрақәа». Анаҩс аминистр И.И.Воронцов-Дашков Островски дааиԥхьеит асоциалтә напхгаратә комитет алахәыларазы. Уи ари акомитет аҿы иҟаиҵаз ажәалагалақәа реиҳарак иазхьамыԥшит, аха ианеиҵаха, идеиак – Москва раԥхьатәи ихьыԥшым атеатр аԥҵара – аҳ игәаԥхеит. Уи Москватәи апроект акгьы шалымҵызгьы, иаарласны Урыстәыла зегьы иаадыртуа иалагеит ахатәы театрқәа. [18]
1885 шықәса ԥхынҷкәын азы Островски Аимператортә театр аҿы арепертуар аганахьала директорс дҟарҵеит. Мызқәак уи ақәыргыламҭақәа ргәаҭареи, аиҿцәажәарақәеи дырҿын, шықәсыла дзызхәыцуаз ареформақәа раларҵәаразы «Атеатр ихәыцуа ауаҩы иҩны акәны» аҟаҵара аидеиа дханагаланы, Островски арепертуар аус адыруларц азы ааԥхьара риҭеит ауниверситет аҟнытәи апрофессорцәа Николаи Стороженкеи Николаи Тихонравови, иара убас адраматург Николаи Чаеви. Уи авторцәа ҿыцқәа дрыцхраауан, абаҩданцәа русура иамихуан, ишилшоз ала даҿагылон зехьынџьара еиҳа-еиҳа иалаҵәоз акоррупциа[18] . Ибиограф Анна Журавлиова лажәақәа рыла, Островски иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы ииҩуаз аҳәара азин иман. Уи иҩуан: «Егьырҭ аҟазарақәа рҿы иҟоуп ашколқәа, академиақәа, аҭыԥ ҳаракқәа змоу абжьгаҩцәа… Аурыс драма иамоу сара мацара соуп. Иара азы сара соуп зегьы: сышколуп, сакадемиоуп, сыспонсоруп, сыхьчаҩуп. [23]
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа[редактировать]
Островски 1885
1885 шықәса ҭагалан Островски Кавказ даҭааит. Қырҭтәыла уи здаҟам ҳаҭырқәҵарала иԥылеит. Адраматург уи игәы арԥшааит, иԥсгьы акыр иҭанаҵеит. Уи гәыӷра шәкыла игәы шьҭнахны аҩныҟа даныхынҳә ашьҭахь иаарласны иҩны далгеит еицырдыруа иҟалаз ипиеса «Харада ахара зду». Аха аҩныҟа даныгьежь уи дырҩегьых иҿыцны иаԥхьа иаагылеит афинанстә уадаҩрақәа. «Сара аҳәааҿы снеины сыҟоуп, алҵшьа ҳәагьы мҩа сбом: Мариа Васили-иԥҳа дычмазаҩуп, арҭ агәынгарақәа зегьы зынӡа сымчқәа зегь сылырхит, сгәы уажәы-уажәы иҭыԥсаауеит, лассы-лассгьы сыԥсы сылышәшәоит. Иарбан Атеатрқәа иарбанзаалак ак аҿы акгьы сзыршәаӡом, ауал рацәаны исықәуп», - ҳәа иҩуан уи Фиодор Бурдин ишҟа [18]
Аҵыхәтәаны, 1884 шықәса алагамҭазы Аусӡбарҭала, Островски жәохә шықәса раԥхьа дзыҳәахьаз, аха мап ззицәыркхьаз аперсоналтә пенсиа ирҭеит. Урыстәылатәи аимпериа Аҳәынҭқарратә совет иалахәыз, Алеқсандр иминистрцәа ируаӡәкны иҟаз Михаил Островски аҳ илымҳа аҟынӡа инеигеит иашьа дызҭагылоу афинанстә уадаҩрақәа ртәы, иара убриалагьы апроблема минуҭқәак рыла иӡбан. Аха Островски ицәаныррақәа еиуеиԥшымызт: шықәсык 3 нызықь мааҭ - ԥара думызт, иара уигьы иҭара шыҟалаз, хымԥада маҷк иаҳаҭыр ланарҟәуан. Иара убри ашықәсан, 1884 шықәса хәажәкыра 5 рзы Островски аҳҭынраҿы днеит Алеқсандр 3-тәи ибаразы, уи дидикылеит, 15 минуҭ еицәажәон. Аҳ дҵааит, избан асутениор изкны уи ииҩыз апиеса «Иԥшӡоу ахаҵа» (Ахаҵа - ԥшӡа) азы ас еиԥш иҟоу афырхаҵа дзалихыз. «Ус еиԥш ауп ишыҟоу ҳаамҭа адоуҳа», - иаармарианы аҭак ҟаиҵеит Островски.[18]
1886 шықәса лаҵара 28 рзы Островски игәы даара иҽеимкәа ишибозгьы, дцоит Шьчелыковоҟа. Асасааирҭаҿы дшыҟаз астма ахьаа ӷәӷәала изцәырҵуеит. Уи иҭагылазаашьа ирласны еицәахо иалагоит; аҵыхәтәантәи амшқәа ахьаа цәгьа шимаз ихигеит, уи дзымҵысуа аҟынӡа имч-илша зегьы илӡааны дыҟан. Рашәара 2 рзы Островски иԥсҭазаара далҵит астенокардиа иахҟьаны, иусуратә стол дахатәаны, Шеқспир итрагедиа «Антонии Клеопатреи» аиҭагара данаҿыз аамҭазы.[25]
Алеқсандр Островски анышә дамадоуп Николо-Бережок аҭыԥантәи аԥсыжырҭаҿы. Уи даныржуаз аҽны иҟан иҭынхацәа гәакьацәеи, аӡәык-ҩыџьак ажәытәтәи иҩызцәеи, адраматург Николаи Кропачиови, Аполлон Маиков иашьа иԥа, атеатртә цех аҟынтәи Островски иҩыза А.А.Маикови. Ацеремониа аҩцамызт. Инагӡамкәа иаанхеит Михаил Островски иашьа иԥсыбаҩ Москваҟа, Новодевичиетәи аԥсыжырҭаҟа аиагаразы имаз апланқәагьы.
«Островски иԥсҭазаара уадаҩын, уи қәԥаралеи, ҩныҵҟалатәи гәырҩалеи иҭәны, усура хьанҭала ауп ишымҩасыз. Аха уи дынхон ихаҭа ишиҩуаз еиԥш, зеилкаара мариоу аидеалқәа аҵыхәтәанынӡа рыгәрагара иманы: адгьыл гәакьеи, ацәанырра цқьақәеи, ауаа рыҳалалреи иара изы анасыԥ иахыҵхырҭоу цәаныррақәаны иҟан, уи ишахыҵхырҭаз еиԥш - иԥсҭазаараҿы зегь реиҳа игәырҩаны имаз – атеатргьы, - ҳәа иҩуан Лакшин. [18]
Ихатәы ԥсҭазаара [редактировать]
1847 шықәсазы еибадырит Островскии 24 шықәса зхыҵуаз, Иауза араион аҿы инхоз, шьҭрала абжьаратәи акласс иеиуаз аԥҳәызба Агафиа Иван-иԥҳаи. Урҭ иаарласны еизааигәахеит. Уи илызку адыррақәа иахьа уажәраанӡагьы даара имаҷуп, акызаҵәык, лаҳәшьа гәакьа Наталиа Иван-иԥҳа Беленкова лыхьӡын (аха уи аҩбатәи лыжәла лхаҵа итәызар ҟалоит). Лакшин иажәақәа рыла, иҟалоит уи лҭаацәа анкьа ахәура иҭаз уаазар, усҟан уи лыжәла Иванова ҳәа иҟазаауан.
Иаб ахәы-аҿы дшықәимыргылозгьы, 1849 шықәса азыбжазы, иҭаацәа сасра џьара ицаны ианыҟаз, Островски Агафиа иҩныҟа дааигеит играждантә ҩызак (партниорк) лаҳасабала.[26] . Реибагара алацәажәарагьы ҟаломызт азы Гаша (ус акәын Агафиа аҩны ишларҳәоз) ахаангьы уи азҵаара дҵаны иҿаԥхьа иқәлыргыломызт Иубаратәы иҟоуп, Островски аханатә урҭ реицыҟазаара акыраамҭа ицоит ҳәа игәы ишаанамгоз, аха убас еиԥш иҟалеит, Гаша лыԥсҭазаара аҵыхәтәанынӡа, 1867 шықәса аҟынӡа уи дицҟан. Аҵара маҷны измаз, аха абаҩхатәра злаз аԥҳәыс ҟәыш инарҵауланы илдыруан ҵаҟатәи акласс иаҵанакуа ауаа хархьқәа рыԥсҭазаара, ҳәарада, адраматург ирҿиара аҿгьы ныррақәак ҟалҵеит. [27]
1859 шықәса ҭагалан азы, «Афырҭын» аус анадиулоз, Островски аамҭақәак ихигеит Москва амҵан актиорцәа еизарҭас иахьрымоу ҩ-ҭыԥк рҿы – Давыдковои Иваньковои. Хаҭала убраҟоуп уи актриса Лиубов Никулинеи иареи рромантикатә еизыҟазаашьақәа рхы ахьыркыз. Иубартә иҟоуп уи Катерина лхаҿсахьаҿы иибоз лара шлакәыз. Косицки ишҟа ииҩуаз асалам шәҟәқәа рыла, иумбарц залшом уи ихы ихашҭыртә еиԥшҵәҟьа бзиа дшибаз, исалам шәҟәқәа рҿы ажәҩан аҟынӡа дышхаигало ала агәрагара лиҭон, аха лара аҽыҵгақәа лыԥшаауан, лыбзиабаҩ играждантә ԥҳәыс лҿаԥхьа аҭакԥхықәра шимо атәы игәаларшәо. Ас еиԥш еилкаамкәа иҟаз аизыҟазаашьақәа ҩышықәса анырхыҵ ашьҭахь Островски уи ажәа лниҵеит ԥҳәысс диццарц азы, аха лара мап ицәылкит. Уи аамҭазы лара бзиа дылбон аҭуџьар иԥа ԥшӡа, лҵаҩы-лышьҭрақәла Соколов. Уи раԥхьа иара иԥарақәа зегьы нихит, нас лара лԥарақәа рныхра далагеит. Арҭ ахҭысқәа зегьы Островски изы ахьаа рацәа зцыз, аха ихшыҩырҵагаз ԥышәаны иҟалеит. [18]
1860 шықәса алагамҭазы еибадырит Островскии Малыи театр актриса Мариа Васили-иԥҳа Василиевеи, урҭ 1864 шықәсазы еизааигәахеит. Ашықәс Ҿыц аламҭалазы Мариа Васили-иԥҳа длыхшеит рыԥҳа Мариа. 1869 шықәса жәабран 12 рзы Островскии Василиевеи официалла иеибагеит. .[7][18]
Амузыкатә адаптациа[редактировать]
Островски ипиесақәа ԥыҭк аоперақәа рылхын. Апиеса «Афырҭын» («Адыд-мацәыс») «Када Кабанова» зыхьӡыз Леош Ианачек иопера аԥҵаразы агәаҳәара изҭоз хыҵхырҭахеит. Островски ипиеса иалхны иҟаҵаз зегь реиҳа еицырдыруа оператә рҿиамҭаны иҟалеит Николаи Римски-Корсаков иопера «Ас-ҭыԥҳа». Чаиковскигьы ари апиеса азы иҩхьан иепизодтәу амузыка. Урысшәала иахьцәажәо атәылақәа рҳәаа нахыс Островски зегь реиҳа дызлеицырдыруа хадаратәла абарҭ арҿиамҭақәа аҩбагьы рылоуп.
1854 шықәсазы иҩыз уи икомедиа «Угәы ишаҭаху унымхан» иалхны иаԥҵан Алеқсандр Серов итрагедиатә опера «Ақаҷаа имч» (уи апремиера мҩаԥысит 1871 шықәсазы). Аҭоурыхтә драма «Воевода» (Волгаҿтәи аԥхыӡ») иалхны иаԥҵан аоперақәа ҩба: акы – Пиотр Чаиковски итәы, анаҩс, аҩбатәи - Антон Аренски иаԥиҵаз аопера «Волгаҿтәи аԥхыӡ». Ашьҭахь Чаиковски иҩит апиеса асценақәа руак азы аепизодтә музыка.
Аҭынха[редактировать]
Николаи Андреев авторс дызмоу, Малыи театр аԥхьа игылоу Островски иҳаҭәара.
Островски 2023 шықәсатәи Урыстәыла апочтатә марка аҟны.
Островски - 19-тәи ашәышықәса иаҵанакуа аурыс драматургцәа рҟнытә еиҳа акрызҵазкуа дыруаӡәкуп. Уи адраматә реализм аурыс сцена иазназгаз рҿиаҩуп ҳәа дыԥхьаӡоуп. Иаамҭа иаҵанакуаз, ҿыц ашьақәгылара иалагаз ауаҷарра аморали аҟазшьеи азҿлымҳара ҷыда аҭо, аурыс уаажәларра рыбзазаашьа инарҭбааны иаазырԥшуаз еицырдыруа уи ипиесақәа уамашәа аларҵәара рыман адраматург ихаан, урҭ иахьагьы аурыс репертуар иузаҟәымҭхо иахәҭакны иаанхоит. Урҭ рыхә ҳаракны иршьоит ҟазарыла иҟаҵоу аҟазшьарбагақәеи адиалект ахархәареи рзы.[28]
Островски авторс дрымоуп 47 аоригиналтә пиеса. Островски идунеи здаҟамала еиуеиԥшым: уи иҩуан адрамақәа, аҭоурыхтә хроникақәа, москватәи аԥсҭазаара аҟынтәи асценақәа, ааԥынтәи алакәи, адраматә етиуди... Уи иҭынха зегьы удукылар ҟалоит Урыстәыла хышә шықәса рыҩныҵҟала имҩаԥысуаз, сцена заҵәык аҟны ицо, ҵыхәаԥҵәара змам пиесак иеиԥшны», - ҳәа иҩуан акритик Иу. Холодов. [8] . Уи иусумҭақәа еиҟәыршеит акритикцәа. Аполлон Григориев урҭ роригиналтәра данаргәырӷьоз, Николаи Добролиубов иакәзар, ирыҵоу асоциалтә иашара анирҽхәоз аамҭазы, егьырҭ (иаҳҳәозар, Николаи Чернышевски) акритика азиуан, иара игәаанагарала, Островски дзызхьаауаз апатриархалтә шьцыларақәеи анхашьеи. Аха аполитика аганахьала инеитралтәыз акритикцәа, еиҳаракгьы атеатртә еилазаара бзиа ирбон Островски иусумҭақәа, Пров Садовски, С.Василиев, Степанов, Косицкаиа, Бороздина уҳәа реиԥш, аурыс сценаҿы иреиӷьыз аиеҵәахәқәа ҳәа ирыԥхьаӡоз ишынеибакәу иара идгылон. [12]
Аҵарауаа ԥыҭҩык агәыҩбара рыман, ииашаҵәҟьаны иҟоуп ҳәа уи ақьаад бӷьыц ԥжәаха хәыҷы, Гоголь адраматург ҿа изкны арҽхәаратә ажәақәа ахьаниҵаз, аха акыршықәса анҵы, урҭ реиҳараҩык, ииасыз ашықәсқәа рышьҭа ихыԥшыло, ус еиԥш иҟа-иҟам, иақәшаҳаҭхеит Гоголь иреалисттәи, игәыҳалалратәи традициақәеи, уи ажәлар ркультуреи рбызшәеи рзааигәареи ишиашоу ҭынхас ироуз Островски шиакәыз ала. Островски изы итәымын апастельтә ԥшшәқәа, атонбжақәа, ахыркрақәа иара иҟазшьамызт. Акритикцәа уи исценақәа Павел Федотов иҭыхымҭақәа ирыҿдырԥшуан. Островски ирҿиамҭақәа рҿы иалыркаауан аԥсабаратәра, адраматәра, аемоциа ӷәӷәақәа, аиумор шаша, иара убас хашҭра зқәымыз, меигӡарахда ԥштәы еилаԥсала ишәу аперсонажцәа, [29] . Островски абызшәа аҟаза ду ҳәа дыԥхьаӡан. 1859 шықәсазы Николаи Добролиубов ииҩыз аессе «Алашьцара аҳра» аҿы ишазгәеиҭоз ала, Островски ирҿиамҭақәа рҿы иихәыцыз афразақәа акыр ауаа гәаҳәарыла ирыдыркылон, урҭ ажәлар рҿы ижәаԥҟақәаны (ижәаԥҵақәаны) , ауаа хархьқәа рцәажәара иахәҭакны иҟалон. «Островски иҟны унеиаанӡа дарбанзаалак даҽаӡәы иҿы иуԥылом ас еиԥш иҟаимаҭу, иссиру, гьамала иалԥшаау, еилыкка иҟоу аурыс бызшәа», - ҳәа иҩуан И.С.Тургенев. .[29]
Ареалисттә драма аҟазацәа Островски ддырҽхәон аурыс жәлар рыԥсихологиа бзианы иахьеиликаауаз азы. Уи зхаҿсахьа уамашәа ибзианы иҭихуаз иперсонажцәа ирыбзоураны, ахәаԥшцәеи аӡәырҩы аурыс актиорцәеи иналкааны бзиа ирбон. Иӷәӷәоу аидиоматикатә диалогқәа реиҭагара иацу ауадаҩрақәа ирыхҟьаны, Островски ибаҩхатәра адунеижәларбжьаратә зхаҵара акыр ишыԥкызгьы, ҳаамҭазтәи аурыс драматургиа аҿиара аус аҿы уи илагала хадаратәны иаанхоит.[28]
Островски ахаангьы амшынҵақәа ныҟәигомызт, исалам шәҟәқәа рҿы дызлацәажәоз ипрактикатә усқәа ракәын, урҭ еиқәырхатәуп ҳәа ахаангьы дазымхәыцызт. 1879 шықәсазы «Русская старина» иаиҭоз аинтервиу аҿы уи иазгәеиҭеит: «Сара акыраамҭа сахӡыӡаауа исыман мышкымзар зны сгәалашәарақәа ирызкны ашәҟәы аҩра алагаразы сгәыӷра. Сгәыӷуан уи иснаҭо агәаҳәара маҷк иадамзаргьы, сыԥсы еиҩнагап ҳәа. Аха уажәшьҭа сымҩашьо издыруеит уи гәыӷра мацараны ишаанхо ала. Сгәалашәарақәа аҭыԥ рықәҵаразы, сара исҭахуп зда ԥсыхәа ыҟам, исымам, ахаангьы исмоуа – аҭынчра». Островски исалам шәҟәқәа реиҳарак ыӡит. Шьчелыково иҟаз хыԥхьаӡара рацәала уи идокументқәа аӡәгьы хьаас иахьимамыз иахҟьаны, рхы-рҵыхәа ахьыҟоу уаҩы изымдыруа иқәхын. Островски изкны раԥхьатәи академиатә усумҭақәа цәырҵуа ианалагаз асоветтә аамҭазы ауп, аҵарауаа Н.Кашин, Н.Долгов, А.Ревиакин, А.Лотман, Е.Холодов, В.Лакшин рыбзоурала. Аҵыхтәтәантәи иажәақәа рыла, аурыс драматург ду ибиографиаҿы ирацәоуп иҭҵаам, ишьақәырӷәӷәам арыцхәқәеи афактқәеи. .[34]
Островски аамҭак ицаныз Толстоии, Достоевскии, Тургеневи рырҿиамҭақәа ирҷыданы, уи иҩымҭақәа имаҷны ирдыруеит аурыс бызшәа ахьаларҵәам аҳәаанхыҵтәи атәылақәа рҿы. Мраҭашәара ибзианы ирдыруа ирҿиамҭақәа аҩбагьы –злардыруа, хадаратәла урҭ ирылхны иҟарҵаз аоперақәа рыла ауп: «Катиа Кабановеи» («Адыд-мацәыс» амотивқәа рыла), Римски-Корсаков иопера «Ас-ҭыԥҳаи».[36]
Островски ирҿиамҭақәа хадаратәла изызкыз иконсервативтәыз, ажәытәтәи Урыстәылеи, итрадициатәыз аурыс уаажәларреи ракәын. Уи иааирԥшуан ахәҳахәҭцәеи ақалақьуаа ӷарцәеи абжьааԥнытәи рыԥсҭазаара – Мраҭашәаратәи ауаа зҿлымҳара ҷыдак рызцәырзымго ҳәа угәы иаанагоз атемақәа ирызкыз арҿиамҭақәа[35].
Островски ихьӡ зху аинститут еиҿкаан 1945 шықәсазы Узбекистан аҳҭны қалақь Ташкент, уи ҳаамҭазы аҟазареи акультуреи рзы Узбекистантәи аҳәынҭқарратә институт ахьӡуп.
Островски ихьӡ зху Ленинградтәи атеатртә институт аԥҵан Ленинград, 1961 шықәсазы уи иадҵан Ленинградтәи аҭоурыхи аҟазареи ринститут. Иахьазы уи – еицырдыруа Санкт-Петербургтәи атеатри, амузыкеи, акинематографиеи ринститут ауп[37]
Александр Островски ҽнак зны иҳәахьан: «Сара соуп аурыс театр» ҳәа. Уи ихырҟьацәангьы иҳәамызт: Островски атеатр азы 47 пиеса – репертуар нагӡак – иҩит! Аха уи мацарагьы акәӡам – уи атеатр ахы инаркны аҵыхәанӡа идыруан: атеатр анапхгара шаҭатәу, арепертуар шеиқәыршәатәу, актиорцәа шазыҟаҵатәу, илшон апиеса асценаҿы аус адулара, арепетициақәа рымҩаԥгара, актиорцәа рџьабаа ахә ишахәҭоу иршәарц дазықәԥон, идыруан иара убасгьы зықәрахь инеиз, мамзаргьы рыцҳарак иақәшәаз атеатр аусзуҩцәа ишрыцхраатәу.
Алеқсандр Островски ипиесақәа хронологиала:
1847 - «Аҭаацәаратә сахьақәа»
1849- «Еибатәу ҳауп - ҳаибабап»
1850- «Узқәымгәыӷуа ахҭыс»
1850 - « Ауаҩ қәыԥш ишьыжь»
1851- « Иҳәаны итәоу аӷар »
1852- «Уџьам злам умҳаҵә алоумҵан»
1853- «Аӷарра граӡам»
1854 - «Ишуҭахыу унымхан»
1856 - «Атәым чараҿы аҽаршьра»
1856 - «Ахашәалахә ҭыԥ»
1857 - «Шьыбжьхьанӡатәи аныҳәатә ԥхыӡ»
1858 - «Ҟазшьала еиқәымшәеит»
1858 - «Ааӡамҭа ҭыԥҳа»
1859- «Адыд мацәыс»
1860 - «Ажәытә ҩыза аҿыцқәа ҩыџьа дреиӷьуп»
1861 - « Еибатәу алақәа еибафоит, атәым урыламлан!»
1861 - «Бальзаминов иԥҳәысҳәара»
1861 - «Козьма Захарич Минин-Сухоруков»
1863 - «Иуадаҩу амшқәа»
1863 - « Агәнаҳеи арыцҳареи зҿы инымхо дарбану»
1864 - «Воевода»
1864 - «Алафҳәаҩцәа»
1865 - «Аҭыԥ ҿыха аҟны»
1866 - «Аҵаулара»
1866 - « Ахьӡмцыркы Дмитрии Васили Шуискии»
1866- «Тушино»
1867-«Василиса Мелентиева»
1868- «Дарбан ҟәышзаалак иазхаша агаӡара илоуп»
1869- «Агәы цаҳә-цаҳә»
1870- «Иаапкыз аԥарақәа»
1870- «Абна»
1871- «Ацгәы азы еснагь масленица ыҟам»
1872- «Ҟәрышькгьы змамыз, иаалырҟьаны -х-капеик иоуит»
1873- «Ажәибжьтәи ашәышықәса акомик»
1873- «Ас-ҭыԥҳа»
1874- «Ихьшәоу абзиабара»
1874- «Аџьатә ча»
1875- «Абгақәеи ауасақәеи»
1876- «Иҳәаны итәоу аҭыԥҳацәа беиақәа»
1877- «Аиаша бзиоуп, аха анасыԥ еиӷьуп»
1877- « Белугин иԥҳәысҳәара»
1878- «Аҵыхәтәаны ирҿаҵахәхаз»
1878- «Анабзыҭ змам»
1880- «Агәы хаҳәӡам»
1881- «Атәы ҳәсақәа»
1882- «Абаҩхатәрақәеи урҭ иреихырхәои»
1883- «Харада ахара зду»
1883- «Ахаҵа ԥшӡа»
1885- «Ари адунеи иатәым»
Еицаԥҵоу апиесақәа
Ақаҷкра (Апиеса ициҩит П. М. Невежин)
Василиса Мелентиева (Апиеса ициҩит С. А. Гедеонов)
Абнауаҩ ԥҳәыс (Апиеса ициҩит Н. И. Соловиов )
Белугин иԥҳәысаагара ( Апиеса ициҩит Н. И. Соловиов)
Иԥхоит, аха иарԥхаӡом (Апиеса ициҩит Н. И. Соловиов )
Ажәытә ҿыцла (Апиеса ициҩит П. М. Невежин)
Насыԥла иҭәу амш (Апиеса ициҩит П.М.Невежин)
Зегь реиҳа еицырдыруа Островски ипиесақәа жәаба.
Алеқсандр Островски – XIX- тәи ашәышықәсазы иреиӷьу аурыс драматургуп. Зегь реиҳа еицырдыруа Островски ирҿиамҭақәа иахьагьы аларҵәара ду рымоуп ахәаԥшцәа рҿы - атеатри, акинои, ателехәаԥшреи рҟны. Урҭ иреиӷьу арежиссиорцәа иқәдыргылоит, қәҿиаралагьы инарыгӡоит ҳаамҭазы иналукааша актиорцәа.
1. «Анабзыҭ змам»
.Ари арҿиамҭа Островски ԥшьышықәса аус адиулон. Раԥхьатәи аспектакль мҩаԥысит XIX-тәи ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа рзы, аха усҟан уи ахәаԥшцәагьы ирыдрымкылеит, акритикцәагьы ӷәӷәала иаҿагылеит. «Анабзыҭ змам» ақәҿиара иаша аиуит автор иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь. Усҟан Островски Костроматәи ауезд аҿы ӡбаҩыс аус иуан, уаҟа ипиесақәа рзы асиужетқәа иԥшаауан аҭыԥантәи акриминалтә хроника аҟынтәи. Ари апиеса асиужетгьы иреалтәу ахҭысқәа шьаҭас иамоуп. Раԥхьаӡа акәны Лариса Огудалова лроль налыгӡеит Вера Комиссаржевскаиа. Еицырдыруеит ари апиеса иалхны иҟаҵоу аурыс фильмқәа. Акино аҿы Лариса лроль нарыгӡеит: Пашеннаиа, Алисова, Гузеева.
2. «Адыд мацәыс»
«Адыд мацәыс» - зегь реиҳа еицырдыруа Островски ипиесақәа ируакуп. Уи акьыԥхь ашҟа ицәырҵит Урыстәыла ахәура анаԥыхыз аламҭалазы, XIX-тәи ашәышықәса 50-тәи ашықәсқәа рзы. «Адыд-мацәыс» аҿы Катерина лыпрототипс дыҟан Островски данқәыԥшыз бзиа иибоз актриса Лиубов Косицкаиа.
Иаарласны имҩаԥысит апиеса апремиерагьы. Иахьазы шәышықәса ирықәуп «Адыд-мацәыс» иазкны атеатртә критикцәа рыбжьара иџьбароу аимак-аиҿакқәа мҩаԥысуеижьҭеи. «Адыд-мацәыси» Катеринеи ирыхцәажәоз, еимазкуаз иреиуоуп: Писарев, Добролиубов, Григориев, Лобанов, Лакшин.
Островски ари ипиеса изныкымкәа аекран ашҟа ииаргахьеит, уи иалхны аопера ықәдыргылахьеит (италиатәи акомпозитор Рокк итәгьы уахь иналаҵаны). «Адыд-мацәыс» иахьа уажәраанӡагьы азҿлымҳара ду амоуп арҿиара знапы алаку, атеатр бзиа избо ауаа зегьы рҿы.
3. «Еибатәу ҳауп – ҳаибабап».
Островски икомедиа «Еибатәу ҳауп – ҳаибабап» акьыԥхь ашҟа ицәырҵит XIX-тәи ашәышықәса 40-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы.Раԥхьа уи хьӡыс иаман «Иалаҟам ауалҳәаҩы». Уи атекст автор зназы апублика рҿаԥхьа даԥхьеит. Иаартыз уи аԥхьара далахәын Николаи Гоголь.
Арҿиамҭа ақәҿиара ду аман атеатртә уаа рыҩныҵҟа. Еицырдыруа ашәҟәыҩҩы Гончаров даараӡа иԥханы дрыхцәажәеит апиесаҿы иисирны игәылҩаау аурысцәа рҟазшьа, иара убас апиеса злаҩу аурыс бызшәа ҟаимаҭ. Уи ҷыдала иазгәеиҭеит рҿиамҭак аҿы уамашәа аинтерес аҵаҵаны ишеиларсу акомедиеи атрагедиеи. Толстои Островски дгениуп ҳәа изиҳәеит, аха Николаи 1-тәи «Еибатәу ҳауп- ҳаибабап» асценаҿы ахәмарра азин римҭаӡеит. Уи иҿыцны азин аиуит 10 шықәса рышьҭахь, аха иркьаҿны.
Уаҩ дзызҿлымҳахаша фактуп, ари апиеса аҳ изин шамамызгьы, ҩынтә ишықәдыргылахьаз – ақалақьқәа Воронежи Иркутски рҿы, ашьҭахь ирацәаны атеатрқәа изаҟаразаалак купиурак азымукәа иқәдыргылон. XXI-тәи ашәышықәса алагамҭазы апиеса аекран ашҟа ииаган «Абанкрот» ҳәа ахьӡҵаны.
4. «Ас-ҭыԥҳа»
Ари арҿиамҭа Александ Островски иҩит XIX-тәи ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа рзы, иара убасҟанҵәҟьа икьыԥхьын «Вестник Европы» аҿы. Раԥхьаӡа акәны иқәыргылан Большои театр асценаҿы. Ари апиесала амузыка иҩит Пиотр Чаиковски.
«Ас-ҭыԥҳа» ҩын жәеинраарала, избан акәзар аимператортә Комиссиа ирҭахын амузыкеи, абалети зцыз, ижәеинрааланы иҟаҵаз аспектакль-феериа. Островски ари апиеса аԥиҵеит Ас-ҭыԥҳа илызку ажәлар рлакә амотивқәа рыла.
Иҟалап, «Ааԥынтәи алакә» инамыцхәу ҿыцԥшьгараны иҟазар, убри азы ирацәаҩуп усҟан иззеилымкааз акритикцәеи ахәаԥшҩцәеи. Островски – еицырдыруа реалистын, скептикын, араҟа акәзар – уаҩ дызқәымгәыӷуа афантастикатә қәгылара!
5. «Аӷарра – граӡам».
Ари акомедиа А.Островски иҩит иагьикьыԥхьит XIX-тәи ашәышықәса 50-тәи ашықәсқәа рыгәҭаны. Уи апремиера мҩаԥысит иаарласны Москва, Малыи театр асценаҿеиԥш, Петербург, Алеқсандринка асценаҿгьы. Арҿиамҭа изкын Малыи театр актиор Пров Садовски.
Ари апиеса аԥҵан адраматург ҿа зегьы аниқәҿиоз, апубликеи акритикцәеи рҿы ақәҿиара ду анимаз аамҭазы. Акомедиа «Аӷарра – граӡам» иахьагьы атеатри акинои рҿы аларҵәара амоуп аџьынџьтә театртә классикак аҳасабала.
6. «Харада ахара зду»
«Харада ахара зду» - зегь реиҳа аларҵәара змоу Островски ипиесақәа ируакуп. Уи аклассикатә мелодрама адунеи аҿы иҿырԥшы иашаны иԥхьаӡоуп. Уи аҿы иара убасгьы иумбар залшом ареализми апсихологиатә драмеи реилаӡҩара. Ара иҟоуп ахәыҷы иԥсра, ан лгәаҟра, абзиабаҩ ичарҳәара уҳә. уб.иҵ.ирызку асиужетқәа.
Арҿиамҭа аԥҵан XIX-тәи ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа рзы. Автор ихаҭагьы уи иусумҭа алҵшәа агәахәара инаҭеит, уи апиеса ала иҭахын аурыс провинциаҿы инхоз ахәаԥшҩцәеи аԥхьаҩцәеи идирбарц, иара макьаназы арҿиара шилшо, имоу ахьӡ–аԥша ашәшьыраҿы дтәаны игәы шимырҭынчыз.
Раԥхьаӡа акәны «Харада ахара зду» ықәыргылан Москва, акьыԥхь анаба ашьҭахь иаарласӡаны. Иахьазы уи апиеса аурыс театртә классика аҟнытә зегьы реиҳа ирепертуартәу ҳәа иԥхьаӡоуп, уи лассы-лассы иқәдыргылоит акинои ателехәаԥшреи рҿы.
7.«Абна».
XIX-тәи ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа рылагамҭазы иаԥҵаз, уи аамҭак ицаныз аурыс помешьчикцәа рыԥсҭазаара, урҭ рдунеихәаԥшышьа, рсоциалтә бзазара атәы зҳәоз Островски ари икомедиа ссир акрызҵазкуа цәырҵраны иԥхьаӡоуп.
Автор араҟа дрылацәажәоит ареформақәа анымҩаԥгаха ашьҭахь Урыстәыла иҟалаз аԥсахрақәа ртәы, ицәырҵыз, насгьы аԥхьагылара нызкыло иалагаз абуржуазиаа раԥхьатәи рхаҭарнакцәа. Аамҭакалагьы ихаиршҭуам ауаатәыҩса рхатә ԥсҭазаараҿи рҭаацәаратә еизыҟазаашьақәеи рҿы имҩаԥысуа атәы.
«Абна» аларҵәара бзиа аман аурыси асоветтәи театр аҿы. Ҳазнысыз ашәышықәсазы ари арҿиамҭа акырынтә акино ашҟа ииаргахьан. 2014 шықәсазы уи ашҟа азҿлымҳара ааирԥшит еицырдыруа афранцыз кинорежиссиор Деплешен.
8. «Дарбан ҟәышзаалак изхаша агаӡара имоуп»
Уи аҿы Островски комедиатә формала дрылацәажәоит усҟантәи аамҭазы Урыстәыла иҟаз ауаажәларратә еизыҟазаашьақәа, иааирԥшуеит Алеқсандр «1-тәи ихаан аҭыԥ змаз акрызҵазкуаз аетикатәии аполитикатәии апроблемақәа.
Араҟа иубоит аретроградцәа, ареакционерцәа, алибералцәа, ажәарҟазацәа, акариеристцәа, аԥара азы мацара иҩуа – уи зегьы даара ҳаамҭазтәи аҭагылазаашьа акыр иеиԥшуп. Убри азы ари апиеса иахьагьы актуалтәра мыӡӡацт.
Апиеса аханатә ибзианы ирыдыркылеит. Уи шәышықәсала ақәҿиара ду аманы ицон аурыс театрқәеи асоветтә театрқәеи рсценақәа рҿы. Акомедиа иалхны баҩхатәрала иҟаҵан имаҷымкәа ателеспекаткльқәа.
9. «Абгақәеи ауасақәеи».
Ари акомедиатә рҿиамҭа Островски иаԥиҵеит XIX-тәи ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа рызбжазы. Раԥхьаӡа акәны уи кьыԥхьын «Отечественные записки» аҿы, иқәыргылан Петербургтәи Александринка аҿы, анаҩс – москватәи Малыи театр асценаҿы.
Островски ари ипиеса инарҭбааны аларҵәара аман Урыстәыла аимпериатә аамҭақәа раан, иара убас Асовет тәылаҿгьы. Аха уи еиҳагьы аҭахра аиуит ҳаамҭазтәи аурыс театр аҿы. «Абгақәеи ауасақәеи» баҩхатәрала иқәзыргылаз арежиссиорцәа иреиуоуп Пиотр Фоменко, Аркади Кац, Леонид Хеифец уҳәа егьырҭгьы.
10. «Иаапку аԥарақәа»
«Иаапку аԥарақәа» - XIX-тәи ашәышықәса 60-70-тәи ашықәсқәа рҳәаазы иҩу еицырдыруа Островски ипиесақәа ируакуп. Шықәсык ааҵаанӡа ари арҿиамҭа иалхыз аспектакль ықәыргылан Малыи театр асценаҿы.
. Автор араҟа даҽа зныкгьы ахәаԥшцәа ирыдигалоит акризистә ҭагылазаашьа змоу аурыс ҭауади-аамсҭеи, иара убас абуржуазиа аԥхьатәи аплан ахь риасреи атема. Аамҭа цацԥхьаӡа Урыстәыла ҭауади-аамсҭеи рхы ҳаҭыр ақәҵара рцәыӡны, иӷьычцәа ссақәахоит, урҭ ԥхашьарак ҟамҵакәа, абжьаратә буржуа рнапы ианыԥшыло иалагоит.
.Ари атема Островски ихаан - зегь зызҿлымҳау теманы аҟалара иалагахьан, аха анаҩс Чехов уи инарҭбааны иааирԥшит. ХХ-тәи ашәышықәсқәа рзы «Иаапку аԥарақәа» ирылхны иаԥҵан зеиӷьыҟам асахьаркыратә фильмқәа ҩба. Апиеса иахьагьы ахәаԥшцәа гәахәарыла ирыдыркылоит. | Александр Николаи-иԥа Островски (даурысуп: Александр Николаи-иԥа Островски; мшаԥымза 12 [О.С. хәажәкырамза 31 ] 1823 – лаҵарамза 14 [О.С. 2 лаҵара] 1886) аурыс реалисттә аамҭа ахаҭарнак ду ҳәа ирыԥхьаӡоз аурыс драматургын. Аоригиналтә пиесақәа 47 дравторуп. Уи «шамахамзар ихала мацара иаԥиҵеит аурыс милаҭтә репертуар». Уи идрамақәа Урыстәыла зегь реиҳа изыԥхьо, иара убасгьы зегь реиҳа лассы-лассы атеатрқәа рҿы иқәдыргыло, ирыхәмаруа асценатә рҿиамҭақәа ирхыԥхьаӡалоуп.
ИБИОГРАФИА
Алеқсандр Николаи-иԥа Островски диит 1823 шықәса мшаԥымза 12 Москва аӡнырцә, Москва араион иахьаҵанакуаз, адинхаҵаратә ҵара зауз азинҭҵааҩы Николаи Фиодор-иԥа Островски иҭаацәараҿы. Николаи иабацәа хылҵшьҭрала Костроматәи агуберниа иатәыз Нерехттәи араион аҿы иҟаз ақыҭа Остров аҟынтәиқәан. Уи аҟнытә ауп иахьынтәаауа рыжәла Островскигьы. Анаҩс, Николаи Островски аҭыԥ ҳаракы аанызкылоз ҳәынҭқарратә чынуаҩны дҟалеит, 1839 шықәсазы аҭауадтә титул ианашьан, уи иашьашәалаз апривилегиақәагьы ацҵаны. Уи раԥхьатәи иԥҳәыс, Алеқсандр иан, Лиубов Иван-иԥҳа Саввина адинмаҵзуҩы иҭаацәара датәын. Аамҭақәак урҭ рҭаацәа Замоскворечие ауада аанкыланы инхон. Нас Николаи Фиодор-иԥа Монетчиков ҳәа иахьашьҭаз адгьыл аахәаны аҩны иргылеит. 1826 шықәса алагамҭазы аҭаацәа ухь нхара ииасит.
Островски аҵара ахьиҵоз Актәи москватәи агимназиа.
Алеқсандр иман хҩык аишьцәеи аиаҳәшьеи – иаҳәшьа Наталиа, иашьцәа Михаили Сергеии. Иаҳәшьа уи ихәыҷра шықәсқәа зегьы дызцыз лакәын, хаҭала уи лҩызцәеи лареи роуп Алеқсандр изҿиҵааз аҷкәын зынӡаск иаҭәам аусқәа – аӡахреи аԥареи. Ианаӡӡеи Авдотиа Кутузовагьы акрызҵазкуаз ароль налыгӡеит уи иааӡараҿы. Островски зегьы агәра диргон хаҭала уи изеиҭалҳәоз алакәқәа шракәу анаҩсан уи зегь реиҳа ирылаҵәан иҟаз ипиеса «Аҵаа ҭыԥҳа» аԥҵаразы агәаҳәара изҭаз.
1831 шықәсазы Островски иан лыԥсҭазаара далҵит. 1834 шықәсазы Николаи Фиодор-иԥа Монетчиковы рҿы иҟаз иҩны ҭины, ҿыц ҩ-ҩнык ааихәеит Житнаиа амҩаду аҿы. Ҩышықәса рышьҭахь уи даҽа знык ԥҳәыс дигеит, уи диԥҳәысхеит аурыс-швед хылҵшьҭра иеиуаз, абаронесса Емилиа Андреи-иԥҳа фон Тессин.[примечание 1] . Лара Замоскворечие рыҩны иҟаз апатриархалтә еиҿкаашьа лыԥсахит, уи еиҳа европатәи ахазҩны дуқәа иреиԥшны иҟалҵеит. Уи илылшоз зегьы ҟалҵеит лԥаԥсацәа зхаҭабзиара ҳараку аҵара рыманы иҟаларц азы. Емилиа Андреи-иԥҳа илыман ԥшьҩык лхатәы хәыҷқәагьы, урҭ руаӡәк Пиотр Островски анаҩс Алеқсандр диҩыза гәакьаны дҟалеит. Уи акымкәа-ҩбамкәа европатәи абызшәақәа лдыруан, афортепиано аҿы дыхәмаруан, Алеқсандргьы анотақәа рыԥхьашьа илырҵеит.
1840 шықәсазы Островски Москватәи Актәи агимназиа далганы, Москватәи ауниверситет дҭалеит азинҭҵаара аҵара далагеит. Уи уаҟа рҵаҩцәас иман усҟантәи аамҭазы еицырдыруаз, апрофессорцәа: Пиотр Редкин, Тимофеи Грановски, Михаил Погодин иеиԥш иҟаз аҵарауаа. Иаарласны аҭаацәа нхара ҳәа ииасит Иауза аӡхықәаҿ игылаз, ианԥса лашьа Иван Тессин иитәыз аҩнахьы. Хаҭала убасҟаноуп Островски ажәеинраалақәеи, аскьетчқәеи, зны-зынлагьы апиесақәеи (урҭ апиесақәа рахьтә акгьы еиқәымхаӡеит) рыҩра даналагаз.
Аҩбатәи акурс анхиркәшоз аамҭазы Алеқсандр театртә бзиабаҩхахьан, уи ихәылԥазқәа зегьы ихигон Москватәи Пиотр итеатр аҿы. 1843 шықәса лаҵарамзазы Островски Римтәи азинҭҵаара ала аԥышәара изымҭиӡеит, иара убасҟангьы ауниверситет ааныжьны клеркс аусура далагеит Москватәи аӡбарҭаҿы. 1845 шықәсазы уи диаргоит Акоммерциатә усӡбарҭа ашҟа. Ари аусӡбарҭаҿы хаз ҷыдала аҵарҭышагареи акоррупциеи ирыдҳәалаз аусқәа ракәын еилдыргоз. «Ус еиԥш иҽеимыз ахҭыс ыҟамызҭгьы, «Ахашәалахәы зцу аҭыԥ» еиԥш иҟоу апиесагьы ҟалаӡомызт», - иазгәеиҭон анаҩс Островски. 1851 шықәсазы Островски иӡбеит ишынеибакәу алитературеи атеатри ихы рзикырц.
Алитературатә кариера
1840-тәи ашықәсқәа раан Островски, Замоскворечиатәи ауаҷарцәа реилазаара инаҭаз агәышьҭыхра иабзоураны, хыԥхьаӡара рацәала асценақәеи аинырслақәеи иҩит. Убасҟан ипиеса «Банкрот» аинырслагьы ҟаиҵеит. Уи адраматургиаҿы зхы ԥызшәоз актиор Дмитри Гореви иареи русеицурала ииҩыз акомедиа ацыԥҵәаха (акомедиа «Банкрот» аҟнытә асценақәа) кьыԥхьын 1847 шықәсазы «Москватәи ақалақьтә бӷьыц» (Москватәи ақалақьтә газеҭ) №7 аҿы )[примечание 2] Иара убас уи «Абӷьыц» аҿы ицәырҵит (автор ихьӡ аҵаҩӡамкәа) «Москватәи аԥсҭазаара аҟнытә сахьақәак», «Аҭаацәаратә насыԥ аҟнытә сахьақәак», анаҩс «Современник» (1856, №4) аҿы икьыԥхьыз «Аҭаацәаратә сценақәа» зыхьӡыз асценақәа реизга. Островски ихаҭа ишиԥхьаӡоз ала, уи иара амҩа дықәызҵаз, инапы иҵыҵыз раԥхьатәи иоригиналтә пиесан .[12]
1847 шықәса жәабран 14 рзы Островски раԥхьаӡа акәны ауаа рҿаԥхьа дықәгылеит ауниверситет апрофессор, алитературатә критик Степан Шевыриов иҩны. Араҟа уи «Асахьақәа» рҟнытә ацыԥҵәахақәа дрыԥхьон. Уи иқәгылара иазыӡырҩуаз Алексеи Хомиаков дназлаз гәыԥҩык «Абӷьыцқәа» русзуҩцәа иргәаԥханы ирыдыркылеит. Шевыриови Хомиакови аурыс литератураҿы абаҩхатәра ҿыц ду шцәырҵыз атәы иалацәажәон[13][14]. В 1851 шықәса нанҳәа 27 рзы икьыԥхьын «Аҭаацәаратә насыԥ асахьақәа» (адырраҭарақәа ишырҳәо ала, уи ибзианы дахцәажәеит Николаи Гоголь[15].) Аимператортәи атетр аҿы ақәыргылара мап ацәкын. «Арҭ асценақәа рҿы ишарбо ала, москватәи ауаҷарцәа, рыҳәсақәа атәым хацәа ианрыцныҟәо аамҭазы, дара ааҟәымҵӡакәа аахәаҩцәа ржьареи аҩыжәреи роуп изҿу», - ҳәа иҩуан ацензор М.Гедеонов. [16][17]
1849 шықәса ԥхынҷкәын азы Островски «Абанкрот» ҩны далгеит. Раԥхьаӡа уи иазыӡырҩыз иуниверситет аҟнытәи иҩыза Алексеи Писемски иоуп. Уи даара игәаԥхеит аспектакль. Акомедиа «аартыроуп» ҳәа азызҳәаз актиор Пров Садовски уи ацыԥҵәахақәа ауаа рҿаԥхьа рынагӡара далагеит, еиҳаракгьы уи дахьаԥхьоз аҳкәажә Растопчина лсалон аҿы ауп. Уи лсалон лассы-лассы иаҭаауаз иреиуан Борис Алмазов, Николаи Берг, Лев Меи, Евгени Едельсон уҳәа реиԥш иҟаз авторцәа ҿарацәа, иара убас ауниверситеттә шықәсқәа рҟынтәи Островски иҩызцәа. Иаарласны урҭ рызегьы Михаил Погодин иааԥхьара рыдкыланы, Москвитианин иацлеит, уаҟа «аҿарацәа рфрақциа» аиҿкаара хықәкыс ирыманы. Ари акоманда иформалтәым хадас иамаз Аполлон Григориев, ихадоу мчуп ҳәа иара ииԥхьаӡоз, «иҿыцу ииашоу аурыс литература» ԥхьаҟа агара зылшо аӡәы иаҳасабала, Островски иҳаракра далагеит.[12]
«Островски икружок» ҳәа изышьҭаз аҿарацәа реиҿкаара еиднакылеит ирацәаҩны алитература хаҭала иаҿымыз аиҩызцәа, урҭ рыбжьара иҟан актиор Пров Садовски, амузыкарҳәаҩы, афольклорҭҵааҩы Терти Филиппов, ауаҷар Иван Шанин, ашьаҵаӡахҩы Сергеи Волков, арҵаҩы Диакови Уралтәи аказақ Иосиф Железнови. Урҭ зегьы еидызкылоз аурыс милаҭтә еиҭарҿиара (ажәлартәра) аидеиа акәын. Иара убасҟан ауп хаҭала Островскигьы, аханатә «имраҭашәаратәыз» - аславианофилра ашҟа еиҳа дхьаԥшуа даналага. Растопчина лсалон аҿы уи раԥхьаӡа акәны диқәшәеит усҟан иқәыԥшыз Иван Тургенев, иара убас аурыс масонра аветеран Иури Бартенев. Уи аамҭазы Островски раԥхьатәи играждантә ԥҳәыс Агафиа Иванова длыцынхон. Раԥхьаӡа акәны урҭ еибабеит, иагьеизааигәахеит 1840-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы. .[18]
1850–1853 [редактировать]
Константин Рыбаков (Большова ироль аҿы), Владимир Макшеев (Рисположенски ироль аҿы) Островски "Аҭаацәаратә ус". Малыи театр, 1892 ш.
Аҵыхәтәаны ацензура ақәшаҳаҭны, «Абанкрот» цәырҵит «Москвитианин» хәажәкыратәи аномер аҿы «Ари ҭаацәара усуп – ҳара ҳхала аҭыԥ иқәаҳҵоит» («Еибатәу ауаа – ҳаибабап») ҳәа ахьӡҵаны. Зеилкаара маҷу, имҽыӷу, зхашәа хы зымбо москватәи ауаҷарцәа аазырԥшуаз апиеса шәымҭакала Островски ақалақь аҿы зегьы деицырдыруа дҟанаҵеит. Уи Аимператортә театрқәа рҿы ақәыргылара иаразнак ала мап ацәкын (уи ақәиҭымтәра аԥыхын жәашықәса рышьҭахь) уимоу Островски маӡалатәи аполициа ихылаԥшразы ишьҭаҵан[7].
Уи аамҭазы Островски иҽазикит Шеқспир иеиҭагара, аха иҟаиҵаз «Ахамаԥагьа ԥҳәыс лыбжьара» (урысшәала – «Аԥҳәыс цәгьа лыбжьара») иара убасгьы мап ацәкын. Ацензор Нордстром уи аҿы иԥшааит шәкы инареиҳаны ажәа «хжәақәеи ацәаҳәақәеи», убри аҟнытә «аиҭага аоригинал еиԥшҵәҟьа иҟоуп, зынӡаск ирԥхашьагоуп, аурыс театр азы зынӡаск ихәарҭам» , - ҳәа алкаа ҟаиҵеит. Островски ихы-игәы иханаршҭуан «Московитианин» аҿы аусура, уи уаҟа критикк иаҳасабала далагеит ихԥышәара Алеқсеи Писемски ирҿиамҭа «Муфта» ибзианы ақәҿытрала.[18]
Островски аҩбатәи ипиеса «Ауаҩ ҿа ишьыжь» (1850) - актк иҟан. Уи, хәҭакахьала, заа ииҩхьаз ипиеса «Аӡбаратә ус» ашьаҭала иҟаҵан. Уи иацыз, Альфред де Миуссе истиль ала иҟаҵаз, «Асиурприз зцу ахҭыс» (Иаалырҟьаны иҟалаз ахҭыс) зыхьӡу апсихологиатә рҿиамҭа. Уи цәырҵит альманах «Комета» аҿы. Михаил Погодин игәамыԥхаӡеит, «Современник» аҿы иҟаз Иван Панаев аҭак ҟаиҵеит ҵәылаҵарала иҭәыз рецензиала, иара итәала, игәырҿыӷьгаз, уамак зҵазымкуаз адиалогқәа апародиа рзыҟаҵо[18] . Аҩбатәи зметраж наӡоу Островски ипиеса «Иҳәаны итәоу аҭыԥҳа рыцҳа» цәырҵит «Московитианин» аҿы 1852 шықәса, №4 аҿы[19] . Ацензорцәа шақәшаҳаҭу ала азин ҟарҵеит фымз рышьҭахь, аха атекст убас еиԥш еицаркит, Островски уи ахь зынӡаск азҿлымҳара ицәыӡыртә еиԥш. Иара иазкны Малыи театр аинспектор ишҟа ииҩыз ашәҟәы аҿы иҳәоит уи апиеса наҟ ирхадыршҭырц, иазыԥшырц усҟан зыҩра даҿыз апиеса ҿыц аҭыҵра.[18]
Амелодраматә ҟазшьа змоу ирҿиамҭа «Уџьанах аҿы уҟаз» ( «Иутәым уџьанах уҭамтәан», 1852) (аԥс. «Уџьам злам умҳаҵә алоумҵан») – гәаӷьрала «Аҭаацәатә ус» аҟара иҟамыз, амбициалагьы «Иҳәаны итәоу аҭыԥҳа рыцҳа» аҟынӡа имнаӡоз – акьыԥхь абеит «Москвитианин» аҿы. Уи апиеса ауп Островски ирҿиамҭақәа зегьы рҟнытә раԥхьаӡа Малыи театр асцена ашҟа инанагаз. Апремиера мҩаԥысит 1853 шықәсазы, ақәҿиара дугьы аиуит. Васили Боткин[12] иеиԥш Островски дызҭахымызгьы гәахәара дула ирыдыркылеит Лиубов Никулина-Косицкаиа ароль хада ахьыналыгӡоз ари аспектакль - раԥхьатәи шьаҿаны иҟалеит, анаҩс «адрамеи актиорцәеи реидгылара иаша аазырԥшуа Островски итеатр» ҳәа ззырҳәаз атеатр аираҿы. Раԥхьатәи асезон азы ари аспектакль жәаҩантә иқәыргылан Малыи театр аҿы, иара убриаҟарагьы идырбан Большои театр асценаҿы. [18]
1853 шықәса жәабран алагамҭазы Островски раԥхьаӡа акәны Петербургҟа дцеит, уаҟа уи даара иԥханы дидикылеит Аимператортә театрқәа рдиреқтор Алеқсандр Гедеонов. 1853 шықәса жәабран 12 рзы Санкт-Петербургтәи атеатр-ацирк аҿы имҩаԥысит «Ауаҩ ҿа ишьыжь» апремиера, жәабран 19 рзы «Уџьанах аҿы уаанкыл» раԥхьаӡа акәны иқәыргылан Алеқсандриатәи атеатр аҿы. Аҳ Николаи 1 днеит аспектакль ахәаԥшразы, даарагьы анырра бзиа инаҭеит, еиҳаракгьы уи алабжьаратә финал. Уи апиеса шеиликааз ала, ахәыҷқәа рҭаацәа ирзыӡырҩлароуп, ахшара изхылҵыз ирабжьырго иқәныҟәароуп, мамзар зегьы «нарҳәы-аарҳәны» иҟалоит. Аспектакль анынҵәа, Гедеонови егьырҭи рахь ихы нарханы: «Абриаҟара агәахәара сызҭаз апиесақәа усҟакгьы ирацәам», - иҳәеит. Нас францыз бызшәалагьы инациҵеит: "Се n'est pas une piece, c'est une lecon" (Ари пиесаӡам, ари – ҵатәхәуп). Адырҩаҽны аҳ иҭаацәа иманы дааит аспекаткль ахәаԥшразы. Аха Островски апремиера ҟалаанӡа ирласны Москваҟа ахынҳәра иқәшәеит, иаб ӷәӷәала дшычмазаҩхаз ала адырра иоуны. Аха дихьымӡаӡеит, иара Москва днеиаанӡа иаб, Николаи Фиодор-иԥа иԥсҭазаара далҵит. .[18]
1863 шықәса нанҳәа мзазы Малыи театр аҿы қәҿиарала иқәыргылан «Иҳәаны итәоу аҭыԥҳа рыцҳа». Мариа Андреи-иԥҳа лроль налыгӡон Екатерина Василиева. Иара убри амзазы Островски даҽа пиесак аус адулара далагеит – «Аӷарра – граӡам». Уи ҩымз рылагьы иҩны далгеит, Малыи театр аҿы Пров Садовски ибенефис иақәыршәаны ақәыргыларазы. Уи уаҟа «зыԥсы цқьоу аҩыжәҩы» Лиубим Торцов ироль дыхәмарит. Ижәытәӡатәу аурыс жәлартә хәмарра «Свиатки» атмосфера аазырԥшуа «Аӷарра – граӡам» «Абанкрот» аҿы иҟоу асоциалтә хдырра шамамгьы, уи ицәырнагоит аславианофилцәеи амраҭашәартәқәеи ирыбжьоу аконфликт. Мраҭәашәаратәиқәа автор дырхыччаны иааирԥшуеит. Ари апиеса Москва даара аларҵәара аиуит, Аполлон Григориев деигәырӷьаны иақәҿиҭит, «Унаскьа, абар даауеит Лиубим Торцов» зыхьӡыз астатиа ала. Аха Санкт-Петербург «Отечественные записки» (уаҟоуп Лиубим «аҩыжәҩы шьапҟьаҟьа» ҳәа ахьизырҳәаз) аҿы Краевскии, иара убас «Современник» аҿы анонимтә хҳәааҟаҵаҩи (анаҩс еилкаахеит уи Николаи Чернышевски ҿа шиакәыз) уи аспектакль акритика ӷәӷәала иазыруит.
Урыстәыла арҭ ақалақь дуқәа аҩбагьы рҿы (Петербурги Москвеи) Островски ихьӡ-иԥша ирласны иҳаракхеит, аха уи дызҭахымызгьы рхыԥхьаӡара рацәан, иҿагылоз иреиуан ҷыдала Михаил Шьчепкин, Дмитри Ленски, Сергеи Шумски, Иван Самарин уҳәа москватәи актиорцәа дуқәа назлаз ауаа хатәрақәа. Даҽаӡәы, Островски дыздызымкылоз рахьтә анырра ду змаз дыруаӡәкын апоет Николаи Шьчербин. «Изакәытә персонажцәоузеи, изакәытә бызшәоузеи… Акабаққәеи ипатудоу аҩынқәеи рҿы ауп ауаа ус иахьцәажәо, рхы ахьымҩаԥырго. Џьоукы, ас еиԥш иҟоу ареалтә ԥсҭазаараҿгьы имҩаԥысуеит ҳәа, агәра ҳдыргарц иалагоит. Аха ҳара ҳакәша-мыкәша еиуеиԥшым ахҭысқәа аабоит, урҭ зегьы асцена ашҟа рықәгалара ҟалом. Егьаумҳәан, ари театруп, ус баша аџьармыкьаҿы имҩаԥырго қәгыларам, мамзаргьы агәам-сам ахькарыжьуа ҭыԥны иҟам», - ҳәа дашшуан Ленски иҩыза иахь ииҩыз асалам шәҟәаҿы. Аха ус егьы иҟазаргьы, Островски изы Малыи театр аҩбатәи ҩынны иҟалеит, уажәшьҭа уи иаамҭа аиҳарак уа акәын иахьихигоз, зны-зынлагьы уа ԥхьара ҳәа даангылон. .[18]
1854–1856[редактировать]
1854 шықәсазы Урыстәыла Ҟрымтәи аибашьра иагәылахаланы иаҿын. Аиҳабыра рганахьала адгылара зманы иҟаз, усҟан зхы цәырызгаз «абыкьтә патриотра» ҳәа ззырҳәоз ацәқәырԥа хәынгазшьоз Островски аҩны иҽыҩнакны ихы аус адиулон, иҽазишәон ихатәы «милаҭтә шьаҭақәа» рыҭҵаара. Ибиограф Лакшин ишиҩуаз ала, «амариара акульт иара изы маниак иаҩызаны иҟалеит». Уи аславианфилтә доктрина еиҳагьы дазааигәахеит Москва 18-тәи ашәышықәсазы инарҭбааны иазгәарҭоз, амырҭаҭратә жәлартә ныҳәа Масленица аазырԥшуа, анаҩстәи ипиеса «Угәы ишахәо еиԥш, унымхан» («Унымхан ишыуҭаху», 1854) зыхьӡу ипиесаҿы. Пиотр ироль Корнели Полтавцев иахьынаигӡоз ари аспектакль апремиера мҩаԥысит Малыи театр аҿы 1854 шықәса ԥхынҷкәын мзазы. Ахәаԥшцәа уи даара иԥханы ирыдыркылеит. Џьоукгьы уи - иахьынӡахәҭоу агәаӷьра аҵам ҳәа ирыԥхьаӡон, даҽа џьоукы – инамыцхәны иаартцәоуп ҳәа. «Даара сазыԥшын Островски ипиеса ҿыц ахәаԥшцәа рыгәқәа ӷәӷәала иархыҭ-хыҭып ҳәа, аха уи иалшаз акритикцәа рыбжьара анегатив ацәыргара мацароуп. Рыцҳарас иҟалаз, урҭ уажәазы ииашоуп. Улахь еиқәнаҵоит, Островски иеиԥш абаҩхатәра ду злоу ауаҩы ихатә гәаҳәарақәа мацара дрықәныҟәаны, икәша-мыкәша аҳәынҵәа ахьалаирҵәо. Уи soap зегь иреиҳау ӷас ианышьҭих нахыс иарбан бжьгаразаалак аӡәы иҟнытә идикылаӡом, избанзар иарбан критиказаалак иҟарҵ, уи «имариара» иазырхоу ааханы иԥхьаӡоит. Автор изы еицәоу акгьы ыҟам, уи дынцәаны дзыԥхьаӡо ауаа мацара рыгәҭа данаанха», - ҳәа лыҩуан ашәҟәыҩҩы Софиа Енгельгардт Алеқсандр Дружинин ишҟа. Лев Толстои уи апиеса згәаԥхаз маҷҩык рхыԥхьаӡараҿы дыҟан. .[18] Апиеса зынӡаск ԥшьынтә роуп Москва ианыддырбаз, Петербург Александринка аҿы хынтә имҩаԥысит, анаҩс аҩ-театрк рҿы арепертуар иалхын. .[18]
Уи аамҭазы Островски иҽыззишәоз «амариара» иҿкны иҟалеит. Урыстәылатәи авторцәа «Уџьанах аҿы уаанкыл» иаиуз ақәҿиара ду рхы иархәаны, зегьы «ԥсабаратәны» аҟаҵара аамҭа ааит ҳәа ирыԥхьаӡеит. Аха рыцҳарас иҟалаз урҭ рыԥсабаратәра зегьы иахьазы ҳтеатрқәа рсценақәа ҭзырҭәааз - «апальто зшәу ачоуҳа џьаџьа» иазку ацәажәарақәа изырхысуам», - ҳәа дашшуан Верстовски 1854 шықәса ԥхынҷкәын азы Гедеонов иахь ииҩыз исалам шәҟәы аҿы. Иҟалап, уи раԥхьаӡа акәзар Островски иҩымҭақәа рзы ажәа «сермиага (аҩны ису ачоуҳа џьаџьа)» ахархәара анаиуз, анаҩс уи клише ҳасабла иԥсҭазаара зегьы иацын .[18]
1855 шықәса жәабран азы аҳ Николаи 1 иԥсҭазаара далҵит. Убасҟан Фиодор Тиутчев раԥхьаӡа акәны аполитикатә ҵакы аҭаны ихы иаирхәаз ажәа «аԥсасиира» аурыс культуратә елита алеқсикон иалалеит. Аларҵәара бзианы ироуа иалагеит Николаи Некрасов и-«Современник», насгьы А.И.Герцен и- «Колокол». Островски, уи ианакәзаалак арадикалра дшацәшәозгьы, ари ахҭыс аизҳашьа ибжьы ақәмыргара илымшеит. 1855 шықәса ԥхынҷкәын азы уи ихиркәшеит ипиеса ҿыц «Атәым чараҿы аҽаршьра». Уаҟа фырхаҵа хадак иаҳасабала дцәыригеит иаамысҭашәоу арҵаҩы Иванов, иара убас аҭаацәаратә диктатор, ауаҩы хжәа Тит Тит-иԥа. Уи изы Островски иԥшааит иаразнак алаҵәара зауз атермин «ахаԥыза». «Островски изы «ахаԥыза», Тургенев изы ажәа «нигилист», мамзаргьы Гончаров изы «обломовра» еиԥш иҟалеит», - ҳәа азгәеиҭоит абиограф Лакшин. Апиеса апремиера мҩаԥысит Москва 1856 шықәса жьырныҳәа 9 рзы. Тит Тит-иԥа ироль дыхәмаруан Пров Садовски, аспектакль ақәҿиара ду аиуит[18] . 1855-и 1856-и шықәсқәа рзы еицырдыруаз Островски икружок еилыбгеит: Терти Филиппов апрославианофилцәа иҭрыжьуаз «Русскаиа беседа» ашҟа диасит, Аполлон Григориев Франциаҟа дцеит. .[18]
Современник ашықәсқәа[редактировать]
1856 шықәса жәабран 15 рзы «Современник» авторцәа фҩык (Некрасов даламҵакәа, уи аҽны уи игәы бзиамызт) афотоҭыхҩы Сергеи Левицки истудиа иаҭааит афотосессиа амҩаԥгаразы. Островски - арӷьарахь ала актәи.
Николаи Некрасов икоманда акырҵуан иалацәажәоижьҭеи Островски «Москвитианин» аҟынтәи «Современник» ахь ииагаразы лшарақәас иҟоу. Аҵыхәтәаны, 1855 шықәса анҵәамҭазы Лев Толстоии иареи аиҩызара анрыбжьарҵа, Островски Санкт-Петербургҟа дцеит иаамҭа аиҳарак уи ажурнал авторцәа ирыцеихыигарц азы. Некрасов Островски дазааигеит ԥшьышықәсатәи аконтракт инапаҵаҩра. Иара убасгьы икьыԥхьит уи раԥхьатәи ипиеса «Аҭаацәаратә насыԥ асахьақәа» - «Аҭаацәаратә сахьа» ҳәа ахьӡ ҿыц аҭаны. Уи нахысгьы ари апиеса уи ахьӡ алоуп ишеицырдыруа.. .[18]
1856 шықәсазы аҭауад ду Константин гәыԥҩык аурыс шәҟәыҩҩцәа ирыдигалеит Урыстәыла еиуеиԥшым арегионқәа рахь ицаны, уаҟа ааглыхра иаҷыдангьы, аҭыԥуаа есымшатәи рыԥсҭазаара иазку, игәрагоу аҳасабырба ҟарҵарц. Уи раԥхьа хықәкыс иамаз Урыстәылатәи аибашьра-мшынтә флот аиқәыршәара асистема ареформа азуразы иаҭахыз базатә дыррақәак реизгара акәын. Островски (уи ааҩык аволонтиорцәа рсиа данырҵарц ҷыдала азин алхразы аҳәара ҟаиҵар акәхеит) дахысит Волга ахыҵхырҭа инаркны Нижни Новгород аҟынӡа. Иаҭахыз аинформациа иаҷыдангьы, уи еиқәиршәеит анавигациеи, аӷбаргылареи, аԥсыӡкреи ирызкыз аҭыԥантәи атерминқәа ржәар. [7][18] . Иԥсҭазаараҿы раԥхьаӡа акәны уи драцәажәон аурыс провинциатә интеллигенциа рхаҭарнакцәа, ареалтә ԥсҭазаара бзианы издыруаз, уи азы зхатәы гәаанагара змаз ауаа. Уаанӡа аҭуџьарцәеи аҳәынҭқарратә чынуааи, аамсҭцәеи рыԥсҭазаара мацара ибзианы издыруаз автор иӷарыз, лассы-лассгьы иҭарцәыз араионқәа рҿы инеира анырра ӷәӷәа инаҭеит. [18]
Усҟантәи иныҟәара аан ҩ-хҭыск илахь еиқәырҵеит. Ԥыхьа авторс ицҟаз Горев иҟаиҵаз ақәыӡбарала, уи ақалақь дуқәа аҩбагьы рҿы аплагиат аҵыхәала аус даман. Убри азы 1856 шықәса лаҵарамзазы Островски «Аҭаацәаратә ус» аҭоурых иазкны ихатә ҳасабырба аҟаҵара иқәшәеит аҭыжьымҭақәа «Москватәи вестник»-и «Современник»-и рзы. Некрасов уи дицхраауан, аха уи адагьы, аурыс пресса Горев иахь ирымаз азҿлымҳара нҿыцәаа ицеит, уи «Отечественные записки» аҿы ихатә пиеса «Араҟеи уаҟеи» аникьыԥхь ашьҭахь. Уи иаиуз ахҟьа-ԥҟьақәа бааԥсхеит. Анаҩс, Калиазин ақалақь аҿы дшыҟаз, Островски икарета ааҳәит. Уи ҩымз ишьапы ԥҵәаны аиарҭа дылан, уи ашьҭахьгьы аҽыхәшәтәразы аҩныҟа дгьежьыр акәхеит.
Иван Панаев аҩра далагарц азы дышиҳәозгьы, Островски 1857 шықәса ааԥынразы Хыхьтәи Волгаҟа дхынҳәны иныҟәара иациҵеит. Аԥхын дырҭааит Рыбинск, Углич, Нижни Новгород. [18] Аҵыхәтәаны, «Морскои сборник» аҿы иркьыԥхьыз Островски иаҳасабырбақәа рҟнытә акызаҵәык ауп. Ари ажурнал афактқәеи арыцхәқәеи ирхаргаланы иахьыҟаз иахҟьаны, акрызҵазкуаз ахәҭақәа гәарҭомызт, урҭ мыцхәы исахьаркны иҟаҵоуп ҳәа иԥхьаӡаны. Убри азы автор иӡбеит ари апроект зынӡаск мап ацәикырц. Хаҭала иара убри аныҟәара аан ауп Островски ихаҿы ианааиз «Волгаҿтәи аҵхқәа» зыхьӡыз ипиесақәа рсериа аҩра. Уи апроект усгьы инагӡамкәа иаанхеит, аха Островски усҟантәи иныҟәарақәа раан еизигаз ареалтә ԥсҭазаара аҟынтәи хыԥхьаӡара рацәала аҭоурыхқәа ихы иаирхәеит анаҩс иаԥиҵаз ипиесақәа рҿы, хәҭакахьала иаҳҳәозар, «Афырҭын» аҿы. Иара убас уи аматериал шьаҭас ирыман уи 1860 шықәсқәа рзы ииҩыз иҭоурыхтә драмақәа «Козьма Захар-иԥа Минин-Сухорук», «Амцдмитрии Васили Шуискии», «Василиса Мелентиева», иара убас икомедиа «Воевода». Волгатәи иныҟәарақәа рышьҭахь Островски зынӡаск аинтерес ицәыӡит «Аславианофилцәеи» ма «Мраҭашәаратәқәеи» ҳәа иҟаз адилемма. Уи инарҵауланы еиликаауа далагеит аурыс жәлари, иааизакны Урыстәылеи. [18] .
1857 шықәсазы иҭыҵит Лев Толстои зыхә ҳаракӡаны ишьаз, Островски ишәҟәы «Ахашәалахәы змоу аусурҭа» (Ахашәалахә ҭыԥ) «Аҵаулареи, амчи, актуалтәреи рганахьала, ари идуӡӡоу рҿиамҭоуп, ари ҽԥныҳәак зузыҟамҵо иаарԥшу Иусов - иреалтәу персонажуп., - ҳәа иҩуан Л.Толстои исалам шәҟәқәак рҿы. [20] . Ари апиеса «Современник» иаланарҵәоз арадикалтә идеиақәа џьара акала ирзыҟамызт, аха уи аамҭазы, Лакшин ишиҳәаз еиԥш, Островски иҟазара даҽакала азнеишьа ихәыцит: «Иаԥсоума аҵарҭышагаҩцәа ирҿагыланы аибашьра, акоррупциа ахаҭа имаӡоу механизымны иахьыҟоу аԥсҭазаара иахәҭакзар? Еиӷьми, еиҳагьы азҿлымҳара аҵами урҭ ауаа рцәа-ржьы уалаланы, урҭ рмораль аус шауа, рхы ариашаразы ирыцхраауа иҷыдоу рхәыцшьа, ихазу рлогика аилкаара, адырра уҽазукыр?» Островски адидактизм зынӡаск мап ацәикуан. "Аиаша ашьақәырӷәӷәара ииашаны аеффект амазарц, ауаа арҟәышырц азы, уи зхаҭабзиара ҳаракӡоу аԥсы, арҿиаҩы игәы-ихы икылхны, ираӡаны иҟаҵатәуп», - ҳәа агәра ганы ишьақәирӷәӷәон ашәҟәыҩҩы. [18]
1857 шықәса ԥхынҷкәын 20 рзы иазԥхьагәаҭаз «Ахашәалахә ҭыԥ» апремиера аԥыхын жәеиза сааҭ шагыз, избанзар ацензорцәа уи «аҳәынҭқарратә чынуаа ирхыччо опуск иаҩызаны ирыԥхьаӡеит». Даҽа ганкахьала, Островски аполициа ишьҭыҵит. Уи атәы ашәҟәыҩҩы хаҭала иҩны днеины иеиҳәеит аҭыԥантәи аполициа аиҳабы. Абҵарамзазы ( аспектакль ақәыргылара ҩынтәны мап анацәкыз бжьымз рышьҭахь) аҵыхәтәан «Аҭаацәаратә сахьақәа» Императортәи атеатрқәа рҿы ақәыргылара иаԥсоуп ҳәа иԥхьаӡан. Иара убас 1857 шықәсазы иҭыҵит Бальзаминов изку атрилогиа актәи ахәҭа – «Уаххьа аԥхьа аныҳәатә ԥхыӡ» (Аныҳәатә ԥхыӡ – шәыбжьхьанӡа). Аҩбатәии ахԥатәии ахәҭақәа – «Ҩ-лак еибафоит – ахԥатәи унаскьа», иара убас «Шәзышьҭазаалак – шәыԥшаауеит» ҭыжьын уи ашьҭахь, 1861 шықәсазы.
1858–1867[аредакциа азура]
Островски ипортреҭ Сергеи Левицки иҭыхымҭа, 1856
1858 шықәсазы иаԥҵан Островски ипиеса «Еиқәымшәеит ҟазшьала». «Москватәи аԥсҭазаара асахьақәа» зыхьӡыз уи ахеиҵахы аҿы иаарԥшуп иӷархаз, аҭуџьар ҭыԥҳа беиа ԥҳәысс дызго, аха уи лкаҷбеира зызхымго аамсҭа иҭоурых. Аиашазы уи Островски иҩымҭақәа ирылукааша акакәны иҟамызт. Аха уи ашьҭахь иаԥиҵаз ироман «Протеже» («Ааӡамҭа») – даараӡа акрызҵазкуа рҿиамҭаны иҟалеит. 1858 шықәсазы уи хымчыбжьа Санкт-Петербург иҟазаара иалагӡаны ииҩыз ари арҿиамҭаҿгьы Островски иациҵоит «ҭауади-аамсҭеи рыччиахара» атема. Алеқсандр Тимашиов уи ақәыргылара мап ацәикит ацензор иаҳасабырбаҿы: «Ииашаҵәҟьаны, ҳара аҭыԥ аҳҭароума аурыс помешьчикцәа иахьеи-уахеи рыԥсҭазаараҿы абас еиԥш иҟоу ацәыхацәыфара, аламысдара аазырԥшуа апиеса?», ҳәа азҵаара анықәиргыла ашьҭахь. "[18]
1859 шықәсазы аграф Григори Кушелиов-Безбородко икьыԥхьит ҩ-томкны иҟаз А.Н.Островски «Ирҿиамҭақәа» раԥхьатәи рҭыжьымҭа. Уи аҭыжьымҭа Николаи Добролиубов инаҭеит агәаҳәара еицырдыруа истатиақәа ҩба рыҩразы. Уаҟа иара Островски дихцәажәо, «Илашьцоу аҳҭынраҿы ишәахәа лашоу» ҳәа изиҳәоит. 1859 шықәса абҵаразы Н.А.Островски Добролиубов диҭааит, уи хаҭала ҭабуп ҳәа иеиҳәарц, иара ишиҳәаз ала, аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны ирҿиара ишахәҭаз анализ ахьазиуз азыҳәан. «Ҳашьҭахьҟа ҳанхьаԥшуа, игәаҳамҭар залшом арҭ аҩ-статиак (Добролиубов итәқәа) ирымоу аполемикатә ҟазшьа.. Островски дсатирикымызт, уи моу дагьиумористымызт. Уи ииҭахыз, дзышьҭаз аԥсҭазаара аобиективтәла аарԥшра акәын… уи зегь реиҳа иҿаасҭаз акаҿгьы ԥшӡарак аԥшаара илшон», - ҳәа иҩуан акритик П.Морозов шәышықәсабжа анҵы ашьҭахь. Островски ихаҭа иакәзар, иуалԥшьаны иԥхьаӡон аурыс уаҩы дшибоз еиԥшҵәҟьа мацара иаарԥшра. «Ауаа рыгхақәа рыриашара азин аиуразы, хымԥада иаҭахуп урҭ ауаа ирымоу рыбзиарақәагьы еилыкка рбара», - ҳәа агәра ганы ишьақәирӷәӷәон А.Островски. .[12][18]
1860 шықәсазы иҭыҵит Островски Волга иныҟәарақәа раан агәаҳәара иоуз иалҵшәаны ииҩыз даҽа пиесак – «Афырҭын» («Адыд-мацәыс»). Насыԥдарыла хаҵа ицаз Катерина лтрагедиатә ҭоурых аҿы аԥыжәара амоуп еиҳа-еиҳа иааигәахо, аха инагӡаны изымааиуа афырҭын амотив. Уи Добролиубов иазиуз аинтрепретациа ала, аурыс уаажәларра ззыгәаҳәуа асоциалтә еиҭакрақәа ирметафораны иҟоуп.
Ацензура даиааины, апиеса амҩа арҭарц азы Островски аҳҭны қалақь ахь дцеит, иҽазишәон ацензор Нордстрем изеиҭеиҳәарц апиесаҿы зхаҿсахьа аарԥшу Кабаниха (Катерина ланхәа ҿаасҭа) изаҟаразаалак акала зыԥсҭазаара иалҵхьоу аҳ Николаи 1-тәи изку карикатураны ишыҟам ала.
Ауаажәларратә зхаҵара ду зауз «Афырҭын» апремиера мҩаԥысит 1859 шықәса абҵара 16 рзы актиор Сергеи Василиев ибенефис аҿы. .[требуется цитирование .[18]
Островски даара игәы канажьуан актиорцәа рҿы иреицәаз аҟазшьақәа раарԥшра иацхраауаз, аимператортә театрқәа аҩбагьы рҿы иҟаз ацәаҩашәатә ҳауа (хәҭакахьала, аҳҭынра азааигәара ибжьнахны иҟаз Александринкаҿы). Аха ирацәамзаргьы, иҟан актиорцәа, Островски даара ҳаҭыр зқәиҵоз, зыхә ҳаракны ишьоз. Урҭ дыруаӡәкын збаҩхатәра Островски дамҵахырхәоз еицырдыруаз актиор ду Александр Мартынов. 1860 шықәсазы Мартынов хәшәы змамыз арыԥҳа чымазара ихьны, дычмазаҩханы Одессаҟа ацара игәаӷьит. Островски дақәшаҳаҭхеит уи дицны амҩа ақәлара. Амҩан, Харков инеихьаны, актиор иԥсҭазаара далҵит. «Мартынов даныԥсы нахыс сара исцәыӡит петербургтәи атеатр аҿы зны исымаз иарбанзаалак зегьы », - хәа иҩуан Островски Панаев иахь ииҩыз исалам шәҟәаҿы.[18]
1861 шықәсазы Островски иҩны далгеит «Шәзышьҭазаалакгьы – ишәыԥшаауеит» (Шәзышьҭалаз, шәыԥшаауеит) – Бальзаминов изку атрилогиа хзыркәшоз ахәҭа (Достоевски игәаԥхаӡаны дзыхцәажәоз ахәҭа). Иара убас уи ашықәсан адраматург ихиркәшеит фышықәса аус здиулоз жәеинраалала иҩу аҭоурыхтә драма «Козма Захарич Минин-Сухорук». 1862 шықәсазы аурыс аҳ ашәҟәыҩҩы ишҟа имаз аҳаҭырқәҵара аарԥшуа, ҳамҭас ахьтәы мацәаз ииҭеит. Уи маҷк аҟара ибжьнахит Островски игәалаҟара, избанзар уи аҳамҭа иазыԥсахуамызт адраматург шықәсы рацәала ацензура иахҟьаны ихигаз амыҟәмабарақәа. Шықәсык ашьҭахь Минин мап ацәкын, мзызс иамаз ҳәа акгьы мҳәакәа. Иҟаз ауҳәан-сҳәанқәа рыла, мзызс иҟалаз Польшатәи жьырныҳәатәи аҿагылара акәын. Амчқәа уи апиеса «ажәлар арбыжкыр» ауеит ҳәа иацәшәон, ма аполиакцәа ирҿанаргылар, мамзаргьы ирыднаргылар ҳәа ишәон.[18]
1862 шықәса ааԥынразы Островски дыҟан Германиеи, Австриеи, Франциеи, иара убас Англиеи. Уи аҳәаанырцәынтәи дхынҳәит Россиеи Европеи рконтраст инаҭаз, урҭ зынӡаск акала иеиԥшым ақәыԥшыларақәа рҿы ишынхоз азы ацәанырра ҵары дамҽханакны[примечание 3]. Островски Лондон даныҟаз, уа усҟан инхоз Алеқсандр Герцен диҭааит, аха уи афакт акыр шықәса рышьҭахь ауп ирдыруа ианыҟалаз, Островски икомпанион, ихатәы маӡаныҟәгаҩ Иван Горбунов иҟнытә.
1862 шықәса нанҳәа мзазы Островски Урыстәылаҟа дхынҳәит аидеиа ҿыцқәа рыла дыҭәны, ашықәс анҵәамҭазгьы иҩны далгеит «Агәнаҳеи агәырҩеи зегьы ирзеиԥшуп» зыхьӡыз ирҿиамҭа. Аишьцәа Достоевскиаа ржурнал «Время» аҿы икьыԥхьыз ари адрама автор иҩыза ауаҷар изеиҭеиҳәаз иреалтәыз аҭоурых шьаҭас иаман, уи аҿы иаарԥшын зхаҭара ӷәӷәаз афырхацәа рхаҿсахьақәа. 1863 шықәса ҭагалан азы Островски иҩны далгеит амдырра аҳра ахьауа, еиҵахаӡаны иҟоу аурыс провинциақәа рҭоурых еиҭазҳәо «Арыжәтә иашьу» иацу – «Амш уадаҩқәа» (Ихьанҭоу амшқәа). Уи иашьҭарххны ицәырҵит «Алафҳәаҩцәа» (Алафҳәаҩцәа, 1864), иара убасгьы «Атымитыша» (Аҵадара, 1865), аҵыхәтәантәи ихнаркәшеит «Замосковоречие» ацикл. Еиҭаганы аурыс ԥхьаҩы идгалаз Виктор Диуканж иҩымҭа «Ҩажәижәаба шықәса» амотивқәа рыла иаԥҵаз, аеқсперимент ҟазшьа змаз Островски ирҿиамҭақәа руак (апиеса аасҭа ароман ҳәа еиҳа иазуҳәар ҟалоит) ацензура ааха ду анаҭеит, асценаҿгьы қәҿиара дук амамызт.[18].
1865 шықәсазы Островски Иван Горбунов дицны даҽазныкгьы Волга аԥшаҳәала аныҟәаракәа мҩаԥигеит .[7]
Островски ацензура иадҳәаланы имаз апроблемақәа[редактировать]
1860-тәи ашықәсқәа рыгәҭазы Островски Урыстәыла иԥхьагылоу драматургк иаҳасабала ихьӡ ҩашьарак амамкәа иҟалеит. Ипиесақәа ҩба – «Афырҭыни» «Агәнаҳеи агәырҩеи» рзы уи ианашьахеит даара ахьӡ ҳаракы змаз Уваров ипремиа. Аха ус егьы иҟазаргьы, уи итеатртәыз аӡә иаҳасабала, игәы даара иканажьуан ипиесақәа акымкәа-ҩбамкәа атеатр аҿы ақәыргыларазы мап ахьырцәыркуаз. Уи иҩуан:
- Урыстәыла ашәҟәыҩҩы даараӡа иҷыдоу аҭагылазаашьа имоуп. Апиеса ҩны дшаалгалакь, уи днатәаны, абыржәыҵәҟьа арзаҳал аҩра дналагоит: «Сара сзы ихьӡны исыԥхьаӡоит абригь-абригь апиеса арежиссиорцәа рыдгалара, схырхәангьы аҳәара ҟасҵоит уи рыдыркыларц ҳәа» убас иҵегьы. Анаҩс, ацензура иахысыз апиеса, Алитературатә- театртә комитет ашҟа инанагоит. Ас еиԥш иҟоу аҭагылазаашьа ухаҿы иузаагару аҳәаанырцә џьара? Зегьынџьара, иарбан театрзаалак аҿы гәахәарыла ирыдыркылон зыҩаӡара бзиоу апиеса. Адраматургьы апетициақәа рыҩра ацынхәрас, ихаҭа аҳәарақәа иоулон иусумҭа ақәыргылара зҭаху, уи амҩа азаартра иашьҭоу арежиссиорцәа рҟынҭәи. Араҟа, Урыстәыла, апиеса аҩра – уи ус бжоуп, ихадоу – уи апиеса иазыԥшу амыҟәмабарақәа зегьы рылгара ауп. .[18]
Шьчелыково иҟаз Островски иҩны, ҳаамҭазы – имузеиуп.
Аҳ Алеқсандр Аҩбатәи атеатр мыцхәы бзиа избоз иакәын, аха уи еиӷьишьон абалети афранцызтә водевили. «Островски – абаҩхатәра злоу уаҩуп, аха уи ипиесақәа сара исзычҳауам. Сара атеатр ашҟа снеиуеит сусура хьанҭа ашьҭахь сыԥсы сшьарц, уаҟа сгәы дырлах-ҿыхып ҳәа, аха Островски ипиесақәа адепрессиа сзыруеит, агәҭынчымра сызцәырыргоит», - ҳәа дашшуана аҳ, Фиодор Бурдин иажәақәа рыла. Ацензура акыр еицанакыз «Минин» Аимператортәи атеатр асцена ашҟа ианыхынҳә ашьҭахь, Островски иқәиргылеит аҭоурыхтә драмақәа даҽа ԥыҭк: «Воевода» (1866), «Амцдмитрии Васили Шуискии» (1866), иара убас «Тушино» (1867). 1867 шықәсазы Степан Гедеонов Аимператортәи атеатрқәа директорс дроуит. Ари ачынуаҩы зны Островски и- «Џьанах» ақәыргылараҿы дицхраауан. Гедеонов директорс даныҟарҵа ашьҭахь, Островски уи исценари ала, фымчыбжьа ирылагӡаны иҩит ипиеса «Василиса Мелентиева». Аха а-3-тәи аҟәша ари апиеса ҵшәааратә уск иазкуп ҳәа гәҩарас иркит, Гедеонов иакәзар, афинанстә цхыраара изамҭеит, апиесагьы қәҿиарак амоуит, ихыбгалеит. [18]
Зны, 1846-1847 шықәсқәа рзы Островски иаб иааихәеит анхарҭа ҭыԥқәа ԥшьба. Урҭ рахьтә зегь иреиҳаз акакәын Костроматәи агуберниаҿы иҟаз, акапитан Михаил Кутузов 18-тәи ашәышықәсазы иргылаз ахазы Ҩны ду Шьчелыково[21]. Николаи Островски иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь, Александр иашьеи иареи уи анхарта ҭыԥ ранԥса лҟны иаархәеит 1867 шықәсазы. «Аҵыхәтәаны, сара сыԥсҭазаараҿы иреиӷьу ашықәсқәа зыхәлабгаз, ухы-уԥсы зегьы ҭызхуа атеатртә тәра уажәшьҭа сҽампыҵысжәар сылшоит», - ҳәа иҩуан А.Н.Островски исалам шәҟәқәа руак аҿы. Уи уаҟа иргылеит ахәшатә зауад, абаҳча ҟаиҵеит. Лассы-лассы араҟа идикылон асасцәа, ари аҭыԥ инаҭон ипиеса ҿыцқәа рыҩразы уамашәа агәаҳәара, ара зҩыдарала иаамҭа ихигон. Ас еиԥш аԥсҭазаашьа уи дшамырбеиоз иаарласны ишеилкаахазгьы, Островски араҟа ихигеит иреиӷьыз, насыԥла иҭәыз имшқәа. Уи Шьчелыково - «Костроматәи Швеицариа» ҳәа азиҳәон, зегь агәра диргон ас еиԥш иҟоу аԥшӡара Италиагьы ишимбацыз ала.[7]
1867–1874[редактировать]
Константин Станиславскии Васили Качалови "Дарбан ҟәышзаалак изхаша агаӡара имоуп» ақәыргылара аан, МХАТ 1910ш.
1867 шықәсазы Островски адепрессиа иман, уи акгьы даԥсамшәа, дзаҵәны ихы ибон. Ажурнал жәпақәа зегьы зкьыԥхьра мап ацәыркыз иҩымҭа «Тушино» акьыԥхьра алыршахеит иӡыргамыз ажурнал хәыҷы «Всемирным трудом» аҿы. Аурыс револиуционер Дмитри Каракозов ишьразы иҟаҵаз аҽазышәара ашьҭахь Островски иҩызцәа аӡәырҩы рмаҵуратә ҭыԥ ҳаракқәа рҟнытә рхы иақәиҭыртәит. Ихы аныҟәгаразы уи аиҭагара уси алибретто аҩреи инапы рылаикит. Аха аҭагылазаашьа иаразнак аҽаԥсахит Некрасов «Отечественные записки» данахагыла. Островски даара иԥханы дрыдыркылеит, 1868 шықәса абҵара мзазы уи араҟа раԥхьаӡа акәны қәҿиарала ирҿиамҭа икьыԥхьит. («Дарбан ҟәышзаалак изхаша агаӡара имоуп»). .[18]
Петербург снапаҿы иааганы, Островски ипиесақәа атеатрқәа ррепертуарқәа рҿы наҟ сырнахоит ҳәа Франциатәи иааз «аӷа цәгьа» изку авторс дызмаз аоперетта ҿырԥшыс иҟаҵаны, уи иҩит аирониатә лакә «Аҳ иԥа – Иван». Уи аҿы аурыс фольклортә сиужет иалаӡҩаны иҟаиҵеит иаамҭазтәи апародиеи афарси. Аԥара ахьизымхоз иахҟьаны, уи апроект аԥыхра иқәшәеит, аха уи апроект иаарласны аиҭарҿиара аиуит «Дарбан ҟәышзаалак изхаша агаӡара имоуп» аҿы. Ҳаамҭазтәи абызшәала иҩу ари арҿиамҭа аҟны ахҭысқәа ажәытәтәи Москва имҩаԥысуеит[18]. Уи ашьҭахь иаԥҵан «Амцабз иаҩызоу агәы» (Агәы цаҳә-цаҳә, 1869) – хәҭакахьала идетективу, ганкахьалагьы игәызиану алакә, даҽа хәҭакахьалагьы, хыԥхьаӡара рацәала ҭауади-аамсҭеи рыдгьылқәа еизакны иаазхәо москватәи ахәҳахәҭцәа ирзырхоу ҳаамҭазтәи памфлетк аҳасабала иҟаҵоу аҩымҭа. Апиеса афырхаҵа хада Хлынов даараӡа диеиԥшын иџьашьахәу ипроектқәеи ирхәмаррақәеи рыла зегьы еицырдыруаз москватәи ахәҳахәҭҩы- амиллионер М.А.Хлудов. «Ицаҳә-цаҳәу агәы» апремиера ыҟан Малыи театр асценаҿы Курослепов ироль назыгӡаз Пров Садовски ибенефис азы – 1869 шықәса жьырныҳәа 15 рзы. Уи уаҩы иимбац ақәҿиара ду аманы имҩаԥысит. [18]
Иара убас 1869 шықәсазы иҭыҵит «Ихагахаз аԥарақәа» (Иаапку аԥарақәа). Уи аҿы иумбар залшом автор усҟан ҿыц ашьақәгылара иаҿыз акапиталисттә наплакыҩцәа (Урыстәыла урҭ усҟан «Иманшәалоу, аԥышәа змоу ауаа» ҳәа ирышьҭан) рышҟа имоу азҿлымҳареи агәҽанызаареи. Иара Островски ихаҭа иакәзар, урҭ дырхыуԥхьаӡалартә дыҟамызт, ихаҭа ус дыҟоушәа аҽыҟаҵара шигәаԥхозгьы. «Ашәҟәҭыжьыҩцәа – мыцҳәаҩцәоуп, урҭ сара сшьа зегьы ржәит», - ҳәа аҳәара бзиа ибон уи. «Некрасов сара иаартны дысхыччон, уальтруиступ ҳәа сеиҳәон. «Дарбанзаалак даҽа литераторк уара уеиԥш иусумҭа хәмариала иҭиӡом» ҳәа сеиҳәеит, - ҳәа дашшуан уи исалам шәҟәқәа руак аҿы. Островски иқәгыларак азы 200 мааҭ изызшәоз Некрасов (усҟан уи ԥара бзиан), изныкымкәа иҽазишәахьан уи иҭыжьырҭатә бизнес аҿы ацхыраара иитарц. «Аха убас еиԥш иалҵуан, уи (Островски) еснагь аԥара ицәыӡуан… еснагь абанкротра аҳәааҿы дгылан», - ҳәа иҩуан Лакшин. Ипиеса ҿыцқәа зегьы рыцԥхьаӡа аамҭакала ирышьҭуан Малыи театр ахь еиԥш, «Отечественные записки» ашҟагьы. Зны-зынла апубликациа апремиера аԥхьагьы ицәырҵуан: ус иҟан «Абна» аангьы («Абна, 1871). «Абна» - ари апиесаҿы иаарԥшуп Вологда аҟнытә Керчҟа ныҟәара амҩа иқәу актиорцәа рҭоурых. Уи усҟантәи аамҭазы аурыс провинциаҿы иҟаз аиҵахарақәа раҿарԥҽра хықәкыс иаман.[18]
М. Садовский и Н. Рыбаков «Абна» аҿы. 1872
Островски уажәшьҭа Петербург лассы-лассы даҭаауан, уи бзиа ибаны иҽрылаирхәуан Некрасов и-«Современник» аҿы аус зуаз рзы еиҿикаауаз ахәылԥазқәа. Аха уи уаҟа Глеб Успенски, Николаи Михаиловски уҳәа реиԥш иҟоу ауаа дахьырԥылоз иабзоураны, ацәанырра бзиақәа шиоуазгьы, зегь дара роуп аҳҭны қалақь уиаҟара даманшәаламкәа ихы ибон. Москва ақәҿиара ду зманы иқәыргылаз ипиесақәа руак, хаҭала «Ицаҳә-цаҳәу агәы» Петербург ихыбгалеит, ақәыргыларатә ҩаӡара ахьылаҟәыз иахҟьаны. 1872 шықәса жьырныҳәазы Алеқсандр 2-тәи иаалырҟьаны Алеқсандринка даҭааит, Островски ипиеса иалхыз аспектакль «Ари амасленница мацара акәӡам ацгәы иатәу» («Масленница мацараӡам ацгәы азы иҟоу»). Аха иибаз уиаҟара агәышьҭыхра инамҭеит. Островски илитературатә рҿиара 25 шықәсхыҵратә иубилеи инадҳәаланы уи аперсоналтә премиа ирҭарц азы Гедеонов иҟаиҵаз аҽазышәарақәа лҵшәа ҳәа акгьы рмоуит. Апиеса «Амцдмитрии Васили Шуискии» (уи раԥхьаӡа акәны икьыԥхьын 1866 шықәсазы) Мариинтәи атеатр аҿы 1872 шықәса жәабран 17 рзы ишазыԥшыз еиԥш ақәҿиара амоуит. «Ицәаблагәны иҟаҵаз акостиумқәа ахәаԥшцәа иргәамԥхеит, адекорациақәа ишиашаз Берг икьанџьатә театр аҟынтәи иааргазшәа акәын ишыҟаз, асценаҿы иҟаз зегьы ирныԥшуан аурыс театри аурыс баҩхатәрақәеи рышҟа агәхьаа мкыкәа, ишабалак ҳәа азнеишьа, - ҳәа иҩуан «Гражданин» арецензент. Асцена ашьҭахь имҩаԥысуаз ацеремониа акала иузалкаауамызт, имаҷҩын уи иалахәыз – атеатртә актиорцәеи арежиссиор Алеқсандр Иаблочкини рымацара ракәын. Островски даараӡа игәы каҳаны Москваҟа дхынҳәит – зегь бзиа дахьырбоз, драматургк- ветеранк, аурыс драматургцәа реилазаара хантәаҩык иаҳасабала ҳаҭыр ахьиқәырҵоз ақалақь ашҟа. Араҟа аиубилеитә ныҳәа акырымш, инарҭбааны, ишахәҭаз еиԥш имҩаԥыргеит. «Москва азыҳәан Островски Папа Рим азы дшыҟоу еиԥш дҟалеит», - ҳәа иҩуан Иван Гончаров. .[18]
1872 шықәсазы иҭыҵит аурыс театр 200 шықәса ахыҵра иазкыз - «Жәибыжьтәи ашәышықәсазтәи акомик». Апиеса иаарласны ирхашҭит, аха ажәашықәсақәа рышьҭахь Марина Цветаева уи рҽхәаны дахцәажәон «иҿырԥшыгоу абызшәазы». 1873 шықәсазы икьыԥхьын Берендеево аҳреи, уи аҳ аамысҭашәеи, апоети, асахьаҭыхҩи ирызку амиф шьаҭас измоу, Островски ипиесақәа рҟнытә зегь реиҳа ибжьааԥнытәым – «Ас ҭыԥҳа». Ари аеқсперимент рбаны иқәгыломызт Некрасови Лев Толстоии рҩыџьегьы (убри азы уи кьыԥхьын «Вестник Европы» аҿы), москватәи апремиерагьы хьшәашәаны ирыдыркылеит. Аха амузыкатә еилазаара агәацԥыҳәара ду аадырԥшит. Пиотр Чаиковски хымчыбжьа рыла асценатә қәыргыларазы амузыка иҩит. Ашьҭахь Римски-Корсаков иаԥиҵеит уи ахьӡ зыхьӡу аопера, аоригиналтә текст аиҳаракгьы алибретто аҿы еиқәырханы.[18]
1874–1880[редактировать]
1870-тәи ашықәсқәа рзы Островски ипиесақәа еиҳа аеқсперимент ҟазшьа аархәо иалагеит. Урҭ асценаҿы қәҿиара дук рыманы иҟамызт, акритикцәа рахьынтәи изгәаԥхоз шыҟазгьы, изгәамыԥхозгьы маҷҩымызт. Уи азеиԥштә гәалаҟазаара уамашәа иаанарԥшуан «Арҿиаратә хәыцра амчдара» зыхьӡыз, ажурнал «Дело» аҿы икьыԥхьыз Николаи Шелгунов истатиа. Ԥыхьатәи аамҭақәа рзы Островски ипиесақәа инамыцхәу аепикатәреи, убасгьы аформа имаҷны дахьазхьаԥшуаз ази, «Ихьшәоу абзиабара» (1873), «Абгақәеи ауасақәеи» (1875) - реиҿартәышьала инамыцхәны ифранцызтәқәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, урҭ уамашәа инагӡаны иҟаҵоу рыҩныҵҟатәи рыҿиашьеи ртехникатә ссири рзы. «Исҳәара-изура сақәшәом, сара анахьгьы-арахьгьы лахь сырҭоит гәык-ԥсыкала ицқьаны иҟасҵаз сусуразы», - ҳәа дашшуан Островски 1874 шықәса хәажәкыра 8 рзы Некрасов иахь ииҩыз асалам шәҟәы аҿы . .[18]
Островски ипиеса хьшәақәа зегьы шьаҭас ирымоуп иреалтәу аԥсҭазааратә ҭоурыхқәа «Сара ссиужетқәа зегьы аԥсҭазаара ахаҭоуп изхәыцыз. Адраматург аҭоурыхқәа ихы иҭиҳәааӡом, уи аԥсҭазаараҿы иҟалаз, мамзаргьы иҟалараны иҟоу ахҭысқәа ирызкны ауп ишиҩуа», - ҳәа иеиҳәон Островски адраматург Аверкиев. «Абгақәеи ауасақәеи» аҿы еиҭаҳәоуп 1874 шықәса жьҭаарамзазы анапхыцәгьаразы иззашны аус иарҭаз аигуменԥҳәыс Митрофаниа (ареалтә ԥсҭазаараҿы абаронесса Прасковиа Розен) лықәӡбара аус иадҳәалоу иреалтәу аусӡбара. Островски ари аԥҳәыс, хаҭала иара «аиԥка зшәу Тартиуф» ҳәа дзышьҭаз[18] (апиеса аҿы уи Мурзавецкаиа ҳәа даарԥшуп), лҭоурых дахәаԥшуеит иеқстраординартәу ахатәы амбициақәеи, адинхаҵаратә гьангьашреи ибжьааԥнытәым реилаӡҩара иаҩызаны. «Аҵыхәтәантәи ахақәҵара» (1877) аҿы еиҭаҳәоуп актриса Иулиа Линскаиа агәрагара зҵоу лҭоурых. Уи актриса асцена нлыжьит ахаҵа беиа диццарц азы, данеибаха, лыбзиабаҩ қәыԥш ихарала, капеикгьы лымамкәа даанхеит, дӷарны дшыҟаз лыԥсҭазаара далҵит. .[22]
«Анабзыҭ зцым» («Инабзыҭдоу», 1878) шьаҭас иаман Кинешемтәи аӡбарҭаҿы имҩаԥысуаз, ахыбаара иахҟьаз ашьаус ӡбара. Ари аӡбарҭаҿы Островски ихаҭа зны аус иуан, уи аахысгьы лассы-лассы даҭаалон. Алеқсандринкатәи атеатр актриса қәыԥш Мариа Савина лзы ҷыдала иҩыз ари апиеса ақәҿиара ду Москва аасҭа еиҳа Петербург иаиуит. Автор иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь Вера Комиссаржевскаиа лыбзоурала еиҭарҿиаз ари апиеса, Лакшин иажәақәа рыла, «ақәҿиара аҩ-ганк – асахьаркыратәи ауаажәларратәи ирыбжьоу атыша заҟа иҵаулоу азы наунагӡатәи гәаларшәагас иҟазаауеит» .[18]
1877 шықәса ҭагалан азы Островски Николо-Воробино игылаз ижәытә ҩны ааныжьны, Пречистинка амҩаду ала игылаз, зегь рыла иманшәаланы, ибеианы иҟаҵаз аҩны ду ашҟа диасит. Островски аҵыхәтәантәи аамҭақәа рзы акритикцәа уамак бзиа дшырымбозгьы, уи авторитет ду змаз, атеатртә патриархк иаҳасабла ҳаҭыр иқәырҵон, лассы-лассы иҭаауан арҿиаҩцәа ҿарацәа, зҿлымҳарыла ирыдыркылон иабжьгарақәеи иҟаиҵоз ахәшьарақәеи.Уи ихазы иааиртит ԥыҭҩык адраматурцәа ҿыцқәа. Урҭ рыбжьара дыҟан абаҩхатәра злаз адраматург, абер Николаи Соловиов. Уи Островски дизырдырыз ицавторхаз Константин Леонтиев иоуп. Урҭ еицырҩит «Белугин иԥҳәысҳәара» («Иазыԥшыдаз уи?» зыхьӡыз Соловиов ишәҟәы иалхны иҟаҵан. Иара убас еицырҩит даҽа ҩ-пиесакгьы. [18] .
Уажәшьҭа Островски иаамҭа еиҳарак иуадаҿы, ашәҟәыҩҩрала ихигон.Уи есааира иқәыӷәӷәон есааира изцылоз иҭаацәа рфинанстә ҭахрақәа.»Аусуреи ахәыцрақәеи рҟнытә схы сақәиҭны ҩымз-хымз сымазар, даара исыхәон. Аха уи ҟалашьа змам усуп, сара Ԥсра зқәым Ауриа иеиԥш ԥхьаҟа сцалароуп, сцалароуп, сцалароуп…» ҳәа иҩуан уи 1879 шықәсакзы. Аҵыхәтәантәи ишықәсқәа рзы Москва иҭааны дызбоз иҩызцәа зегьы гәалсрала иазгәарҭон, заҟа дааԥса-караха дыҟаз Островски. [18]
Островскии аурыс театр ареформеи [редактировать]
1874 шықәсазы Островски аурыс драматә ҟазареи аоператә композиторцәеи Реилазаара аицаԥҵаҩыс дҟалеит. Ари аилазаара хадаратәла азинтә зҵаарақәа ракәын изҿыз, иара убасгьы атеатр азы иҩуаз авторцәа афинанстә цхыраара рзыҟарҵон. Аилазаара иркьыԥхьуан апиесақәа, еиҿыркаауан аспектакльқәа, иара убасгьы аурыс театр аизҳараҿы анырра ӷәӷәа ҟарҵон. Уаанӡа, 1865 шықәсазы Островски ихациркит асахьаҭыхҩцәа ркружок, аклуб, иара убас иформалтәым атеатртә школа. 1870-тәи ашықәсқәа рзы аурыс театр зҭагылаз акризис ҵаула игәы ӷәӷәала инархьны, Островски уи радикалтә ҳасабла ареформа азура азԥхьагәаҭаны, аплан аус адиулеит. 1881 шықәсазы уи Петербург днеит ажәахәқәа ҩба иманы: «Урыстәыла ҳаамҭазтәи адраматә ҟазара иазкны», убасгьы «Аимператортәи атеатр аҭахрақәа». Анаҩс аминистр И.И.Воронцов-Дашков Островски дааиԥхьеит асоциалтә напхгаратә комитет алахәыларазы. Уи ари акомитет аҿы иҟаиҵаз ажәалагалақәа реиҳарак иазхьамыԥшит, аха ианеиҵаха, идеиак – Москва раԥхьатәи ихьыԥшым атеатр аԥҵара – аҳ игәаԥхеит. Уи Москватәи апроект акгьы шалымҵызгьы, иаарласны Урыстәыла зегьы иаадыртуа иалагеит ахатәы театрқәа. [18]
1885 шықәса ԥхынҷкәын азы Островски Аимператортә театр аҿы арепертуар аганахьала директорс дҟарҵеит. Мызқәак уи ақәыргыламҭақәа ргәаҭареи, аиҿцәажәарақәеи дырҿын, шықәсыла дзызхәыцуаз ареформақәа раларҵәаразы «Атеатр ихәыцуа ауаҩы иҩны акәны» аҟаҵара аидеиа дханагаланы, Островски арепертуар аус адыруларц азы ааԥхьара риҭеит ауниверситет аҟнытәи апрофессорцәа Николаи Стороженкеи Николаи Тихонравови, иара убас адраматург Николаи Чаеви. Уи авторцәа ҿыцқәа дрыцхраауан, абаҩданцәа русура иамихуан, ишилшоз ала даҿагылон зехьынџьара еиҳа-еиҳа иалаҵәоз акоррупциа[18] . Ибиограф Анна Журавлиова лажәақәа рыла, Островски иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы ииҩуаз аҳәара азин иман. Уи иҩуан: «Егьырҭ аҟазарақәа рҿы иҟоуп ашколқәа, академиақәа, аҭыԥ ҳаракқәа змоу абжьгаҩцәа… Аурыс драма иамоу сара мацара соуп. Иара азы сара соуп зегьы: сышколуп, сакадемиоуп, сыспонсоруп, сыхьчаҩуп. [23]
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа[редактировать]
Островски 1885
1885 шықәса ҭагалан Островски Кавказ даҭааит. Қырҭтәыла уи здаҟам ҳаҭырқәҵарала иԥылеит. Адраматург уи игәы арԥшааит, иԥсгьы акыр иҭанаҵеит. Уи гәыӷра шәкыла игәы шьҭнахны аҩныҟа даныхынҳә ашьҭахь иаарласны иҩны далгеит еицырдыруа иҟалаз ипиеса «Харада ахара зду». Аха аҩныҟа даныгьежь уи дырҩегьых иҿыцны иаԥхьа иаагылеит афинанстә уадаҩрақәа. «Сара аҳәааҿы снеины сыҟоуп, алҵшьа ҳәагьы мҩа сбом: Мариа Васили-иԥҳа дычмазаҩуп, арҭ агәынгарақәа зегьы зынӡа сымчқәа зегь сылырхит, сгәы уажәы-уажәы иҭыԥсаауеит, лассы-лассгьы сыԥсы сылышәшәоит. Иарбан Атеатрқәа иарбанзаалак ак аҿы акгьы сзыршәаӡом, ауал рацәаны исықәуп», - ҳәа иҩуан уи Фиодор Бурдин ишҟа [18]
Аҵыхәтәаны, 1884 шықәса алагамҭазы Аусӡбарҭала, Островски жәохә шықәса раԥхьа дзыҳәахьаз, аха мап ззицәыркхьаз аперсоналтә пенсиа ирҭеит. Урыстәылатәи аимпериа Аҳәынҭқарратә совет иалахәыз, Алеқсандр иминистрцәа ируаӡәкны иҟаз Михаил Островски аҳ илымҳа аҟынӡа инеигеит иашьа дызҭагылоу афинанстә уадаҩрақәа ртәы, иара убриалагьы апроблема минуҭқәак рыла иӡбан. Аха Островски ицәаныррақәа еиуеиԥшымызт: шықәсык 3 нызықь мааҭ - ԥара думызт, иара уигьы иҭара шыҟалаз, хымԥада маҷк иаҳаҭыр ланарҟәуан. Иара убри ашықәсан, 1884 шықәса хәажәкыра 5 рзы Островски аҳҭынраҿы днеит Алеқсандр 3-тәи ибаразы, уи дидикылеит, 15 минуҭ еицәажәон. Аҳ дҵааит, избан асутениор изкны уи ииҩыз апиеса «Иԥшӡоу ахаҵа» (Ахаҵа - ԥшӡа) азы ас еиԥш иҟоу афырхаҵа дзалихыз. «Ус еиԥш ауп ишыҟоу ҳаамҭа адоуҳа», - иаармарианы аҭак ҟаиҵеит Островски.[18]
1886 шықәса лаҵара 28 рзы Островски игәы даара иҽеимкәа ишибозгьы, дцоит Шьчелыковоҟа. Асасааирҭаҿы дшыҟаз астма ахьаа ӷәӷәала изцәырҵуеит. Уи иҭагылазаашьа ирласны еицәахо иалагоит; аҵыхәтәантәи амшқәа ахьаа цәгьа шимаз ихигеит, уи дзымҵысуа аҟынӡа имч-илша зегьы илӡааны дыҟан. Рашәара 2 рзы Островски иԥсҭазаара далҵит астенокардиа иахҟьаны, иусуратә стол дахатәаны, Шеқспир итрагедиа «Антонии Клеопатреи» аиҭагара данаҿыз аамҭазы.[25]
Алеқсандр Островски анышә дамадоуп Николо-Бережок аҭыԥантәи аԥсыжырҭаҿы. Уи даныржуаз аҽны иҟан иҭынхацәа гәакьацәеи, аӡәык-ҩыџьак ажәытәтәи иҩызцәеи, адраматург Николаи Кропачиови, Аполлон Маиков иашьа иԥа, атеатртә цех аҟынтәи Островски иҩыза А.А.Маикови. Ацеремониа аҩцамызт. Инагӡамкәа иаанхеит Михаил Островски иашьа иԥсыбаҩ Москваҟа, Новодевичиетәи аԥсыжырҭаҟа аиагаразы имаз апланқәагьы.
«Островски иԥсҭазаара уадаҩын, уи қәԥаралеи, ҩныҵҟалатәи гәырҩалеи иҭәны, усура хьанҭала ауп ишымҩасыз. Аха уи дынхон ихаҭа ишиҩуаз еиԥш, зеилкаара мариоу аидеалқәа аҵыхәтәанынӡа рыгәрагара иманы: адгьыл гәакьеи, ацәанырра цқьақәеи, ауаа рыҳалалреи иара изы анасыԥ иахыҵхырҭоу цәаныррақәаны иҟан, уи ишахыҵхырҭаз еиԥш - иԥсҭазаараҿы зегь реиҳа игәырҩаны имаз – атеатргьы, - ҳәа иҩуан Лакшин. [18]
Ихатәы ԥсҭазаара [редактировать]
1847 шықәсазы еибадырит Островскии 24 шықәса зхыҵуаз, Иауза араион аҿы инхоз, шьҭрала абжьаратәи акласс иеиуаз аԥҳәызба Агафиа Иван-иԥҳаи. Урҭ иаарласны еизааигәахеит. Уи илызку адыррақәа иахьа уажәраанӡагьы даара имаҷуп, акызаҵәык, лаҳәшьа гәакьа Наталиа Иван-иԥҳа Беленкова лыхьӡын (аха уи аҩбатәи лыжәла лхаҵа итәызар ҟалоит). Лакшин иажәақәа рыла, иҟалоит уи лҭаацәа анкьа ахәура иҭаз уаазар, усҟан уи лыжәла Иванова ҳәа иҟазаауан.
Иаб ахәы-аҿы дшықәимыргылозгьы, 1849 шықәса азыбжазы, иҭаацәа сасра џьара ицаны ианыҟаз, Островски Агафиа иҩныҟа дааигеит играждантә ҩызак (партниорк) лаҳасабала.[26] . Реибагара алацәажәарагьы ҟаломызт азы Гаша (ус акәын Агафиа аҩны ишларҳәоз) ахаангьы уи азҵаара дҵаны иҿаԥхьа иқәлыргыломызт Иубаратәы иҟоуп, Островски аханатә урҭ реицыҟазаара акыраамҭа ицоит ҳәа игәы ишаанамгоз, аха убас еиԥш иҟалеит, Гаша лыԥсҭазаара аҵыхәтәанынӡа, 1867 шықәса аҟынӡа уи дицҟан. Аҵара маҷны измаз, аха абаҩхатәра злаз аԥҳәыс ҟәыш инарҵауланы илдыруан ҵаҟатәи акласс иаҵанакуа ауаа хархьқәа рыԥсҭазаара, ҳәарада, адраматург ирҿиара аҿгьы ныррақәак ҟалҵеит. [27]
1859 шықәса ҭагалан азы, «Афырҭын» аус анадиулоз, Островски аамҭақәак ихигеит Москва амҵан актиорцәа еизарҭас иахьрымоу ҩ-ҭыԥк рҿы – Давыдковои Иваньковои. Хаҭала убраҟоуп уи актриса Лиубов Никулинеи иареи рромантикатә еизыҟазаашьақәа рхы ахьыркыз. Иубартә иҟоуп уи Катерина лхаҿсахьаҿы иибоз лара шлакәыз. Косицки ишҟа ииҩуаз асалам шәҟәқәа рыла, иумбарц залшом уи ихы ихашҭыртә еиԥшҵәҟьа бзиа дшибаз, исалам шәҟәқәа рҿы ажәҩан аҟынӡа дышхаигало ала агәрагара лиҭон, аха лара аҽыҵгақәа лыԥшаауан, лыбзиабаҩ играждантә ԥҳәыс лҿаԥхьа аҭакԥхықәра шимо атәы игәаларшәо. Ас еиԥш еилкаамкәа иҟаз аизыҟазаашьақәа ҩышықәса анырхыҵ ашьҭахь Островски уи ажәа лниҵеит ԥҳәысс диццарц азы, аха лара мап ицәылкит. Уи аамҭазы лара бзиа дылбон аҭуџьар иԥа ԥшӡа, лҵаҩы-лышьҭрақәла Соколов. Уи раԥхьа иара иԥарақәа зегьы нихит, нас лара лԥарақәа рныхра далагеит. Арҭ ахҭысқәа зегьы Островски изы ахьаа рацәа зцыз, аха ихшыҩырҵагаз ԥышәаны иҟалеит. [18]
1860 шықәса алагамҭазы еибадырит Островскии Малыи театр актриса Мариа Васили-иԥҳа Василиевеи, урҭ 1864 шықәсазы еизааигәахеит. Ашықәс Ҿыц аламҭалазы Мариа Васили-иԥҳа длыхшеит рыԥҳа Мариа. 1869 шықәса жәабран 12 рзы Островскии Василиевеи официалла иеибагеит. .[7][18]
Амузыкатә адаптациа[редактировать]
Островски ипиесақәа ԥыҭк аоперақәа рылхын. Апиеса «Афырҭын» («Адыд-мацәыс») «Када Кабанова» зыхьӡыз Леош Ианачек иопера аԥҵаразы агәаҳәара изҭоз хыҵхырҭахеит. Островски ипиеса иалхны иҟаҵаз зегь реиҳа еицырдыруа оператә рҿиамҭаны иҟалеит Николаи Римски-Корсаков иопера «Ас-ҭыԥҳа». Чаиковскигьы ари апиеса азы иҩхьан иепизодтәу амузыка. Урысшәала иахьцәажәо атәылақәа рҳәаа нахыс Островски зегь реиҳа дызлеицырдыруа хадаратәла абарҭ арҿиамҭақәа аҩбагьы рылоуп.
1854 шықәсазы иҩыз уи икомедиа «Угәы ишаҭаху унымхан» иалхны иаԥҵан Алеқсандр Серов итрагедиатә опера «Ақаҷаа имч» (уи апремиера мҩаԥысит 1871 шықәсазы). Аҭоурыхтә драма «Воевода» (Волгаҿтәи аԥхыӡ») иалхны иаԥҵан аоперақәа ҩба: акы – Пиотр Чаиковски итәы, анаҩс, аҩбатәи - Антон Аренски иаԥиҵаз аопера «Волгаҿтәи аԥхыӡ». Ашьҭахь Чаиковски иҩит апиеса асценақәа руак азы аепизодтә музыка.
Аҭынха[редактировать]
Николаи Андреев авторс дызмоу, Малыи театр аԥхьа игылоу Островски иҳаҭәара.
Островски 2023 шықәсатәи Урыстәыла апочтатә марка аҟны.
Островски - 19-тәи ашәышықәса иаҵанакуа аурыс драматургцәа рҟнытә еиҳа акрызҵазкуа дыруаӡәкуп. Уи адраматә реализм аурыс сцена иазназгаз рҿиаҩуп ҳәа дыԥхьаӡоуп. Иаамҭа иаҵанакуаз, ҿыц ашьақәгылара иалагаз ауаҷарра аморали аҟазшьеи азҿлымҳара ҷыда аҭо, аурыс уаажәларра рыбзазаашьа инарҭбааны иаазырԥшуаз еицырдыруа уи ипиесақәа уамашәа аларҵәара рыман адраматург ихаан, урҭ иахьагьы аурыс репертуар иузаҟәымҭхо иахәҭакны иаанхоит. Урҭ рыхә ҳаракны иршьоит ҟазарыла иҟаҵоу аҟазшьарбагақәеи адиалект ахархәареи рзы.[28]
Островски авторс дрымоуп 47 аоригиналтә пиеса. Островски идунеи здаҟамала еиуеиԥшым: уи иҩуан адрамақәа, аҭоурыхтә хроникақәа, москватәи аԥсҭазаара аҟынтәи асценақәа, ааԥынтәи алакәи, адраматә етиуди... Уи иҭынха зегьы удукылар ҟалоит Урыстәыла хышә шықәса рыҩныҵҟала имҩаԥысуаз, сцена заҵәык аҟны ицо, ҵыхәаԥҵәара змам пиесак иеиԥшны», - ҳәа иҩуан акритик Иу. Холодов. [8] . Уи иусумҭақәа еиҟәыршеит акритикцәа. Аполлон Григориев урҭ роригиналтәра данаргәырӷьоз, Николаи Добролиубов иакәзар, ирыҵоу асоциалтә иашара анирҽхәоз аамҭазы, егьырҭ (иаҳҳәозар, Николаи Чернышевски) акритика азиуан, иара игәаанагарала, Островски дзызхьаауаз апатриархалтә шьцыларақәеи анхашьеи. Аха аполитика аганахьала инеитралтәыз акритикцәа, еиҳаракгьы атеатртә еилазаара бзиа ирбон Островски иусумҭақәа, Пров Садовски, С.Василиев, Степанов, Косицкаиа, Бороздина уҳәа реиԥш, аурыс сценаҿы иреиӷьыз аиеҵәахәқәа ҳәа ирыԥхьаӡоз ишынеибакәу иара идгылон. [12]
Аҵарауаа ԥыҭҩык агәыҩбара рыман, ииашаҵәҟьаны иҟоуп ҳәа уи ақьаад бӷьыц ԥжәаха хәыҷы, Гоголь адраматург ҿа изкны арҽхәаратә ажәақәа ахьаниҵаз, аха акыршықәса анҵы, урҭ реиҳараҩык, ииасыз ашықәсқәа рышьҭа ихыԥшыло, ус еиԥш иҟа-иҟам, иақәшаҳаҭхеит Гоголь иреалисттәи, игәыҳалалратәи традициақәеи, уи ажәлар ркультуреи рбызшәеи рзааигәареи ишиашоу ҭынхас ироуз Островски шиакәыз ала. Островски изы итәымын апастельтә ԥшшәқәа, атонбжақәа, ахыркрақәа иара иҟазшьамызт. Акритикцәа уи исценақәа Павел Федотов иҭыхымҭақәа ирыҿдырԥшуан. Островски ирҿиамҭақәа рҿы иалыркаауан аԥсабаратәра, адраматәра, аемоциа ӷәӷәақәа, аиумор шаша, иара убас хашҭра зқәымыз, меигӡарахда ԥштәы еилаԥсала ишәу аперсонажцәа, [29] . Островски абызшәа аҟаза ду ҳәа дыԥхьаӡан. 1859 шықәсазы Николаи Добролиубов ииҩыз аессе «Алашьцара аҳра» аҿы ишазгәеиҭоз ала, Островски ирҿиамҭақәа рҿы иихәыцыз афразақәа акыр ауаа гәаҳәарыла ирыдыркылон, урҭ ажәлар рҿы ижәаԥҟақәаны (ижәаԥҵақәаны) , ауаа хархьқәа рцәажәара иахәҭакны иҟалон. «Островски иҟны унеиаанӡа дарбанзаалак даҽаӡәы иҿы иуԥылом ас еиԥш иҟаимаҭу, иссиру, гьамала иалԥшаау, еилыкка иҟоу аурыс бызшәа», - ҳәа иҩуан И.С.Тургенев. .[29]
Ареалисттә драма аҟазацәа Островски ддырҽхәон аурыс жәлар рыԥсихологиа бзианы иахьеиликаауаз азы. Уи зхаҿсахьа уамашәа ибзианы иҭихуаз иперсонажцәа ирыбзоураны, ахәаԥшцәеи аӡәырҩы аурыс актиорцәеи иналкааны бзиа ирбон. Иӷәӷәоу аидиоматикатә диалогқәа реиҭагара иацу ауадаҩрақәа ирыхҟьаны, Островски ибаҩхатәра адунеижәларбжьаратә зхаҵара акыр ишыԥкызгьы, ҳаамҭазтәи аурыс драматургиа аҿиара аус аҿы уи илагала хадаратәны иаанхоит.[28]
Островски ахаангьы амшынҵақәа ныҟәигомызт, исалам шәҟәқәа рҿы дызлацәажәоз ипрактикатә усқәа ракәын, урҭ еиқәырхатәуп ҳәа ахаангьы дазымхәыцызт. 1879 шықәсазы «Русская старина» иаиҭоз аинтервиу аҿы уи иазгәеиҭеит: «Сара акыраамҭа сахӡыӡаауа исыман мышкымзар зны сгәалашәарақәа ирызкны ашәҟәы аҩра алагаразы сгәыӷра. Сгәыӷуан уи иснаҭо агәаҳәара маҷк иадамзаргьы, сыԥсы еиҩнагап ҳәа. Аха уажәшьҭа сымҩашьо издыруеит уи гәыӷра мацараны ишаанхо ала. Сгәалашәарақәа аҭыԥ рықәҵаразы, сара исҭахуп зда ԥсыхәа ыҟам, исымам, ахаангьы исмоуа – аҭынчра». Островски исалам шәҟәқәа реиҳарак ыӡит. Шьчелыково иҟаз хыԥхьаӡара рацәала уи идокументқәа аӡәгьы хьаас иахьимамыз иахҟьаны, рхы-рҵыхәа ахьыҟоу уаҩы изымдыруа иқәхын. Островски изкны раԥхьатәи академиатә усумҭақәа цәырҵуа ианалагаз асоветтә аамҭазы ауп, аҵарауаа Н.Кашин, Н.Долгов, А.Ревиакин, А.Лотман, Е.Холодов, В.Лакшин рыбзоурала. Аҵыхтәтәантәи иажәақәа рыла, аурыс драматург ду ибиографиаҿы ирацәоуп иҭҵаам, ишьақәырӷәӷәам арыцхәқәеи афактқәеи. .[34]
Островски аамҭак ицаныз Толстоии, Достоевскии, Тургеневи рырҿиамҭақәа ирҷыданы, уи иҩымҭақәа имаҷны ирдыруеит аурыс бызшәа ахьаларҵәам аҳәаанхыҵтәи атәылақәа рҿы. Мраҭашәара ибзианы ирдыруа ирҿиамҭақәа аҩбагьы –злардыруа, хадаратәла урҭ ирылхны иҟарҵаз аоперақәа рыла ауп: «Катиа Кабановеи» («Адыд-мацәыс» амотивқәа рыла), Римски-Корсаков иопера «Ас-ҭыԥҳаи».[36]
Островски ирҿиамҭақәа хадаратәла изызкыз иконсервативтәыз, ажәытәтәи Урыстәылеи, итрадициатәыз аурыс уаажәларреи ракәын. Уи иааирԥшуан ахәҳахәҭцәеи ақалақьуаа ӷарцәеи абжьааԥнытәи рыԥсҭазаара – Мраҭашәаратәи ауаа зҿлымҳара ҷыдак рызцәырзымго ҳәа угәы иаанагоз атемақәа ирызкыз арҿиамҭақәа[35].
Островски ихьӡ зху аинститут еиҿкаан 1945 шықәсазы Узбекистан аҳҭны қалақь Ташкент, уи ҳаамҭазы аҟазареи акультуреи рзы Узбекистантәи аҳәынҭқарратә институт ахьӡуп.
Островски ихьӡ зху Ленинградтәи атеатртә институт аԥҵан Ленинград, 1961 шықәсазы уи иадҵан Ленинградтәи аҭоурыхи аҟазареи ринститут. Иахьазы уи – еицырдыруа Санкт-Петербургтәи атеатри, амузыкеи, акинематографиеи ринститут ауп[37]
Александр Островски ҽнак зны иҳәахьан: «Сара соуп аурыс театр» ҳәа. Уи ихырҟьацәангьы иҳәамызт: Островски атеатр азы 47 пиеса – репертуар нагӡак – иҩит! Аха уи мацарагьы акәӡам – уи атеатр ахы инаркны аҵыхәанӡа идыруан: атеатр анапхгара шаҭатәу, арепертуар шеиқәыршәатәу, актиорцәа шазыҟаҵатәу, илшон апиеса асценаҿы аус адулара, арепетициақәа рымҩаԥгара, актиорцәа рџьабаа ахә ишахәҭоу иршәарц дазықәԥон, идыруан иара убасгьы зықәрахь инеиз, мамзаргьы рыцҳарак иақәшәаз атеатр аусзуҩцәа ишрыцхраатәу.
Алеқсандр Островски ипиесақәа хронологиала:
1847 - «Аҭаацәаратә сахьақәа»
1849- «Еибатәу ҳауп - ҳаибабап»
1850- «Узқәымгәыӷуа ахҭыс»
1850 - « Ауаҩ қәыԥш ишьыжь»
1851- « Иҳәаны итәоу аӷар »
1852- «Уџьам злам умҳаҵә алоумҵан»
1853- «Аӷарра граӡам»
1854 - «Ишуҭахыу унымхан»
1856 - «Атәым чараҿы аҽаршьра»
1856 - «Ахашәалахә ҭыԥ»
1857 - «Шьыбжьхьанӡатәи аныҳәатә ԥхыӡ»
1858 - «Ҟазшьала еиқәымшәеит»
1858 - «Ааӡамҭа ҭыԥҳа»
1859- «Адыд мацәыс»
1860 - «Ажәытә ҩыза аҿыцқәа ҩыџьа дреиӷьуп»
1861 - « Еибатәу алақәа еибафоит, атәым урыламлан!»
1861 - «Бальзаминов иԥҳәысҳәара»
1861 - «Козьма Захарич Минин-Сухоруков»
1863 - «Иуадаҩу амшқәа»
1863 - « Агәнаҳеи арыцҳареи зҿы инымхо дарбану»
1864 - «Воевода»
1864 - «Алафҳәаҩцәа»
1865 - «Аҭыԥ ҿыха аҟны»
1866 - «Аҵаулара»
1866 - « Ахьӡмцыркы Дмитрии Васили Шуискии»
1866- «Тушино»
1867-«Василиса Мелентиева»
1868- «Дарбан ҟәышзаалак иазхаша агаӡара илоуп»
1869- «Агәы цаҳә-цаҳә»
1870- «Иаапкыз аԥарақәа»
1870- «Абна»
1871- «Ацгәы азы еснагь масленица ыҟам»
1872- «Ҟәрышькгьы змамыз, иаалырҟьаны -х-капеик иоуит»
1873- «Ажәибжьтәи ашәышықәса акомик»
1873- «Ас-ҭыԥҳа»
1874- «Ихьшәоу абзиабара»
1874- «Аџьатә ча»
1875- «Абгақәеи ауасақәеи»
1876- «Иҳәаны итәоу аҭыԥҳацәа беиақәа»
1877- «Аиаша бзиоуп, аха анасыԥ еиӷьуп»
1877- « Белугин иԥҳәысҳәара»
1878- «Аҵыхәтәаны ирҿаҵахәхаз»
1878- «Анабзыҭ змам»
1880- «Агәы хаҳәӡам»
1881- «Атәы ҳәсақәа»
1882- «Абаҩхатәрақәеи урҭ иреихырхәои»
1883- «Харада ахара зду»
1883- «Ахаҵа ԥшӡа»
1885- «Ари адунеи иатәым»
Еицаԥҵоу апиесақәа
Ақаҷкра (Апиеса ициҩит П. М. Невежин)
Василиса Мелентиева (Апиеса ициҩит С. А. Гедеонов)
Абнауаҩ ԥҳәыс (Апиеса ициҩит Н. И. Соловиов )
Белугин иԥҳәысаагара ( Апиеса ициҩит Н. И. Соловиов)
Иԥхоит, аха иарԥхаӡом (Апиеса ициҩит Н. И. Соловиов )
Ажәытә ҿыцла (Апиеса ициҩит П. М. Невежин)
Насыԥла иҭәу амш (Апиеса ициҩит П.М.Невежин)
Зегь реиҳа еицырдыруа Островски ипиесақәа жәаба.
Алеқсандр Островски – XIX- тәи ашәышықәсазы иреиӷьу аурыс драматургуп. Зегь реиҳа еицырдыруа Островски ирҿиамҭақәа иахьагьы аларҵәара ду рымоуп ахәаԥшцәа рҿы - атеатри, акинои, ателехәаԥшреи рҟны. Урҭ иреиӷьу арежиссиорцәа иқәдыргылоит, қәҿиаралагьы инарыгӡоит ҳаамҭазы иналукааша актиорцәа.
1. «Анабзыҭ змам»
.Ари арҿиамҭа Островски ԥшьышықәса аус адиулон. Раԥхьатәи аспектакль мҩаԥысит XIX-тәи ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа рзы, аха усҟан уи ахәаԥшцәагьы ирыдрымкылеит, акритикцәагьы ӷәӷәала иаҿагылеит. «Анабзыҭ змам» ақәҿиара иаша аиуит автор иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь. Усҟан Островски Костроматәи ауезд аҿы ӡбаҩыс аус иуан, уаҟа ипиесақәа рзы асиужетқәа иԥшаауан аҭыԥантәи акриминалтә хроника аҟынтәи. Ари апиеса асиужетгьы иреалтәу ахҭысқәа шьаҭас иамоуп. Раԥхьаӡа акәны Лариса Огудалова лроль налыгӡеит Вера Комиссаржевскаиа. Еицырдыруеит ари апиеса иалхны иҟаҵоу аурыс фильмқәа. Акино аҿы Лариса лроль нарыгӡеит: Пашеннаиа, Алисова, Гузеева.
2. «Адыд мацәыс»
«Адыд мацәыс» - зегь реиҳа еицырдыруа Островски ипиесақәа ируакуп. Уи акьыԥхь ашҟа ицәырҵит Урыстәыла ахәура анаԥыхыз аламҭалазы, XIX-тәи ашәышықәса 50-тәи ашықәсқәа рзы. «Адыд-мацәыс» аҿы Катерина лыпрототипс дыҟан Островски данқәыԥшыз бзиа иибоз актриса Лиубов Косицкаиа.
Иаарласны имҩаԥысит апиеса апремиерагьы. Иахьазы шәышықәса ирықәуп «Адыд-мацәыс» иазкны атеатртә критикцәа рыбжьара иџьбароу аимак-аиҿакқәа мҩаԥысуеижьҭеи. «Адыд-мацәыси» Катеринеи ирыхцәажәоз, еимазкуаз иреиуоуп: Писарев, Добролиубов, Григориев, Лобанов, Лакшин.
Островски ари ипиеса изныкымкәа аекран ашҟа ииаргахьеит, уи иалхны аопера ықәдыргылахьеит (италиатәи акомпозитор Рокк итәгьы уахь иналаҵаны). «Адыд-мацәыс» иахьа уажәраанӡагьы азҿлымҳара ду амоуп арҿиара знапы алаку, атеатр бзиа избо ауаа зегьы рҿы.
3. «Еибатәу ҳауп – ҳаибабап».
Островски икомедиа «Еибатәу ҳауп – ҳаибабап» акьыԥхь ашҟа ицәырҵит XIX-тәи ашәышықәса 40-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы.Раԥхьа уи хьӡыс иаман «Иалаҟам ауалҳәаҩы». Уи атекст автор зназы апублика рҿаԥхьа даԥхьеит. Иаартыз уи аԥхьара далахәын Николаи Гоголь.
Арҿиамҭа ақәҿиара ду аман атеатртә уаа рыҩныҵҟа. Еицырдыруа ашәҟәыҩҩы Гончаров даараӡа иԥханы дрыхцәажәеит апиесаҿы иисирны игәылҩаау аурысцәа рҟазшьа, иара убас апиеса злаҩу аурыс бызшәа ҟаимаҭ. Уи ҷыдала иазгәеиҭеит рҿиамҭак аҿы уамашәа аинтерес аҵаҵаны ишеиларсу акомедиеи атрагедиеи. Толстои Островски дгениуп ҳәа изиҳәеит, аха Николаи 1-тәи «Еибатәу ҳауп- ҳаибабап» асценаҿы ахәмарра азин римҭаӡеит. Уи иҿыцны азин аиуит 10 шықәса рышьҭахь, аха иркьаҿны.
Уаҩ дзызҿлымҳахаша фактуп, ари апиеса аҳ изин шамамызгьы, ҩынтә ишықәдыргылахьаз – ақалақьқәа Воронежи Иркутски рҿы, ашьҭахь ирацәаны атеатрқәа изаҟаразаалак купиурак азымукәа иқәдыргылон. XXI-тәи ашәышықәса алагамҭазы апиеса аекран ашҟа ииаган «Абанкрот» ҳәа ахьӡҵаны.
4. «Ас-ҭыԥҳа»
Ари арҿиамҭа Александ Островски иҩит XIX-тәи ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа рзы, иара убасҟанҵәҟьа икьыԥхьын «Вестник Европы» аҿы. Раԥхьаӡа акәны иқәыргылан Большои театр асценаҿы. Ари апиесала амузыка иҩит Пиотр Чаиковски.
«Ас-ҭыԥҳа» ҩын жәеинраарала, избан акәзар аимператортә Комиссиа ирҭахын амузыкеи, абалети зцыз, ижәеинрааланы иҟаҵаз аспектакль-феериа. Островски ари апиеса аԥиҵеит Ас-ҭыԥҳа илызку ажәлар рлакә амотивқәа рыла.
Иҟалап, «Ааԥынтәи алакә» инамыцхәу ҿыцԥшьгараны иҟазар, убри азы ирацәаҩуп усҟан иззеилымкааз акритикцәеи ахәаԥшҩцәеи. Островски – еицырдыруа реалистын, скептикын, араҟа акәзар – уаҩ дызқәымгәыӷуа афантастикатә қәгылара!
5. «Аӷарра – граӡам».
Ари акомедиа А.Островски иҩит иагьикьыԥхьит XIX-тәи ашәышықәса 50-тәи ашықәсқәа рыгәҭаны. Уи апремиера мҩаԥысит иаарласны Москва, Малыи театр асценаҿеиԥш, Петербург, Алеқсандринка асценаҿгьы. Арҿиамҭа изкын Малыи театр актиор Пров Садовски.
Ари апиеса аԥҵан адраматург ҿа зегьы аниқәҿиоз, апубликеи акритикцәеи рҿы ақәҿиара ду анимаз аамҭазы. Акомедиа «Аӷарра – граӡам» иахьагьы атеатри акинои рҿы аларҵәара амоуп аџьынџьтә театртә классикак аҳасабала.
6. «Харада ахара зду»
«Харада ахара зду» - зегь реиҳа аларҵәара змоу Островски ипиесақәа ируакуп. Уи аклассикатә мелодрама адунеи аҿы иҿырԥшы иашаны иԥхьаӡоуп. Уи аҿы иара убасгьы иумбар залшом ареализми апсихологиатә драмеи реилаӡҩара. Ара иҟоуп ахәыҷы иԥсра, ан лгәаҟра, абзиабаҩ ичарҳәара уҳә. уб.иҵ.ирызку асиужетқәа.
Арҿиамҭа аԥҵан XIX-тәи ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа рзы. Автор ихаҭагьы уи иусумҭа алҵшәа агәахәара инаҭеит, уи апиеса ала иҭахын аурыс провинциаҿы инхоз ахәаԥшҩцәеи аԥхьаҩцәеи идирбарц, иара макьаназы арҿиара шилшо, имоу ахьӡ–аԥша ашәшьыраҿы дтәаны игәы шимырҭынчыз.
Раԥхьаӡа акәны «Харада ахара зду» ықәыргылан Москва, акьыԥхь анаба ашьҭахь иаарласӡаны. Иахьазы уи апиеса аурыс театртә классика аҟнытә зегьы реиҳа ирепертуартәу ҳәа иԥхьаӡоуп, уи лассы-лассы иқәдыргылоит акинои ателехәаԥшреи рҿы.
7.«Абна».
XIX-тәи ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа рылагамҭазы иаԥҵаз, уи аамҭак ицаныз аурыс помешьчикцәа рыԥсҭазаара, урҭ рдунеихәаԥшышьа, рсоциалтә бзазара атәы зҳәоз Островски ари икомедиа ссир акрызҵазкуа цәырҵраны иԥхьаӡоуп.
Автор араҟа дрылацәажәоит ареформақәа анымҩаԥгаха ашьҭахь Урыстәыла иҟалаз аԥсахрақәа ртәы, ицәырҵыз, насгьы аԥхьагылара нызкыло иалагаз абуржуазиаа раԥхьатәи рхаҭарнакцәа. Аамҭакалагьы ихаиршҭуам ауаатәыҩса рхатә ԥсҭазаараҿи рҭаацәаратә еизыҟазаашьақәеи рҿы имҩаԥысуа атәы.
«Абна» аларҵәара бзиа аман аурыси асоветтәи театр аҿы. Ҳазнысыз ашәышықәсазы ари арҿиамҭа акырынтә акино ашҟа ииаргахьан. 2014 шықәсазы уи ашҟа азҿлымҳара ааирԥшит еицырдыруа афранцыз кинорежиссиор Деплешен.
8. «Дарбан ҟәышзаалак изхаша агаӡара имоуп»
Уи аҿы Островски комедиатә формала дрылацәажәоит усҟантәи аамҭазы Урыстәыла иҟаз ауаажәларратә еизыҟазаашьақәа, иааирԥшуеит Алеқсандр «1-тәи ихаан аҭыԥ змаз акрызҵазкуаз аетикатәии аполитикатәии апроблемақәа.
Араҟа иубоит аретроградцәа, ареакционерцәа, алибералцәа, ажәарҟазацәа, акариеристцәа, аԥара азы мацара иҩуа – уи зегьы даара ҳаамҭазтәи аҭагылазаашьа акыр иеиԥшуп. Убри азы ари апиеса иахьагьы актуалтәра мыӡӡацт.
Апиеса аханатә ибзианы ирыдыркылеит. Уи шәышықәсала ақәҿиара ду аманы ицон аурыс театрқәеи асоветтә театрқәеи рсценақәа рҿы. Акомедиа иалхны баҩхатәрала иҟаҵан имаҷымкәа ателеспекаткльқәа.
9. «Абгақәеи ауасақәеи».
Ари акомедиатә рҿиамҭа Островски иаԥиҵеит XIX-тәи ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа рызбжазы. Раԥхьаӡа акәны уи кьыԥхьын «Отечественные записки» аҿы, иқәыргылан Петербургтәи Александринка аҿы, анаҩс – москватәи Малыи театр асценаҿы.
Островски ари ипиеса инарҭбааны аларҵәара аман Урыстәыла аимпериатә аамҭақәа раан, иара убас Асовет тәылаҿгьы. Аха уи еиҳагьы аҭахра аиуит ҳаамҭазтәи аурыс театр аҿы. «Абгақәеи ауасақәеи» баҩхатәрала иқәзыргылаз арежиссиорцәа иреиуоуп Пиотр Фоменко, Аркади Кац, Леонид Хеифец уҳәа егьырҭгьы.
10. «Иаапку аԥарақәа»
«Иаапку аԥарақәа» - XIX-тәи ашәышықәса 60-70-тәи ашықәсқәа рҳәаазы иҩу еицырдыруа Островски ипиесақәа ируакуп. Шықәсык ааҵаанӡа ари арҿиамҭа иалхыз аспектакль ықәыргылан Малыи театр асценаҿы.
. Автор араҟа даҽа зныкгьы ахәаԥшцәа ирыдигалоит акризистә ҭагылазаашьа змоу аурыс ҭауади-аамсҭеи, иара убас абуржуазиа аԥхьатәи аплан ахь риасреи атема. Аамҭа цацԥхьаӡа Урыстәыла ҭауади-аамсҭеи рхы ҳаҭыр ақәҵара рцәыӡны, иӷьычцәа ссақәахоит, урҭ ԥхашьарак ҟамҵакәа, абжьаратә буржуа рнапы ианыԥшыло иалагоит.
.Ари атема Островски ихаан - зегь зызҿлымҳау теманы аҟалара иалагахьан, аха анаҩс Чехов уи инарҭбааны иааирԥшит. ХХ-тәи ашәышықәсқәа рзы «Иаапку аԥарақәа» ирылхны иаԥҵан зеиӷьыҟам асахьаркыратә фильмқәа ҩба. Апиеса иахьагьы ахәаԥшцәа гәахәарыла ирыдыркылоит. |
43975 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Авалли_бызшәа | Авалли бызшәа | {{Абызшәа
|афото=Welsh speakers in the 2011 census Pembrokeshire.png}}
Романтәи абызшәеи аваллонтә бызшәеи ирылашәмырҩашьан
Уельс еиуеиԥшым аадминистратив-дгьылҵакырақәа рҿы авалли бызшәа здыруа рхыԥхьаӡара
Ахатәыхьӡ Cymraeg
Атәылақәа Британиа ду,
Аргентина
Арегионқәа Аргентина - Патагониа, Британиа ду -Уельс
Аофициалтә Британиа ду:
Статус Уельс
Иҳәаақәызҵо аиҿкаара Уельс Абызшәатә хеилак (2012 шықәсанӡа)[1], Авали бызшәазы Акомиссар (2012 шықәса инаркны)
Ицәажәо рзеиԥш 700 000 инареиҳаны (2012)
хыԥхьаӡара Уельс: 562,016 (2011 шықәсазы имҩаԥгаз аҭаҩра инақәыршәаны Уельс ауааԥсыра рҟынтә 19,0%)
Астатус иуашәшәыроу
Аихшара
Акатегориа
Европа абызшәақәа
Индоевропатәи аҭаацәара
Акельттә махәҭа
Бритттәи агәыԥ
Аҩыра Алаҭын
Абызшәатә кодқәа
ИСО 639-1 cy
ИСО 639-2 cym
ИСО 639-3 cym
WALS wel
Atlas of the 425
World’s
Languages in
Danger
Ethnologue cym
Linguasphere 50-ABA-a
ABS ASCL 1103
ELCat 10429
IETF Cy
Glottolog wels1247
Авикипедиа абри абызшәала
Аамҭа: 4 минуҭи 29 секунди.4:29 Ауельс бызшәа аҳәашьа аҿырԥштәы
Авалли бызшәа, иара убас Уельстәи мамзаргьы Кимртәи абызшәа; ахатә хьӡы - Cymraeg (аҳәашьа: [kəmˈrɑːɨɡ]), мамзаргьы y Gymraeg (аҳәашьа: [ə ɡəmˈrɑːɨɡ]) – Уельс ишьақәгылаз англыз бызшәа авариант уельстәи англыз бызшәа иаҿырԥшны, уи Бритониктәи Clangnguel агәыԥ акельттә абызшәақәа бриттатәи ргәыԥ ахь иаҵанакуеит. Еиҳа ирылаҵәаны иҟоуп Британиа мраҭашәаратәи ахәҭаҿы - Уельс (авалл. Cymru), иара убас Чубут - Аргентина Патагониа арегион аҿы аваллицә-аиммигрантцәа рколониаҿы[5].
Иахьа еиҳа ирылаҵәоуп акельттә бызшәа.
==Астатус==
2011 шықәсазы имҩаԥгаз аҭаҩра инақәыршәаны, 583 000-ҩык, мамзаргьы ауааԥсыра рҟынтә 20%, авали бызшәала ицәажәоит (2001 шықәсазы 20,8% ракәын) [6]; убри аан ашәҟәынҵара иаанарԥшуеит Уельс инхо ауааԥсыра рҟынтә 25% Уельс анҭыҵ ишиз. Британиа ду егьырҭ ахәҭақәа рҿы авали бызшәала ицәажәо рхыԥхьаӡара ииашаны ишьақыргылаӡам, аха урҭ рхыԥхьаӡара ихадоу ақалақьқәа рҿи Англиа Уельси рҳәааҿи еиҳа ирацәоуп. Авали бызшәала аус зуа ателеканал S4C излаҳәо ала, 1993 шықәсазы Англиа уи заҳауаз ауаа 133 000 раҟара ыҟан; урҭ хыџьара ишаны рыхәҭак Лондон Ду инхон[7]. Уи адагьы, авали бызшәала ицәажәо нхоит Канадеи (3,160 Ethnologue[8] инақәыршәаны) Еиду Америка Аштатқәа рыҟны.
Авали бызшәала ицәажәо рыбжьара англыз бызшәа ззымдыруа маҷҩуп (Чубут акаршәраҿы инхо авалиицәа алаҳамҵозар, урҭ аҩбатәи бызшәас аиспан бызшәоуп ирымоу)[10]. АУбас ишыҟоугьы, аӡәырҩы есыҽнытәи аԥсҭазаараҿы англыз бызшәа аасҭа авали бызшәа рхы иадырхәалар еиӷьаршьоит. Ацәажәаҩ иалихуа абызшәа аҽаԥсахыр алшоит излацәажәо атема инамаданы (абызшәадырраҿы уи «акод-аиҭакра» ҳәа иашьҭоуп). Лассы-лассы акодқәа реилаԥсарагьы ҟалалоит (иаҳҳәап, зны-зынла ицәажәо ражәаҳәа англыз ажәақәа аларҵалоит).
Авали бызшәа бызшәа маҷны, англыз бызшәа ақәыӷәӷәо ишыҟоугьы, 20-тәи ашәышықәса аҩбатәи азбжазы уи иаиуа адгылара иазҳауа иалагеит Plaid Cymru, Cymdeithas yr Iaith (Welsh Language Society) («Авали бызшәа ауаажәларра») реиԥш иҟоу амилаҭтә политикатә еиҿкаарақәа шьҭыҵуа ианалага.
Актәи абызшәа аҳасабала, авали бызшәа еиҳа ирылҵәаны иҟоуп Уельс аҩадатәи амраҭашәаратәи ақыҭақәа рҿы – раԥхьа иргыланы, Гуинет, Денбишир, Аил-оф-Англси, Кармартеншир, Аҩадатәи Пембрукшир, Кередиџион, мраҭашәаратәи Гламорган ахәҭақәа рҿы - аха вали бызшәала ибзианы ицәажәо ауаа Уельс зегьы аҟны иуԥылар ауеит. Убри аан ақалақь дуқәа рҿы аладаҟа шамахамзар ахархәара амаӡам (Кардифф, Ниупорт, Бриџьенд; убасшәа иҟоуп Суонсигьы).
Авали бызшәа аԥсы ҭоуп; уи зықьҩыла ауаа рыԥсҭазаараҿы рхы иадырхәоит, насгьы Уельс зехьынџьара иҟоуп. (1993)[15], Уельстәи абызшәатә акти Уельстәи аиҳабыратә акти (1998) ишьақәнаргылеит авали бызшәеи англыз бызшәеи реиҟарара. Ауаажәларратә усбарҭақәа Авали бызшәазы апрограмма аздырхиароуп, анагӡарагьы алдыршароуп. Убри аҟнытә аҭыԥантәи ахеилакқәеи Уельстәи Амилаҭтә Еизареи авали бызшәа официалтә бызшәак аҳасбала рхы иадырхәоит, Уельстәи аофициалтә кьыԥхьтә материалқәеи акоммуникациақәеи вали бызшәала иҭрыжьуеит, (иаҳҳәап, ашкол аҟынтә аҭаацәа рахь ирышьҭуа ашәҟәқәа, абиблиотекатә информациа, аҭыԥантәи ахеилак адырраҭарақәа) Уельс амҩатә дыргақәа зегьы англыз бызшәеи авали бызшәеи рыла иарбазароуп, аҭыԥхьыӡқәагьы уахь иналаҵаны.
Британиа ду Аиҳабыра авали бызшәа инамаданы Арегионалтә бызшәақәеи амилаҭ маҷ рбызшәақәеи рзы Европатәи ахартиа шьақәдырӷәӷәеит.
Авали бызшәа ахәаԥшцәа рацәаҩны иаиуит 1982 шықәса абҵарамзазы апраим-таим авали бызшәала мацара адырраҭарақәа ҟазҵоз ателеканал S4C («Sianel Pedwar Cymru», «4-тәи аканал, Уельс»), анаԥҵаха ашьҭахь.
1981 шықәсазы Британиа ду Атәылауаҩразы Азакәан инақәыршәаны, англыз бызшәа мамзаргьы ашотланд бызшәа инаваргыланы авали бызшәала ацәажәара, атәылауаҩра аиуразы абызшәа адырра ашәага-зага ақәныҟәаразы ԥҟараны иҟалеит.
==Адиалектқәа==
Ҩ-бызшәак зҳәо амҩатә дырга Кардифф
Иарбанзаалак аԥсабараҿы иҟоу абызшәақәа реиԥш авалли бызшәа адиалектқәа амоуп.
Урҭ аҩыратә бызшәаҿы аасҭа ацәажәаратә бызшәаҿы еиҳа иубарҭоуп. Иманшәалоуп, еиҳа классла аихшаразы Уельс Аҩадатәии (Gogledd Cymru) Аладатәии (De Cymru) адиалектқәа рыла. Адиалекттә еиԥшымрақәа ыҟоуп ажәар аҟны, аҳәашьеи, аграмматикеи рыҟны, аха ара аиԥшымрақәа маҷуп.
Адиалектқәа реиԥшымра ааҳарԥшыр ҳалшоит абас еиԥш иҟоу аафразала: «Ачаи уҭахызар?» Аҩадаҟа ари аҳәоу Dach chi isio panad? ҳәа иҟалоит, Аладаҟа ари азҵаара иҟоуп абас ишьақәгылоит: Dych chi’n moyn dishgled?. Ацәажәашьаҿы адиалекттә еиԥшымрақәа рҿырԥштәыс иааугар ҟалоит анбан S ирхәанчаны иахьырҳәо, иаагозар, mis "амза» Аҩадаҟа '[mɪs] еиԥш иоҳәоит, Аладаҟа - [mɪʃ] ҳәа.
Ииашаҵәҟьаны, иахьатәи авалли бызшәа адиалектқәа рыбжьара иҟоу аиԥшымрақәа маҷуп, ацәажәаратә бызшәеи алитературатә бызшәеи рыбжьара иҟоу аиԥшымрақәа ирыҿырԥшны иугозар. Аҵыхәтәантәи еиҳа иформалтәуп, насгьы, Абиблиа злеиҭагоу авалли бызшәоуп (аха Beibl Cymraeg Newydd - "Иҿыцу аваллиә Библиа" - 1588 шықәсазы иҟаз атрадициатә Библиа аасҭа бызшәала еиҳа аформалла еиҵоуп). Азҵаара «Ачаи ужәырц уҭахызар?» алитературатә бызшәала ҟалашьа амам - аҳәараҿы, уи азҵаара абас ирҳәон, A oes arnoch eisiau cwpanaid o de?
Алитературатә бызшәа иамоу аҷыдарақәа ацәажәаратә бызшәа иаҿырԥшны иугозар, уа еиҳа лассы-лассы иуԥылоит еиҭаҵуа аҟаҵарбатә формақәа, аамҭақәак рхархәараҿы рҽыԥсахрақәа (иаҳҳәап, ҳаамҭазтәи абызшәаҿы алитературатә имперфект акондиционалис аҵакы амоуп), ахьӡцынхәрақәа рхархәара еиҵахоит (урҭ ирҳәо аинформациа еиҳарак аҟаҵарбақәеи аԥынгылақәеи рыла иаадырԥшуеит) насгьы англыз бызшәала иаагоу ажәақәа валли бызшәала рыԥсахра атенденциа еиҳа ирацәаны иуԥылоит.
==Аҭоурых==
Астатиа хада: Авалли бызшәа аҭоурых
Абжьаратәи Уельстәи анапылаҩыра аҟынтәи адаҟьа "Гододин" апоема зну.
Уельстәи абызшәа аҭоурых 14 шәышықәса инареиҳаны иахыҵуеит, алингвистцәа иалыркаауеит абарҭ апериодқәа,), архаикатә ҳәа (VI-тәи ашәышықәса агәҭа инаркны VIII-тәи ашәышықәса агәҭаҟынӡа), ажәытәӡатәи валлитәи ҳәа (VIII-тәи ашәышықәса агәҭа инаркны XII-тәи алагамҭанӡа), абжьараваллитәи (XII-тәи ашәышықәса алагамҭа XIV анҵәамҭанӡа), иахьатәи авалли бызшәа аҩныҵҟа иҟоуп: заатәи аваллиитә (XV-тәи ашәышықәса алагамҭа инаркны XVI-тәи ашәышықәсанӡа) иахьатәи авалли бызшәа (XVI-тәи ашәышықәса анҵәамҭа инаркны).
Британиа иԥшааз абритттә бызшәақәа раԥхьатәи абаҟақәа III-тәи ашәышықәса иаҵанакуеит - урҭ, ҷыдала, Батнтәи аурым аҩырақәа роуп, ара абриттә бызшәақәа рҟынтәи иаланагалаз ыҟоуп, еиҳарак ахьыӡқәа.
Ҳара ҳҟынӡа иааиз ахыҵхырҭақәа авалли бызшәала иҩуп ҳәа ҳәа иԥхьаӡоу VI-тәи ашәышықәса иаҵанакуазар ауеит, насгьы уи аамҭазы иҟаз аҵарауаа шьоукы (иаҳҳәап, Џон Т. Кук) ихьшәоу азеиԥшбриттәи абызшәаоуп ҳәа ирыԥхьаӡоит. Ари абызшәа иазкны, шамахамзар, акгьы ҳаздырӡом. Анаҩстәи акрызҵазкәа аамҭа ҳәа ишьоуп, ажәытәӡатәи аваллитә ахьӡын (IX-тәи ашәышықәса инаркны XI-тәи ашәышықәсанӡа); уи акрал Хиуел Бзиа изакәанқәа рбызшәа акәын (аха ҳара ҳҟынӡа иааӡаз абжьаратәи уаваллитәии алаҭынтәии напылаҩырақәа мацара роуп), иара убас Уельси аладатәи Шотландиеи рпоезиаҟны (усҟан уи ауааԥсыра британцәан). Англосаксонтә колонизациа аҽарҭбаара абзоурала, Уельстәи акельтцәа Англиа аҩадатәи ахәҭаҿы иҟаз Кумбриан бызшәала ицәажәоз мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟаз Корн бызшәала ицәажәоз акельтцәеи рбызшәақәа еиҟәыҭхахо иалагеит.
Абжьараваллиитә (мамзаргьы Cymraeg Canol) XII-тәи ашәышықәса инаркны XIV-тәи ашәышықәсанӡа иҟаз авалли бызшәа ахьӡуп, уи аҟынтәи ҳара ҳҟынӡа иааӡаз аршаҳаҭгақәа еиҳа ирацәоуп, абызшәа заатәи аамҭақәа рзаасҭа. Ҳара ҳҟынӡа иааз. Ари Мабиноги заатәи анапылаҩырақәа зегьы ирбазшәоуп, аҭоурыхқәа еиҳа шырхыҵуагьы. Абжьараваллиитә бызшәа еилыркаауеит иахьа уи абызшәала ицәажәо, уадаҩрақәак рԥылозаргьы.
Иахьатәи авалли бызшәа аҭоурых ҩ-периодкны иаҳшар ҳалшоит. Аԥхьатәи - ҳаамҭазтәи авалли бызшәа, (XIV-тәи ашәышықәса инаркны XVI-тәи ашәышықәса анҵәамҭанӡа иҟан). Ари аҳҭынра апоетцәа (Y Cywyddwyr) рбызшәакәын - ҷыдала, Давид ап Гвилим. Ихьшәоу аваллиҿыцтә 1588 азы Уильям Морган иеиҭеигаз Абиблиа акьыԥхьрала иалагоит. Акрал Џеимс I иверсиаҿы англыз бызшәала еиҭагоу еиԥш, Морган еиҭеигаз абиблиа абызшәа акыр иҭышәнартәалеит, насгьы иахьатәи абызшәа (еиҳарак аҩыратә, аофициалтә версиа) макьанагьы Морган ибызшәа еиԥш, аваллиҿыц аҟазшьақәа еиқәнархеит, аха, ҳәарада, уи аахыс ԥсахрақәак ҟалеит.
Авалли бызшәа XIX-тәи ашәышықәсазы раԥхьаӡатәи ихаҭәаау аваллитә жәарқәа анҭыҵ ашьҭахь еиҳа аҿиара аиуит. Даниел Силван Еванс иеиԥш иҟоу раԥхьатәи аваллиитә лексикографцәа русумҭақәа рыбзоурала абызшәа еиҳа ииашаны анҵара алнаршеит, ҳаамҭазтәи ажәарқәа, иаҳҳәап, Geiriadur Prifysgol Cymru («Уельстәи Ауниверситет ажәар») арҭ ажәарқәа ирықәныҟәеит.
==Аорфографиа==
Иахьатәи аваллиитә орфографиа анҭышәынтәалаз ааигәоуп; ии аҿы XVII-тәи ашәышықәсазы Уильям Морган иеиҭиегаз Абиблиа ароль ду нанагӡеит. Авалли бызшәа заатәи аамҭақәа рзы аҩыра аҭышәынтәалара еиҳа еиҵан - ҷыдала, анбан к еиҳаны ахархәара аман, иахьатәи f аҭыԥан v ахархәара (насгьы, уи инақәыршәаны, ff аҭыԥан f).
Анбанқәа (ы) ЖӘАА Ахьӡ
а [a] a
b b]bi c[k]ecch[x]èchd[d]didd[ð]èdde[ɛ]ef[v]èfff[f]èffg[g]ègng[ŋ]èngh[h]aetsi[ɪ]il[l]èlll[ɬ]èllm[m]emn[n]èno[ɔ]op[p]piph[f]ffir[r]èrrh[r̥]rhis[s]èst[t]tith[θ]èthu[ɨ], [i]u bedolw[ʊ]ŵy[ɨ], [i], [ə]y [əː]
Анбан j ахархәара амоуп ииашаҵәҟьаны англыз бызшәа аҟынтәи иаагоу ажәақәа рҿы (jîns "jeans"), иара убасгьы библиатә хьыӡқәак рҿы: Уильям Морган иеиҭагара аамҭазы иҟан ахатәы уельстә традициа алаҭын бызшәала зегьы аиагара, аха Ареформациа ашьҭахь англыз бызшәеи ауельс бызшәеи аиҭагақәа англыз бызшәахьы рхы дырхо иалагеит. Убас, ҿырԥштәыс иаагозар, ахьӡ Иов еиҭагатәуп Иоб ҳәа, мамзаргьы - Иов ҳәа.
Анбанқәа k (ce), v (fi), x (ecs), z (zèd) егьырҭ абызшәақәа рҟынтә иалалаз ажәақәа рҿы мацара ауп иахьыҟоу, еиҳарак атерминқәа рҿы, аха урҭ есымша рхы иадырхәом. Убас, ҿырԥштәыс иаагозар, Геириадур Термау («Атерминқәа ржәар») официалтә ҭыжьымҭаҿы аԥхьарба кило- аҩышьа кило-, уи иашьҭанеиуеит Ауниверситеттә жәар, аха цило- зегьы еицырдыруа вариантуп. Иҟоуп еиуеиԥшым ажәарқәа рҿгьы аиқәымшәарақәа: ҿырԥштәыс иаагозар, ГТ аҿы зеро "зеро", аха агеографиатә, афизикатә-математикатә, акомпиутертә терминқәа ржәарқәа рҿы уҳәа, серо.
Абжьыҟа ахыхь иҟоу атрематә дырга ( ̈) иаанарԥшуеит уи хазы ишҳәоу, дифтонг ахәҭак аҳасабала акәымкәа, иаҳҳәап, copïo («ақәҭыхра») [ɔˈpiːɔ] ҳәа иҳәоуп, [ɔpjó] ҳәа акәымкәа.
Абызшәатә ҷыдарақәа
Афонологиеи аорфографиеи
[z] еицырзеиԥшым ажәақәа рҿы мацара ауп иахьыҟоу, ҩадатәи адиалектқәа рҿы [s][45] ҳәа ирҳәоит. Аҩадатәи адиалектқәа рҿы [h][46] ыҟаӡам; уи адагьы, ҩадатәи алитературатә лагамҭа chw- [xw] [w][47] иақәшәоит.
Ажәа аҵыхәан лассы-лассы абжьыҟақәа f, dd рылшәоит ( tref, tre "ақыҭа"; mynydd "шьха" насгьы i fyny "хыхь", ишыҟаҵәҟьо еиҭоугар - "шьхаҟа"иҟалоит)[48]. Жәа-жәала еиҭоугозар Аҩадатәи адиалектқәак рҿы [s] иццакны ацәажәараан абжьыҟақәа раԥхьа [ʃ] ҳәа ирҳәоит (иаҳҳәап, Nes i fynd adre ['néʃi 'vɨnd 'adre] "Сара аҩныҟа сцеит").
Абжьыҟақәа
[аредакциа | акод аредакциа азутәуп]
Уельстәи абызшәаҿы абжьыҟа кьаҿқәеи абжьыҟа ауқәеи еиқәшәаӡом, урҭ рыҟазаара мацара акәымкәа, рхаҭашьагьы еиԥшым, иаагоу аҿырԥштәы аҟынтәи ишаҳбо еиԥш. Ари аиқәымшәара семантикатәуп: (еиҿырԥш). [муːг] "алҩа" - [м'г] "аҵәца".
Уельстәи абжьыҟақәа рҿы еилкааны иубарҭоуп еиҵыхуи абжьыҟеи икьаҿуи реиԥшымзаара.
Абжьыҟақәа рсиа инақәыршәаны, уельстәи абызшәа адиалектқәа ҩ-гәыԥ дук рыла еихшоуп: ҩадатәии ладатәии (уахәаԥш адиалектқәа). Ихадоу аиԥшымрақәа руак: абжьқәа [ɨ(ː)] (аҩышьа u, y) еиԥш [iː], [ɪ] (аҩышьа i) рыбжьара аиқәшәара ма реиԥшымзаара. Аҩадаҟа, абарҭ абжьқәа зегьы [и] иақәшәоит. [ɪ]; убри аҟнытә, еиԥшымзаара ыҟам, иаҳҳәап, фу “иҟан” фи “сара”.
Уельстәи абызшәагьы адифтонгқәа рыла ибеиоуп. Еиҳа инарҭбаау асистемақәа уԥылоит Аҩада; ҩадаҟа, еиԥшу адифтонгқәа рацәоуп. Адифтонгқәа зегьы ргәыԥ абас иҟоуп (ахыцқәа ирҭакуп - Аҩадатәи Уельс аҳәашьа): [аɨ] ([аɪ]), [аɪ], [аʊ], [əɪ], [əɨ] ([əɪ]), [аа], [аɨ] ([аɪ]), [ааӷ], [аа], [аа], [аа], [аа], [аа] ([аа]), [ ʊɪ], [ ɨʊ] ([ɪʊ])[53].
Авалли бызшәаҿы ақәыӷәӷәара ажәа аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы иҟоуп; еиҳарак ақәыӷәӷәара абри адырга ( ́) ала иарбоуп, иаҳҳәап, ffarwél (англыз бызшәала «бзиала шәаабеит» аҟынтә). Уельстәи абызшәаҿы ақәыӷәӷәара мчуп, аха ақәыӷәӷәара змоу абжьыҟаҿы ақәыӷәӷәарамч иунарбоит абжьыҟа маҷк амчлаҟәра. Аҭоурыхтә ҟазшьала, уи зыхҟьо ақәыӷәӷәара аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы иахьыҟоу ауп, насгьы абжьаратәи Уельстәи аамҭазы ауп уи аҽанаԥсахыз; уаанӡа ақәыӷәӷәара змаз абжьыҟа акәын (ҷыдала, ақәыӷәӷәара змоу абжьыҟақәа ажәеинраалаҿы рифмас рхы иадырхәоит; уахәаԥш kinhaned). Уельстәи абызшәаҿы англыз бызшәаҿы еиԥш даараӡа имаҷны иҟоуп ақәыӷәӷәара ӷәӷәа. [ə] ацәырҵрагьы абри апроцесс иадҳәалоуп.
Аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы ақәыӷәӷәара еиҭакрада иахьыҟоу иахҟьаны, шьаҭак змоу ажәақәа рҿи, еиуеиԥшым аформақәа рҿи, рхы иадырхәо ажәак ақәыӷәӷәара еиҭасуеит, ажәақәа ухы ишаурхәо еиԥш ақәыӷәӷәара ииасыр алшоит ажәа аҵыхәтәахьы, иаҳҳәап:
• Ысгриф - /ˈəsgriv/ “статиа” ма “есеи”;
• Ысгрифен – /əsˈгривен/ “документ”;
• Ысгрифениадау – /əсгривеˈнџьада/ “документқәа”;
• Ысгрифенедиг – /əсгривеˈнедиг/ “иҩуп”;
• Ысгрифенну – /əсгриˈвенɨ/ “аҩра”;
• Ысгрифенидд – /əсгриˈвенɨð/ “амаӡаныҟәгаҩ”;
• Ысгрифениддес – /əсгривеˈнəдес/ “амаӡаныҟәгаҩ”;
• Ысгрифениддион – /əсгривеˈнəдџьон/ “амаӡаныҟәгаҩцәа”.
Аҳәса рыкласс ажәа ацуҵар ysgrifennyddes ysgrifennydd аҩбатәи ажәа аҳәашьа (у) аԥсахуеит абжьыҟа (y) аҳәашьа аҵыхәтәантәи ажәа иадҳәалоуп азы.
==Аморфологиа==
Алагамҭатә цыбжьыҟақәа рмутациақәа
Аԥхьатәи ацыбжьыҟақәа рмутациа акельт бызшәақәа зегьы ирҟазшьарбагоу феноменуп. Ажәаҿы актәи ашьҭыбжь аграмматикатә контекст иахәаԥшны аҽаԥсахыр алшоит (иаҳҳәап, ахьӡ аамҭа аарԥшразы ахархәара амазар: dydd Llun "аҩаша", аха ddydd Llun "аҩаша") мамзаргьы иаԥхьанеиуа ажәа иахәаԥшны, иаҳҳәап, i "to", yn "in" и а "и". Уельстәи абызшәаҿы х-мутациак ыҟоуп: аԥшқа (ленициа), аназалтәи, аспиранттәи[57].
Арадикал Ленизиа
Аназалтә мутациеи Аспирант амутациеи
р б мх рф
б ф м
т д нх т
д дд н
ц нгх
ж ∅* нг
м е
ll l
rh r
*g азы амутациа ԥшқа иаанарԥшуеит раԥхьатәи ашьҭыбжь абыжьшәара. Иаҳҳәап, gardd "абаҳча" ҟалоит yr ardd "(абри) абаҳча". Иҭацәу аҭыԥ ҵакыс иамоуп ацыбжьыҟа амутациа амам ҳәа.
Иаҳҳәап, "ахаҳә" авалли бызшәала carreg ауп, насгьы "(абри) ахаҳә" (еилкаау артикл ацны) y garreg (амутациа ԥшқа); «схаҳә» ҳәа изышьҭоу fy ngharreg (аԥынҵатә амутациа) ауп, «лхаҳә» ҳәа изышьҭоу ei charreg (аспиранттә мутациа) ауп. Абарҭ аҿырԥштәқәа алитературатә бызшәа иаҷыдаҟазшьоуп; диалектқәак рҿы, амутациа ԥсыҽ хәыҷы-хәыҷла аназализациеи аспирантизациеи рҭыԥ ааннакылоит, урҭ рышьҭахь иҟоу апроцесс еиҳа имаҷны иахьеилкаахо азы. Ацәажәаратә бызшәаҿы аспиранттә мутациа С мацара ауп изызку, насгьы џьара-џьара зынӡа еилкаам ус изыҟоу (иҟоуп алафқәа, ҿыц иааз, иҟалаз ариашара иахҟьаны, абар аҿы акы анаҿарҵо “jin a thonic” шырҳәо). Иахьа диалектқәак рҿы анозалтә мутациа ҩ-позициак рҿы мацара ауп иахьыҟоу.
Иҟоуп еилаԥсоу амутациагьы - абжьы змам аплозивқәа аспиранттә мутациа рыхьуеит, иаанхаз ацыбжьыҟақәа амутациа ԥшқа рықәшәоит.
Амутациа ԥшқа ихадоу контекстқәа:
• аҳәса рыкласс ахьыӡҟақәа азаҵә хыԥхьаӡараҿы артикль анаҩсан (ари амутациа ll, rh иаҵанакӡом);
• аҟазшьарбақәа (ҭагылазаашьақәак рҿы ахьыӡҟақәа) аҳәса рыкласс азаҵә хыԥхьаӡара анаҩс;
• аҟаҵарба афиниттә формақәа змоу (хаҭарада);
• аԥынгылақәеи аидҳәалагақәеи рышьҭахь иарбанзаалак ажәа, иара убасгьы ашьақәырӷәӷәаратә хәҭаҷқәа mi, fe (аҵыхәтәантәи ааныжьны амутациа еиқәырханы);
• аҟазшьарбақәа рышьҭахь инеиуа ахьыӡҟақәа зегьы (аишьҭагылатә хыԥхьаӡарақәагьы уахь иналаҵаны), иара убасгьы аԥхьаӡарахьӡқәак рышьҭахь иҟоугьы
• адхаларатә хьыӡцынхәрақәа рышьҭахь ды “уара”, еи “иара”;
• ахәҭаҷ yn ашьҭахь иҟоу ахьыӡҟақәа (азҳәа ахьыӡҳәа аԥхьа иргылатәуп); ын ашьҭахьтәи аҟазшьарбақәагьы (ари аконструкциа аҟазшьарба аҵакы амоуп).
Анозалтә мутациазы ихадоу аконтекстқәа[60]:
• аԥынгыла yn “in” ашьҭахь;
• адхаларатә хьыӡцынхәра fy «сара» ашьҭахь;
• ԥхьаӡарахьыӡқәак рышьҭахь.
Аспиранттә мутациазы ашьаҭатә контекстқәа[60]:
• аидҳәалага «и» ашьҭахь;
• адхаларатә хьыӡцынхәра ашьҭахь ei “her”;
• аԥхьаӡарахьӡы ашьҭахь литатив три "хԥа".
Еилаԥсоу амутациа аконтекст хада амапкратә ни ашьҭахь (амутациа еиқәырханы иҭыҵтәуп).
=Ахәҭаҷ=
Авалли бызшәа иамоуп иалкаау артикл. Уи иалнакаауа ажәа иашьҭанеиуеит, иамоуп у, ыр, р аформақәа. Уи ҟауҵар улшоит абри аԥҟара инақәыршәаны[63]:
• аԥхьатәи ажәа абжьыҟала инҵәозар, анаҩстәи ажәа алагамҭа иамыхәаԥшӡакәа, ахархәара аиуеит артикл 'r, иаҳҳәап, Mae’r gath tu allan “Ацгәы адәахьы иҟоуп”;
• даҽа ҭагылазаашьақәак рҿы ажәа бжьыҟала иалагозар, артикл yr ахархәара аиуеит, иаҳҳәап, yr ardd;
• анаҩстәи ажәа цыбжьыҟала иалагазар, артикл y ахархәара аиуеит, иаҳҳәап, y bachgen.
Артикль амутациа ахьуеит аҳәса рыкласс азаҵә хыԥхьаӡараҿы иаҳҳәап, tywysoges “(иҟоуп) аҳкәажә”, аха y dywysoges “(абри) аҳкәажә”.
=Ахьыӡҟақәа=
Егьырҭ индоевропатәи абызшәақәа реиҳарак рҿеиԥш, авалли бызшәаҿы ахьыӡҟақәа зегьы грамматикатә ҟазшьак рымоуп; уи ахацәа ма аҳәса рыкласс иаҵанакуеит. Аҭагылазаашьақәа зегьы рҿы ахьыӡҟа акласс аҵакы ианадҳәалоу ада (иаҳҳәап, мам “ан” аҳәса рыкласс), акласс ашьақәыргыларазы аԥҟарақәа ыҟаӡам, ахьыӡҟа акласс иацны игәынкылатәуп .
Авалли бызшәаҿы аграмматикатә рацәара ашьақәгыларазы ҩ-мҩак ыҟоуп. Хаҭала ахьыӡҟа арацәа хыԥхьаӡара шьақәгылоит азаҵә хыԥхьаӡара аҟнытә. Ахьыӡҟақәа арацәатә хыԥхьаӡараҿы ишьақәгыларазы имариоу аԥҟарақәа ыҟам; уи еиуеиԥшым амҩақәа рыла ишьақәгылоуп. Иҟоуп ахьыӡҟақәа арацәатә хыԥхьаӡараҿы ианышьақәгылоу анҵәамҭа ацҵарала (еиҳарак -ау), иаҳҳәап, тад "аб" - тадау. Егьырҭ абжьыҟа рыԥсахуеит, иаҳҳәап, бачген "аҷкәын" - бечгын. Даҽа шьоукы урҭ аҩ-методк еицҵаны рхы иадырхәоит, ҿырԥштәыс иаагозар, chwaer "sister" - chwiorydd[66].
Егьырҭ ахьыӡҟақәа рзы, аԥхьатәи аформа арацәа хыԥхьаӡара аформоуп (уахәаԥш аԥхьатәи аформа). Ари асистема ала еиҭасуа ахьыӡҟақәа арацәа хыԥхьаӡара аҟынтәи азаҵә хыԥхьаӡара шьақәдыргылоит асуффикс -ын (ацҵарала) ма -ен (аҳәса рыкласс азы) ацҵарала, иаҳҳәап, plant "хәыҷқәа" насгьы plentyn "хәыҷы", мамзаргьы coed "абна" насгьы coeden "ҵла". Ажәарқәа рҿы зны-зынла арацәа хыԥхьаӡара абри аҭагылазаашьа заҵәык аҿоуп ахьуԥыло.
Аҟазшьарбақәа
Ишаԥу еиԥш, Уельстәи аҟазшьарбақәа ахьыӡҟа амодификатор иашьҭанеиуеит, аха џьоукы (hen "old", pob "every", holl "all, all" реиԥш иҟоу) урҭ аԥхьа идыргылоит (еиҳа аформалтә бызшәаҿы ма апоезиаҿы, иарбанзаалак аҟазшьарба аԥхьа иргылатәуп; еиуеиԥшым аҟазшьарбақәа рыхкқәа ирызхьамԥшӡакәа, анаҩстәи ахьыӡҟақәа рҿы амутациа маҷк рнаҭоит). Еиҳараӡак аҟазшьарбақәа рҽырыԥсахуам, аха ахацәеи аҳәсеи рыкласс, азаҵә хыԥхьаӡараҿы урҭ еилазмырҩашьо аформақәа акык-ҩбак еиқәхазаргьы. h/м ҳ, бырр (ахаҵа), берр (аԥҳәыс) “кьаҿ” еиԥш. Ахьыӡҟақәа азаҵә хыԥхьаӡараҿы аҳәса рыкласс аҟазшьарбақәа уахь иналаҵаны, амутациа ԥсыҽ рымоуп.
Аиҿырԥшра аҩаӡарақәа рышьақәгылара аметод уиаҟара еиҿкаам. Еиҳарак имариоу еилоу аҟазшьарбақәа анҵәамҭақәа -ач роуеит, насгьы -а (-аф) аиҿырԥшразы иаагазар, ажәа ашьаҭа аҵыхәтәантәи ацыбжьыҟа ацны, абжьыҟа ӷәӷәазар, иардагәоит: иаҳҳәап, банног "еиҳа иҳаракӡоу ", баннокач "иҳараку" ", баннока(е) "иреиҳау" (иара убасгьы диведд "иҵыхәтәантәи" - диветхаф "иҵыхәтәантәиӡо"). Аҟазшьарба анҵәамҭаҿы “ашьҭабжь + асонант” акомбинациала, ашьҭабжь ардагәоит: gwydn “ӷәӷәоуп” - gwytnach “еиҳа иӷәӷәаӡоу”. Ари аметод рхы иадырхәоит еилоу аҟазшьарбақәа рҿгьы, иаҳҳәап, арддерчог “ԥшӡа” - арддерчокаф.
Ҩ-бжьыҟак ма еиҳаны измоу аҟазшьарбақәа рҿы еиҳарак рхы иадырхәоит ажәақәа mwy “еиҳа” насгьы mwya(f) “еиҳа”, иаҳҳәап, teimladwy “чувствительный”, mwy teimladwy “более чувствительный”, mwya(f) teimladwy “самый чувствительный” (аналитикатә метод ҳәа иашьҭоуп).
Анаҩстәи атаблицаҿы иаагоуп адхаларатә хьыӡцынхәрақәа рыхҳәаа (Уельстәи аграмматикатә традициаҿы аҟазшьарбақәа ҳәа иахәаԥшуеит):
Аиҟәшара ҳ. ар. ҳ.
Актәи ахаҿы fy (+аԥынҵатә мутациа) еин
2-тәи ахаҿы ды (+амутациа ԥшқа) еих
Ахԥатәи ахаҿы Ахацәа р. еи (+амутациа ԥшқа) еу
Аҳәса р. аи (+аспиранттә мутациа)
Ахацәеи аҳәсеи рыкласс ахьыӡцынхәрақәа ei ирыԥхьоит [iː][72].
Аҳәса рыкласс ахьыӡцынхәра еи (зны-зынла ахьыӡцынхәрақәа еу, еин) абри ажәа абжьыҟала иалагазар h- ацҵара аанарԥшуеит: ei harglwydd “her master” [73]. «лара лаҳ»
Адхаларатә хьыӡцынхәрақәа рхы иадырхәоит ахықәкытә хьыӡцынхәрақәа раҳасабалагьы. Уельстәи ажәаҳәаҿы "Сара Родри дызбоит" иақәшәоит Dw i'n gweld Rhodri ("Сара Родри иблақәа рҿы сыҟоуп"), аха "Сара дызбоит" Dw i'n ei weld fe - литералтәи: "Сара иара иблақәа рҿы сыҟоуп"; “Сара субоит” Дв и’н ды велд ди (“Сара уԥхыӡ аҿы сыҟоуп”) уҳәа убас иҵегьы[72].
Аҩыратә бызшәаҿы адхаларатә ҟазшьарбақәа, зҭаху рхархәара даара имаҷуп, ахьыӡцынхәра иашьҭанеиуазар иаҳҳәап, y car mau “сымашьына”, y llyfr eiddoch “ушәҟәы”.[74]
Адхаларатә хьыӡцынхәрақәа иалыркаауа ахьӡ аԥхьа игылоуп, урҭ ирышьҭанеиуеит ахатәы хьыӡцынхәра иашьашәалоу аформа, ҿырԥштәыс иаагозар, fy mara i “сыча”, dy fara di “уча”, ei fara fe “ича” [73].
Ахьыӡцынхәрақәа раҳасабала (y)ma “абра” насгьы (y)na “абра” (даара лассы-лассы cw “хара уаҟа”) иахьатәи уельс бызшәаҿы ацынгылақәа рхы иадырхәоит. Урҭ иалыркаауа ажәа ашьҭахь идыргылоит, уигьы артикль алҵуеит, ҿырԥштәыс иаагозар, y llyfr "ашәҟәы (иалкаау)", y llyfr 'ma "абри ашәҟәы", y llyfr 'na "уи ашәҟәы". Алитературатә бызшәаҿы иҟоуп ииашоу арбагатә хьыӡцынхәрақәа hwn/hon/hyn “абри/уи/арҭ”, hwnnw/honno/hynny “уи/уи/урҭ”. Урҭгьы артикуль рҭахуп[75].
=Ахьыӡцынхәрақәа=
Уельстәи абызшәаҿы иҟоуп абарҭ ахатәы хьыӡцынхәрақәа:
Азаҵә хыԥхьаӡара. Арацәа хыԥхьаӡара.
Актәи ахаҿы (ф)и ни
Аҩбатәи ахаҿы ти, ди чи
Ахԥатәи ахаҿы Ахацәа рыкласс е(ф) (ҩадаҟа), (ф)о (ладаҟа) nhw [nu]
Аҳәса рыкласс hi
Аҟаҵарбақәа
[аредакциа | акод аредакциа азутәуп]
Аҟаҵарбатә система аграмматикатә ган ауп, аформалтә литературатә бызшәеи ацәажәаратә бызшәеи еиԥшӡам, аҩыратә бызшәа еиҳа имаҷны астандарттә регистрқәа ирҿурԥшуазар.
Авалли бызшәаҿы, аграмматикатә аамҭақәа реиҳарак ацхыраагӡатә ҟаҵарба рхы иадырхәоит, еиҳарак bod "to be". Уи акониугациа ҵаҟа ҳалацәажәоит.
аҟаҵарбатә формақәа шьақәгылоуп ацхыраагӡатә ҟаҵарба bod ахархәарала: уажәтәи аамҭа, ииасыз аамҭа, futurum, аҭагылазаашьатә гәалаҟазаара. Урҭ зегьы еиԥшны ишьақәгылоуп: аҟаҵарба бод (субъект) иақәшәо аформа, ацҵаратә элемент ын (абжьыҟақәа рышьҭахь н формала) аҟаҵарба ахьӡгьы. Убас ала, «Игәы иаанагоит» ҳәа еиҭагоуп Mae e’n meddwl; “Иара дхәыцуеит” - Быдд е’н меддвл.
Убри аан, еилоу аамҭатә формақәа зегьы рҿы иҟоуп иҷыдоу инаӡоу аформақәа, урҭ шьақәгылоит ын ԥсахны уеди ала. Аперфект аарԥшуп аҟаҵарба бод уажәтәи аамҭатә формақәа рыла, ииасыз аамҭа хара - инаӡам аформақәа рыла, иҟалараны иҟоу аамҭатә формақәа рыла, насгьы асубъективтә перфект - асубъективтә гәалаҟазаара аформақәа рхархәарала. Иаҳҳәап, «игәы иаанагеит» - мае е уеди меддвл. Убри аамҭазы, даҽа спецификатә формақәа рхы иадырхәар рылшоит yn, wedi рҭыԥан, иаҳҳәап, аҟазшьарба newydd (ишьҭанеиуа аҟаҵарбатә хьыӡцынхәра ацҵаны) аҵакы “ҿыц” (Maen nhw newydd gyrraedd - “Урҭ уажәоуп ианааи”) мамзаргьы аԥынгыла ам агәазыҳәара аарԥшразы. Анегативтә ҟазшьа аарԥшразы, анормалтә негативтә конструкциа + wedi ахархәара алшоит (Dydyn nhw ddim wedi cyrraedd “Урҭ макьана имааиц”), мамзаргьы иҟалап аԥынгыла heb “without” (аҟаҵарба ахьыӡцынхәра амутациа ԥшқа аманы) (Дв и хеб фвита “Сара макьана акрысымфаӡацт”).
Уельс ацәажәаратә бызшәаҿы еиқәхоит ииасхьоу, иҟалараны иҟоу аамҭақәа (аҩыратә бызшәа уажәтәи аамҭа иақәшәо) архьыԥшратә аркьынаа аформала, уи абраҟа иаагоуп аҟаҵарба talu "ашәара" аҿырԥштәаҿы.
Азаҵә. хаԥхь. Арацәа хаԥхь.
Азаҵә. хыԥхь. Арацәа. хыԥхь.
Ииасхьоу аамҭа 1-тәи ахаҿы Tales Talon
2-тәи ахаҿы Talest Taloch
3- тәи ахаҿы Talodd Talon
Иҟалаша аамҭа 1- тәи ахаҿы tala(f) Talwn
2- тәи ахаҿы Tali Talwch
3- тәи ахаҿы Talith Talan
Архьырԥшратә ркьынаа 1- тәи ахаҿы Talwn Talen
2- тәи ахаҿы Talet Talech
3- тәи ахаҿы Talai Talen
• Ииасыз аамҭа аформақәа ирызку азгәаҭақәа.
• Аформақәа 1-тәи, 2-тәи ахаҿы. ҳ. ҳәа иҩтәуп талаис, талаист ҳәа (ҵаҟа иаагоу алитературатә формақәа ирҿырԥшны), аха рыԥхьашьа еиԥшуп.
• Авалли ҩызшәа ахәҭақәак рҿы арацәаратә формақәеи рыбжьара. h. -s- ҭагалатәуп.
• Аҩадатәи Уельс талодд аҭыԥан талвс уаҳауеит.
• Иҟалараны иҟоу аамҭа аформақәа ирызку азгәаҭақәа.
• di ахархәара аиуеит ти аҭыԥан, даҽакала иуҳәозар, тали ди, тали ти акәымкәа.
• Аҩадатәи Уельс ахәҭақәак рҿы аталиф ахархәара ҟалоит, аталиф еиԥш иҟоу аформақәа рҭыԥан.
• Асубъективтә формақәа рзы азгәаҭа:
o -s- ҭагалатәуп ашьаҭеи аҵыхәтәеи рыбжьара.
Ииасхьоу аамҭаҿы азҵааратә форма шьақәгылоит аҟаҵарба амутациа маҷ ахархәарала, аха еиҳа-еиҳа уи ашьақәырӷәӷәаратә ҳәоуқәа рҿгьы ахархәара аиуеит. Амапкратә формақәа шьақәгылоит ахьыӡцынхәра ашьҭахь ажәа ддим ахархәарала, насгьы иахьынӡалшо аҟаҵарбаҿы аспиранттә мутациа, даҽакала иуҳәозар имаҷу амутациа ала. Аха араҟагьы амутациа ԥшқа аҭыԥ ааннакылоит (иаҳҳәап, thales i ddim аҭыԥан dales i ddim). Аобиект еилкаазар (артикл ма адхаларатә хьыӡцынхәра амазар, ахьыӡцынхәра ма хатәыхьӡла иаарԥшызар), уи аԥхьа аԥхьагыла о «аҟынтә» ахархәара амазароуп. Ацәажәаратә бызшәаҿы ddim o еиҵахоит mo ҳәа, уи аԥынгыла o акониугациа ааннакылоит: Weles i mohono (fo) - “Сара уи дызбаӡомызт,” еиҿырԥшын. охоно (фо) «иара иҟынтә»[89].
Иҟоуп иара убас ииасхьоуи иҟалараны иҟоуи аамҭақәа рзы еилоу аконструкциақәа архьыԥшратә аркьынааҿы. Урҭ шьақәгылоуп аҟаҵарба gwneud “do” (ҵаҟа акониугациа аҿырԥштәы азы иаҳәа) аамҭатә форма ахархәарала, аҟаҵарбатә хьӡы иацҵаны: Mi wnes i ei weld “I saw him”[90]. Ииасхьоу аамҭа шьақәгылар алшоит аҟаҵарба ддару “ҟалара, ацәырҵра” алагьы, уи аформа аԥсахӡом: Ддару фо ддод “Иара дааит”; Ддару fi weld y ffilm 'ma "Сара абри афильм збеит" (аҵыхәтәантәи аконструкциа зегь раԥхьаӡа иргыланы Аҩадатәи Уельс иаҷыдаҟазшьоуп).
==Ииашам аҟаҵарбақәа==
Аҟаҵарба bod “to be” егьырҭ ирылукаауеит лассы-ласс хаҿыла аиҭамҵрала.
Ишьақәырӷәӷәам. (Сара...) Азҵааратә. (Сара?..) Амапкратә. (Сара мап…)
Азаҵә хыԥхьаӡара. Арацәа хыԥхьаӡара.
Уажәтәи аамҭа Актәи ахаҿы dw dyn ydw? ыдын? dw dyn
Ашьақәырӷәӷә. (Сара…) Азҵааратә. (Сара?..) Амапкратә. (Сара сакәӡам…)
Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ. Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ. Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ.
Ҳазҭагылоу аамҭа 1- тәи ахаҿы dw dyn ydw? ydyn? dw dyn
2- тәи ахаҿы (r)wyt dych wyt? ydych? dwyt dych
3- тәи ахаҿы mae maen ydy? ydyn? dydy dydyn
Ииасхьоу аамҭа 1- тәи ахаҿы bues buon fues? fuon? fues fuon
2- тәи ахаҿ buest buoch fuest? fuoch? fuest fuoch
3- тәи ахаҿ buodd buon fuodd? fuon? fuodd fuon
Аимперфект 1- тәи ахаҿ roeddwn roedden oeddwn? oedden? doeddwn doedden
2- тәи ахаҿ roeddet roeddech oeddet? oeddech? doeddet doeddech
3- тәи ахаҿ roedd roeddyn oedd? oeddyn? doedd doeddyn
Иҟалаша аамҭа 1- тәи ахаҿ bydda byddwn fydda? fyddwn? fydda fyddwn
2- тәи ахаҿ byddi byddwch fyddi? fyddwch? fyddi fyddwch
3- тәи ахаҿ bydd byddan fydd? fyddan? fydd fyddan
Аҟаҵарба бод ҩ-шьаҭак рҟынтәи аҭагылазаашьа шьақәнаргылоит:
Ашьақәрыӷә. Амапкратә. Азҵааратә.
Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ. Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ. Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ.
bydd— 1- тәи ахаҿы byddwn bydden Fyddwn fydden fyddwn? fydden?
2- тәи ахаҿы byddet byddech Fyddet fyddech fyddet? fyddech?
3- тәи ахаҿы byddai bydden Fyddai Fydden fyddai? fydden?
bas— 1- тәи ахаҿы baswn basen Faswn fasen faswn? fasen?
2- тәи ахаҿы baset basech Faset fasech faset? fasech?
3- тәи ахаҿы basai basen fasai fasen fasai? fasen?
• ддим («мап») аҟаҵарба бод «аҟазаара» амапкратә формақәа рҿы ацынхәра ашьҭахь иацҵоуп.
• Ари аҟаҵарба аформақәа адиалектқәа рыбжьара акыр еиԥшыӡам.
• Инаӡам ацәажәаратә формақәа: о’н и, о’т ти, оедд е/хи, о’н ни, о’ч чи, о’н нҳв. Урҭ рхы иадырхәоит ашьақәырӷәӷәаратә, азҵааратә, мапкратә конструкциақәа рҿы.
• Ҿырҳәалатәи ацәажәараҿы иҟалараны иҟоу аамҭеи асубъективтә гәалаҟазаареи рформақәа лассы-лассы маҷк рҽырыԥсахуеит.
• Уельстәи абызшәаҿы иџьашьахәуп «ааи» ҳәа ажәа «мап» ҳәа ажәақәеи хазы иахьыҟам. Уи аҭыԥан ахархәара роуеит аҟаҵарба bod[93] аформақәа, аҿырԥштәы: Ydych chi’n hoffi coffi? (“Акаҳуа бзиа ижәбома?” = “Акаҳуа бзиа избоит?”), аҭак ҟалҵоит Ydw (“Сара соуп” = “Иаҳҳәап”) мамзаргьы Nac ydw (“Сара сыҟам” = “Мап”) .
Ииашам аҟаҵарбақәа mynd "ацара", gwneud "аҟаҵара", cael "агара", dod "аара" еиԥшуп[94].
Алитературатә бызшәаҿы аидҳәалага
Алитературтә бызшәаҿы аҟаҵарба аналитикатә формақәа акырӡа имаҷны иуԥылоит. Аҭыӡҩыраҿи аформалтә бызшәаҿи иуԥылоит еиқәшәоу аҟаҵарбақәа рҵыхәтәақәа. Урҭ зегьы аҟаҵарба афиниттә шьаҭа иадҳәалоуп, уи еснагь ажәартә формаҿы иаагоу аҟаҵарбатә хьыӡҟа иақәшәом. Аҩаша. sefyll "аанхаразы", аха ашьаҭа saf-.
Арлахәыратә ркьынаа Акониуктив Адҵаратә аркьынаа
Ҳазҭгылоу аамҭа Ииасхьоу аамҭа Аимперфект Пллиусквамперфект
Ииашоу Ииашам
Азаҵә. хыԥхь. 1 ах. -af -ais* -um -wn -as-wn -wyf -wyf
2 ах. -i* -aist* -ost -et (-it) -as-it -ych* -∅, -a
3 ах. -∅, -a
перегласовка
-iff -odd -∅ -ai -as-ai -o -ed
Арацә. хыԥхь. 1 ах. -wn -as-om -om -em -as-em -om -wn
2 ах. -wch* -as-och -och -ech -as-ech -och -wch
3 ах. -ant -as-ant -ant -ent -as-ent -ont -ent
Аимперсонал -ir* -wyd -id* -as-id
-es-id* -er -er
Атаблицазы азгәаҭақәа.
• -it -et аҭыԥан 2 л. Акқәа инаӡам ахәҭак еиҳа иархаикатәу формауп.
• Иаҳхысыз аамҭазы ииашам акониугациа иахҟьаны, еиҳарак аҟаҵарба бод «аҟазаара» ҳәа изышьҭоуи аҩбатәи ахәҭак аҳасабала иаҵанакуа аҟаҵарбақәа аԥсахуеит: gwybod «адырра», аднабод «адырра», уҳәа убас иҵегьы.
• Аформа 3 л. Акқәа уажәтәи аамҭа аревокал змоу еиуеиԥшым абжьыҟақәа рыԥсахрақәа ахьыҟоу ашьаҭа цқьа аҟынтәи ишьақәгылоуп, еиҳарак аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы:
o a → ai: sefyll “аанхара”, ашьаҭа – саф-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа h. - саиф;
o а → еи: галв “ааԥхьара”, ашьаҭа – галв-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа h. - геилв;
o a → y: бвита “ис”, база - бвита-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа ҳ. - бвити;
o e → y: атеб “аҭак аҟаҵара”, ашьаҭа – атеб-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа h. - етыб;
o o → y: агор “аартра”, ашьаҭа - агор-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа ҳ. - егир;
o ae → y: чварае “ахәмарра”, ашьаҭа – чварае-, уажәтәи. vr. 3л. Акқәа ҳ. - ачвери;
o aw → y: gwrando “азыӡырҩра”, ашьаҭа – gwrandaw-, уажәтәи. vr. 3л. Аединицақәа h. - гвренди.
• Аҵыхәтәа -а 3 л. Акқәа Уажәтәи аамҭа ахәҭак еиҳарак иаднакылоит аденоминациақәа рҿы t аҟны una parháu - “ацҵара” (урҭ еилкаахоит аҟаҵарбатә хьӡы аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы иҟоу акцент ала).
• * ҳәа иарбоу анҵәамҭақәа раԥхьа аҵыхәтәантәи абжьыҟа а → е ииаргоит.
Ацынгылақәа
Уельс бызшәаҿы аԥынгылақәа жәпакы лассы-лассы рформа рыԥсахуеит, ахьыӡцынхәра ианышьақәнаргылоу. Урҭ ирышьҭоуп афлексивтә хьыӡцынхәрақәа, мамзаргьы еидҳәалоу азҳәақәа ҳәа. Урҭ реиҳарак, дан "ҵаҟа" еиԥш, шьаҭанкылатәи ԥҟарак иқәныҟәоит[98]:
Азаҵә хаԥхь. Арацә. хыԥхь.
Актәи ахаҿы дана и данон ни
2-тәи ахаҿы данат ти даноч чы
Ахԥатәи ахаҿы Ахацәа рыкласс дано фе/фо данин нҳу
Аҳәса рыкласс Дани салам
Иҟоуп адиалекттә еиҭакрагьы, еиҳарак актәии аҩбатәии ахаҿы азаҵә хыԥхьаӡарала. Иҟоу ахаԥхьаӡарақәа рҿы. Ҭыԥқәак рҿы дано и, данот ти ма данач чи уаҳауеит[99].
Аԥынгылақәа реиҳарак иԥсыҽу амутациа рнаҭоит, еиҿҳарԥшыр. аха, gyda "с" (аспиранттә мутациа), yn "in" (назалтә мутациа), rhag "ԥхьа" (мутациа ада)[100].
Ажәар
Уельстәи ажәарқәа реиҳарак оригиналтәуп, насгьы еицырзеиԥшу Келтиктәи абызшәахь ишьҭрақәлоит. Аха аурым ампыҵахалаҩцәеи Британиатәи ароманизациеи рныррала иахылҿиааз алаҭын-британиатәи ҩ-бызшәак рыларҵәара иахҟьаны, алаҭын ажәақәа рацәаны авалли бызшәахь иалаеит. Уахь иаҵанакуеит абжьааԥнытәи ажәарқәа рҟынтә ажәақәагьы, иаҳҳәап, циллел «аџьма» (латын бызшәала cultellus); порт "ашә" (порта); pysg "аԥсыӡ" (аԥсыӡ); llong "ӷба" ((навис) лонга). Уи адагьы, абжьаратәи аамҭақәа рзы алаҭын бызшәа аҭыԥ ду ааннакылон аихырхәаратә бызшәа аҳасабала, уи даҽа ԥсахрақәак ирыдҳәалоуп (еиқәырԥшны pechod “sin” (peccatum))[102]. Абжьаратәи ашәышықәсақәа раан афранцыз бызшәеи аскандинав бызшәеи ажәақәагьы авалли бызшәа иалалеит.
Ихадараз ароль нанагӡеит англыз бызшәа авалли абызшәазы, уи анырра ду анаҭеит. Нормантәи ампыҵахалара ҟалаанӡагь, ажәытә англыз бызшәа аҟынтә авалли бызшәа иаланагалоит ажәақәа, иаҳҳәап, bews "chapel" (OE bedhus "house of prayer") [104]. XIX-тәи ашәышықәса аламҭалазы ҩ-бызшәак рылацәажәара рацәак иҟамызт, насгьы абызшәа иалалаз ажәақәа маҷны еиҳа хархәара рыман, ацәажәаратә регистрқәа еиҳа ирзааигәаз, алитературатә нормақәа рҟынтәи аасҭа, еиҿҳарԥшып: tatws “акартош” (литературатә акартошь, адиалекттә татерқәа). 20-тәи ашәышықәсазы англыз бызшәа ахархәара еиҳа аҽарҭбааит, уи аҟынтә ажәақәа еиуеиԥшым асферақәа зегьы рҟынтәи иаагоуп (еиҳарак ацәажәараҿы) (еиҿҳарԥшып garej “garage”, tîm “team”, уҳәа убас иҵегьы). Аха 1970-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭа инаркны иахьынӡалшаз ала авалли бызшәаҟынтә ажәақәа рхархәара иалагеит.
Авалли бызшәа аҟынтәи даҽа бызшәақәак рахь иаланагалаз ажәақәа маҷуп. Абжьаратәи ашәышықәсақәа раан абриттә лаҭын бызшәа ажәытә ирландтә бызшәа ашьақәгылараҿы ароль ду нанагӡеит, уи абритонтә жәақәа маҷымкәа иаланагалеит. Уельстәи англыз бызшәа адиалектқәа рҿы иҟоуп Уельстәи ажәақәа. Уи адагьы, англыз бызшәахь иалалеит Уельстәи абызшәа аҟынтә ажәақәак, уи ҳбоит англыз бызшәа адиалектқәа рҿы, иаҳҳәап, crwth “mole”; естедфод “естедфод, акультуратә фестиваль”.
===Асинтаксис===
====Имариоу аҳәоу====
Авалли бызшәаҿы ацәажәаратә бызшәа иаабац аструктура ауп VSO[110] (“ииашоу аишьҭагылашьа” аваллиитә грамматикатә традициаҿы): Eisteddodd y gweithwyr yno a gorffwysasant yna (“Усҟан аусуҩцәа тәаны уа рыԥсы ршьеит”); Ари аиҿартәышьа жәаҳәахәҭак ала еиҿкаауп, ажәаҳәақәа: Aethom (“Ҳара ҳцеит”) - мамзаргьы апрономиналтә субиект ааныжьны: Gwelaist blismon (“(Уара) аполицаи дубама”)[111].
Аҟаҵарба актәи аҭыԥ аҿы иахьыҟам иарбан ҳәоузаалакгьы ииашоу аҳәоу ҳәа иашьҭоуп. Актәи аҭыԥ ааннамкылозар аҟаҵарба, усҟан иаагоу ажәаҳәа ахәҭа акценттә конструкциаҿы иҟоуп:
• Y мерчед а гаиф финд гынтаф. («Аҳәса (ахацәа ракәымкәа) раԥхьа игылоит»);
• Аи чви а роддодд ир ариан? («Аԥара иуҭама?»);
• Ҳаи ни фуонт ино. (“Урҭ уа иҟамызт”).
Алитературтә бызшәаҿы абас еиԥш ажәақәа ахәҭак армарахь иангылоу, ажәаԥхьатәи ахәҭаҷқәа рҭахуп: а (амутациа ԥшқа ҟанаҵоит) азыхҳәа ахарҭәааразы (у)р егьырҭ ажәаҳәа хәҭақәа аналухуа, ни (еилаԥсоу амутациа ҟанаҵоит) мап кра злоу аҳәоу аҿы. Еиҵоу аформалтә регистрқәа рҿы, иалшоит абарҭ ахәҭаҷқәа ралхра, ҷыдала а (амутациақәа реиқәырхаразы).
Ажәақәа реишьҭагылашьа “аниашоу” азҳәааи азҳәеи еиқәшәаӡом хаԥхьаӡарала, асубиеқт ахьӡтә хаҭала иаарԥшзар: Aeth y gwr - Aeth y gwyr (“Ахаҵа (цәа) дцеит (цеит)” (ари афеноменгьы италиатәи абызшәа аҩадатәи адиалектқәа рҿы иҟоуп ). Ажәаҳәа хәҭақәа реишьҭагылашьа ааурҳәыр, аҟаҵарба еснагь 3-тәи ахаҿы азаҵә хаԥхьаӡара формаҿы иргылахоит. :
• Ми а wnaeth hynny («Сара иҟасҵеит»);
• Ти а ддает (“Уара уааит”) - Деутхост ти ддое има (“Уара иахьа арахь уааит”).
Ажәабжьтә ҳәоу алагамҭаҿы арбагатә ҟазшьа змам ицхыраагӡатәым аҟаҵарба, аркьынаатә формаҿы иургылар ауеит арҵабыргратә хәҭаҷқәа ми, фе. Ари абызшәа ацәажәаратә форма иаҵанакуеит; ари ахархәара лассы-лассы иуԥылаӡом уельс аҩыратә бызшәаҿы, мамзаргьы аофициалтә бызшәа аҿы. Зны-зынла урҭ ахәҭаҷқәа алшәоит, аха урҭ ирхылҿиаауа амутациа ԥшқа маҷны иаанхоит.
==Ахьыӡтә жәеибаркыра==
Амҩатә дырга Бетус-и-Коед, Аҩадатәи Уельс
Аҳәаақәҵа аарԥшзар ҟалоит ахьыӡҟа, аҟазшьарба, аишьҭагыларатә ԥхьаӡарахьыӡла ма хьыӡцынхәрала. Ахьӡ атрибут еснагь аҟазшьарбага ашьҭахьҵәҟьа иаауеит: lili’r Pasg (“Амшаԥышәҭ”). Аҟазшьарбақәа зегьы рзы иаҳҳәар ҳалшоит амодификатортә хьыӡқәа ирышьҭанеиуеит ҳәа: dyn doeth (“ауаҩы ҟәыш”); цивилидд маур («аԥхашьара ду»)[117]. Аҟазшьарбақәа, маҷк аагозар иаҳҳәап, hen "old" мамзаргьы prif "chief", хымԥада ипрепозитивны; аформалатә арегистрқәа рҿы иарбанзаалак аҟазшьарба аԥынгылаҿы иқәыргылатәуп. Аԥынгылатә ҟазшьарбақәа зегьы ахьыӡҟа амутациа ԥшқа арҭоит: hen wr "аҭаҳмада" (gwr "ауаҩы"). Уи адагьы, аҟазшьарба амодификаторқәа амазар, усҟан уи апостпозитив мацара аҿы ауп иахьыҟало: gwr hen iawn “a very old man”; gwr hynaf "даара иажәу ахаҵа"[118]. Аҟазшьарбеи ахьыӡҟеи еилаҵоуп: hen-ddrwg (“ижәытәуацәгьара”), приф-фардд (“бард хада”); Прифддинас "ақалақь хада", прифддинас "аҳҭнықалақь". «Аҟазшьарба + ахьыӡҟеи» реиԥш иҟоу акомпозитқәа «еиҿкаау» ҳәа ирышьҭоуп (cyfansoddeiriau rhywiog); еиҭасуа аишьҭагылашьа еиҳа имаҷны иуԥылоит: gwrda “ауаҩ бзиа” (еиҿҳарԥшып gwr da “ауаҩ бзиа”) - уи “еиқәыршәам акомпозитқәа” ҳәа иашьҭоуп (cyfansoddeiriau afrywiog)[119].
Аишьҭагылатә хыԥхьаӡара хьӡы амодификатор аԥхьа иҟоуп, cyntaf ("актәи" ада: y bedwaredd flwyddyn ("аԥшьбатәи ашықәс"); y марчог цинтаф ("раԥхьатәи аҽыуаҩ"). Егьырҭ аҟазшьарбақәа реиԥш, урҭгьы акласстә хьыӡқәа ирықәшәоит.
Еиуеиԥшым ахьыӡцынхәрақәа ркатегориақәа шьақәзыргыло раԥхьа, иашьҭанеиуеит, иаҳҳәеит: yr holl ddynion (“ауаа зегьы”); y динион хинни («арҭ ауаа»).
Адхаларатә еизыҟазаашьа ахархәарала иаарԥшуп, (уельстәи аграмматикаҿы уи "агенитивтә конструкциа" ҳәа иашьҭоуп). Убас, акомбинациа “ацгәы ан” иақәшәоит Уельстәи mam y gath - ажәала: “ан (абри) ацгәы”; “ауаҩы имашьына аԥенџьырқәа” ҳәа акәхоит ffenestri car y dyn - ажәала: “ауаҩы имашьына аԥенџьырқәа.” Абас еиԥш иҟоу ахьӡқәа еишьҭаургылар артикль ахьӡ аԥхьа мацара ауп иахьцәырҵуа: llaeth cath maer y dref “milk of the city mayor’s cat”; аҵыхәтәантәи ахьӡ аԥхьа артикль ургылар ҟамлозар, уи зынӡа ахархәара амаӡам, иаҳҳәап: «автомобиль Тывисог Симру "Уельстәи аҳәынҭқар имашьына".
Абас еиԥш иҟоу аконструкциаҿы аҳәса рыкласс азаҵә хыԥхьаӡараҿ акәзар, насгьы аилкаара иаабац аксессуар акәымкәа, иааиԥмырҟьаӡо атрибут аанарԥшуазар, усҟан ахьыӡҟа раԥхьатәи ацыбжьыҟа амутациа ԥсыҽхоит: gafr gwas (“guy’s goat”); ffugenw bardd («апоет иԥсевдоним»); het plismon "аполициа аусзуҩы ихылԥа (аполициа аусзуҩы иитәу)" vs. het blismon "аполициа аусзуҩы ихылԥа (аполициа аусзуҩцәа иршәырҵо)"[123].
==Еилоу аҳәоу==
Еилоу аҳәоуқәа ҟалар алшоит ахьыԥшыеилатә ма ихьыԥшым-еилоу. Еиҳа хархәара рымоуп аидҳәалагатә ҳәоу хкқәа; еидҳәалагатәқәам имаҷны иуԥылоит. Ажәақәа реишьҭагылашьа аԥҟарақәа имариоу аҳәоу аԥҟарақәа иреиԥшуп. Еилоу аҳәоуқәа еидҳәалоуп аидҳәалагақәа а(в) (“и”), неу (“мамзаргьы”), намын (“аха”), еит (“аха, ада”)[124]:
• Орфенодд еф еи уит а ат адреф («Иус далганы аҩныҟа дцеит»);
• Быдд еф ина, еитр на быдд ллеферидд ганддо («Уаҟа дыҟазаауеит, аха ацәажәара илшом»).
Аҳәоуцылатә ҳәоуқәа алагалоуп аидҳәалагақәа пан (“анба”), тра (“абанӡа”), hyd nes (“макьана”), cyn (“аԥхьа”), lle (“абаҟа”), ган (“абантәи” ) , фел («иҟаларц азы»), ос («иҟазар»), ер («аха»), наг («аасҭа»), фел пе («иҟалап»), маи («изакәу»), над (« иҟам”). Еилоу аҳәоуқәа рҿы «аамҭақәа реиқәшәара» аԥҟара хымԥада иқәныҟәоит: аҳәоу хадаҿы аҟаҵарба ииасхьоу аамҭақәа руак аҿы иҟазар, усҟан ахәҭаҷтә ҳәоу аҿы иҟоу аҟаҵарбагьы ииасхьоу аамҭаҿы иҟазароуп. Ахәҭаҷтә ҳәоу аҟны ажәаҳәа ахәҭақәа руаӡәк ԥхьаҟа иаагазар, усҟан аидҳәалага у - “уи” аҭыԥан аидҳәалага маи (Шьхатәыла) ма тау (Аҩада) ахархәара аиуеит:
• Диведодд маи/тау Сион оедд и крифаф («Иоанн зегь раасҭа дыӷәӷәоуп иҳәеит») (инаӡам);
• Диведодд маи/тау Сион фиддаи и крифаф («Иоанн зегь раасҭа дыӷәӷәахоит иҳәеит»; conditionalis);
• Диведодд маи/тау Сион оедд веди гвеитхио («Иоанн аус иуан иҳәеит»; аналитикатә плиускваперфект).
Аԥҟарақәа рхы иадырхәоит ииашам азҵаарагьы:
• Gofynwn ai Sion oedd y cryfaf («Сара сҵааит Иоанн зегь раасҭа дыӷәӷәоума»; уажәтәи аамҭа аҭыԥан инаӡам);
• Gofynais a fyddech yn y cyfarfod («Сазҵааит аизараҿы уҟазарц уҭахума ҳәа»; иҟалаша аамҭа аҭыԥан conditionalis).
Иахьатәи ацәажәаратәи, зны-зынла ҩыралатәи ацәажәарақәа рҿы арҭ аԥҟарақәа рхархәара еиҳа имаҷуп, алитературатә стандарт аҿы аасҭа.
Ацынгылатә ҳәоу аҟны амапкра ыҟазар, ахархәара аиуеит аидҳәалага na(d) “уи акәӡам”:
• Диведодд Сион на внаетх еф хинни («Д Иоанн иҳәеит иҟасымҵеит ҳәа".
==Валлитәи абызшәа аҵараиураҿы==
Авалли бызшәа аҵараиураҿы инарҭбааны ахархәара амоуп, Уельстәи ауниверситетқәа жәпакы рыҟны аҵара ҩ-бызшәак рыла имҩаԥысуеит, раԥхьа иргыланы, Бангортәи ауниверситет, Аберистуит ауниверситет аҟны.
Амилаҭтә школтә программа инақәыршәаны (National Curriculum), Уельс ашколхәыҷқәа 16 шықәса рхыҵаанӡа аваллитә бызшәа рҵароуп. Уельс Абызшәатә Хеилак арбагақәа рыла, Уельстәи ахәыҷқәа рхыԥхьаӡараҟнытә аԥшьбатәи ахәҭа инеиҳаны авалли бызшәала аҵара ахьымҩаԥысуа Уельстәи ашколқәа ирҭоуп. Егьырҭ англыз бызшәала аҵара ахьымҩаԥысуа ашколқәа рҿы авалли бызшәа аҩбатәи бызшәак аҳасабала ирҵоит. | Романтәи абызшәеи аваллонтә бызшәеи ирылашәмырҩашьан
Уельс еиуеиԥшым аадминистратив-дгьылҵакырақәа рҿы авалли бызшәа здыруа рхыԥхьаӡара
Ахатәыхьӡ Cymraeg
Атәылақәа Британиа ду,
Аргентина
Арегионқәа Аргентина - Патагониа, Британиа ду -Уельс
Аофициалтә Британиа ду:
Статус Уельс
Иҳәаақәызҵо аиҿкаара Уельс Абызшәатә хеилак (2012 шықәсанӡа)[1], Авали бызшәазы Акомиссар (2012 шықәса инаркны)
Ицәажәо рзеиԥш 700 000 инареиҳаны (2012)
хыԥхьаӡара Уельс: 562,016 (2011 шықәсазы имҩаԥгаз аҭаҩра инақәыршәаны Уельс ауааԥсыра рҟынтә 19,0%)
Астатус иуашәшәыроу
Аихшара
Акатегориа
Европа абызшәақәа
Индоевропатәи аҭаацәара
Акельттә махәҭа
Бритттәи агәыԥ
Аҩыра Алаҭын
Абызшәатә кодқәа
ИСО 639-1 cy
ИСО 639-2 cym
ИСО 639-3 cym
WALS wel
Atlas of the 425
World’s
Languages in
Danger
Ethnologue cym
Linguasphere 50-ABA-a
ABS ASCL 1103
ELCat 10429
IETF Cy
Glottolog wels1247
Авикипедиа абри абызшәала
Аамҭа: 4 минуҭи 29 секунди.4:29 Ауельс бызшәа аҳәашьа аҿырԥштәы
Авалли бызшәа, иара убас Уельстәи мамзаргьы Кимртәи абызшәа; ахатә хьӡы - Cymraeg (аҳәашьа: [kəmˈrɑːɨɡ]), мамзаргьы y Gymraeg (аҳәашьа: [ə ɡəmˈrɑːɨɡ]) – Уельс ишьақәгылаз англыз бызшәа авариант уельстәи англыз бызшәа иаҿырԥшны, уи Бритониктәи Clangnguel агәыԥ акельттә абызшәақәа бриттатәи ргәыԥ ахь иаҵанакуеит. Еиҳа ирылаҵәаны иҟоуп Британиа мраҭашәаратәи ахәҭаҿы - Уельс (авалл. Cymru), иара убас Чубут - Аргентина Патагониа арегион аҿы аваллицә-аиммигрантцәа рколониаҿы[5].
Иахьа еиҳа ирылаҵәоуп акельттә бызшәа.
Астатус
2011 шықәсазы имҩаԥгаз аҭаҩра инақәыршәаны, 583 000-ҩык, мамзаргьы ауааԥсыра рҟынтә 20%, авали бызшәала ицәажәоит (2001 шықәсазы 20,8% ракәын) [6]; убри аан ашәҟәынҵара иаанарԥшуеит Уельс инхо ауааԥсыра рҟынтә 25% Уельс анҭыҵ ишиз. Британиа ду егьырҭ ахәҭақәа рҿы авали бызшәала ицәажәо рхыԥхьаӡара ииашаны ишьақыргылаӡам, аха урҭ рхыԥхьаӡара ихадоу ақалақьқәа рҿи Англиа Уельси рҳәааҿи еиҳа ирацәоуп. Авали бызшәала аус зуа ателеканал S4C излаҳәо ала, 1993 шықәсазы Англиа уи заҳауаз ауаа 133 000 раҟара ыҟан; урҭ хыџьара ишаны рыхәҭак Лондон Ду инхон[7]. Уи адагьы, авали бызшәала ицәажәо нхоит Канадеи (3,160 Ethnologue[8] инақәыршәаны) Еиду Америка Аштатқәа рыҟны.
Авали бызшәала ицәажәо рыбжьара англыз бызшәа ззымдыруа маҷҩуп (Чубут акаршәраҿы инхо авалиицәа алаҳамҵозар, урҭ аҩбатәи бызшәас аиспан бызшәоуп ирымоу)[10]. АУбас ишыҟоугьы, аӡәырҩы есыҽнытәи аԥсҭазаараҿы англыз бызшәа аасҭа авали бызшәа рхы иадырхәалар еиӷьаршьоит. Ацәажәаҩ иалихуа абызшәа аҽаԥсахыр алшоит излацәажәо атема инамаданы (абызшәадырраҿы уи «акод-аиҭакра» ҳәа иашьҭоуп). Лассы-лассы акодқәа реилаԥсарагьы ҟалалоит (иаҳҳәап, зны-зынла ицәажәо ражәаҳәа англыз ажәақәа аларҵалоит).
Авали бызшәа бызшәа маҷны, англыз бызшәа ақәыӷәӷәо ишыҟоугьы, 20-тәи ашәышықәса аҩбатәи азбжазы уи иаиуа адгылара иазҳауа иалагеит Plaid Cymru, Cymdeithas yr Iaith (Welsh Language Society) («Авали бызшәа ауаажәларра») реиԥш иҟоу амилаҭтә политикатә еиҿкаарақәа шьҭыҵуа ианалага.
Актәи абызшәа аҳасабала, авали бызшәа еиҳа ирылҵәаны иҟоуп Уельс аҩадатәи амраҭашәаратәи ақыҭақәа рҿы – раԥхьа иргыланы, Гуинет, Денбишир, Аил-оф-Англси, Кармартеншир, Аҩадатәи Пембрукшир, Кередиџион, мраҭашәаратәи Гламорган ахәҭақәа рҿы - аха вали бызшәала ибзианы ицәажәо ауаа Уельс зегьы аҟны иуԥылар ауеит. Убри аан ақалақь дуқәа рҿы аладаҟа шамахамзар ахархәара амаӡам (Кардифф, Ниупорт, Бриџьенд; убасшәа иҟоуп Суонсигьы).
Авали бызшәа аԥсы ҭоуп; уи зықьҩыла ауаа рыԥсҭазаараҿы рхы иадырхәоит, насгьы Уельс зехьынџьара иҟоуп. (1993)[15], Уельстәи абызшәатә акти Уельстәи аиҳабыратә акти (1998) ишьақәнаргылеит авали бызшәеи англыз бызшәеи реиҟарара. Ауаажәларратә усбарҭақәа Авали бызшәазы апрограмма аздырхиароуп, анагӡарагьы алдыршароуп. Убри аҟнытә аҭыԥантәи ахеилакқәеи Уельстәи Амилаҭтә Еизареи авали бызшәа официалтә бызшәак аҳасбала рхы иадырхәоит, Уельстәи аофициалтә кьыԥхьтә материалқәеи акоммуникациақәеи вали бызшәала иҭрыжьуеит, (иаҳҳәап, ашкол аҟынтә аҭаацәа рахь ирышьҭуа ашәҟәқәа, абиблиотекатә информациа, аҭыԥантәи ахеилак адырраҭарақәа) Уельс амҩатә дыргақәа зегьы англыз бызшәеи авали бызшәеи рыла иарбазароуп, аҭыԥхьыӡқәагьы уахь иналаҵаны.
Британиа ду Аиҳабыра авали бызшәа инамаданы Арегионалтә бызшәақәеи амилаҭ маҷ рбызшәақәеи рзы Европатәи ахартиа шьақәдырӷәӷәеит.
Авали бызшәа ахәаԥшцәа рацәаҩны иаиуит 1982 шықәса абҵарамзазы апраим-таим авали бызшәала мацара адырраҭарақәа ҟазҵоз ателеканал S4C («Sianel Pedwar Cymru», «4-тәи аканал, Уельс»), анаԥҵаха ашьҭахь.
1981 шықәсазы Британиа ду Атәылауаҩразы Азакәан инақәыршәаны, англыз бызшәа мамзаргьы ашотланд бызшәа инаваргыланы авали бызшәала ацәажәара, атәылауаҩра аиуразы абызшәа адырра ашәага-зага ақәныҟәаразы ԥҟараны иҟалеит.
Адиалектқәа
Ҩ-бызшәак зҳәо амҩатә дырга Кардифф
Иарбанзаалак аԥсабараҿы иҟоу абызшәақәа реиԥш авалли бызшәа адиалектқәа амоуп.
Урҭ аҩыратә бызшәаҿы аасҭа ацәажәаратә бызшәаҿы еиҳа иубарҭоуп. Иманшәалоуп, еиҳа классла аихшаразы Уельс Аҩадатәии (Gogledd Cymru) Аладатәии (De Cymru) адиалектқәа рыла. Адиалекттә еиԥшымрақәа ыҟоуп ажәар аҟны, аҳәашьеи, аграмматикеи рыҟны, аха ара аиԥшымрақәа маҷуп.
Адиалектқәа реиԥшымра ааҳарԥшыр ҳалшоит абас еиԥш иҟоу аафразала: «Ачаи уҭахызар?» Аҩадаҟа ари аҳәоу Dach chi isio panad? ҳәа иҟалоит, Аладаҟа ари азҵаара иҟоуп абас ишьақәгылоит: Dych chi’n moyn dishgled?. Ацәажәашьаҿы адиалекттә еиԥшымрақәа рҿырԥштәыс иааугар ҟалоит анбан S ирхәанчаны иахьырҳәо, иаагозар, mis "амза» Аҩадаҟа '[mɪs] еиԥш иоҳәоит, Аладаҟа - [mɪʃ] ҳәа.
Ииашаҵәҟьаны, иахьатәи авалли бызшәа адиалектқәа рыбжьара иҟоу аиԥшымрақәа маҷуп, ацәажәаратә бызшәеи алитературатә бызшәеи рыбжьара иҟоу аиԥшымрақәа ирыҿырԥшны иугозар. Аҵыхәтәантәи еиҳа иформалтәуп, насгьы, Абиблиа злеиҭагоу авалли бызшәоуп (аха Beibl Cymraeg Newydd - "Иҿыцу аваллиә Библиа" - 1588 шықәсазы иҟаз атрадициатә Библиа аасҭа бызшәала еиҳа аформалла еиҵоуп). Азҵаара «Ачаи ужәырц уҭахызар?» алитературатә бызшәала ҟалашьа амам - аҳәараҿы, уи азҵаара абас ирҳәон, A oes arnoch eisiau cwpanaid o de?
Алитературатә бызшәа иамоу аҷыдарақәа ацәажәаратә бызшәа иаҿырԥшны иугозар, уа еиҳа лассы-лассы иуԥылоит еиҭаҵуа аҟаҵарбатә формақәа, аамҭақәак рхархәараҿы рҽыԥсахрақәа (иаҳҳәап, ҳаамҭазтәи абызшәаҿы алитературатә имперфект акондиционалис аҵакы амоуп), ахьӡцынхәрақәа рхархәара еиҵахоит (урҭ ирҳәо аинформациа еиҳарак аҟаҵарбақәеи аԥынгылақәеи рыла иаадырԥшуеит) насгьы англыз бызшәала иаагоу ажәақәа валли бызшәала рыԥсахра атенденциа еиҳа ирацәаны иуԥылоит.
Аҭоурых
Астатиа хада: Авалли бызшәа аҭоурых
Абжьаратәи Уельстәи анапылаҩыра аҟынтәи адаҟьа "Гододин" апоема зну.
Уельстәи абызшәа аҭоурых 14 шәышықәса инареиҳаны иахыҵуеит, алингвистцәа иалыркаауеит абарҭ апериодқәа,), архаикатә ҳәа (VI-тәи ашәышықәса агәҭа инаркны VIII-тәи ашәышықәса агәҭаҟынӡа), ажәытәӡатәи валлитәи ҳәа (VIII-тәи ашәышықәса агәҭа инаркны XII-тәи алагамҭанӡа), абжьараваллитәи (XII-тәи ашәышықәса алагамҭа XIV анҵәамҭанӡа), иахьатәи авалли бызшәа аҩныҵҟа иҟоуп: заатәи аваллиитә (XV-тәи ашәышықәса алагамҭа инаркны XVI-тәи ашәышықәсанӡа) иахьатәи авалли бызшәа (XVI-тәи ашәышықәса анҵәамҭа инаркны).
Британиа иԥшааз абритттә бызшәақәа раԥхьатәи абаҟақәа III-тәи ашәышықәса иаҵанакуеит - урҭ, ҷыдала, Батнтәи аурым аҩырақәа роуп, ара абриттә бызшәақәа рҟынтәи иаланагалаз ыҟоуп, еиҳарак ахьыӡқәа.
Ҳара ҳҟынӡа иааиз ахыҵхырҭақәа авалли бызшәала иҩуп ҳәа ҳәа иԥхьаӡоу VI-тәи ашәышықәса иаҵанакуазар ауеит, насгьы уи аамҭазы иҟаз аҵарауаа шьоукы (иаҳҳәап, Џон Т. Кук) ихьшәоу азеиԥшбриттәи абызшәаоуп ҳәа ирыԥхьаӡоит. Ари абызшәа иазкны, шамахамзар, акгьы ҳаздырӡом. Анаҩстәи акрызҵазкәа аамҭа ҳәа ишьоуп, ажәытәӡатәи аваллитә ахьӡын (IX-тәи ашәышықәса инаркны XI-тәи ашәышықәсанӡа); уи акрал Хиуел Бзиа изакәанқәа рбызшәа акәын (аха ҳара ҳҟынӡа иааӡаз абжьаратәи уаваллитәии алаҭынтәии напылаҩырақәа мацара роуп), иара убас Уельси аладатәи Шотландиеи рпоезиаҟны (усҟан уи ауааԥсыра британцәан). Англосаксонтә колонизациа аҽарҭбаара абзоурала, Уельстәи акельтцәа Англиа аҩадатәи ахәҭаҿы иҟаз Кумбриан бызшәала ицәажәоз мраҭашәаратәи ахәҭаҿы иҟаз Корн бызшәала ицәажәоз акельтцәеи рбызшәақәа еиҟәыҭхахо иалагеит.
Абжьараваллиитә (мамзаргьы Cymraeg Canol) XII-тәи ашәышықәса инаркны XIV-тәи ашәышықәсанӡа иҟаз авалли бызшәа ахьӡуп, уи аҟынтәи ҳара ҳҟынӡа иааӡаз аршаҳаҭгақәа еиҳа ирацәоуп, абызшәа заатәи аамҭақәа рзаасҭа. Ҳара ҳҟынӡа иааз. Ари Мабиноги заатәи анапылаҩырақәа зегьы ирбазшәоуп, аҭоурыхқәа еиҳа шырхыҵуагьы. Абжьараваллиитә бызшәа еилыркаауеит иахьа уи абызшәала ицәажәо, уадаҩрақәак рԥылозаргьы.
Иахьатәи авалли бызшәа аҭоурых ҩ-периодкны иаҳшар ҳалшоит. Аԥхьатәи - ҳаамҭазтәи авалли бызшәа, (XIV-тәи ашәышықәса инаркны XVI-тәи ашәышықәса анҵәамҭанӡа иҟан). Ари аҳҭынра апоетцәа (Y Cywyddwyr) рбызшәакәын - ҷыдала, Давид ап Гвилим. Ихьшәоу аваллиҿыцтә 1588 азы Уильям Морган иеиҭеигаз Абиблиа акьыԥхьрала иалагоит. Акрал Џеимс I иверсиаҿы англыз бызшәала еиҭагоу еиԥш, Морган еиҭеигаз абиблиа абызшәа акыр иҭышәнартәалеит, насгьы иахьатәи абызшәа (еиҳарак аҩыратә, аофициалтә версиа) макьанагьы Морган ибызшәа еиԥш, аваллиҿыц аҟазшьақәа еиқәнархеит, аха, ҳәарада, уи аахыс ԥсахрақәак ҟалеит.
Авалли бызшәа XIX-тәи ашәышықәсазы раԥхьаӡатәи ихаҭәаау аваллитә жәарқәа анҭыҵ ашьҭахь еиҳа аҿиара аиуит. Даниел Силван Еванс иеиԥш иҟоу раԥхьатәи аваллиитә лексикографцәа русумҭақәа рыбзоурала абызшәа еиҳа ииашаны анҵара алнаршеит, ҳаамҭазтәи ажәарқәа, иаҳҳәап, Geiriadur Prifysgol Cymru («Уельстәи Ауниверситет ажәар») арҭ ажәарқәа ирықәныҟәеит.
Аорфографиа
Иахьатәи аваллиитә орфографиа анҭышәынтәалаз ааигәоуп; ии аҿы XVII-тәи ашәышықәсазы Уильям Морган иеиҭиегаз Абиблиа ароль ду нанагӡеит. Авалли бызшәа заатәи аамҭақәа рзы аҩыра аҭышәынтәалара еиҳа еиҵан - ҷыдала, анбан к еиҳаны ахархәара аман, иахьатәи f аҭыԥан v ахархәара (насгьы, уи инақәыршәаны, ff аҭыԥан f).
Анбанқәа (ы) ЖӘАА Ахьӡ
а [a] a
b b]bi c[k]ecch[x]èchd[d]didd[ð]èdde[ɛ]ef[v]èfff[f]èffg[g]ègng[ŋ]èngh[h]aetsi[ɪ]il[l]èlll[ɬ]èllm[m]emn[n]èno[ɔ]op[p]piph[f]ffir[r]èrrh[r̥]rhis[s]èst[t]tith[θ]èthu[ɨ], [i]u bedolw[ʊ]ŵy[ɨ], [i], [ə]y [əː]
Анбан j ахархәара амоуп ииашаҵәҟьаны англыз бызшәа аҟынтәи иаагоу ажәақәа рҿы (jîns "jeans"), иара убасгьы библиатә хьыӡқәак рҿы: Уильям Морган иеиҭагара аамҭазы иҟан ахатәы уельстә традициа алаҭын бызшәала зегьы аиагара, аха Ареформациа ашьҭахь англыз бызшәеи ауельс бызшәеи аиҭагақәа англыз бызшәахьы рхы дырхо иалагеит. Убас, ҿырԥштәыс иаагозар, ахьӡ Иов еиҭагатәуп Иоб ҳәа, мамзаргьы - Иов ҳәа.
Анбанқәа k (ce), v (fi), x (ecs), z (zèd) егьырҭ абызшәақәа рҟынтә иалалаз ажәақәа рҿы мацара ауп иахьыҟоу, еиҳарак атерминқәа рҿы, аха урҭ есымша рхы иадырхәом. Убас, ҿырԥштәыс иаагозар, Геириадур Термау («Атерминқәа ржәар») официалтә ҭыжьымҭаҿы аԥхьарба кило- аҩышьа кило-, уи иашьҭанеиуеит Ауниверситеттә жәар, аха цило- зегьы еицырдыруа вариантуп. Иҟоуп еиуеиԥшым ажәарқәа рҿгьы аиқәымшәарақәа: ҿырԥштәыс иаагозар, ГТ аҿы зеро "зеро", аха агеографиатә, афизикатә-математикатә, акомпиутертә терминқәа ржәарқәа рҿы уҳәа, серо.
Абжьыҟа ахыхь иҟоу атрематә дырга ( ̈) иаанарԥшуеит уи хазы ишҳәоу, дифтонг ахәҭак аҳасабала акәымкәа, иаҳҳәап, copïo («ақәҭыхра») [ɔˈpiːɔ] ҳәа иҳәоуп, [ɔpjó] ҳәа акәымкәа.
Абызшәатә ҷыдарақәа
Афонологиеи аорфографиеи
[z] еицырзеиԥшым ажәақәа рҿы мацара ауп иахьыҟоу, ҩадатәи адиалектқәа рҿы [s][45] ҳәа ирҳәоит. Аҩадатәи адиалектқәа рҿы [h][46] ыҟаӡам; уи адагьы, ҩадатәи алитературатә лагамҭа chw- [xw] [w][47] иақәшәоит.
Ажәа аҵыхәан лассы-лассы абжьыҟақәа f, dd рылшәоит ( tref, tre "ақыҭа"; mynydd "шьха" насгьы i fyny "хыхь", ишыҟаҵәҟьо еиҭоугар - "шьхаҟа"иҟалоит)[48]. Жәа-жәала еиҭоугозар Аҩадатәи адиалектқәак рҿы [s] иццакны ацәажәараан абжьыҟақәа раԥхьа [ʃ] ҳәа ирҳәоит (иаҳҳәап, Nes i fynd adre ['néʃi 'vɨnd 'adre] "Сара аҩныҟа сцеит").
Абжьыҟақәа
[аредакциа | акод аредакциа азутәуп]
Уельстәи абызшәаҿы абжьыҟа кьаҿқәеи абжьыҟа ауқәеи еиқәшәаӡом, урҭ рыҟазаара мацара акәымкәа, рхаҭашьагьы еиԥшым, иаагоу аҿырԥштәы аҟынтәи ишаҳбо еиԥш. Ари аиқәымшәара семантикатәуп: (еиҿырԥш). [муːг] "алҩа" - [м'г] "аҵәца".
Уельстәи абжьыҟақәа рҿы еилкааны иубарҭоуп еиҵыхуи абжьыҟеи икьаҿуи реиԥшымзаара.
Абжьыҟақәа рсиа инақәыршәаны, уельстәи абызшәа адиалектқәа ҩ-гәыԥ дук рыла еихшоуп: ҩадатәии ладатәии (уахәаԥш адиалектқәа). Ихадоу аиԥшымрақәа руак: абжьқәа [ɨ(ː)] (аҩышьа u, y) еиԥш [iː], [ɪ] (аҩышьа i) рыбжьара аиқәшәара ма реиԥшымзаара. Аҩадаҟа, абарҭ абжьқәа зегьы [и] иақәшәоит. [ɪ]; убри аҟнытә, еиԥшымзаара ыҟам, иаҳҳәап, фу “иҟан” фи “сара”.
Уельстәи абызшәагьы адифтонгқәа рыла ибеиоуп. Еиҳа инарҭбаау асистемақәа уԥылоит Аҩада; ҩадаҟа, еиԥшу адифтонгқәа рацәоуп. Адифтонгқәа зегьы ргәыԥ абас иҟоуп (ахыцқәа ирҭакуп - Аҩадатәи Уельс аҳәашьа): [аɨ] ([аɪ]), [аɪ], [аʊ], [əɪ], [əɨ] ([əɪ]), [аа], [аɨ] ([аɪ]), [ааӷ], [аа], [аа], [аа], [аа], [аа] ([аа]), [ ʊɪ], [ ɨʊ] ([ɪʊ])[53].
Авалли бызшәаҿы ақәыӷәӷәара ажәа аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы иҟоуп; еиҳарак ақәыӷәӷәара абри адырга ( ́) ала иарбоуп, иаҳҳәап, ffarwél (англыз бызшәала «бзиала шәаабеит» аҟынтә). Уельстәи абызшәаҿы ақәыӷәӷәара мчуп, аха ақәыӷәӷәара змоу абжьыҟаҿы ақәыӷәӷәарамч иунарбоит абжьыҟа маҷк амчлаҟәра. Аҭоурыхтә ҟазшьала, уи зыхҟьо ақәыӷәӷәара аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы иахьыҟоу ауп, насгьы абжьаратәи Уельстәи аамҭазы ауп уи аҽанаԥсахыз; уаанӡа ақәыӷәӷәара змаз абжьыҟа акәын (ҷыдала, ақәыӷәӷәара змоу абжьыҟақәа ажәеинраалаҿы рифмас рхы иадырхәоит; уахәаԥш kinhaned). Уельстәи абызшәаҿы англыз бызшәаҿы еиԥш даараӡа имаҷны иҟоуп ақәыӷәӷәара ӷәӷәа. [ə] ацәырҵрагьы абри апроцесс иадҳәалоуп.
Аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы ақәыӷәӷәара еиҭакрада иахьыҟоу иахҟьаны, шьаҭак змоу ажәақәа рҿи, еиуеиԥшым аформақәа рҿи, рхы иадырхәо ажәак ақәыӷәӷәара еиҭасуеит, ажәақәа ухы ишаурхәо еиԥш ақәыӷәӷәара ииасыр алшоит ажәа аҵыхәтәахьы, иаҳҳәап:
• Ысгриф - /ˈəsgriv/ “статиа” ма “есеи”;
• Ысгрифен – /əsˈгривен/ “документ”;
• Ысгрифениадау – /əсгривеˈнџьада/ “документқәа”;
• Ысгрифенедиг – /əсгривеˈнедиг/ “иҩуп”;
• Ысгрифенну – /əсгриˈвенɨ/ “аҩра”;
• Ысгрифенидд – /əсгриˈвенɨð/ “амаӡаныҟәгаҩ”;
• Ысгрифениддес – /əсгривеˈнəдес/ “амаӡаныҟәгаҩ”;
• Ысгрифениддион – /əсгривеˈнəдџьон/ “амаӡаныҟәгаҩцәа”.
Аҳәса рыкласс ажәа ацуҵар ysgrifennyddes ysgrifennydd аҩбатәи ажәа аҳәашьа (у) аԥсахуеит абжьыҟа (y) аҳәашьа аҵыхәтәантәи ажәа иадҳәалоуп азы.
Аморфологиа
Алагамҭатә цыбжьыҟақәа рмутациақәа
Аԥхьатәи ацыбжьыҟақәа рмутациа акельт бызшәақәа зегьы ирҟазшьарбагоу феноменуп. Ажәаҿы актәи ашьҭыбжь аграмматикатә контекст иахәаԥшны аҽаԥсахыр алшоит (иаҳҳәап, ахьӡ аамҭа аарԥшразы ахархәара амазар: dydd Llun "аҩаша", аха ddydd Llun "аҩаша") мамзаргьы иаԥхьанеиуа ажәа иахәаԥшны, иаҳҳәап, i "to", yn "in" и а "и". Уельстәи абызшәаҿы х-мутациак ыҟоуп: аԥшқа (ленициа), аназалтәи, аспиранттәи[57].
Арадикал Ленизиа
Аназалтә мутациеи Аспирант амутациеи
р б мх рф
б ф м
т д нх т
д дд н
ц нгх
ж ∅* нг
м е
ll l
rh r
g азы амутациа ԥшқа иаанарԥшуеит раԥхьатәи ашьҭыбжь абыжьшәара. Иаҳҳәап, gardd "абаҳча" ҟалоит yr ardd "(абри) абаҳча". Иҭацәу аҭыԥ ҵакыс иамоуп ацыбжьыҟа амутациа амам ҳәа.
Иаҳҳәап, "ахаҳә" авалли бызшәала carreg ауп, насгьы "(абри) ахаҳә" (еилкаау артикл ацны) y garreg (амутациа ԥшқа); «схаҳә» ҳәа изышьҭоу fy ngharreg (аԥынҵатә амутациа) ауп, «лхаҳә» ҳәа изышьҭоу ei charreg (аспиранттә мутациа) ауп. Абарҭ аҿырԥштәқәа алитературатә бызшәа иаҷыдаҟазшьоуп; диалектқәак рҿы, амутациа ԥсыҽ хәыҷы-хәыҷла аназализациеи аспирантизациеи рҭыԥ ааннакылоит, урҭ рышьҭахь иҟоу апроцесс еиҳа имаҷны иахьеилкаахо азы. Ацәажәаратә бызшәаҿы аспиранттә мутациа С мацара ауп изызку, насгьы џьара-џьара зынӡа еилкаам ус изыҟоу (иҟоуп алафқәа, ҿыц иааз, иҟалаз ариашара иахҟьаны, абар аҿы акы анаҿарҵо “jin a thonic” шырҳәо). Иахьа диалектқәак рҿы анозалтә мутациа ҩ-позициак рҿы мацара ауп иахьыҟоу.
Иҟоуп еилаԥсоу амутациагьы - абжьы змам аплозивқәа аспиранттә мутациа рыхьуеит, иаанхаз ацыбжьыҟақәа амутациа ԥшқа рықәшәоит.
Амутациа ԥшқа ихадоу контекстқәа:
• аҳәса рыкласс ахьыӡҟақәа азаҵә хыԥхьаӡараҿы артикль анаҩсан (ари амутациа ll, rh иаҵанакӡом);
• аҟазшьарбақәа (ҭагылазаашьақәак рҿы ахьыӡҟақәа) аҳәса рыкласс азаҵә хыԥхьаӡара анаҩс;
• аҟаҵарба афиниттә формақәа змоу (хаҭарада);
• аԥынгылақәеи аидҳәалагақәеи рышьҭахь иарбанзаалак ажәа, иара убасгьы ашьақәырӷәӷәаратә хәҭаҷқәа mi, fe (аҵыхәтәантәи ааныжьны амутациа еиқәырханы);
• аҟазшьарбақәа рышьҭахь инеиуа ахьыӡҟақәа зегьы (аишьҭагылатә хыԥхьаӡарақәагьы уахь иналаҵаны), иара убасгьы аԥхьаӡарахьӡқәак рышьҭахь иҟоугьы
• адхаларатә хьыӡцынхәрақәа рышьҭахь ды “уара”, еи “иара”;
• ахәҭаҷ yn ашьҭахь иҟоу ахьыӡҟақәа (азҳәа ахьыӡҳәа аԥхьа иргылатәуп); ын ашьҭахьтәи аҟазшьарбақәагьы (ари аконструкциа аҟазшьарба аҵакы амоуп).
Анозалтә мутациазы ихадоу аконтекстқәа[60]:
• аԥынгыла yn “in” ашьҭахь;
• адхаларатә хьыӡцынхәра fy «сара» ашьҭахь;
• ԥхьаӡарахьыӡқәак рышьҭахь.
Аспиранттә мутациазы ашьаҭатә контекстқәа[60]:
• аидҳәалага «и» ашьҭахь;
• адхаларатә хьыӡцынхәра ашьҭахь ei “her”;
• аԥхьаӡарахьӡы ашьҭахь литатив три "хԥа".
Еилаԥсоу амутациа аконтекст хада амапкратә ни ашьҭахь (амутациа еиқәырханы иҭыҵтәуп).
Ахәҭаҷ
Авалли бызшәа иамоуп иалкаау артикл. Уи иалнакаауа ажәа иашьҭанеиуеит, иамоуп у, ыр, р аформақәа. Уи ҟауҵар улшоит абри аԥҟара инақәыршәаны[63]:
• аԥхьатәи ажәа абжьыҟала инҵәозар, анаҩстәи ажәа алагамҭа иамыхәаԥшӡакәа, ахархәара аиуеит артикл 'r, иаҳҳәап, Mae’r gath tu allan “Ацгәы адәахьы иҟоуп”;
• даҽа ҭагылазаашьақәак рҿы ажәа бжьыҟала иалагозар, артикл yr ахархәара аиуеит, иаҳҳәап, yr ardd;
• анаҩстәи ажәа цыбжьыҟала иалагазар, артикл y ахархәара аиуеит, иаҳҳәап, y bachgen.
Артикль амутациа ахьуеит аҳәса рыкласс азаҵә хыԥхьаӡараҿы иаҳҳәап, tywysoges “(иҟоуп) аҳкәажә”, аха y dywysoges “(абри) аҳкәажә”.
Ахьыӡҟақәа
Егьырҭ индоевропатәи абызшәақәа реиҳарак рҿеиԥш, авалли бызшәаҿы ахьыӡҟақәа зегьы грамматикатә ҟазшьак рымоуп; уи ахацәа ма аҳәса рыкласс иаҵанакуеит. Аҭагылазаашьақәа зегьы рҿы ахьыӡҟа акласс аҵакы ианадҳәалоу ада (иаҳҳәап, мам “ан” аҳәса рыкласс), акласс ашьақәыргыларазы аԥҟарақәа ыҟаӡам, ахьыӡҟа акласс иацны игәынкылатәуп .
Авалли бызшәаҿы аграмматикатә рацәара ашьақәгыларазы ҩ-мҩак ыҟоуп. Хаҭала ахьыӡҟа арацәа хыԥхьаӡара шьақәгылоит азаҵә хыԥхьаӡара аҟнытә. Ахьыӡҟақәа арацәатә хыԥхьаӡараҿы ишьақәгыларазы имариоу аԥҟарақәа ыҟам; уи еиуеиԥшым амҩақәа рыла ишьақәгылоуп. Иҟоуп ахьыӡҟақәа арацәатә хыԥхьаӡараҿы ианышьақәгылоу анҵәамҭа ацҵарала (еиҳарак -ау), иаҳҳәап, тад "аб" - тадау. Егьырҭ абжьыҟа рыԥсахуеит, иаҳҳәап, бачген "аҷкәын" - бечгын. Даҽа шьоукы урҭ аҩ-методк еицҵаны рхы иадырхәоит, ҿырԥштәыс иаагозар, chwaer "sister" - chwiorydd[66].
Егьырҭ ахьыӡҟақәа рзы, аԥхьатәи аформа арацәа хыԥхьаӡара аформоуп (уахәаԥш аԥхьатәи аформа). Ари асистема ала еиҭасуа ахьыӡҟақәа арацәа хыԥхьаӡара аҟынтәи азаҵә хыԥхьаӡара шьақәдыргылоит асуффикс -ын (ацҵарала) ма -ен (аҳәса рыкласс азы) ацҵарала, иаҳҳәап, plant "хәыҷқәа" насгьы plentyn "хәыҷы", мамзаргьы coed "абна" насгьы coeden "ҵла". Ажәарқәа рҿы зны-зынла арацәа хыԥхьаӡара абри аҭагылазаашьа заҵәык аҿоуп ахьуԥыло.
Аҟазшьарбақәа
Ишаԥу еиԥш, Уельстәи аҟазшьарбақәа ахьыӡҟа амодификатор иашьҭанеиуеит, аха џьоукы (hen "old", pob "every", holl "all, all" реиԥш иҟоу) урҭ аԥхьа идыргылоит (еиҳа аформалтә бызшәаҿы ма апоезиаҿы, иарбанзаалак аҟазшьарба аԥхьа иргылатәуп; еиуеиԥшым аҟазшьарбақәа рыхкқәа ирызхьамԥшӡакәа, анаҩстәи ахьыӡҟақәа рҿы амутациа маҷк рнаҭоит). Еиҳараӡак аҟазшьарбақәа рҽырыԥсахуам, аха ахацәеи аҳәсеи рыкласс, азаҵә хыԥхьаӡараҿы урҭ еилазмырҩашьо аформақәа акык-ҩбак еиқәхазаргьы. h/м ҳ, бырр (ахаҵа), берр (аԥҳәыс) “кьаҿ” еиԥш. Ахьыӡҟақәа азаҵә хыԥхьаӡараҿы аҳәса рыкласс аҟазшьарбақәа уахь иналаҵаны, амутациа ԥсыҽ рымоуп.
Аиҿырԥшра аҩаӡарақәа рышьақәгылара аметод уиаҟара еиҿкаам. Еиҳарак имариоу еилоу аҟазшьарбақәа анҵәамҭақәа -ач роуеит, насгьы -а (-аф) аиҿырԥшразы иаагазар, ажәа ашьаҭа аҵыхәтәантәи ацыбжьыҟа ацны, абжьыҟа ӷәӷәазар, иардагәоит: иаҳҳәап, банног "еиҳа иҳаракӡоу ", баннокач "иҳараку" ", баннока(е) "иреиҳау" (иара убасгьы диведд "иҵыхәтәантәи" - диветхаф "иҵыхәтәантәиӡо"). Аҟазшьарба анҵәамҭаҿы “ашьҭабжь + асонант” акомбинациала, ашьҭабжь ардагәоит: gwydn “ӷәӷәоуп” - gwytnach “еиҳа иӷәӷәаӡоу”. Ари аметод рхы иадырхәоит еилоу аҟазшьарбақәа рҿгьы, иаҳҳәап, арддерчог “ԥшӡа” - арддерчокаф.
Ҩ-бжьыҟак ма еиҳаны измоу аҟазшьарбақәа рҿы еиҳарак рхы иадырхәоит ажәақәа mwy “еиҳа” насгьы mwya(f) “еиҳа”, иаҳҳәап, teimladwy “чувствительный”, mwy teimladwy “более чувствительный”, mwya(f) teimladwy “самый чувствительный” (аналитикатә метод ҳәа иашьҭоуп).
Анаҩстәи атаблицаҿы иаагоуп адхаларатә хьыӡцынхәрақәа рыхҳәаа (Уельстәи аграмматикатә традициаҿы аҟазшьарбақәа ҳәа иахәаԥшуеит):
Аиҟәшара ҳ. ар. ҳ.
Актәи ахаҿы fy (+аԥынҵатә мутациа) еин
2-тәи ахаҿы ды (+амутациа ԥшқа) еих
Ахԥатәи ахаҿы Ахацәа р. еи (+амутациа ԥшқа) еу
Аҳәса р. аи (+аспиранттә мутациа)
Ахацәеи аҳәсеи рыкласс ахьыӡцынхәрақәа ei ирыԥхьоит [iː][72].
Аҳәса рыкласс ахьыӡцынхәра еи (зны-зынла ахьыӡцынхәрақәа еу, еин) абри ажәа абжьыҟала иалагазар h- ацҵара аанарԥшуеит: ei harglwydd “her master” [73]. «лара лаҳ»
Адхаларатә хьыӡцынхәрақәа рхы иадырхәоит ахықәкытә хьыӡцынхәрақәа раҳасабалагьы. Уельстәи ажәаҳәаҿы "Сара Родри дызбоит" иақәшәоит Dw i'n gweld Rhodri ("Сара Родри иблақәа рҿы сыҟоуп"), аха "Сара дызбоит" Dw i'n ei weld fe - литералтәи: "Сара иара иблақәа рҿы сыҟоуп"; “Сара субоит” Дв и’н ды велд ди (“Сара уԥхыӡ аҿы сыҟоуп”) уҳәа убас иҵегьы[72].
Аҩыратә бызшәаҿы адхаларатә ҟазшьарбақәа, зҭаху рхархәара даара имаҷуп, ахьыӡцынхәра иашьҭанеиуазар иаҳҳәап, y car mau “сымашьына”, y llyfr eiddoch “ушәҟәы”.[74]
Адхаларатә хьыӡцынхәрақәа иалыркаауа ахьӡ аԥхьа игылоуп, урҭ ирышьҭанеиуеит ахатәы хьыӡцынхәра иашьашәалоу аформа, ҿырԥштәыс иаагозар, fy mara i “сыча”, dy fara di “уча”, ei fara fe “ича” [73].
Ахьыӡцынхәрақәа раҳасабала (y)ma “абра” насгьы (y)na “абра” (даара лассы-лассы cw “хара уаҟа”) иахьатәи уельс бызшәаҿы ацынгылақәа рхы иадырхәоит. Урҭ иалыркаауа ажәа ашьҭахь идыргылоит, уигьы артикль алҵуеит, ҿырԥштәыс иаагозар, y llyfr "ашәҟәы (иалкаау)", y llyfr 'ma "абри ашәҟәы", y llyfr 'na "уи ашәҟәы". Алитературатә бызшәаҿы иҟоуп ииашоу арбагатә хьыӡцынхәрақәа hwn/hon/hyn “абри/уи/арҭ”, hwnnw/honno/hynny “уи/уи/урҭ”. Урҭгьы артикуль рҭахуп[75].
Ахьыӡцынхәрақәа
Уельстәи абызшәаҿы иҟоуп абарҭ ахатәы хьыӡцынхәрақәа:
Азаҵә хыԥхьаӡара. Арацәа хыԥхьаӡара.
Актәи ахаҿы (ф)и ни
Аҩбатәи ахаҿы ти, ди чи
Ахԥатәи ахаҿы Ахацәа рыкласс е(ф) (ҩадаҟа), (ф)о (ладаҟа) nhw [nu]
Аҳәса рыкласс hi
Аҟаҵарбақәа
[аредакциа | акод аредакциа азутәуп]
Аҟаҵарбатә система аграмматикатә ган ауп, аформалтә литературатә бызшәеи ацәажәаратә бызшәеи еиԥшӡам, аҩыратә бызшәа еиҳа имаҷны астандарттә регистрқәа ирҿурԥшуазар.
Авалли бызшәаҿы, аграмматикатә аамҭақәа реиҳарак ацхыраагӡатә ҟаҵарба рхы иадырхәоит, еиҳарак bod "to be". Уи акониугациа ҵаҟа ҳалацәажәоит.
аҟаҵарбатә формақәа шьақәгылоуп ацхыраагӡатә ҟаҵарба bod ахархәарала: уажәтәи аамҭа, ииасыз аамҭа, futurum, аҭагылазаашьатә гәалаҟазаара. Урҭ зегьы еиԥшны ишьақәгылоуп: аҟаҵарба бод (субъект) иақәшәо аформа, ацҵаратә элемент ын (абжьыҟақәа рышьҭахь н формала) аҟаҵарба ахьӡгьы. Убас ала, «Игәы иаанагоит» ҳәа еиҭагоуп Mae e’n meddwl; “Иара дхәыцуеит” - Быдд е’н меддвл.
Убри аан, еилоу аамҭатә формақәа зегьы рҿы иҟоуп иҷыдоу инаӡоу аформақәа, урҭ шьақәгылоит ын ԥсахны уеди ала. Аперфект аарԥшуп аҟаҵарба бод уажәтәи аамҭатә формақәа рыла, ииасыз аамҭа хара - инаӡам аформақәа рыла, иҟалараны иҟоу аамҭатә формақәа рыла, насгьы асубъективтә перфект - асубъективтә гәалаҟазаара аформақәа рхархәарала. Иаҳҳәап, «игәы иаанагеит» - мае е уеди меддвл. Убри аамҭазы, даҽа спецификатә формақәа рхы иадырхәар рылшоит yn, wedi рҭыԥан, иаҳҳәап, аҟазшьарба newydd (ишьҭанеиуа аҟаҵарбатә хьыӡцынхәра ацҵаны) аҵакы “ҿыц” (Maen nhw newydd gyrraedd - “Урҭ уажәоуп ианааи”) мамзаргьы аԥынгыла ам агәазыҳәара аарԥшразы. Анегативтә ҟазшьа аарԥшразы, анормалтә негативтә конструкциа + wedi ахархәара алшоит (Dydyn nhw ddim wedi cyrraedd “Урҭ макьана имааиц”), мамзаргьы иҟалап аԥынгыла heb “without” (аҟаҵарба ахьыӡцынхәра амутациа ԥшқа аманы) (Дв и хеб фвита “Сара макьана акрысымфаӡацт”).
Уельс ацәажәаратә бызшәаҿы еиқәхоит ииасхьоу, иҟалараны иҟоу аамҭақәа (аҩыратә бызшәа уажәтәи аамҭа иақәшәо) архьыԥшратә аркьынаа аформала, уи абраҟа иаагоуп аҟаҵарба talu "ашәара" аҿырԥштәаҿы.
Азаҵә. хаԥхь. Арацәа хаԥхь.
Азаҵә. хыԥхь. Арацәа. хыԥхь.
Ииасхьоу аамҭа 1-тәи ахаҿы Tales Talon
2-тәи ахаҿы Talest Taloch
3- тәи ахаҿы Talodd Talon
Иҟалаша аамҭа 1- тәи ахаҿы tala(f) Talwn
2- тәи ахаҿы Tali Talwch
3- тәи ахаҿы Talith Talan
Архьырԥшратә ркьынаа 1- тәи ахаҿы Talwn Talen
2- тәи ахаҿы Talet Talech
3- тәи ахаҿы Talai Talen
• Ииасыз аамҭа аформақәа ирызку азгәаҭақәа.
• Аформақәа 1-тәи, 2-тәи ахаҿы. ҳ. ҳәа иҩтәуп талаис, талаист ҳәа (ҵаҟа иаагоу алитературатә формақәа ирҿырԥшны), аха рыԥхьашьа еиԥшуп.
• Авалли ҩызшәа ахәҭақәак рҿы арацәаратә формақәеи рыбжьара. h. -s- ҭагалатәуп.
• Аҩадатәи Уельс талодд аҭыԥан талвс уаҳауеит.
• Иҟалараны иҟоу аамҭа аформақәа ирызку азгәаҭақәа.
• di ахархәара аиуеит ти аҭыԥан, даҽакала иуҳәозар, тали ди, тали ти акәымкәа.
• Аҩадатәи Уельс ахәҭақәак рҿы аталиф ахархәара ҟалоит, аталиф еиԥш иҟоу аформақәа рҭыԥан.
• Асубъективтә формақәа рзы азгәаҭа:
o -s- ҭагалатәуп ашьаҭеи аҵыхәтәеи рыбжьара.
Ииасхьоу аамҭаҿы азҵааратә форма шьақәгылоит аҟаҵарба амутациа маҷ ахархәарала, аха еиҳа-еиҳа уи ашьақәырӷәӷәаратә ҳәоуқәа рҿгьы ахархәара аиуеит. Амапкратә формақәа шьақәгылоит ахьыӡцынхәра ашьҭахь ажәа ддим ахархәарала, насгьы иахьынӡалшо аҟаҵарбаҿы аспиранттә мутациа, даҽакала иуҳәозар имаҷу амутациа ала. Аха араҟагьы амутациа ԥшқа аҭыԥ ааннакылоит (иаҳҳәап, thales i ddim аҭыԥан dales i ddim). Аобиект еилкаазар (артикл ма адхаларатә хьыӡцынхәра амазар, ахьыӡцынхәра ма хатәыхьӡла иаарԥшызар), уи аԥхьа аԥхьагыла о «аҟынтә» ахархәара амазароуп. Ацәажәаратә бызшәаҿы ddim o еиҵахоит mo ҳәа, уи аԥынгыла o акониугациа ааннакылоит: Weles i mohono (fo) - “Сара уи дызбаӡомызт,” еиҿырԥшын. охоно (фо) «иара иҟынтә»[89].
Иҟоуп иара убас ииасхьоуи иҟалараны иҟоуи аамҭақәа рзы еилоу аконструкциақәа архьыԥшратә аркьынааҿы. Урҭ шьақәгылоуп аҟаҵарба gwneud “do” (ҵаҟа акониугациа аҿырԥштәы азы иаҳәа) аамҭатә форма ахархәарала, аҟаҵарбатә хьӡы иацҵаны: Mi wnes i ei weld “I saw him”[90]. Ииасхьоу аамҭа шьақәгылар алшоит аҟаҵарба ддару “ҟалара, ацәырҵра” алагьы, уи аформа аԥсахӡом: Ддару фо ддод “Иара дааит”; Ддару fi weld y ffilm 'ma "Сара абри афильм збеит" (аҵыхәтәантәи аконструкциа зегь раԥхьаӡа иргыланы Аҩадатәи Уельс иаҷыдаҟазшьоуп).
Ииашам аҟаҵарбақәа
Аҟаҵарба bod “to be” егьырҭ ирылукаауеит лассы-ласс хаҿыла аиҭамҵрала.
Ишьақәырӷәӷәам. (Сара...) Азҵааратә. (Сара?..) Амапкратә. (Сара мап…)
Азаҵә хыԥхьаӡара. Арацәа хыԥхьаӡара.
Уажәтәи аамҭа Актәи ахаҿы dw dyn ydw? ыдын? dw dyn
Ашьақәырӷәӷә. (Сара…) Азҵааратә. (Сара?..) Амапкратә. (Сара сакәӡам…)
Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ. Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ. Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ.
Ҳазҭагылоу аамҭа 1- тәи ахаҿы dw dyn ydw? ydyn? dw dyn
2- тәи ахаҿы (r)wyt dych wyt? ydych? dwyt dych
3- тәи ахаҿы mae maen ydy? ydyn? dydy dydyn
Ииасхьоу аамҭа 1- тәи ахаҿы bues buon fues? fuon? fues fuon
2- тәи ахаҿ buest buoch fuest? fuoch? fuest fuoch
3- тәи ахаҿ buodd buon fuodd? fuon? fuodd fuon
Аимперфект 1- тәи ахаҿ roeddwn roedden oeddwn? oedden? doeddwn doedden
2- тәи ахаҿ roeddet roeddech oeddet? oeddech? doeddet doeddech
3- тәи ахаҿ roedd roeddyn oedd? oeddyn? doedd doeddyn
Иҟалаша аамҭа 1- тәи ахаҿ bydda byddwn fydda? fyddwn? fydda fyddwn
2- тәи ахаҿ byddi byddwch fyddi? fyddwch? fyddi fyddwch
3- тәи ахаҿ bydd byddan fydd? fyddan? fydd fyddan
Аҟаҵарба бод ҩ-шьаҭак рҟынтәи аҭагылазаашьа шьақәнаргылоит:
Ашьақәрыӷә. Амапкратә. Азҵааратә.
Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ. Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ. Азаҵә. хыԥ. Арацәа. хыԥ.
bydd— 1- тәи ахаҿы byddwn bydden Fyddwn fydden fyddwn? fydden?
2- тәи ахаҿы byddet byddech Fyddet fyddech fyddet? fyddech?
3- тәи ахаҿы byddai bydden Fyddai Fydden fyddai? fydden?
bas— 1- тәи ахаҿы baswn basen Faswn fasen faswn? fasen?
2- тәи ахаҿы baset basech Faset fasech faset? fasech?
3- тәи ахаҿы basai basen fasai fasen fasai? fasen?
• ддим («мап») аҟаҵарба бод «аҟазаара» амапкратә формақәа рҿы ацынхәра ашьҭахь иацҵоуп.
• Ари аҟаҵарба аформақәа адиалектқәа рыбжьара акыр еиԥшыӡам.
• Инаӡам ацәажәаратә формақәа: о’н и, о’т ти, оедд е/хи, о’н ни, о’ч чи, о’н нҳв. Урҭ рхы иадырхәоит ашьақәырӷәӷәаратә, азҵааратә, мапкратә конструкциақәа рҿы.
• Ҿырҳәалатәи ацәажәараҿы иҟалараны иҟоу аамҭеи асубъективтә гәалаҟазаареи рформақәа лассы-лассы маҷк рҽырыԥсахуеит.
• Уельстәи абызшәаҿы иџьашьахәуп «ааи» ҳәа ажәа «мап» ҳәа ажәақәеи хазы иахьыҟам. Уи аҭыԥан ахархәара роуеит аҟаҵарба bod[93] аформақәа, аҿырԥштәы: Ydych chi’n hoffi coffi? (“Акаҳуа бзиа ижәбома?” = “Акаҳуа бзиа избоит?”), аҭак ҟалҵоит Ydw (“Сара соуп” = “Иаҳҳәап”) мамзаргьы Nac ydw (“Сара сыҟам” = “Мап”) .
Ииашам аҟаҵарбақәа mynd "ацара", gwneud "аҟаҵара", cael "агара", dod "аара" еиԥшуп[94].
Алитературатә бызшәаҿы аидҳәалага
Алитературтә бызшәаҿы аҟаҵарба аналитикатә формақәа акырӡа имаҷны иуԥылоит. Аҭыӡҩыраҿи аформалтә бызшәаҿи иуԥылоит еиқәшәоу аҟаҵарбақәа рҵыхәтәақәа. Урҭ зегьы аҟаҵарба афиниттә шьаҭа иадҳәалоуп, уи еснагь ажәартә формаҿы иаагоу аҟаҵарбатә хьыӡҟа иақәшәом. Аҩаша. sefyll "аанхаразы", аха ашьаҭа saf-.
Арлахәыратә ркьынаа Акониуктив Адҵаратә аркьынаа
Ҳазҭгылоу аамҭа Ииасхьоу аамҭа Аимперфект Пллиусквамперфект
Ииашоу Ииашам
Азаҵә. хыԥхь. 1 ах. -af -ais* -um -wn -as-wn -wyf -wyf
2 ах. -i* -aist* -ost -et (-it) -as-it -ych* -∅, -a
3 ах. -∅, -a
перегласовка
-iff -odd -∅ -ai -as-ai -o -ed
Арацә. хыԥхь. 1 ах. -wn -as-om -om -em -as-em -om -wn
2 ах. -wch* -as-och -och -ech -as-ech -och -wch
3 ах. -ant -as-ant -ant -ent -as-ent -ont -ent
Аимперсонал -ir* -wyd -id* -as-id
-es-id* -er -er
Атаблицазы азгәаҭақәа.
• -it -et аҭыԥан 2 л. Акқәа инаӡам ахәҭак еиҳа иархаикатәу формауп.
• Иаҳхысыз аамҭазы ииашам акониугациа иахҟьаны, еиҳарак аҟаҵарба бод «аҟазаара» ҳәа изышьҭоуи аҩбатәи ахәҭак аҳасабала иаҵанакуа аҟаҵарбақәа аԥсахуеит: gwybod «адырра», аднабод «адырра», уҳәа убас иҵегьы.
• Аформа 3 л. Акқәа уажәтәи аамҭа аревокал змоу еиуеиԥшым абжьыҟақәа рыԥсахрақәа ахьыҟоу ашьаҭа цқьа аҟынтәи ишьақәгылоуп, еиҳарак аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы:
o a → ai: sefyll “аанхара”, ашьаҭа – саф-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа h. - саиф;
o а → еи: галв “ааԥхьара”, ашьаҭа – галв-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа h. - геилв;
o a → y: бвита “ис”, база - бвита-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа ҳ. - бвити;
o e → y: атеб “аҭак аҟаҵара”, ашьаҭа – атеб-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа h. - етыб;
o o → y: агор “аартра”, ашьаҭа - агор-, уажәтәи. vr. 3 л. Акқәа ҳ. - егир;
o ae → y: чварае “ахәмарра”, ашьаҭа – чварае-, уажәтәи. vr. 3л. Акқәа ҳ. - ачвери;
o aw → y: gwrando “азыӡырҩра”, ашьаҭа – gwrandaw-, уажәтәи. vr. 3л. Аединицақәа h. - гвренди.
• Аҵыхәтәа -а 3 л. Акқәа Уажәтәи аамҭа ахәҭак еиҳарак иаднакылоит аденоминациақәа рҿы t аҟны una parháu - “ацҵара” (урҭ еилкаахоит аҟаҵарбатә хьӡы аҵыхәтәантәи абжьыҟаҿы иҟоу акцент ала).
• * ҳәа иарбоу анҵәамҭақәа раԥхьа аҵыхәтәантәи абжьыҟа а → е ииаргоит.
Ацынгылақәа
Уельс бызшәаҿы аԥынгылақәа жәпакы лассы-лассы рформа рыԥсахуеит, ахьыӡцынхәра ианышьақәнаргылоу. Урҭ ирышьҭоуп афлексивтә хьыӡцынхәрақәа, мамзаргьы еидҳәалоу азҳәақәа ҳәа. Урҭ реиҳарак, дан "ҵаҟа" еиԥш, шьаҭанкылатәи ԥҟарак иқәныҟәоит[98]:
Азаҵә хаԥхь. Арацә. хыԥхь.
Актәи ахаҿы дана и данон ни
2-тәи ахаҿы данат ти даноч чы
Ахԥатәи ахаҿы Ахацәа рыкласс дано фе/фо данин нҳу
Аҳәса рыкласс Дани салам
Иҟоуп адиалекттә еиҭакрагьы, еиҳарак актәии аҩбатәии ахаҿы азаҵә хыԥхьаӡарала. Иҟоу ахаԥхьаӡарақәа рҿы. Ҭыԥқәак рҿы дано и, данот ти ма данач чи уаҳауеит[99].
Аԥынгылақәа реиҳарак иԥсыҽу амутациа рнаҭоит, еиҿҳарԥшыр. аха, gyda "с" (аспиранттә мутациа), yn "in" (назалтә мутациа), rhag "ԥхьа" (мутациа ада)[100].
Ажәар
Уельстәи ажәарқәа реиҳарак оригиналтәуп, насгьы еицырзеиԥшу Келтиктәи абызшәахь ишьҭрақәлоит. Аха аурым ампыҵахалаҩцәеи Британиатәи ароманизациеи рныррала иахылҿиааз алаҭын-британиатәи ҩ-бызшәак рыларҵәара иахҟьаны, алаҭын ажәақәа рацәаны авалли бызшәахь иалаеит. Уахь иаҵанакуеит абжьааԥнытәи ажәарқәа рҟынтә ажәақәагьы, иаҳҳәап, циллел «аџьма» (латын бызшәала cultellus); порт "ашә" (порта); pysg "аԥсыӡ" (аԥсыӡ); llong "ӷба" ((навис) лонга). Уи адагьы, абжьаратәи аамҭақәа рзы алаҭын бызшәа аҭыԥ ду ааннакылон аихырхәаратә бызшәа аҳасабала, уи даҽа ԥсахрақәак ирыдҳәалоуп (еиқәырԥшны pechod “sin” (peccatum))[102]. Абжьаратәи ашәышықәсақәа раан афранцыз бызшәеи аскандинав бызшәеи ажәақәагьы авалли бызшәа иалалеит.
Ихадараз ароль нанагӡеит англыз бызшәа авалли абызшәазы, уи анырра ду анаҭеит. Нормантәи ампыҵахалара ҟалаанӡагь, ажәытә англыз бызшәа аҟынтә авалли бызшәа иаланагалоит ажәақәа, иаҳҳәап, bews "chapel" (OE bedhus "house of prayer") [104]. XIX-тәи ашәышықәса аламҭалазы ҩ-бызшәак рылацәажәара рацәак иҟамызт, насгьы абызшәа иалалаз ажәақәа маҷны еиҳа хархәара рыман, ацәажәаратә регистрқәа еиҳа ирзааигәаз, алитературатә нормақәа рҟынтәи аасҭа, еиҿҳарԥшып: tatws “акартош” (литературатә акартошь, адиалекттә татерқәа). 20-тәи ашәышықәсазы англыз бызшәа ахархәара еиҳа аҽарҭбааит, уи аҟынтә ажәақәа еиуеиԥшым асферақәа зегьы рҟынтәи иаагоуп (еиҳарак ацәажәараҿы) (еиҿҳарԥшып garej “garage”, tîm “team”, уҳәа убас иҵегьы). Аха 1970-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭа инаркны иахьынӡалшаз ала авалли бызшәаҟынтә ажәақәа рхархәара иалагеит.
Авалли бызшәа аҟынтәи даҽа бызшәақәак рахь иаланагалаз ажәақәа маҷуп. Абжьаратәи ашәышықәсақәа раан абриттә лаҭын бызшәа ажәытә ирландтә бызшәа ашьақәгылараҿы ароль ду нанагӡеит, уи абритонтә жәақәа маҷымкәа иаланагалеит. Уельстәи англыз бызшәа адиалектқәа рҿы иҟоуп Уельстәи ажәақәа. Уи адагьы, англыз бызшәахь иалалеит Уельстәи абызшәа аҟынтә ажәақәак, уи ҳбоит англыз бызшәа адиалектқәа рҿы, иаҳҳәап, crwth “mole”; естедфод “естедфод, акультуратә фестиваль”.
Асинтаксис
Имариоу аҳәоу
Авалли бызшәаҿы ацәажәаратә бызшәа иаабац аструктура ауп VSO[110] (“ииашоу аишьҭагылашьа” аваллиитә грамматикатә традициаҿы): Eisteddodd y gweithwyr yno a gorffwysasant yna (“Усҟан аусуҩцәа тәаны уа рыԥсы ршьеит”); Ари аиҿартәышьа жәаҳәахәҭак ала еиҿкаауп, ажәаҳәақәа: Aethom (“Ҳара ҳцеит”) - мамзаргьы апрономиналтә субиект ааныжьны: Gwelaist blismon (“(Уара) аполицаи дубама”)[111].
Аҟаҵарба актәи аҭыԥ аҿы иахьыҟам иарбан ҳәоузаалакгьы ииашоу аҳәоу ҳәа иашьҭоуп. Актәи аҭыԥ ааннамкылозар аҟаҵарба, усҟан иаагоу ажәаҳәа ахәҭа акценттә конструкциаҿы иҟоуп:
• Y мерчед а гаиф финд гынтаф. («Аҳәса (ахацәа ракәымкәа) раԥхьа игылоит»);
• Аи чви а роддодд ир ариан? («Аԥара иуҭама?»);
• Ҳаи ни фуонт ино. (“Урҭ уа иҟамызт”).
Алитературтә бызшәаҿы абас еиԥш ажәақәа ахәҭак армарахь иангылоу, ажәаԥхьатәи ахәҭаҷқәа рҭахуп: а (амутациа ԥшқа ҟанаҵоит) азыхҳәа ахарҭәааразы (у)р егьырҭ ажәаҳәа хәҭақәа аналухуа, ни (еилаԥсоу амутациа ҟанаҵоит) мап кра злоу аҳәоу аҿы. Еиҵоу аформалтә регистрқәа рҿы, иалшоит абарҭ ахәҭаҷқәа ралхра, ҷыдала а (амутациақәа реиқәырхаразы).
Ажәақәа реишьҭагылашьа “аниашоу” азҳәааи азҳәеи еиқәшәаӡом хаԥхьаӡарала, асубиеқт ахьӡтә хаҭала иаарԥшзар: Aeth y gwr - Aeth y gwyr (“Ахаҵа (цәа) дцеит (цеит)” (ари афеноменгьы италиатәи абызшәа аҩадатәи адиалектқәа рҿы иҟоуп ). Ажәаҳәа хәҭақәа реишьҭагылашьа ааурҳәыр, аҟаҵарба еснагь 3-тәи ахаҿы азаҵә хаԥхьаӡара формаҿы иргылахоит. :
• Ми а wnaeth hynny («Сара иҟасҵеит»);
• Ти а ддает (“Уара уааит”) - Деутхост ти ддое има (“Уара иахьа арахь уааит”).
Ажәабжьтә ҳәоу алагамҭаҿы арбагатә ҟазшьа змам ицхыраагӡатәым аҟаҵарба, аркьынаатә формаҿы иургылар ауеит арҵабыргратә хәҭаҷқәа ми, фе. Ари абызшәа ацәажәаратә форма иаҵанакуеит; ари ахархәара лассы-лассы иуԥылаӡом уельс аҩыратә бызшәаҿы, мамзаргьы аофициалтә бызшәа аҿы. Зны-зынла урҭ ахәҭаҷқәа алшәоит, аха урҭ ирхылҿиаауа амутациа ԥшқа маҷны иаанхоит.
Ахьыӡтә жәеибаркыра
Амҩатә дырга Бетус-и-Коед, Аҩадатәи Уельс
Аҳәаақәҵа аарԥшзар ҟалоит ахьыӡҟа, аҟазшьарба, аишьҭагыларатә ԥхьаӡарахьыӡла ма хьыӡцынхәрала. Ахьӡ атрибут еснагь аҟазшьарбага ашьҭахьҵәҟьа иаауеит: lili’r Pasg (“Амшаԥышәҭ”). Аҟазшьарбақәа зегьы рзы иаҳҳәар ҳалшоит амодификатортә хьыӡқәа ирышьҭанеиуеит ҳәа: dyn doeth (“ауаҩы ҟәыш”); цивилидд маур («аԥхашьара ду»)[117]. Аҟазшьарбақәа, маҷк аагозар иаҳҳәап, hen "old" мамзаргьы prif "chief", хымԥада ипрепозитивны; аформалатә арегистрқәа рҿы иарбанзаалак аҟазшьарба аԥынгылаҿы иқәыргылатәуп. Аԥынгылатә ҟазшьарбақәа зегьы ахьыӡҟа амутациа ԥшқа арҭоит: hen wr "аҭаҳмада" (gwr "ауаҩы"). Уи адагьы, аҟазшьарба амодификаторқәа амазар, усҟан уи апостпозитив мацара аҿы ауп иахьыҟало: gwr hen iawn “a very old man”; gwr hynaf "даара иажәу ахаҵа"[118]. Аҟазшьарбеи ахьыӡҟеи еилаҵоуп: hen-ddrwg (“ижәытәуацәгьара”), приф-фардд (“бард хада”); Прифддинас "ақалақь хада", прифддинас "аҳҭнықалақь". «Аҟазшьарба + ахьыӡҟеи» реиԥш иҟоу акомпозитқәа «еиҿкаау» ҳәа ирышьҭоуп (cyfansoddeiriau rhywiog); еиҭасуа аишьҭагылашьа еиҳа имаҷны иуԥылоит: gwrda “ауаҩ бзиа” (еиҿҳарԥшып gwr da “ауаҩ бзиа”) - уи “еиқәыршәам акомпозитқәа” ҳәа иашьҭоуп (cyfansoddeiriau afrywiog)[119].
Аишьҭагылатә хыԥхьаӡара хьӡы амодификатор аԥхьа иҟоуп, cyntaf ("актәи" ада: y bedwaredd flwyddyn ("аԥшьбатәи ашықәс"); y марчог цинтаф ("раԥхьатәи аҽыуаҩ"). Егьырҭ аҟазшьарбақәа реиԥш, урҭгьы акласстә хьыӡқәа ирықәшәоит.
Еиуеиԥшым ахьыӡцынхәрақәа ркатегориақәа шьақәзыргыло раԥхьа, иашьҭанеиуеит, иаҳҳәеит: yr holl ddynion (“ауаа зегьы”); y динион хинни («арҭ ауаа»).
Адхаларатә еизыҟазаашьа ахархәарала иаарԥшуп, (уельстәи аграмматикаҿы уи "агенитивтә конструкциа" ҳәа иашьҭоуп). Убас, акомбинациа “ацгәы ан” иақәшәоит Уельстәи mam y gath - ажәала: “ан (абри) ацгәы”; “ауаҩы имашьына аԥенџьырқәа” ҳәа акәхоит ffenestri car y dyn - ажәала: “ауаҩы имашьына аԥенџьырқәа.” Абас еиԥш иҟоу ахьӡқәа еишьҭаургылар артикль ахьӡ аԥхьа мацара ауп иахьцәырҵуа: llaeth cath maer y dref “milk of the city mayor’s cat”; аҵыхәтәантәи ахьӡ аԥхьа артикль ургылар ҟамлозар, уи зынӡа ахархәара амаӡам, иаҳҳәап: «автомобиль Тывисог Симру "Уельстәи аҳәынҭқар имашьына".
Абас еиԥш иҟоу аконструкциаҿы аҳәса рыкласс азаҵә хыԥхьаӡараҿ акәзар, насгьы аилкаара иаабац аксессуар акәымкәа, иааиԥмырҟьаӡо атрибут аанарԥшуазар, усҟан ахьыӡҟа раԥхьатәи ацыбжьыҟа амутациа ԥсыҽхоит: gafr gwas (“guy’s goat”); ffugenw bardd («апоет иԥсевдоним»); het plismon "аполициа аусзуҩы ихылԥа (аполициа аусзуҩы иитәу)" vs. het blismon "аполициа аусзуҩы ихылԥа (аполициа аусзуҩцәа иршәырҵо)"[123].
Еилоу аҳәоу
Еилоу аҳәоуқәа ҟалар алшоит ахьыԥшыеилатә ма ихьыԥшым-еилоу. Еиҳа хархәара рымоуп аидҳәалагатә ҳәоу хкқәа; еидҳәалагатәқәам имаҷны иуԥылоит. Ажәақәа реишьҭагылашьа аԥҟарақәа имариоу аҳәоу аԥҟарақәа иреиԥшуп. Еилоу аҳәоуқәа еидҳәалоуп аидҳәалагақәа а(в) (“и”), неу (“мамзаргьы”), намын (“аха”), еит (“аха, ада”)[124]:
• Орфенодд еф еи уит а ат адреф («Иус далганы аҩныҟа дцеит»);
• Быдд еф ина, еитр на быдд ллеферидд ганддо («Уаҟа дыҟазаауеит, аха ацәажәара илшом»).
Аҳәоуцылатә ҳәоуқәа алагалоуп аидҳәалагақәа пан (“анба”), тра (“абанӡа”), hyd nes (“макьана”), cyn (“аԥхьа”), lle (“абаҟа”), ган (“абантәи” ) , фел («иҟаларц азы»), ос («иҟазар»), ер («аха»), наг («аасҭа»), фел пе («иҟалап»), маи («изакәу»), над (« иҟам”). Еилоу аҳәоуқәа рҿы «аамҭақәа реиқәшәара» аԥҟара хымԥада иқәныҟәоит: аҳәоу хадаҿы аҟаҵарба ииасхьоу аамҭақәа руак аҿы иҟазар, усҟан ахәҭаҷтә ҳәоу аҿы иҟоу аҟаҵарбагьы ииасхьоу аамҭаҿы иҟазароуп. Ахәҭаҷтә ҳәоу аҟны ажәаҳәа ахәҭақәа руаӡәк ԥхьаҟа иаагазар, усҟан аидҳәалага у - “уи” аҭыԥан аидҳәалага маи (Шьхатәыла) ма тау (Аҩада) ахархәара аиуеит:
• Диведодд маи/тау Сион оедд и крифаф («Иоанн зегь раасҭа дыӷәӷәоуп иҳәеит») (инаӡам);
• Диведодд маи/тау Сион фиддаи и крифаф («Иоанн зегь раасҭа дыӷәӷәахоит иҳәеит»; conditionalis);
• Диведодд маи/тау Сион оедд веди гвеитхио («Иоанн аус иуан иҳәеит»; аналитикатә плиускваперфект).
Аԥҟарақәа рхы иадырхәоит ииашам азҵаарагьы:
• Gofynwn ai Sion oedd y cryfaf («Сара сҵааит Иоанн зегь раасҭа дыӷәӷәоума»; уажәтәи аамҭа аҭыԥан инаӡам);
• Gofynais a fyddech yn y cyfarfod («Сазҵааит аизараҿы уҟазарц уҭахума ҳәа»; иҟалаша аамҭа аҭыԥан conditionalis).
Иахьатәи ацәажәаратәи, зны-зынла ҩыралатәи ацәажәарақәа рҿы арҭ аԥҟарақәа рхархәара еиҳа имаҷуп, алитературатә стандарт аҿы аасҭа.
Ацынгылатә ҳәоу аҟны амапкра ыҟазар, ахархәара аиуеит аидҳәалага na(d) “уи акәӡам”:
• Диведодд Сион на внаетх еф хинни («Д Иоанн иҳәеит иҟасымҵеит ҳәа".
Валлитәи абызшәа аҵараиураҿы
Авалли бызшәа аҵараиураҿы инарҭбааны ахархәара амоуп, Уельстәи ауниверситетқәа жәпакы рыҟны аҵара ҩ-бызшәак рыла имҩаԥысуеит, раԥхьа иргыланы, Бангортәи ауниверситет, Аберистуит ауниверситет аҟны.
Амилаҭтә школтә программа инақәыршәаны (National Curriculum), Уельс ашколхәыҷқәа 16 шықәса рхыҵаанӡа аваллитә бызшәа рҵароуп. Уельс Абызшәатә Хеилак арбагақәа рыла, Уельстәи ахәыҷқәа рхыԥхьаӡараҟнытә аԥшьбатәи ахәҭа инеиҳаны авалли бызшәала аҵара ахьымҩаԥысуа Уельстәи ашколқәа ирҭоуп. Егьырҭ англыз бызшәала аҵара ахьымҩаԥысуа ашколқәа рҿы авалли бызшәа аҩбатәи бызшәак аҳасабала ирҵоит. |
43990 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Кәаста_(Гьаргь_II_иԥа) | Кәаста (Гьаргь II иԥа) | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Кәасҭа|даҽа ахьӡ=Константин|амаҵура=Қарҭли аҳ|инаркны=[[930]]|рҟынӡа=[[933]]|аҭынха=[[Леуан III]]|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Қәҭешь]], [[Аԥсуа Аҳраду]]|аԥсра арыцхә=[[933]]|аԥсра аҭыԥ=[[Қәҭешь]], [[Аԥсуа Аҳраду]]|ани аби=[[Гьаргь II]]
Елена}}
'''Кәасҭа''' – аԥсуа аҳиԥа, Қарҭли аҳ.
== Абиографиа ==
Кәасҭа диит Гьаргь II уи иԥҳәыс Еленеи рҭаацәараҿ. Иара аԥсҳа иԥеиҳаб, иҭынха хада иакәын. 929 шықәсазы иаб Гьаргь аԥсҳас дҟалоит. 930 шықәсазы Гьаргь Қарҭли инапахьы иааигоит, уа аҳс дҟаиҵоит Кәасҭа. Хышықәса Қарҭли аҳас даныҟала ашьҭахь, Кәасҭа иаби иареи аимак рыбжьалеит, аԥсҳа иҭыԥ азы. Кәасҭа иус анеилкааха, Уплисцихь иҽирӷәӷәеит, ҭебаҭааи егьырҭ азнаурцәеи аӡәырҩи дрыдгылеит. Аԥсҳа Гьаргь иԥа дшықәҵаз еиликааны, имчқәа зегьы иманы ддәықәлеит, Таиктәи аҳцәеи ахорепископ Фадлеи инысҭхаганы, Уплисцихе дакәшеит. Амшқәа рацәаны еибашьуан, аха абаа ԥырхага рзыҟаҵомызт, избанзар уа ахьчаҩцәа рацәаҩын. Зны ҽыла еибашьуан, зны шьапыла. Убасҟан аԥсҳа Гьаргь Сазуерели рыжәла иаҵанакуа аамсҭацәа ргәы шьҭихуа далагеит, аҳиԥа Кәасҭа игәра ргарц азы: <blockquote>«Удәылҵ, Аԥсныҟа уҳагоит, уара аԥсҳас уҟалоит, уабгьы аганахь днаскьаҳгоит». </blockquote>Кәасҭа игәра диргарц, игәра диргеит, урҭ ицыз азнаурцәа уи аҩыза ахымҩаԥгашьа иҽацәырыхьчаргьы, аха иара урҭ дырзымӡырҩит. Уахынла Кәыра инаваршәны аӷба дақәтәаны ддәылҵит, Кәыра аԥшаҳәаҿынтә данаақәла, изымчҳакәа дыркырц иқәлеит. Урҭ рыцәгьаршра анидыр, еиҭа абааш дҭаларц азы ақанџьа ааирҳәит. Иара ақанџьа имч ақәымхаӡеит, убри аҟынтә ақанџьа аантә дҭыԥеит. Абжьы геит, аҳҭнырԥар ааҭыҵит; абаа иаакәыршеит. Ашарԥазы аҳиԥа иԥшаара иалагеит. Иара, иҟалаз ала, аӡы дынҭыҵын, ахра аҭыҩра дҭаланы, уа иҽиҵәахит. Уи дызқәымгәыӷуаз ауаҩы диԥшааит; Уи даанкыланы аԥсҳа дидыргалеит, аԥсҳа гәымбылџьбарала дахьирхәит: раԥхьа иблақәа ҭырблааит, нас драҟәеит, убри аҟнытә дыԥсит. Насгьы урҭ абааҿы игылаз Азнаурцәа аацәырҵит, рыгәрагара шьҭыхны, ҭебеҭаа ҭынч иоурышьҭын, Аспурангҟа (Васпурагҟа) идәықәи
ҵеит. | Кәасҭа – аԥсуа аҳиԥа, Қарҭли аҳ.
Абиографиа
Кәасҭа диит Гьаргь II уи иԥҳәыс Еленеи рҭаацәараҿ. Иара аԥсҳа иԥеиҳаб, иҭынха хада иакәын. 929 шықәсазы иаб Гьаргь аԥсҳас дҟалоит. 930 шықәсазы Гьаргь Қарҭли инапахьы иааигоит, уа аҳс дҟаиҵоит Кәасҭа. Хышықәса Қарҭли аҳас даныҟала ашьҭахь, Кәасҭа иаби иареи аимак рыбжьалеит, аԥсҳа иҭыԥ азы. Кәасҭа иус анеилкааха, Уплисцихь иҽирӷәӷәеит, ҭебаҭааи егьырҭ азнаурцәеи аӡәырҩи дрыдгылеит. Аԥсҳа Гьаргь иԥа дшықәҵаз еиликааны, имчқәа зегьы иманы ддәықәлеит, Таиктәи аҳцәеи ахорепископ Фадлеи инысҭхаганы, Уплисцихе дакәшеит. Амшқәа рацәаны еибашьуан, аха абаа ԥырхага рзыҟаҵомызт, избанзар уа ахьчаҩцәа рацәаҩын. Зны ҽыла еибашьуан, зны шьапыла. Убасҟан аԥсҳа Гьаргь Сазуерели рыжәла иаҵанакуа аамсҭацәа ргәы шьҭихуа далагеит, аҳиԥа Кәасҭа игәра ргарц азы: «Удәылҵ, Аԥсныҟа уҳагоит, уара аԥсҳас уҟалоит, уабгьы аганахь днаскьаҳгоит». Кәасҭа игәра диргарц, игәра диргеит, урҭ ицыз азнаурцәа уи аҩыза ахымҩаԥгашьа иҽацәырыхьчаргьы, аха иара урҭ дырзымӡырҩит. Уахынла Кәыра инаваршәны аӷба дақәтәаны ддәылҵит, Кәыра аԥшаҳәаҿынтә данаақәла, изымчҳакәа дыркырц иқәлеит. Урҭ рыцәгьаршра анидыр, еиҭа абааш дҭаларц азы ақанџьа ааирҳәит. Иара ақанџьа имч ақәымхаӡеит, убри аҟынтә ақанџьа аантә дҭыԥеит. Абжьы геит, аҳҭнырԥар ааҭыҵит; абаа иаакәыршеит. Ашарԥазы аҳиԥа иԥшаара иалагеит. Иара, иҟалаз ала, аӡы дынҭыҵын, ахра аҭыҩра дҭаланы, уа иҽиҵәахит. Уи дызқәымгәыӷуаз ауаҩы диԥшааит; Уи даанкыланы аԥсҳа дидыргалеит, аԥсҳа гәымбылџьбарала дахьирхәит: раԥхьа иблақәа ҭырблааит, нас драҟәеит, убри аҟнытә дыԥсит. Насгьы урҭ абааҿы игылаз Азнаурцәа аацәырҵит, рыгәрагара шьҭыхны, ҭебеҭаа ҭынч иоурышьҭын, Аспурангҟа (Васпурагҟа) идәықәи
ҵеит. |
43988 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Сымбаҭ_I | Сымбаҭ I | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Сымбаҭ I|даҽа ахьӡ=[[Аерманы бызшәа | aерм.]] Սմբատ I|амаҵура=Ашәамахьтә аҳраду аҳ|инаркны=890|рҟынӡа=914|аԥхьа иҟаз=Ашоҭ I|аҭынха=Ашоҭ II Аихатә|аира арыцхә=850|аира аҭыԥ=Аермантә аҳраду|аԥсра арыцхә=914|аԥсра аҭыԥ=Алинџьакала, Аермантә аҳраду|аԥсыжра аҭыԥ=Арцванист|ани аби=Ашоҭ I
Катраниде|ахәыҷқәа=Ашоҭ II, Абас I.|ажәла=Багратраа}}
'''Сымбаҭ I''' – Ермантәыла аҳ (890-914). Багратраа рдинастиа ахаҭарнак.
== Абиографиа ==
Ашоҭ I иԥа Сымбаҭ I иаб ацентрализациатә аполитика ӷәӷәа иациҵон[3]. Аермантә аҳраду аҳәаақәа ирҭбааит[3]. Иаб иеиԥш, Византиа «архонтцәа рырхонт» ҳәа дыԥхьаӡан. Уи иаанарԥшуеит Сымбаҭ егьырҭ Кавказнҭыҵтәи анапхгаҩцәа рҿаԥхьа амчра шимаз[4].
Сымбаҭ I имчра иаҿагылон Арцруни рыжәла, араԥтәи аҳәынҭқарра аермантә ҳәынҭқарра иӷәӷәаз ацентрализациа аизҳазыӷьара иаԥырхагахарц азы иалшоз зегь ҟарҵон. Убарҭ еиҿагылаз амчқәа ирыхҟьаны Сымбаҭ илымшеит Двин аиааира, аҳҭнықалақьны алаҳәара. Убасгьы Васпуракан аҟны Арцруни имчра аанкылара залшом. Саџидтәи аемир Иусуф ибн Абу с-Саџь Багратидцәеи Арцруни рыбжьара иҟаз аиҿагылара ихы иархәаны, Арцруни иара иганахь днагара илшеит. 908 шықәсазы, ахалиф ихьӡала, Багратидцәа рыдагьы, Гагик Арцруни аҳас дҟаиҵеит, иара аерманцәа ртәарҭахь дтәеит. Егьырҭ аҭауадцәагьы Смбат иҿагылон. Абас иҟан Ермантәыла аҭагылазаашьа Иусуф ир иманы Ермантәыла ианалала. Смбат I игәыԥ хәыҷи иареи Капуиттәи абааш («Абаа шьацԥшшәыла») аҿы иҽырҭакит, аха акыр аамҭа аблокада ашьҭахь иҽриҭар акәхеит, ҷыдала егьырҭ аерман ҳәынҭқарцәа иара данрыцәхьаҵыз азы. 914 шықәсазы Иусуф иҟаиҵаз адҵала Смбат ихы хҵәаны, иԥсыбаҩ Двина аџьар аҿы дкыдырҵеит[2].
Ибн Ҳаукал (10-тәи ашәышықәса), Аерман аҳ имазара далацәажәо, иазгәеиҭеит[5]:
Бардтәи Двинҟа ицо амҩа Ермантәыла иаҩсуеит, ари аҟәшаҿы иҟоу ақыҭақәеи ақалақьқәеи зегьы аерманцәа Смбат иаҳра иатәуп | Сымбаҭ I – Ермантәыла аҳ (890-914). Багратраа рдинастиа ахаҭарнак.
Абиографиа
Ашоҭ I иԥа Сымбаҭ I иаб ацентрализациатә аполитика ӷәӷәа иациҵон[3]. Аермантә аҳраду аҳәаақәа ирҭбааит[3]. Иаб иеиԥш, Византиа «архонтцәа рырхонт» ҳәа дыԥхьаӡан. Уи иаанарԥшуеит Сымбаҭ егьырҭ Кавказнҭыҵтәи анапхгаҩцәа рҿаԥхьа амчра шимаз[4].
Сымбаҭ I имчра иаҿагылон Арцруни рыжәла, араԥтәи аҳәынҭқарра аермантә ҳәынҭқарра иӷәӷәаз ацентрализациа аизҳазыӷьара иаԥырхагахарц азы иалшоз зегь ҟарҵон. Убарҭ еиҿагылаз амчқәа ирыхҟьаны Сымбаҭ илымшеит Двин аиааира, аҳҭнықалақьны алаҳәара. Убасгьы Васпуракан аҟны Арцруни имчра аанкылара залшом. Саџидтәи аемир Иусуф ибн Абу с-Саџь Багратидцәеи Арцруни рыбжьара иҟаз аиҿагылара ихы иархәаны, Арцруни иара иганахь днагара илшеит. 908 шықәсазы, ахалиф ихьӡала, Багратидцәа рыдагьы, Гагик Арцруни аҳас дҟаиҵеит, иара аерманцәа ртәарҭахь дтәеит. Егьырҭ аҭауадцәагьы Смбат иҿагылон. Абас иҟан Ермантәыла аҭагылазаашьа Иусуф ир иманы Ермантәыла ианалала. Смбат I игәыԥ хәыҷи иареи Капуиттәи абааш («Абаа шьацԥшшәыла») аҿы иҽырҭакит, аха акыр аамҭа аблокада ашьҭахь иҽриҭар акәхеит, ҷыдала егьырҭ аерман ҳәынҭқарцәа иара данрыцәхьаҵыз азы. 914 шықәсазы Иусуф иҟаиҵаз адҵала Смбат ихы хҵәаны, иԥсыбаҩ Двина аџьар аҿы дкыдырҵеит[2].
Ибн Ҳаукал (10-тәи ашәышықәса), Аерман аҳ имазара далацәажәо, иазгәеиҭеит[5]:
Бардтәи Двинҟа ицо амҩа Ермантәыла иаҩсуеит, ари аҟәшаҿы иҟоу ақыҭақәеи ақалақьқәеи зегьы аерманцәа Смбат иаҳра иатәуп |
43994 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адунеи_аҿы_еицырдыруа_ашьапылампыл_асразы_астадионқәа | Адунеи аҿы еицырдыруа ашьапылампыл асразы астадионқәа | Ашьапылампыл бзиа избо ауаа рацәаҩуп. Ауаа бзиа ирбо акомандақәа ргәы рызхьаауеит, ргәы рзыбылуеит.
Ашьапылампыл ахәмаррақәа ахьымҩаҧырго астадионқәа шьақәгылоуп ашьапылампыл адәи ахәаҧшцәа рҭыҧи рыла.
Адәы ҧшьынеижәи жәаба, шәи ҩажәа метра рҟынӡа инаӡоит. Астадионқәа шәагаала еиҧшӡам. Еицырдыруа ашьапылампыл астадионқәа шәагаала иалкаауп. Урҭ еиҳарак бзиа ирбоит ашьапылампыласра абзиабаҩцәа. Еицырдыруа ашьапылампыл асразы астадионқәа рҿы иреиӷьӡоу ашьапылампыл асҩцәа хәмаруеит. Ус еиҧш иҟоу еицырдыруа астадионқәа ыҟоуп Бразилиа, Италиа, Германиа, Испаниа, Англиа.
==Маракана==
«Маракана» ари даара идуӡӡоу стадионуп. Иара, Рио де Жанеиро Бразилиа Аладатәи Америка иҟоуп. Адунеитә чемпионат ҧшьышықәса рахь знык имҩаҧыргоит. Убри аҟынтә аҵакы ду амоуп. Ачемпионат иалахуп еизго акомандақәа еиуеиҧшым атәылақәа рҟынтә.
Зқьи жәшәи ҩынеижәа жәаба шықәса азы адунеитә чемпионат Бразилиа имҩаҧган. Убри ачемпионат азы идыргылеит астадион «Маракана». Уи зеқьҩыла аусуцәа идыргылон. Уи аамҭазы «Маракана» зегьы иреиҳаз стадионын.
Уи иакуан шәи ҧшьынеижәи акы нызеқьҩык.
Актәи атурнир афинал аҿы еиқәшәеит Бразилиеи Уругваии реизгақәа. Астадион ашҟа иааит шәи ханеижәи жәиҧшь нызеқьҩык ауаа. Ахәмарраҿ аиааира ргеит Уругваи. Урҭ чемпионхеит.
Бразилиаа рзы «Маракана» ари иҷыдоу ҭыҧуп. Идыру акоуп, урҭ даара бзиа ирбоит ашьапылампыл. Ари астадион аҿы ихәмархьеит даара еицырдыруа ашьапылампыл асыҩцәа – Пеле, Гарринча, Ромарио, Зико убас егьырҭгьы. Пеле ашьапылампыл акрал ҳәа дыҧхьаӡоуп. Пеле изы ари стадион ҷыдоуп, бзиагьы ибоит. «Маракана» иара азықьтәи ампыл амба иҭаиршәит.
«Маракана» имҩаҧыргоит аконцертқәа еицырдыруа ашәаҳәаҩцәа.
«Маракана» ашәа рҳәон агәыҧ Роллинг Стоунз, Френк Синатр, Мадонна.
Ашьапылампыл астадион аҿы имҩаҧырго аконцертқәа даара агәаҧхара рыҵоуп. Уи иалахуп зеқьҩыла ауаа. Уажәы астадион «Маракана» аркуп.
Уа аремонттә усурақәа цоит ҩнызқьи жәиҧшь шықәса ачемпионат азы. Адунеитә чемпионат ашьапылампыл азы Рио де Жанеиро иҟалоит.
«Маракана» еиҭах иаднакылоит адунеитә чемпионат хәмаррақәа.
==Сан Сиро==
Ашьапылампыл астадион «Сан Сиро» Италиа ақалақь аҿы Милан иҟоуп. Ари Италиа зегь иреиҳау стадионуп. «Сан Сиро» ҧшьынеижәи хәба нызеқьҩык ахәаҧшцәа акуеит. Италиаа уи даара бзиа ирбоит. Ари астадион аҿы ихәмаруеит ашьапылампыл акуб дуқәа ҩба: «Милан», «Интер».
«Милани», «Интери» ари еицырдыруа италиатәи командақәоуп. Астадион иара убас «Џьузеппе Мецца» ҳәа ахьӡ рҳәоит. Џьузеппе Мецца еицырдыруа шьапылампыл асҩын. Уи Интер аҿы дыхәмаруан. Астадион ҩ-хьӡык амоуп. – «Сан Сиро» «Џузеппе Сецца». Интересуп «Милан» азгәыбылҩцәа «Сан Сиро» ҳәа азырҳәоит «Интер» азгәыбылҩцәа Джузеппе Мецца ҳәа азырҳәоит. Ишаҧу еиҧш, Сан Сиро еиқәшәоит «Милани», «Интери». «Милани», «Интери» реиндаҭлара «Мадонина» ҳәа иашьҭоуп. «Милани» «Интери» рматчқәа рзы иаартын Сан Сиро астадион зқьи жәшәи ҩеижәи жәба шықәса азы. Ахәмарраҿ иаиааит «Интер» фба-хҧа ачко ҳәа.
==Камп Ноу==
«Камп Ноу» Барселона ашьапылампыл астадион ауп. Барселона Испаниа иақалақьуп. «Камп Ноу» испан бызшәала иаанагоит «иҿыцу астадион». Уи Барселона ашьапылампыл аклуб иастадионуп. Уи шәнызеқьҩык ауаа акуеит. Убри аҟынтә Европа зегьы аҿы зегьы иреиҳау стадионуп.
Ашьапылампыл аклуб Барселона иӷәӷәоу командоуп. Иахьазы Барселона ихәмаруеит: Лионель Месси, Андрес Иньеста, Жерар Пике убас егьырҭгьы.
Барселона азгәыбылҩцәа даара ирацәоуп.
Лионель Месси иахьатәи аамҭазы зегь реиҳа иӷәӷәоу шьапылампыл асыҩс дыҧхьаӡоуп. Камп Ноу еицырдыруа ашәаҳәаҩцәа аконцертқәа мҩаҧыргахьеит. Маикл Джексон, Френк Синантра, Хулио Иглесиас, Лучано Поваротти, Хосе Коррерас реиҧш «Камп Ноу» астадионаҿ ашәа рҳәон. «Камп Ноу» даҭаахьеит Папа Римтәи Иоанн Аҩбатәи. Папа Римтәи акотоликцәа реиҳабы иоуп. Иара даара анырра ду имоуп.
Иоан Павел Аҩбатәи Барселонатәи афанклуб шәнызқьи аба лахәылас дҟалеит. «Камп Ноу» хә-иаҵәак змоу стадионхеит.
==Сантьиго Бернабеу==
«Сантьиаго Бернабеу - Мадрид ашьапылампыл асразы иҟоу стадионуп. Мадрид Испаниа иаҳҭнықалақьуп. Ари астадион аҿы ахәмаррақәа мҩаҧнагоит ашьапылампыл аклуб «Реал». Сантьиаго Бернабеу ашьапылампыл «Реал» президентс дыҟан.
Убри аҟынтә астадион ихьӡ ахырҵеит. Испаниа зегь иреиҳауп «Камп Ноу» астадион. «Сантьиаго Бернабеу» аасҭа, аха Испаниа егьырҭ астадионқәа иреиҳауп.
Иара ҧшьынеижәа нызқьи ҧшьышәҩык акуеит. «Реал» Европа зегь раасҭа иӷәӷәоу командақәа ируакуп. Уаҟа ихәмаруан: Икер Касильиас, Криштиану Роналду, Кака уҳәа убас иҵегь.
Астадион аҿы иҟоуп иҷыдоу ауада. Уи ауадаҿы иҵәахуп «Реал» аҳамҭақәа зегьы. Европатәи Ачемпионат жәкубоки, Испаниатәи алига ҩеижәи жәаҩа кубоки. Ари ауада иахьӡуп «трофи рум».
«Трофи Рум» англыз бызшәала иаанагоит «аҳамҭақәа руада». Ҳамҭазтәи «Сантьиаго Бернабеу» атехника ҿыц амоуп. Астадион аҿы аус руеит ҩ-нызқьи хәышәҩык. Убри аҟынтә астадион зеиҧшыҟам акоуп.
==Уембли==
Ашьапылампыл Англиа азеижәтәи ашәышықәсазы ицәырҵит. Убри азы англиаа ҷыдала ашьапылампыл бзиа ирбоит. Дара рзы ашьапылампыл ахәмарра аҵкыс еиҳауп.
Ашьапылампыл англиаа рзы милаҭтә гәадуроуп.
Англиаа ашьапылампыл аҿиара хшыҩзышьҭра ду арҭоит. Ашьапылампыл астадион «Уембли» Лондон иҟоуп. Лондон Англиа иаҳҭнықалақьуп. Астадион «Уембли», «Уембли Ҿыц» ҳәагьы иашьҭоуп. Ари зегь реиҳа зыхә ҳараку стадионуп адунеи аҿы. Астадион «Уембли» аашә миллион фунт ирызтәеит. Уи ишьақәнаргылеит миллиардки ҩнажәи жәибжьи (бжаки) миллион доллар.
Астадион «Уембли» ҧшьынажәижәаба нызқьҩык акуеит. Астадион «Уембли» еизгоу Англиа хәмаруеит.
Ари астадион аҿы имҩаҧган еицырдыруа ашәаҳәаҩцәа рконцертқәа. Зқьи жәшәи ҧшьынажәи фба шықәсазы илегьендахаз арок гәыҧ «Куинн» аконцерт мҩаҧган астадион «Уембли» аҟны. Уа иҟан жәанызықьҩыла ауаа. | Ашьапылампыл бзиа избо ауаа рацәаҩуп. Ауаа бзиа ирбо акомандақәа ргәы рызхьаауеит, ргәы рзыбылуеит.
Ашьапылампыл ахәмаррақәа ахьымҩаҧырго астадионқәа шьақәгылоуп ашьапылампыл адәи ахәаҧшцәа рҭыҧи рыла.
Адәы ҧшьынеижәи жәаба, шәи ҩажәа метра рҟынӡа инаӡоит. Астадионқәа шәагаала еиҧшӡам. Еицырдыруа ашьапылампыл астадионқәа шәагаала иалкаауп. Урҭ еиҳарак бзиа ирбоит ашьапылампыласра абзиабаҩцәа. Еицырдыруа ашьапылампыл асразы астадионқәа рҿы иреиӷьӡоу ашьапылампыл асҩцәа хәмаруеит. Ус еиҧш иҟоу еицырдыруа астадионқәа ыҟоуп Бразилиа, Италиа, Германиа, Испаниа, Англиа.
Маракана
«Маракана» ари даара идуӡӡоу стадионуп. Иара, Рио де Жанеиро Бразилиа Аладатәи Америка иҟоуп. Адунеитә чемпионат ҧшьышықәса рахь знык имҩаҧыргоит. Убри аҟынтә аҵакы ду амоуп. Ачемпионат иалахуп еизго акомандақәа еиуеиҧшым атәылақәа рҟынтә.
Зқьи жәшәи ҩынеижәа жәаба шықәса азы адунеитә чемпионат Бразилиа имҩаҧган. Убри ачемпионат азы идыргылеит астадион «Маракана». Уи зеқьҩыла аусуцәа идыргылон. Уи аамҭазы «Маракана» зегьы иреиҳаз стадионын.
Уи иакуан шәи ҧшьынеижәи акы нызеқьҩык.
Актәи атурнир афинал аҿы еиқәшәеит Бразилиеи Уругваии реизгақәа. Астадион ашҟа иааит шәи ханеижәи жәиҧшь нызеқьҩык ауаа. Ахәмарраҿ аиааира ргеит Уругваи. Урҭ чемпионхеит.
Бразилиаа рзы «Маракана» ари иҷыдоу ҭыҧуп. Идыру акоуп, урҭ даара бзиа ирбоит ашьапылампыл. Ари астадион аҿы ихәмархьеит даара еицырдыруа ашьапылампыл асыҩцәа – Пеле, Гарринча, Ромарио, Зико убас егьырҭгьы. Пеле ашьапылампыл акрал ҳәа дыҧхьаӡоуп. Пеле изы ари стадион ҷыдоуп, бзиагьы ибоит. «Маракана» иара азықьтәи ампыл амба иҭаиршәит.
«Маракана» имҩаҧыргоит аконцертқәа еицырдыруа ашәаҳәаҩцәа.
«Маракана» ашәа рҳәон агәыҧ Роллинг Стоунз, Френк Синатр, Мадонна.
Ашьапылампыл астадион аҿы имҩаҧырго аконцертқәа даара агәаҧхара рыҵоуп. Уи иалахуп зеқьҩыла ауаа. Уажәы астадион «Маракана» аркуп.
Уа аремонттә усурақәа цоит ҩнызқьи жәиҧшь шықәса ачемпионат азы. Адунеитә чемпионат ашьапылампыл азы Рио де Жанеиро иҟалоит.
«Маракана» еиҭах иаднакылоит адунеитә чемпионат хәмаррақәа.
Сан Сиро
Ашьапылампыл астадион «Сан Сиро» Италиа ақалақь аҿы Милан иҟоуп. Ари Италиа зегь иреиҳау стадионуп. «Сан Сиро» ҧшьынеижәи хәба нызеқьҩык ахәаҧшцәа акуеит. Италиаа уи даара бзиа ирбоит. Ари астадион аҿы ихәмаруеит ашьапылампыл акуб дуқәа ҩба: «Милан», «Интер».
«Милани», «Интери» ари еицырдыруа италиатәи командақәоуп. Астадион иара убас «Џьузеппе Мецца» ҳәа ахьӡ рҳәоит. Џьузеппе Мецца еицырдыруа шьапылампыл асҩын. Уи Интер аҿы дыхәмаруан. Астадион ҩ-хьӡык амоуп. – «Сан Сиро» «Џузеппе Сецца». Интересуп «Милан» азгәыбылҩцәа «Сан Сиро» ҳәа азырҳәоит «Интер» азгәыбылҩцәа Джузеппе Мецца ҳәа азырҳәоит. Ишаҧу еиҧш, Сан Сиро еиқәшәоит «Милани», «Интери». «Милани», «Интери» реиндаҭлара «Мадонина» ҳәа иашьҭоуп. «Милани» «Интери» рматчқәа рзы иаартын Сан Сиро астадион зқьи жәшәи ҩеижәи жәба шықәса азы. Ахәмарраҿ иаиааит «Интер» фба-хҧа ачко ҳәа.
Камп Ноу
«Камп Ноу» Барселона ашьапылампыл астадион ауп. Барселона Испаниа иақалақьуп. «Камп Ноу» испан бызшәала иаанагоит «иҿыцу астадион». Уи Барселона ашьапылампыл аклуб иастадионуп. Уи шәнызеқьҩык ауаа акуеит. Убри аҟынтә Европа зегьы аҿы зегьы иреиҳау стадионуп.
Ашьапылампыл аклуб Барселона иӷәӷәоу командоуп. Иахьазы Барселона ихәмаруеит: Лионель Месси, Андрес Иньеста, Жерар Пике убас егьырҭгьы.
Барселона азгәыбылҩцәа даара ирацәоуп.
Лионель Месси иахьатәи аамҭазы зегь реиҳа иӷәӷәоу шьапылампыл асыҩс дыҧхьаӡоуп. Камп Ноу еицырдыруа ашәаҳәаҩцәа аконцертқәа мҩаҧыргахьеит. Маикл Джексон, Френк Синантра, Хулио Иглесиас, Лучано Поваротти, Хосе Коррерас реиҧш «Камп Ноу» астадионаҿ ашәа рҳәон. «Камп Ноу» даҭаахьеит Папа Римтәи Иоанн Аҩбатәи. Папа Римтәи акотоликцәа реиҳабы иоуп. Иара даара анырра ду имоуп.
Иоан Павел Аҩбатәи Барселонатәи афанклуб шәнызқьи аба лахәылас дҟалеит. «Камп Ноу» хә-иаҵәак змоу стадионхеит.
Сантьиго Бернабеу
«Сантьиаго Бернабеу - Мадрид ашьапылампыл асразы иҟоу стадионуп. Мадрид Испаниа иаҳҭнықалақьуп. Ари астадион аҿы ахәмаррақәа мҩаҧнагоит ашьапылампыл аклуб «Реал». Сантьиаго Бернабеу ашьапылампыл «Реал» президентс дыҟан.
Убри аҟынтә астадион ихьӡ ахырҵеит. Испаниа зегь иреиҳауп «Камп Ноу» астадион. «Сантьиаго Бернабеу» аасҭа, аха Испаниа егьырҭ астадионқәа иреиҳауп.
Иара ҧшьынеижәа нызқьи ҧшьышәҩык акуеит. «Реал» Европа зегь раасҭа иӷәӷәоу командақәа ируакуп. Уаҟа ихәмаруан: Икер Касильиас, Криштиану Роналду, Кака уҳәа убас иҵегь.
Астадион аҿы иҟоуп иҷыдоу ауада. Уи ауадаҿы иҵәахуп «Реал» аҳамҭақәа зегьы. Европатәи Ачемпионат жәкубоки, Испаниатәи алига ҩеижәи жәаҩа кубоки. Ари ауада иахьӡуп «трофи рум».
«Трофи Рум» англыз бызшәала иаанагоит «аҳамҭақәа руада». Ҳамҭазтәи «Сантьиаго Бернабеу» атехника ҿыц амоуп. Астадион аҿы аус руеит ҩ-нызқьи хәышәҩык. Убри аҟынтә астадион зеиҧшыҟам акоуп.
Уембли
Ашьапылампыл Англиа азеижәтәи ашәышықәсазы ицәырҵит. Убри азы англиаа ҷыдала ашьапылампыл бзиа ирбоит. Дара рзы ашьапылампыл ахәмарра аҵкыс еиҳауп.
Ашьапылампыл англиаа рзы милаҭтә гәадуроуп.
Англиаа ашьапылампыл аҿиара хшыҩзышьҭра ду арҭоит. Ашьапылампыл астадион «Уембли» Лондон иҟоуп. Лондон Англиа иаҳҭнықалақьуп. Астадион «Уембли», «Уембли Ҿыц» ҳәагьы иашьҭоуп. Ари зегь реиҳа зыхә ҳараку стадионуп адунеи аҿы. Астадион «Уембли» аашә миллион фунт ирызтәеит. Уи ишьақәнаргылеит миллиардки ҩнажәи жәибжьи (бжаки) миллион доллар.
Астадион «Уембли» ҧшьынажәижәаба нызқьҩык акуеит. Астадион «Уембли» еизгоу Англиа хәмаруеит.
Ари астадион аҿы имҩаҧган еицырдыруа ашәаҳәаҩцәа рконцертқәа. Зқьи жәшәи ҧшьынажәи фба шықәсазы илегьендахаз арок гәыҧ «Куинн» аконцерт мҩаҧган астадион «Уембли» аҟны. Уа иҟан жәанызықьҩыла ауаа. |
43995 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ианыӡааз_ақалақьқәа | Ианыӡааз ақалақьқәа | Ақалақь ауааҧсыра ахьынхо ҭыҧуп. Адунеи аҿа ианыӡааз ақалақьқәа рацәоуп.
Атлантида аеллин бызшәала иаанагоит атлантцәа рыдгьылбжьахала ҳәа.
Уи ақалақь шыҟаз атәы аиашазы, аӡәгьы издырӡом. Иҟоуп иара иазкыу алегьенда. Атлантцәа рыдгьыл бжьаха даара идууп. Уи адагьы, Ливиа инаркны Мысранӡа, иара убас Европа инаркны Тиренынӡа дара рнапаҿы иҟан. Анаҩс аҧсабаратә рыцҳара иахҟьаны уи адгьылбжьаха аӡаҵаҟа иҟалеит. Ақалақь аныӡааит. Аҵарауаа иахьагьы уи иӡыз адгьылбжьахала аҧшаара иашьҭоуп.
Алегьенда ишаҳәо ала, атлантцәа дара рзакәанқәа рыман. Урҭ анцәа Посеидон ишьақәиргылаз акы акәын.
Ажәытә еллинаа рзы Посеидон амшын нцәан. Атлантцәа уи изакәанқәа ирықәныҟәон.
Азакәанқәа ахаҳә дуқәа ҭаҧыҟҟаны ирынҵан, урҭ Посеидон иныхабаа аҟны иҵәахын. Посеидон иныхабааҿы аӡбара мҩаҧыргон. Аӡбара иалагаанӡа атлантцәа Посеидон аҧсаҭатә изнаргон. Анаҩс, аиаша ишықәныҟәо азы ақәра рыдыркылон.
Аӡбара иаашанӡа ицон. Урҭ ирыдыркылоз аӡбара ахьтәӷәы ианырҵон. Аҧсаҭатәи ахьтәы ӷәи неидкылан аныхабааҿы инрыжьуан. Атлантцәа рзакәан ала аҳцәа аибашьра азин рымаӡамызт. Аҳцәа рхала аӡбара рыдыркылаӡомызт, урҭ аҟәыӷацәеи дареи еицрыдыркылон.
==Троиа==
Троиа легенда қалақьуп. Уи шыҟаз шьақәдырӷәӷәоит археологиатә ҧшаарақәа. Археологиатә ҧшаарақәа мҩаҧигеит Генрих Шлиман ҭырқәтәыла аҵакырадгьылаҿы жәаҩатәи ашәышықәсазы.
Ақалақь Троиа, троиатәи аибашьрала зегьы ирдыруа иҟалеит. Троиатәи аибашьра ари легендоуп. Абырзенқәа троиаа ирабашьуан. Уи зыхҟьаз зеиҧш дыҟамыз аҧҳәызба ссир Елена лоуп. Уи аамҭазы уи адунеиаҿ зегь раасҭа иҧшӡаз аҳәса дреиуан.
Уи спартантәи аҳ Менелаи иҧшәма ҧҳәыс лакәын. Аха, ари бзиа дибеит троиатәи арҧыс Парис. Троиатәи – Парис Елена дымҵаирсуеит.
Менелаи Елена лырхынҳәразы аибашьра далагеит. Ари алегьенда иазкны ирацәаны ашәҟәқәа рыҩхьеит. Акинофильмқәа рацәаны иҭырххьеит. Урҭ рхыҧхьаӡараҿы иҟоуп Вольфгрант Петерсен ифильм «Троиа». Ароль хада ари афильм аҿы инаигӡоит Бред Пит.
Троиатәи аибашьраҿы аеллинцәа рхы иадырхәеит амҿы иалхыз аҽы. Аҽы даараӡа идуӡӡан. Аеллинцәа аҽы аҩныҵҟа реибашьцәа ҭадыртәан, рықалақь агәашә иларгыланы рҽырҵәахит. Троиаа, ас еиҧш аҽ дуӡӡа анырба даара иџьаршьеит, ақалақьахьгьы иҭаргалеит. Уахынла, аҽы аҩнуҵҟантә аибашьцәа ҭыҵын абырзенқәа ақалақь иҭырыжьлеит.
==Петра==
Петра Иорданиа иҟоуп. Ари ақалақь ацаҟьа иалхуп. «Петра» - хроуп. Уи арабцәа идыргылеит аҩбатәи ашәышықәсазы. Ақалақь аҿы инхон иреиӷьыз ахаҳә азҟазацәа.
Ари ижәытәӡаз хәаахәҭратә центрын. Петра иаауан лассы-ласс мысрааи аеллинтә хәаахәҭцәеи. Ҳаамҭазтәи Петра туристтә центруп. Уахь иаауеит еиуеиҧшым атәылақәа рҟынтә зеқьҩыла атуристцәа.
Ара иҟоуп зеиҧш ыҟам Ель-Хазне аныхабаа. Ажәа «Ель-Хазне» афараон иҭаҵәах аанагоит. Уи мавзалеиуп, «Ель-Хазна» акәын аҵыхәтәантәи Аџьартә еибашьра, «Индиана – Джонс» афильм аҭыхрақәа ахьымҩаҧысуаз. Ари афильм инеиҵыхыу асериал Индиана Джонс изкны иҭыхыу ахҧатәи ахәҭоуп. Индиан Џонс ироль дыхәмаруеит Харрисон Форд. Ахҭысқәа мҩаҧысуеит зқьи жәшәи ҩажәи жәаа шықәсазы.
Афырхацәа Иҧшьоу Грааль аҧшаара иашьҭоуп. Грааль ари Иисус Христос аҩы злажәуаз ихьыҵәца акәын.
Индиан Џонс шәара иаразнак дыжәдыруеит. Ишаҧу еиҧш, уи ашлиапа ихоуп. Ацәа иалху акьаҿ ишәуп. Иара убас уи имоуп жәа-фунтк иҟоу аҟамчы, иара убас акьарахә.
==Мачу-Пикчу==
Мачу-Пикчу Аладатәи Америка Перу иҟоуп. Ари ажәа ижәытәу ашьха аанагоит.
Лассы-ласс уи «Инкаа ибжьаӡыз рықалақь» ҳәа азырҳәоит. Иара ҩ-нызқьи хышәи ҩынажәижәаба метра ашьха ҳаракыраҿы иҟоуп, уи инкаа жәохәтәи ашәышықәсазы идыргылеит.
Инкаа, Аладатәи Америка инхон, дара аиспанеццәа ирымпыҵархалеит, аха ирыздырӡомызт ари ақалақь шыҟаз. Уи аамҭазы аинкцәа Мачу-Пикчу аанрыжьхьан.
Жәохәтәи ашәышықәсазы аинкцәа напхгара риҭон аимператор Пачакути. Аҵарауаа ишьақәдырӷәӷәоит Мачу-Пикчу Пачакути аҧхынтәи ирезиденциа акәын ҳәа. Аинкқәа аҩыра рымаӡамызт, убри аҟынтә аӡәгьы издырӡом уи иус данахагылаз аамҭа. Мачу-Пикчу шәышықәса раҧхьа ирыҧшааит.
Иахьа Аладатәи Америка атуристцәа бзиа ирбо аҭыҧқәа иреиуоуп.
Ҩ-нызқьи быжьба шықәсазы Мачу-Пикчу адунеи аҭыҧ ссирқәа ишреиуаз азхаҵан.
==Паленке==
Ақалақь Паленке Мексика иҟоуп, Мексика аҵакырадгьыл аҿы жәытә-натә аахыс ауаа нхон. Урҭ маиа ацивилизациа ҳәа ирышьҭан. Паленке маиа ацивилизациа иатәыз қалақь дуӡӡан. Уи рполитикатә культуратә центрын.
Иахьазы ари ақалақь дуӡӡа ахыжәжәарақәа роуп иаанхаз. Урҭ иҷыдоу ахьчара рымоуп. Паленке ақалақь аилабгарақәа Паленке Амилаҭтә парк агәҭа иҟоуп.
Еиқәхеит, ахан аилабгарақәа, Амра аныхабаа, Аџьар аныхабаа, аныхабаа Акыдҩыларақәа.
Аҵарауаа ари ақалақь ҭырҵаар рҭахуп. Дара ргәаанагарала, Паленка ажәабатәи ашәышықәсазы иқәхын абнауаа рқәылара иахҟьаны.
==Персеполис==
Персеполис Иран иҟоуп. Ари ижәытәӡатиу қалақьуп. Аџьамқәа Персеполис ҩ-нызқьи хәышә шықәса рышьҭахь идыргылеит. Ҳаамҭазтәи Иран Персиа ҳәа иашьҭан ҧаса, «Персеполис» аџьамқәа рықалақь аанагоит.
Џьамтәыла ирацәаны атәылақәа ампыҵанахалеит, убри аҟынтә Џьамтәылатәи аимпериа ҳәа хьӡыс иаман. Иара даараӡа идуӡӡан, Џьамтәылатәи аимпериа ҧшь-аҳҭнықалақьк аман. Урҭ иреиуан Персеполис.
Аџьамқәа римпериа даара ибеиан. Дара ахьи араӡни ирацәаны ирыман. Персеполис аргыларазы ахарџь рацәа ақәырӡын.
Хышәи ҩажәижәаба шықәсазы Александр Македониатәи Персеполис импыҵаихалан, ирбгеит. Александр Аџьамцәа римпериа даналала анаҩс ирбган.
Персеполис, Паленке, Мачу-Пикчу, Троиа ауаа ықәынхоижьҭеи кырӡа ҵуеит. Урҭ рҳәынҭқарра иацентрны иҟан. Иахьа урҭ ахыжәжәарақәа роуп ирҭынхаз. Убри аҟынтә урҭ ибжьаӡыз ақалақьқәа ҳәа ҳрышьҭоуп. Арҭ ақалақьқәа атуристцәа бзиа еицырбо ҭыҧқәоуп. Есышықәса зықьҩыла атуристцәа аҭаауеит. Ибжьаӡыз ақалақьқәа рхыжәжәарақәа ахьыҟоу атәылақәа ркультуратә ҭынханы иҟоуп.
Иунеско Адунеизегьтәи аҭынха асиа иануп. | Ақалақь ауааҧсыра ахьынхо ҭыҧуп. Адунеи аҿа ианыӡааз ақалақьқәа рацәоуп.
Атлантида аеллин бызшәала иаанагоит атлантцәа рыдгьылбжьахала ҳәа.
Уи ақалақь шыҟаз атәы аиашазы, аӡәгьы издырӡом. Иҟоуп иара иазкыу алегьенда. Атлантцәа рыдгьыл бжьаха даара идууп. Уи адагьы, Ливиа инаркны Мысранӡа, иара убас Европа инаркны Тиренынӡа дара рнапаҿы иҟан. Анаҩс аҧсабаратә рыцҳара иахҟьаны уи адгьылбжьаха аӡаҵаҟа иҟалеит. Ақалақь аныӡааит. Аҵарауаа иахьагьы уи иӡыз адгьылбжьахала аҧшаара иашьҭоуп.
Алегьенда ишаҳәо ала, атлантцәа дара рзакәанқәа рыман. Урҭ анцәа Посеидон ишьақәиргылаз акы акәын.
Ажәытә еллинаа рзы Посеидон амшын нцәан. Атлантцәа уи изакәанқәа ирықәныҟәон.
Азакәанқәа ахаҳә дуқәа ҭаҧыҟҟаны ирынҵан, урҭ Посеидон иныхабаа аҟны иҵәахын. Посеидон иныхабааҿы аӡбара мҩаҧыргон. Аӡбара иалагаанӡа атлантцәа Посеидон аҧсаҭатә изнаргон. Анаҩс, аиаша ишықәныҟәо азы ақәра рыдыркылон.
Аӡбара иаашанӡа ицон. Урҭ ирыдыркылоз аӡбара ахьтәӷәы ианырҵон. Аҧсаҭатәи ахьтәы ӷәи неидкылан аныхабааҿы инрыжьуан. Атлантцәа рзакәан ала аҳцәа аибашьра азин рымаӡамызт. Аҳцәа рхала аӡбара рыдыркылаӡомызт, урҭ аҟәыӷацәеи дареи еицрыдыркылон.
Троиа
Троиа легенда қалақьуп. Уи шыҟаз шьақәдырӷәӷәоит археологиатә ҧшаарақәа. Археологиатә ҧшаарақәа мҩаҧигеит Генрих Шлиман ҭырқәтәыла аҵакырадгьылаҿы жәаҩатәи ашәышықәсазы.
Ақалақь Троиа, троиатәи аибашьрала зегьы ирдыруа иҟалеит. Троиатәи аибашьра ари легендоуп. Абырзенқәа троиаа ирабашьуан. Уи зыхҟьаз зеиҧш дыҟамыз аҧҳәызба ссир Елена лоуп. Уи аамҭазы уи адунеиаҿ зегь раасҭа иҧшӡаз аҳәса дреиуан.
Уи спартантәи аҳ Менелаи иҧшәма ҧҳәыс лакәын. Аха, ари бзиа дибеит троиатәи арҧыс Парис. Троиатәи – Парис Елена дымҵаирсуеит.
Менелаи Елена лырхынҳәразы аибашьра далагеит. Ари алегьенда иазкны ирацәаны ашәҟәқәа рыҩхьеит. Акинофильмқәа рацәаны иҭырххьеит. Урҭ рхыҧхьаӡараҿы иҟоуп Вольфгрант Петерсен ифильм «Троиа». Ароль хада ари афильм аҿы инаигӡоит Бред Пит.
Троиатәи аибашьраҿы аеллинцәа рхы иадырхәеит амҿы иалхыз аҽы. Аҽы даараӡа идуӡӡан. Аеллинцәа аҽы аҩныҵҟа реибашьцәа ҭадыртәан, рықалақь агәашә иларгыланы рҽырҵәахит. Троиаа, ас еиҧш аҽ дуӡӡа анырба даара иџьаршьеит, ақалақьахьгьы иҭаргалеит. Уахынла, аҽы аҩнуҵҟантә аибашьцәа ҭыҵын абырзенқәа ақалақь иҭырыжьлеит.
Петра
Петра Иорданиа иҟоуп. Ари ақалақь ацаҟьа иалхуп. «Петра» - хроуп. Уи арабцәа идыргылеит аҩбатәи ашәышықәсазы. Ақалақь аҿы инхон иреиӷьыз ахаҳә азҟазацәа.
Ари ижәытәӡаз хәаахәҭратә центрын. Петра иаауан лассы-ласс мысрааи аеллинтә хәаахәҭцәеи. Ҳаамҭазтәи Петра туристтә центруп. Уахь иаауеит еиуеиҧшым атәылақәа рҟынтә зеқьҩыла атуристцәа.
Ара иҟоуп зеиҧш ыҟам Ель-Хазне аныхабаа. Ажәа «Ель-Хазне» афараон иҭаҵәах аанагоит. Уи мавзалеиуп, «Ель-Хазна» акәын аҵыхәтәантәи Аџьартә еибашьра, «Индиана – Джонс» афильм аҭыхрақәа ахьымҩаҧысуаз. Ари афильм инеиҵыхыу асериал Индиана Джонс изкны иҭыхыу ахҧатәи ахәҭоуп. Индиан Џонс ироль дыхәмаруеит Харрисон Форд. Ахҭысқәа мҩаҧысуеит зқьи жәшәи ҩажәи жәаа шықәсазы.
Афырхацәа Иҧшьоу Грааль аҧшаара иашьҭоуп. Грааль ари Иисус Христос аҩы злажәуаз ихьыҵәца акәын.
Индиан Џонс шәара иаразнак дыжәдыруеит. Ишаҧу еиҧш, уи ашлиапа ихоуп. Ацәа иалху акьаҿ ишәуп. Иара убас уи имоуп жәа-фунтк иҟоу аҟамчы, иара убас акьарахә.
Мачу-Пикчу
Мачу-Пикчу Аладатәи Америка Перу иҟоуп. Ари ажәа ижәытәу ашьха аанагоит.
Лассы-ласс уи «Инкаа ибжьаӡыз рықалақь» ҳәа азырҳәоит. Иара ҩ-нызқьи хышәи ҩынажәижәаба метра ашьха ҳаракыраҿы иҟоуп, уи инкаа жәохәтәи ашәышықәсазы идыргылеит.
Инкаа, Аладатәи Америка инхон, дара аиспанеццәа ирымпыҵархалеит, аха ирыздырӡомызт ари ақалақь шыҟаз. Уи аамҭазы аинкцәа Мачу-Пикчу аанрыжьхьан.
Жәохәтәи ашәышықәсазы аинкцәа напхгара риҭон аимператор Пачакути. Аҵарауаа ишьақәдырӷәӷәоит Мачу-Пикчу Пачакути аҧхынтәи ирезиденциа акәын ҳәа. Аинкқәа аҩыра рымаӡамызт, убри аҟынтә аӡәгьы издырӡом уи иус данахагылаз аамҭа. Мачу-Пикчу шәышықәса раҧхьа ирыҧшааит.
Иахьа Аладатәи Америка атуристцәа бзиа ирбо аҭыҧқәа иреиуоуп.
Ҩ-нызқьи быжьба шықәсазы Мачу-Пикчу адунеи аҭыҧ ссирқәа ишреиуаз азхаҵан.
Паленке
Ақалақь Паленке Мексика иҟоуп, Мексика аҵакырадгьыл аҿы жәытә-натә аахыс ауаа нхон. Урҭ маиа ацивилизациа ҳәа ирышьҭан. Паленке маиа ацивилизациа иатәыз қалақь дуӡӡан. Уи рполитикатә культуратә центрын.
Иахьазы ари ақалақь дуӡӡа ахыжәжәарақәа роуп иаанхаз. Урҭ иҷыдоу ахьчара рымоуп. Паленке ақалақь аилабгарақәа Паленке Амилаҭтә парк агәҭа иҟоуп.
Еиқәхеит, ахан аилабгарақәа, Амра аныхабаа, Аџьар аныхабаа, аныхабаа Акыдҩыларақәа.
Аҵарауаа ари ақалақь ҭырҵаар рҭахуп. Дара ргәаанагарала, Паленка ажәабатәи ашәышықәсазы иқәхын абнауаа рқәылара иахҟьаны.
Персеполис
Персеполис Иран иҟоуп. Ари ижәытәӡатиу қалақьуп. Аџьамқәа Персеполис ҩ-нызқьи хәышә шықәса рышьҭахь идыргылеит. Ҳаамҭазтәи Иран Персиа ҳәа иашьҭан ҧаса, «Персеполис» аџьамқәа рықалақь аанагоит.
Џьамтәыла ирацәаны атәылақәа ампыҵанахалеит, убри аҟынтә Џьамтәылатәи аимпериа ҳәа хьӡыс иаман. Иара даараӡа идуӡӡан, Џьамтәылатәи аимпериа ҧшь-аҳҭнықалақьк аман. Урҭ иреиуан Персеполис.
Аџьамқәа римпериа даара ибеиан. Дара ахьи араӡни ирацәаны ирыман. Персеполис аргыларазы ахарџь рацәа ақәырӡын.
Хышәи ҩажәижәаба шықәсазы Александр Македониатәи Персеполис импыҵаихалан, ирбгеит. Александр Аџьамцәа римпериа даналала анаҩс ирбган.
Персеполис, Паленке, Мачу-Пикчу, Троиа ауаа ықәынхоижьҭеи кырӡа ҵуеит. Урҭ рҳәынҭқарра иацентрны иҟан. Иахьа урҭ ахыжәжәарақәа роуп ирҭынхаз. Убри аҟынтә урҭ ибжьаӡыз ақалақьқәа ҳәа ҳрышьҭоуп. Арҭ ақалақьқәа атуристцәа бзиа еицырбо ҭыҧқәоуп. Есышықәса зықьҩыла атуристцәа аҭаауеит. Ибжьаӡыз ақалақьқәа рхыжәжәарақәа ахьыҟоу атәылақәа ркультуратә ҭынханы иҟоуп.
Иунеско Адунеизегьтәи аҭынха асиа иануп. |
43996 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Манча_I | Чачба, Манча I | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Манча I Чачба
|даҽа ахьӡ=Шәлиман-беи
|амаҵура=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра аҳ]]
|инаркны=[[1731]]
|рҟынӡа=[[1758]]
|аԥхьа иҟаз=Леуан Чачба
|аҭынха=[[Чачба, Зураб (Сореб-беи)|Зураб Чачба]]
|ахәыҷқәа=[[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]], Хәыхәлаба, Балхәыхә.
|аԥҳәыс=Есма-ҳаным Арыдԥҳа
|ани аби=Леуан Чачба
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1781]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Баҭым]]
|ауацәа=}}
'''Манча I Чачба''', иара убасгьы '''Шәлиман-беи''' – [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра аҳ]], баҭымтәи абеи.
== Абиографиа ==
=== Ахылҵшьҭра ===
Манча Леуан-иԥа Чачба диит аҳ Леуан (Ҳамыд) иҭаацәараҿы<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рхылҵшьҭра|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Универсал}}</ref>.
=== Аҳраура ===
1731 шықәсазы иаб Леуан иԥсҭазаара далҵит, уажәшьҭа Манча [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] аҳс дҟалеит<ref name=":0" />. 1733 шықәсазы аҭырқәа сулҭан ир, [[Гыртәыла аҳра|Гыртәылантәи]] [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] иақәлеит. Абаа Очемчери (иахь ақал. [[Очамчыра]]) рнапахьы иааргеит. Уаантә аԥсуаа пату зқәырҵоз [[Гьаргь ацқьа ихьӡала Елыр иҟоу ауахәама|Елыртәи ауахәама]] рыблит. Манча ари ашьҭахь иқәшаҳаҭра иааирԥшит. 1740 шықәсқәа рзы ԥҳәысс дигоит асаӡқәа раҳкәажә - Есма-ҳаным Арҭԥҳа.
Ажәаатәи ашәышықәса 50-тәи ашықәсқәа рзы [[Аҟәа абаа]] аԥашьас дҟалеит асаӡтәи аҭауад - Арслан(Аслан)-беи Гьачба. Убри аамҭазы Манчаи Арслани реизыҟазаашьақәа ԥхасҭахеит. Ишнеи-шнеиуаз, 1757 шықәсазы Манча иуа, [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы - Хәҭын Чачба, ируаа иманы аҭырқәцәа дырҿагылеит<ref name=":0" />. Уи ҽыҵгас иҟаҵаны аҭырқәцәа рсулҭан Мысҭафа III иӡбеит Манча Аԥсны аҳ имаҵура дамихырц.
Ус 1758 шықәсазы Арслан-беи инапхгарала, аԥсуа аамсҭадуқәа (афеодалцәа) ақәгылара мҩаԥыргеит. Убри ақәгылара иахьҟьаны Манча иҭаҳцәеи, ихаҭеи, иашьцәа [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Зурабеи]] Шьыруанеи [[Ҭырқәтәыла|Тырқәтәылаҟа]] иахыган<ref name=":0" />. Уа аԥсылманра идикылоит.
=== Аҭырқәа имаҵураҿы ===
Аԥсылманра анидикыл ашьҭахь Шәлиман-беи иаразнак дрышьҭит амаҵура. ~1760 шықәсазы Шәлиман-беи [[Баҭым]] ахадас дҟарҵоит.
=== Аԥсра ===
1781 шықәсазы иԥсҭазаара далҵоит Манча Чачба<ref name=":0" />.
=== Аҭаҳцәа ===
Аҳ Манча ԥҳәысс дааигеит асаӡқәа раҳкәажә Есма-ҳаным. Уи лҟынтә иит<ref name=":0" />:
* [[Чачба, Қьалышь Аҳмаҭ-беи|Қьалышь-беи]] – (1747-1808) аҳиԥа, ԥхьаҟатәи Аԥсуа аҳра аҳ.
* Хәыхәлаба – аҳиԥа.
* Балхәыхә – (?-1801) аҳиԥа
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1781 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Манча I Чачба, иара убасгьы Шәлиман-беи – Аԥсуа аҳра аҳ, баҭымтәи абеи.
Абиографиа
Ахылҵшьҭра
Манча Леуан-иԥа Чачба диит аҳ Леуан (Ҳамыд) иҭаацәараҿы.
Аҳраура
1731 шықәсазы иаб Леуан иԥсҭазаара далҵит, уажәшьҭа Манча Аԥсуа аҳра аҳс дҟалеит. 1733 шықәсазы аҭырқәа сулҭан ир, Гыртәылантәи Аԥсны иақәлеит. Абаа Очемчери (иахь ақал. Очамчыра) рнапахьы иааргеит. Уаантә аԥсуаа пату зқәырҵоз Елыртәи ауахәама рыблит. Манча ари ашьҭахь иқәшаҳаҭра иааирԥшит. 1740 шықәсқәа рзы ԥҳәысс дигоит асаӡқәа раҳкәажә - Есма-ҳаным Арҭԥҳа.
Ажәаатәи ашәышықәса 50-тәи ашықәсқәа рзы Аҟәа абаа аԥашьас дҟалеит асаӡтәи аҭауад - Арслан(Аслан)-беи Гьачба. Убри аамҭазы Манчаи Арслани реизыҟазаашьақәа ԥхасҭахеит. Ишнеи-шнеиуаз, 1757 шықәсазы Манча иуа, Мырзаҟан анапхгаҩы - Хәҭын Чачба, ируаа иманы аҭырқәцәа дырҿагылеит. Уи ҽыҵгас иҟаҵаны аҭырқәцәа рсулҭан Мысҭафа III иӡбеит Манча Аԥсны аҳ имаҵура дамихырц.
Ус 1758 шықәсазы Арслан-беи инапхгарала, аԥсуа аамсҭадуқәа (афеодалцәа) ақәгылара мҩаԥыргеит. Убри ақәгылара иахьҟьаны Манча иҭаҳцәеи, ихаҭеи, иашьцәа Зурабеи Шьыруанеи Тырқәтәылаҟа иахыган. Уа аԥсылманра идикылоит.
Аҭырқәа имаҵураҿы
Аԥсылманра анидикыл ашьҭахь Шәлиман-беи иаразнак дрышьҭит амаҵура. ~1760 шықәсазы Шәлиман-беи Баҭым ахадас дҟарҵоит.
Аԥсра
1781 шықәсазы иԥсҭазаара далҵоит Манча Чачба.
Аҭаҳцәа
Аҳ Манча ԥҳәысс дааигеит асаӡқәа раҳкәажә Есма-ҳаным. Уи лҟынтә иит:
Қьалышь-беи – (1747-1808) аҳиԥа, ԥхьаҟатәи Аԥсуа аҳра аҳ.
Хәыхәлаба – аҳиԥа.
Балхәыхә – (?-1801) аҳиԥа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:18-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1781 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
43997 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Адиан,_Кац_II | Адиан, Кац II | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Кац II Адиан|даҽа ахьӡ=კაცია II დადიანი|амаҵура=[[Гыртәыла аҳра |Гыртәыла аҳ]]|инаркны=[[1757]]|рҟынӡа=[[1788]]|аԥхьа иҟаз=Отиа|аҭынха=[[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа |Гьыргәал]]|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Гыртәыла аҳра]]|аԥсра арыцхә=[[1788]]|аԥсра аҭыԥ=[[Гыртәыла аҳра]]|аԥсыжра аҭыԥ=[[Мартвилтәи аберҭыԥ |Марҭвил]]|ани аби=Отиа Адиан, Гәылкан Раҷатәи|ахәыҷқәа=аԥацәа: [[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа |Гьыргәал]], Отиа, Бежа, Манча, Ҭариел, Бесарион, Гьаргь, Леуан, Иуана
аԥҳацәа: Елизавета,
[[Адианԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа |Ҭамар]], Мариам|аԥҳәыс=1) Дареџьан Шарвашиӡе (Чачба)
2) Елизавета Багратионԥҳа
3) Анна Ҵулукиӡе}}
'''Кац II Адиан''' – 1758 инаркны 1788 рҟынӡа [[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]] аҳс (мҭаварс) дыҟан.
== Аҿара. Аҳра аҭынха ==
Кац Адиан диит аҳ Отиа Адиани уи иԥшәмаԥҳәыси Гәылкани рҭаҳцәараҿ. Отиа Адиан иқәрахь инеихьаз, Кац агырцәеи леҷхәымцәеи злахәыз абаталион дахагыланы, [[Мырзаҟан]] анапхгаҩы Хәҭын Чачба дицны, [[Гыртәыла аҳра|Гыртәылеи]] [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсни]] рҳәаатә қәыларахь идәықәлеит. Ԥхынҷкәынымза 14 рзы Кац Окрыбтәи адәкаршәрақәа рҿы аҳтә аруаа дырԥылеит. Урҭ еицны Крессилитәи аибашьраҿы османцәа ирҿагылеит. Аҭырқәцәа хыԥхьаӡарала ишеиҳазгьы, ақырҭуа-аԥсуа еидгыла ампыҵахалаҩцәа рҿаԥхьа аиааира ду ргеит. Ари аибашьраан Салуман I хаҭала османтәи архада Гола-ԥашьа дишьуеит, Хәҭын Чачба игәыԥ афырхаҵара аадырԥшуеит, уи Хәтын дышҭахазгьы, иӡбатәны иҟалоит.
== Аҳраура ==
Иаб иԥсра ашьҭахь 1757 ашықәс азы [[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]] аҳс дҟалеит. 1759 азы, мраҭашәаратәи Қырҭтәыла ауахәаматәи адунеитәи ахаҭарнакцәа рыбжьара аиқәшаҳаҭра анапаҵыҩра ҟазҵаз дыруаӡәкын, Салуман I ԥкра зқәиҵаз амаҵуҩцәа рыҭира еиҭалагаразы Османтәи адҵақәа рҿагылара азы ажәа ҟазҵаз<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1957|Ажәла1=Ленг|Ахьӡ=Девид Маршал|Астатиа ахьӡ=Ақырҭуа амонархиа аҵыхәтәантәи ашықәсқәа|Аҭыԥ=Ниу-Иорк|Аҭыжьырҭа=Колумбиатәи ауниверситет апресса|Азхьарԥш=https://archive.org/details/lastyearsofgeorg0000unse/page/n3/mode/2up}}</ref>.
=== Имереҭи иареи реиҿагылара ===
Каци Салумани реизыҟазаашьақәа ԥхасҭахеит, 1765 шықәсазы Адиан Османтәи амчра анапаҵҟа дшаалазгьы, насгьы Салуман иаӷацәа, Имереҭ изакәаным аҳ Темыри, Росҭом Раҷатәии, 1766 шықәсазы дышрыдгылаз азы. Кац аҳ иҭыԥ ицәыӡырц дшәон, 1769 шықәсазы Салуман инапы ианылаз Раҷа еиԥш. Кац имчра арӷәӷәара иҽазишәеит, Гыртәыла азы хазы уахәамак ҟаҵаны, имереҭтәи уахәама иахьыԥшымкәа, Росҭом Раҷатә иашьа Бесарион аԥсқәабазхадас дҟаиҵеит<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=1980|Ажәла1=Бераӡе|Ахьӡ=Т.|Астатиа ахьӡ=Кац II Адиан. Ақырҭуа советтә енциклопедиа|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Мецниереба|Азхьарԥш=https://archive.org/details/abashidze-enciklopedia-tomi-9|Адаҟьа=444}}</ref>.
=== Аҭырқәа еибашьра ===
1768-1774 шықәсқәа рзы аурыс-ҭырқә аибашьраан Кац раԥхьаӡа акәны аҭырқәцәа дрыдгылеит, Салуман иакәзар, аурысцәеи иареи аиҩызара рыбжьарҵеит. 1769 шықәсазы ԥхынҷкәынымзазы Салуман Каци Зураби рҿаԥхьа аиааира игеит, ашьҭахь Гыртәыла дақәлеит. Убасҟан Кац иӡбеит аурыс ир Имереҭ иахьыҟаз, Салуман ар рхы, аграф Тотлебени реизыҟазаашьа уадаҩқәа ихы иархәаны, аурыс аимперԥҳәыс Екатерина Ду дизиашаны дшыҟаз ала аҭоуба ҟаиҵеит. Тотлебен ихаҭыԥуаҩ аинрал Сухотин аиҿагылараҿы абжьаҟазара иҽазишәеит, аха Салуман иҭаххеит Гыртәыла аҟны имчра арӷәӷәара, иара убасгьы Леҷхәымтәи атәылаҿацә азы аимак иӡбатәуп ҳәа иҳәеит<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2000|Ажәла1=Гвоздев|Ахьӡ=Н. К.|Астатиа ахьӡ=Аимпериатә политикеи Қырҭтәыла аганахьала аԥеиԥшқәеи, 1760–1819.|Аҭыԥ=Ниу-Иорк|Аҭыжьырҭа=Полграв|Азхьарԥш=https://archive.org/details/imperialpolicies0000gvos|Адаҟьа=}}</ref>. Сухотин агыруа баӷәаза Ԥуҭ ахьизымгаз азы Адиан ахара идиҵеит. Ари ашьҭахь Кац аурысқәеи иареи реизыҟазаашьақәа аҵыхәа ԥҵәеит.<ref name=":0" />
=== Аҳраура аҵыхәтәа ===
1776 ашықәс азы Салуман Кац мчыла дидицалеит иара имчра дақәшаҳаҭхарц, насгьы Имереҭтәи ауахәама амчра дақәшаҳаҭхарц. Гыртәыла аҭынчратә еиқәшаҳаҭра ахәарҭа аанагеит, избан акәзар Имереҭ ицхыраарала 1780 шықәсазы Рухь иақәлаз аԥсуа-зыхәтә ржәылара аанкылараҿы акырӡа иаҵанакуан. Нас Кац Аԥсны иҽалаирхәит, аҳ Зураб дицхрааны аамҭа кьаҿк иалагӡаны Қьалышь-беи Аҟәантәи ихцара азы<ref name=":0" />.
1784 ашықәс азы Адиан Салуман диҭиит Баҭым аҩадахьы аҭырқәа атәылаҿацә ахь имҩаԥигоз ихлымӡаахыз аекспедициа аан. Уи ашықәс азы Салуман иԥсра ашьҭахьтәи амчразы аиҿагылараҿы, Кац Имереҭ аҳ ҿыц Дауҭ II, иуа акыр зҵазкуа аусқәа изыҟаиҵеит, уи азы акыр зҵазкуа аҳамҭақәа иоуит<ref name=":0" />.
1788 шықәсазы Кац II Адиан иԥсҭазаара далҵит, [[Мартвилтәи аберҭыԥ|Марҭвилитәи аберҭыԥ]] аҿы анышә дамадоуп. Уи ихаҭыԥан 18 шықәса зхыҵуаз иԥа Гьыргәал аҳс дҟалеит<ref name=":0" />.
== Аҭаҳцәа ==
Кац II Адиан хынтә аҭаацәара далалеит. Раԥхьатәи иԥҳәыс аԥсуа аҳкәажә Дареџьан Чачба лакәын, урҭ еилыҵит. 1765 ашықәс азы Кац иԥҳәысс дааигоит аҳԥҳа Елизавета Багратионԥҳа, Кахьеҭтәи Ҭемыр II иԥҳа. Ихԥатәи, аҵыхәтәантәи иԥҳәыс аҳкәажә Анна Ҵулукиӡе лакәын, аимереҭтә аҭауад Пааҭа Цулукиӡе иԥҳа. Кац ԥыҭҩык ахшара иоуит<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1998|Ажәла1=Гребелски|Ахьӡ=П. Х.|Астатиа ахьӡ=Урыстәылатәи аимпериа аамсҭара рҭаацәарақәа. Қырҭтәыла Аҳра аҭауадацәа|Аҭыԥ=|Аҭыжьырҭа=|Азхьарԥш=https://archive.org/details/imperialpolicies0000gvos|Адаҟьа=|Атом=4-тәи}}</ref>:
* [[Адиан, Гьыргәал Кац-иԥа|Гьыргәал (Григол) Адиан]] (1770-1804), Мегрелиа анапхгара зуаз аҳәынҭқар (1804 инаркны)
* Адиан Отиа, аҭауад
* Адиан Бежьан, аҭауад
* Манча II Адиан, Гыртәыла аҳ (1792-1795) (иашьа амчра имхны). Нас иашьеиҳаби иареи еинышәеит. 1804 ашықәс азы Урыстәыла дизиашаны дшыҟоу аҭоуба ҟаиҵеит.
* Ҭариел Адиан, Гыртәыла аҳ (1802-1803) (иашьа амчра имхны).
* Адиан Бесарион (?—1823/8), Чҟондид аҷҟәандархада
* Адиан Гьаргь, аҭауад
* Адиан Леуан, аҭауад
* Адиан Елизавета, аҳкәажә, ԥҳәысс диман аҭауад Росҭом Папун-иԥа Ҵереҭели
* Адиан Иуана, (1777-1823), аҭауад, Цагертәи аҷҟәандар, Чҟондидтәи аҷҟәандархада
* Адиан Мариам (1783 - 03/19/1841), аҳкәажә. Лара ԥҳәысс дигеит Имереҭ аҵыхәтәантәи аҳ (1789-1810) Салуман II (1773-1815)
* [[Адианԥҳа, Ҭамара Кац-иԥҳа|Адиан Ҭамара]] (1790-1818), аҳкәажә, ԥҳәысс дигеит Аԥсны аҳра зуаз аҳ [[Чачба, Сафар Алибеи|Гьаргь Чачба]]
== Азхьарԥшқәа == | Кац II Адиан – 1758 инаркны 1788 рҟынӡа Гыртәыла аҳс (мҭаварс) дыҟан.
Аҿара. Аҳра аҭынха
Кац Адиан диит аҳ Отиа Адиани уи иԥшәмаԥҳәыси Гәылкани рҭаҳцәараҿ. Отиа Адиан иқәрахь инеихьаз, Кац агырцәеи леҷхәымцәеи злахәыз абаталион дахагыланы, Мырзаҟан анапхгаҩы Хәҭын Чачба дицны, Гыртәылеи Аԥсни рҳәаатә қәыларахь идәықәлеит. Ԥхынҷкәынымза 14 рзы Кац Окрыбтәи адәкаршәрақәа рҿы аҳтә аруаа дырԥылеит. Урҭ еицны Крессилитәи аибашьраҿы османцәа ирҿагылеит. Аҭырқәцәа хыԥхьаӡарала ишеиҳазгьы, ақырҭуа-аԥсуа еидгыла ампыҵахалаҩцәа рҿаԥхьа аиааира ду ргеит. Ари аибашьраан Салуман I хаҭала османтәи архада Гола-ԥашьа дишьуеит, Хәҭын Чачба игәыԥ афырхаҵара аадырԥшуеит, уи Хәтын дышҭахазгьы, иӡбатәны иҟалоит.
Аҳраура
Иаб иԥсра ашьҭахь 1757 ашықәс азы Гыртәыла аҳс дҟалеит. 1759 азы, мраҭашәаратәи Қырҭтәыла ауахәаматәи адунеитәи ахаҭарнакцәа рыбжьара аиқәшаҳаҭра анапаҵыҩра ҟазҵаз дыруаӡәкын, Салуман I ԥкра зқәиҵаз амаҵуҩцәа рыҭира еиҭалагаразы Османтәи адҵақәа рҿагылара азы ажәа ҟазҵаз.
Имереҭи иареи реиҿагылара
Каци Салумани реизыҟазаашьақәа ԥхасҭахеит, 1765 шықәсазы Адиан Османтәи амчра анапаҵҟа дшаалазгьы, насгьы Салуман иаӷацәа, Имереҭ изакәаным аҳ Темыри, Росҭом Раҷатәии, 1766 шықәсазы дышрыдгылаз азы. Кац аҳ иҭыԥ ицәыӡырц дшәон, 1769 шықәсазы Салуман инапы ианылаз Раҷа еиԥш. Кац имчра арӷәӷәара иҽазишәеит, Гыртәыла азы хазы уахәамак ҟаҵаны, имереҭтәи уахәама иахьыԥшымкәа, Росҭом Раҷатә иашьа Бесарион аԥсқәабазхадас дҟаиҵеит.
Аҭырқәа еибашьра
1768-1774 шықәсқәа рзы аурыс-ҭырқә аибашьраан Кац раԥхьаӡа акәны аҭырқәцәа дрыдгылеит, Салуман иакәзар, аурысцәеи иареи аиҩызара рыбжьарҵеит. 1769 шықәсазы ԥхынҷкәынымзазы Салуман Каци Зураби рҿаԥхьа аиааира игеит, ашьҭахь Гыртәыла дақәлеит. Убасҟан Кац иӡбеит аурыс ир Имереҭ иахьыҟаз, Салуман ар рхы, аграф Тотлебени реизыҟазаашьа уадаҩқәа ихы иархәаны, аурыс аимперԥҳәыс Екатерина Ду дизиашаны дшыҟаз ала аҭоуба ҟаиҵеит. Тотлебен ихаҭыԥуаҩ аинрал Сухотин аиҿагылараҿы абжьаҟазара иҽазишәеит, аха Салуман иҭаххеит Гыртәыла аҟны имчра арӷәӷәара, иара убасгьы Леҷхәымтәи атәылаҿацә азы аимак иӡбатәуп ҳәа иҳәеит. Сухотин агыруа баӷәаза Ԥуҭ ахьизымгаз азы Адиан ахара идиҵеит. Ари ашьҭахь Кац аурысқәеи иареи реизыҟазаашьақәа аҵыхәа ԥҵәеит.
Аҳраура аҵыхәтәа
1776 ашықәс азы Салуман Кац мчыла дидицалеит иара имчра дақәшаҳаҭхарц, насгьы Имереҭтәи ауахәама амчра дақәшаҳаҭхарц. Гыртәыла аҭынчратә еиқәшаҳаҭра ахәарҭа аанагеит, избан акәзар Имереҭ ицхыраарала 1780 шықәсазы Рухь иақәлаз аԥсуа-зыхәтә ржәылара аанкылараҿы акырӡа иаҵанакуан. Нас Кац Аԥсны иҽалаирхәит, аҳ Зураб дицхрааны аамҭа кьаҿк иалагӡаны Қьалышь-беи Аҟәантәи ихцара азы.
1784 ашықәс азы Адиан Салуман диҭиит Баҭым аҩадахьы аҭырқәа атәылаҿацә ахь имҩаԥигоз ихлымӡаахыз аекспедициа аан. Уи ашықәс азы Салуман иԥсра ашьҭахьтәи амчразы аиҿагылараҿы, Кац Имереҭ аҳ ҿыц Дауҭ II, иуа акыр зҵазкуа аусқәа изыҟаиҵеит, уи азы акыр зҵазкуа аҳамҭақәа иоуит.
1788 шықәсазы Кац II Адиан иԥсҭазаара далҵит, Марҭвилитәи аберҭыԥ аҿы анышә дамадоуп. Уи ихаҭыԥан 18 шықәса зхыҵуаз иԥа Гьыргәал аҳс дҟалеит.
Аҭаҳцәа
Кац II Адиан хынтә аҭаацәара далалеит. Раԥхьатәи иԥҳәыс аԥсуа аҳкәажә Дареџьан Чачба лакәын, урҭ еилыҵит. 1765 ашықәс азы Кац иԥҳәысс дааигоит аҳԥҳа Елизавета Багратионԥҳа, Кахьеҭтәи Ҭемыр II иԥҳа. Ихԥатәи, аҵыхәтәантәи иԥҳәыс аҳкәажә Анна Ҵулукиӡе лакәын, аимереҭтә аҭауад Пааҭа Цулукиӡе иԥҳа. Кац ԥыҭҩык ахшара иоуит:
Гьыргәал (Григол) Адиан (1770-1804), Мегрелиа анапхгара зуаз аҳәынҭқар (1804 инаркны)
Адиан Отиа, аҭауад
Адиан Бежьан, аҭауад
Манча II Адиан, Гыртәыла аҳ (1792-1795) (иашьа амчра имхны). Нас иашьеиҳаби иареи еинышәеит. 1804 ашықәс азы Урыстәыла дизиашаны дшыҟоу аҭоуба ҟаиҵеит.
Ҭариел Адиан, Гыртәыла аҳ (1802-1803) (иашьа амчра имхны).
Адиан Бесарион (?—1823/8), Чҟондид аҷҟәандархада
Адиан Гьаргь, аҭауад
Адиан Леуан, аҭауад
Адиан Елизавета, аҳкәажә, ԥҳәысс диман аҭауад Росҭом Папун-иԥа Ҵереҭели
Адиан Иуана, (1777-1823), аҭауад, Цагертәи аҷҟәандар, Чҟондидтәи аҷҟәандархада
Адиан Мариам (1783 - 03/19/1841), аҳкәажә. Лара ԥҳәысс дигеит Имереҭ аҵыхәтәантәи аҳ (1789-1810) Салуман II (1773-1815)
Адиан Ҭамара (1790-1818), аҳкәажә, ԥҳәысс дигеит Аԥсны аҳра зуаз аҳ Гьаргь Чачба
Азхьарԥшқәа |
44083 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Кәрыкь_II_Кахьеҭтәи | Кәрыкь II Кахьеҭтәи | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Кәрыкь II Кахьеҭтәи
|даҽа ахьӡ=კვირიკე II
|амаҵура=Кахьеҭ ақорепископ
|инаркны=[[929]]
|рҟынӡа=[[976]]
|аԥхьа иҟаз=[[Фадла II]]
|аҭынха=[[Дауҭ I]]
|аԥсра арыцхә=[[976]]
}}
'''Кәрыкь II''' – Кахьеҭ [[ақорепископ]] 929 инаркны 976 рҟынӡа. Иаб [[Фадла II]] данԥсы ашьҭахь аҳра иоуит.
== Аҳраура ==
Иаҳра аамҭа аиҳарак мраҭашәареи агәыҭантәи [[Қырҭтәыла]] ахәҭак анапхгара азҭоз [[Аԥсны]] аҳцәа рекспансионизм иаҿагыланы еиԥмырҟьаӡакәа ақәԥараҿы ихигеит, насгьы Кахьеҭ аиааира хықәкыс иамаз. Ақәгылара ҟазҵаз Кахьеҭтәи аамсҭара рыцхыраарала, [[Гьаргь II|Аԥснытәи Гьаргь II]] 930-тәи ашықәсқәа рзы Кәрыкь иаҳра имхрагьы илшеит. Кәрыкь II хара имгакәа 957 ашықәс азы аҳра ирхынҳәит. Аӡын ишааӷыҵысыз еиԥш, еиҭах аԥсҳа ир дәықәиҵеит, Леуан ԥызас дрыҭаны. Дақәлеит уи Кахьеҭ, амца иаиргеит. Кахьаа рыпҟара дшаҿыз [[Леуан III|Леуан]] аԥсырӡы иарҳәеит: [[Гьаргь II|Гьаргь]], иԥсҭазара дшалҵыз ала.
[[Леуан III|Леуан]] иаразнак Кәрыкь диԥхьеит, Базалеҭтәи аӡиа ахықәаҿ, наҟ-ааҟ аҽцәа аӡәи-аӡәи рываргыланы, хәлаанӡа лаԥш-ҿаԥшы еицәажәон. Убранӡа имҳәеит иаб дшыԥсыз. Бзиа дшибо агәра ирганы, иԥагьы маҳәыс дшиҭаху иҳәеит. Кәрыкь уи атәы аниаҳа, дҽыжәԥан дхырхәеит, мыцхәы игәы иахәеит ас еиԥш аинышәара. Иаҳарак – ирыбжьарҵаран иҟаз аиуара. Аха ԥыҭраамҭак ашьҭахь аԥсҳа иԥҳа дыԥсит. Еиҭа Кахьеҭ аҿы иалагеит ашьакаҭәара.
976 шықәсазы Кәрыкь II [[Қарҭли]] дақәлеит, ақалақь Уԥлицихе импыҵихит, аԥсуа [[Баграт II|аҳиԥа Баграти]] иани иаби иҭҟәаны Кахьеҭҟа иахигеит. Уи аҭакс [[Дауҭ III]] ар еизигеит Кәрыкь дахьирхәырц, мчыла Қарҭли далҵны [[Баграт II|Баграт]] ихы дақәиҭитәит. Иара убри 976 ашықәс азы Кәрыкь иԥсҭазаара далҵоит. Кахьеҭ даҭынхоит иԥеиҵбы – Дауҭ.
== Алитература ==
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=1976|Аҭыԥ=Рим|Азхьарԥш=https://archive.org/details/toumanoff-1976-genealogie|Ажәла=Туманов|Ахьӡ=К. Л.|Астатиа ахьӡ=Manuel de Généalogie et de Chronologie pour le Caucase chrétien (Arménie, Géorgie, Albanie)}}
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=1976|Аҭыԥ=Қарҭ|Азхьарԥш=https://archive.org/details/toumanoff-1976-genealogie|Ажәла=Багратион|Ахьӡ=Вахушҭи|Астатиа ахьӡ=Ақырҭуа аҳраду аҭоурых. Кахьеҭи Ереҭи рцәырҵреи рыԥсҭазаареи.|Аҭыжьырҭа=Мецниереба}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:10-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:976 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Кахьеҭ аҳцәа]]
[[Акатегориа:Ақорепископцәа]] | Кәрыкь II – Кахьеҭ ақорепископ 929 инаркны 976 рҟынӡа. Иаб Фадла II данԥсы ашьҭахь аҳра иоуит.
Аҳраура
Иаҳра аамҭа аиҳарак мраҭашәареи агәыҭантәи Қырҭтәыла ахәҭак анапхгара азҭоз Аԥсны аҳцәа рекспансионизм иаҿагыланы еиԥмырҟьаӡакәа ақәԥараҿы ихигеит, насгьы Кахьеҭ аиааира хықәкыс иамаз. Ақәгылара ҟазҵаз Кахьеҭтәи аамсҭара рыцхыраарала, Аԥснытәи Гьаргь II 930-тәи ашықәсқәа рзы Кәрыкь иаҳра имхрагьы илшеит. Кәрыкь II хара имгакәа 957 ашықәс азы аҳра ирхынҳәит. Аӡын ишааӷыҵысыз еиԥш, еиҭах аԥсҳа ир дәықәиҵеит, Леуан ԥызас дрыҭаны. Дақәлеит уи Кахьеҭ, амца иаиргеит. Кахьаа рыпҟара дшаҿыз Леуан аԥсырӡы иарҳәеит: Гьаргь, иԥсҭазара дшалҵыз ала.
Леуан иаразнак Кәрыкь диԥхьеит, Базалеҭтәи аӡиа ахықәаҿ, наҟ-ааҟ аҽцәа аӡәи-аӡәи рываргыланы, хәлаанӡа лаԥш-ҿаԥшы еицәажәон. Убранӡа имҳәеит иаб дшыԥсыз. Бзиа дшибо агәра ирганы, иԥагьы маҳәыс дшиҭаху иҳәеит. Кәрыкь уи атәы аниаҳа, дҽыжәԥан дхырхәеит, мыцхәы игәы иахәеит ас еиԥш аинышәара. Иаҳарак – ирыбжьарҵаран иҟаз аиуара. Аха ԥыҭраамҭак ашьҭахь аԥсҳа иԥҳа дыԥсит. Еиҭа Кахьеҭ аҿы иалагеит ашьакаҭәара.
976 шықәсазы Кәрыкь II Қарҭли дақәлеит, ақалақь Уԥлицихе импыҵихит, аԥсуа аҳиԥа Баграти иани иаби иҭҟәаны Кахьеҭҟа иахигеит. Уи аҭакс Дауҭ III ар еизигеит Кәрыкь дахьирхәырц, мчыла Қарҭли далҵны Баграт ихы дақәиҭитәит. Иара убри 976 ашықәс азы Кәрыкь иԥсҭазаара далҵоит. Кахьеҭ даҭынхоит иԥеиҵбы – Дауҭ.
Алитература
Акатегориа:10-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:976 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Кахьеҭ аҳцәа
Акатегориа:Ақорепископцәа |
44086 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Аргәынаи | Чачба, Аргәынаи | {{Акарточка аполитик|ахьӡ=Аргәынаи|амаҵура=Аԥсны аҳмада (аерисҭау)|инаркны=[[1414]]|рҟынӡа=[[1444]]/[[1459]]|аԥхьа иҟаз=?|аҭынха=[[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа |Рабиа]]|ахәыҷқәа=[[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа |Рабиа]]}}
'''Аргәынаи Чачба''' – Аԥсны аерисҭау, ԥсышәала иуҳәозар Аԥсны [[аҳмада]] (1412-1444/1459). Гьаргь VIII ихьыԥшы.
== Абиографиа ==
Аргәынаи аҳмадара далагеит, Аԥсны азыҳәан ибааԥсу аамҭан. Иабдуцәа Сабедианцәа рҟынтәи ахьыԥшымра роурц азы еибашьуан. Ишнеи шнеиуаз аидысларақәа аибашьрақәа рахь ииасит. Убри аҟнытә 1414 ашықәс азы Аргәынаи иаҳмадараан (иерисҭаураан), Одышьтәи аҳ Мамиа II ар ду еизганы Аԥсуа аҳмадара дақәлеит. Амала, аԥсуа ир маҷ агырцәа рыр аҵадырхеит, аҳ Мамиа дҭахеит. Уи атәы анеиликаа, ақырҭуа аҳ Алықьсандр I агырцәа ацхыраара ирзааишьҭит. Еидгылаз ақырҭуа-гыруа ар Аԥсныҟа рхы ндырхеит. Аҳмадара дырбгеит, ирыблит, ари аҭагылазаашьа баны, аҳмада Аргәынаи иқәшаҳаҭра ааирԥшырц акәхеит. 1414 шықәсазы де факто ала Аԥсны [[Гыртәыла аҳра|Сабедиано]] иадҵеит. Ииҭынхаз иԥа [[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа|Рабиа]] илшеит Аԥсны ихьыԥшым аҳра ашьақәгылара.
== Алитература ==
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыжьырҭа=Ауневирсал|Аҭыԥ=Қарҭ|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf}}
[[Акатегориа:14-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:15-тәи ашәышықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Аргәынаи Чачба – Аԥсны аерисҭау, ԥсышәала иуҳәозар Аԥсны аҳмада (1412-1444/1459). Гьаргь VIII ихьыԥшы.
Абиографиа
Аргәынаи аҳмадара далагеит, Аԥсны азыҳәан ибааԥсу аамҭан. Иабдуцәа Сабедианцәа рҟынтәи ахьыԥшымра роурц азы еибашьуан. Ишнеи шнеиуаз аидысларақәа аибашьрақәа рахь ииасит. Убри аҟнытә 1414 ашықәс азы Аргәынаи иаҳмадараан (иерисҭаураан), Одышьтәи аҳ Мамиа II ар ду еизганы Аԥсуа аҳмадара дақәлеит. Амала, аԥсуа ир маҷ агырцәа рыр аҵадырхеит, аҳ Мамиа дҭахеит. Уи атәы анеиликаа, ақырҭуа аҳ Алықьсандр I агырцәа ацхыраара ирзааишьҭит. Еидгылаз ақырҭуа-гыруа ар Аԥсныҟа рхы ндырхеит. Аҳмадара дырбгеит, ирыблит, ари аҭагылазаашьа баны, аҳмада Аргәынаи иқәшаҳаҭра ааирԥшырц акәхеит. 1414 шықәсазы де факто ала Аԥсны Сабедиано иадҵеит. Ииҭынхаз иԥа Рабиа илшеит Аԥсны ихьыԥшым аҳра ашьақәгылара.
Алитература
Акатегориа:14-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:15-тәи ашәышықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Чачаа |
44084 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Башкириа | Башкириа | {{Акарточка арегион
|астатус=Урыстәылатәи Афедерациа ареспублика
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Башкортосҭан абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Башкортосҭан агерб
|агимн=Anthem of Bashkortostan (Russian version).ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Башкортосҭан агимн
|амаҵураҭыԥ=Ахада
|амаҵурауаҩ=
|zoom1=5}}
'''Башкириа''' ма '''Башкортосҭан''', официалла '''Башкортосҭан Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=2022|Ажәла=Чрыгба|Ахьӡ=В.А.|Автор изхьарԥш=Чрыгба, Виачеслав Андреи-иԥа|Астатиа ахьӡ=Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар|Ақалақь=Аҟәа, Москва|Аҭыжьырҭа=Алашара|Адаҟьа=228|isbn=978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-ba|Башҡортостан}}, {{lang-ru|Башкортостан, Башкирия}}<ref>{{Ашәҟәы|Автор= Поспелов Е. М. |Астатиа ахьӡ= Географические названия России. Топонимический словарь, 2-е изд.|Ақалақь= Москва |Аҭыжьырҭа = [[АСТ (аҭыжьырҭа)|АСТ]], [[Астрель]] |Ашықәс= 2008 |isbn=978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0|Адаҟьа=98}}</ref><ref name="БРЭ-ТОМ-3">{{Ашәҟәы|Автор=Шарце М. Г., Петрушина М. Н. и др|Астатиа ахьӡ=[[Аурыс енциклопедиа ду]] // Башкортостан |Аӡхьараԥш= https://old.bigenc.ru/geography/text/1857907 | (в 30 т.)|Ақалақь=Москва|Аҭыжьырҭа=Научное издательство «Большая российская энциклопедия» |Ашықәс=2005 |Атом=3. «Банкетная кампания» 1904 - Большой Иргиз |Адаҟьақәа=139—146 |isbn=5-85270-331-1|Атираж=65 000|Абызшәа=ru}}</ref>) — [[Урыстәыла|Урыстәылатәи]] ареспублика ауп, [[Волга аӡиас]], [[Уралтәи]] ашьхақәа Мраҭашәаратәи Европаҿы иҟоу. Ареспублика аҩадала Пермтәи аобласт, аҩада-мрагыларала Свердловсктәи аобласт, мрагыларала Челиабинсктәи аобласт, аладала Оренбургтәи аобласт, мраҭашәарала [[Ҭаҭарсҭан]], ҩада-мраҭашәарала [[Удмуртиа]] иаҳәадоуп. Иаҵанакуеит 143,600 километра квадрат (55,400 миль квадрат), 4 миллионҩык ауааԥсыра нхоит. Урыстәыла ауааԥсыра рыла абжьбатәи афедералтә субъект ауп, насгьы зегь реиҳа ауаа рацәа змоу ареспублика ауп. Уи аҳҭнықалақь, иреиҳау қалақьуп [[Уфа]].<ref>https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm</ref>
Аинформациа Кавказ ажәларқәа рыӡбахә аҳәынҭқаррақәа ишаны рықәҵоит. Аҟәшақәа зегьы рҿы иқәынхо ауаа ашәҟәы ранҵара ацифратә дыррақәеи аетнографиатә хсаалақәеи иҟоуп.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Башкириа| ]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи Афедерациа ареспубликақәа]] | Башкириа ма Башкортосҭан, официалла Башкортосҭан Ареспублика (, ) — Урыстәылатәи ареспублика ауп, Волга аӡиас, Уралтәи ашьхақәа Мраҭашәаратәи Европаҿы иҟоу. Ареспублика аҩадала Пермтәи аобласт, аҩада-мрагыларала Свердловсктәи аобласт, мрагыларала Челиабинсктәи аобласт, аладала Оренбургтәи аобласт, мраҭашәарала Ҭаҭарсҭан, ҩада-мраҭашәарала Удмуртиа иаҳәадоуп. Иаҵанакуеит 143,600 километра квадрат (55,400 миль квадрат), 4 миллионҩык ауааԥсыра нхоит. Урыстәыла ауааԥсыра рыла абжьбатәи афедералтә субъект ауп, насгьы зегь реиҳа ауаа рацәа змоу ареспублика ауп. Уи аҳҭнықалақь, иреиҳау қалақьуп Уфа.https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm
Аинформациа Кавказ ажәларқәа рыӡбахә аҳәынҭқаррақәа ишаны рықәҵоит. Аҟәшақәа зегьы рҿы иқәынхо ауаа ашәҟәы ранҵара ацифратә дыррақәеи аетнографиатә хсаалақәеи иҟоуп.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Урыстәылатәи Афедерациа ареспубликақәа |
44093 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Салуман_I | Чачба, Салуман I | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Салуман I
|амаҵура=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра аҳ]]
|инаркны=[[1461]]
|рҟынӡа=[[1495]]
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа |Рабиа]]
|аҭынха=Арзаҟан
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1495]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|ахәыҷқәа=Арзаҟан
|ани аби=[[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа |Рабиа]]
}}
'''Салуман I''' – [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] аҩбатәи аҳ (1461/1491-1495)<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf}}</ref>.
== Абиографиа ==
Салуман Чачба диит аҳ [[Чачба, Рабиа Аргәынаи-иԥа|Рабиа]] иҭаацәараҿы. Иаб иԥсра ашьҭахь [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] дахагылеит. Имчра аамҭан Аԥсныҟа иаауеит агенуаа. Рхатә факториақәа аадыртуа иалагеит. Салуман имчра аамҭан еибашьрак мҩаԥмигаӡомызт. 1495 шықәсазы иԥсҭазаара далҵоит. Иара диҭынхоит иԥа Арзаҟан<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:15-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1495 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Салуман I – Аԥсуа аҳра аҩбатәи аҳ (1461/1491-1495).
Абиографиа
Салуман Чачба диит аҳ Рабиа иҭаацәараҿы. Иаб иԥсра ашьҭахь Аԥсуа аҳра дахагылеит. Имчра аамҭан Аԥсныҟа иаауеит агенуаа. Рхатә факториақәа аадыртуа иалагеит. Салуман имчра аамҭан еибашьрак мҩаԥмигаӡомызт. 1495 шықәсазы иԥсҭазаара далҵоит. Иара диҭынхоит иԥа Арзаҟан.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:15-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1495 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
44089 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Баслакәа_I | Чачба, Баслакәа I | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Баслакәа I
|амаҵура=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра аҳ]]
|инаркны=[[1520]]
|рҟынӡа=[[1580]]
|аԥхьа иҟаз=Арзаҟан I
|аҭынха=[[Чачба, Ҟара-беи|Ҟара-беи]]
|аира арыцхә=?|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1580]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]]
|ани аби=Арзаҟан I
|ахәыҷқәа=[[Чачба, Ҟара-беи|Ҟара-беи]], [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭо]]
}}
'''Баслакәа I''' – [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] аԥшьбатәи аҳ (1520-1580)<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рышьҭра|Аҭыԥ=Қарҭ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf}}</ref>.
== Абиографиа ==
Баслакәа Чачба диит аҳ Арзаҟан иҭаацәараҿы. 1520 шықәсазы, иаб иԥсра ашьҭахь [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] дахагылеит<ref name=":0" />. 1533 шықәсазы агыруа аҳ Мамиа II Адиан [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] ахәҭак, [[Саӡны]] дақәлеит<ref name=":0" /><ref name=":1">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2012|Ажәла=Чачхал|Ахьӡ=Д.|Астатиа ахьӡ=Саӡтәи аизга|Аҭыԥ=Москва|Аҭыжьырҭа=Аква-Абаза|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Dzhigetsky_sbornik_I_2012.pdf}}</ref>. Зегь реиҳа ихьшәашәаз аӡынразы, ажьырныҳәамза 30 амш аҽны Аԥсны агаҿахь иӡхыҵит<ref name=":1" />. Аԥсуаа ргәы иаанагомызт аӡын азы аӷа амшын аганахьала дрықәлоит ҳәа, уимоу, абас хыԥхьаӡара рацәала<ref name=":1" />.
Агыруа аҳ Адиан, Гәриа аҳи иареи еидгыланы, зықәра наӡахьаз иԥацәа иманы, инапаҵаҟа иҟаз аҭауадцәеи аамсҭацәеи, апапцәеи аҷҟәандарцәеи иманы Арыҭқыҭахь (иахь. Адлер) иӡхыҵит. Аибашьра раԥхьатәи амш ақәылаҩцәа рзы иманшәалан. Аха аҩбатәи амш аҽны, уи ахәаша аныҟала, аԥсуаа аибашьра амҩа аадырҳәит. Уи иахҟьаны, [[Гыртәыла аҳра|Гыртәыла]] аҳ Мамиа Адиан ахьҭаҿы дҟьантазны дшьны, ихылаԥшыҩцәа рҿаԥхьа<ref name=":1" />.
Гәыриели иашьцәа рыхҩыки иареи рымаҭәақәа ршәырхын, иԥҟаны иршьит. Убасҵәҟьа ирыхьит ари ақәылара зықәныҳәаз аҷҟәандарцәагьы. Аибашьцәа рыр дырбгеит, еиҳаракгьы ықәххеит. Аԥсуа ауахәама аиҳабы Акалҭакос Малакиа I (1519-1540) аиааира ахьыҟалаз аҭыԥ аҿы днеит, ''«ԥсы зхоу еиқәирхеит, иԥсыз ԥарала иааихәеит»'' ҳәа аҳәоит ақырҭуа ашықәснҵыра<ref name=":1" />.
Баслакәа ҩыџьа аԥацәа иман [[Чачба, Ҟара-беи|Ҟара-беии]] [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭеи (Ԥуҭо)]]. 1580 шықәсазы аҳ Баслакәа иԥсҭазаара далҵоит<ref name=":0" />. Иԥацәа рымчра аамҭан Аԥсны ҩбаны ишоит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:15-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1580 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Баслакәа I – Аԥсуа аҳра аԥшьбатәи аҳ (1520-1580).
Абиографиа
Баслакәа Чачба диит аҳ Арзаҟан иҭаацәараҿы. 1520 шықәсазы, иаб иԥсра ашьҭахь Аԥсуа аҳра дахагылеит. 1533 шықәсазы агыруа аҳ Мамиа II Адиан Аԥсуа аҳра ахәҭак, Саӡны дақәлеит. Зегь реиҳа ихьшәашәаз аӡынразы, ажьырныҳәамза 30 амш аҽны Аԥсны агаҿахь иӡхыҵит. Аԥсуаа ргәы иаанагомызт аӡын азы аӷа амшын аганахьала дрықәлоит ҳәа, уимоу, абас хыԥхьаӡара рацәала.
Агыруа аҳ Адиан, Гәриа аҳи иареи еидгыланы, зықәра наӡахьаз иԥацәа иманы, инапаҵаҟа иҟаз аҭауадцәеи аамсҭацәеи, апапцәеи аҷҟәандарцәеи иманы Арыҭқыҭахь (иахь. Адлер) иӡхыҵит. Аибашьра раԥхьатәи амш ақәылаҩцәа рзы иманшәалан. Аха аҩбатәи амш аҽны, уи ахәаша аныҟала, аԥсуаа аибашьра амҩа аадырҳәит. Уи иахҟьаны, Гыртәыла аҳ Мамиа Адиан ахьҭаҿы дҟьантазны дшьны, ихылаԥшыҩцәа рҿаԥхьа.
Гәыриели иашьцәа рыхҩыки иареи рымаҭәақәа ршәырхын, иԥҟаны иршьит. Убасҵәҟьа ирыхьит ари ақәылара зықәныҳәаз аҷҟәандарцәагьы. Аибашьцәа рыр дырбгеит, еиҳаракгьы ықәххеит. Аԥсуа ауахәама аиҳабы Акалҭакос Малакиа I (1519-1540) аиааира ахьыҟалаз аҭыԥ аҿы днеит, «ԥсы зхоу еиқәирхеит, иԥсыз ԥарала иааихәеит» ҳәа аҳәоит ақырҭуа ашықәснҵыра.
Баслакәа ҩыџьа аԥацәа иман Ҟара-беии Ԥуҭеи (Ԥуҭо). 1580 шықәсазы аҳ Баслакәа иԥсҭазаара далҵоит. Иԥацәа рымчра аамҭан Аԥсны ҩбаны ишоит.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:15-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1580 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
44090 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Чачба,_Ҟара-беи | Чачба, Ҟара-беи | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Ҟара-беи Чачба
|амаҵура=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра аҳ]]
|инаркны=[[1580]]
|рҟынӡа=[[1600]]
|аԥхьа иҟаз=[[Чачба, Баслакәа I|Баслакәа I]]
|аҭынха=Аԥсны ҩбаны еишоит
|амаҵура2=Аҩадатәи Аԥсны аҳ
|инаркны2=[[1600]]
|рҟынӡа2=[[1630]]
|ани аби=[[Чачба, Баслакәа I|Баслакәа I]]
|аҭынха2=Салуман II,<br/>[[Чачба, Баслакәа II|Баслакәа II]],<br/>[[Чачба, Саҭеман|Саҭеман I]]
|аира арыцхә=?
|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа Аҳра]]
|аԥсра арыцхә=[[1630]]
|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа Аҳра]]
}}
'''Ҟара-беи Чачба''' – Аҩадатәи Аԥсны аҳ, Иуана Лукка ишиҳәоз ала.<ref name=":0">{{Ашәҟәы|Ашықәс=2007|Ажәла=Ҷкәан|Ахьӡ=Иури|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Chikovani_Rod_abkhazskih_kniazey_Shervashidze.pdf|Астатиа ахьӡ=Аԥсуа аҳцәа Чачаа рхылҵшьҭра|Аҭыԥ=ҚАРҬ|Аҭыжьырҭа=Ауниверсал}}</ref>
== Абиографиа ==
Ҟара-беи Чачба [[Чачба, Баслакәа I|аҳ Баслакәа I]] диԥан. 1580 шықәсазы иаб иԥсра ашьҭахь Аԥсуа аҳра дахагылоит. Еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсны]] еиҟәшеит ''Аҩадатәи Аԥсни Аладатәи Аԥсни'' ҳәа. Аԥсылман динхаҵара здызкылаз аҳ Ҟара-беи, иаб иԥсра ашьҭахь(1580) Аҩадатәи Аԥсны дахагылеит. 1600 шықәсазы Аҩадатәи Аԥсны дахагылеит ақьырсиан ӷәӷәа, Ҟара-беи иашьеиҵбы – [[Чачба, Ԥуҭо|аҳ Ԥуҭу]]<ref name=":0" />. Ҟара-беи иаҳраура иазку адырра маҷуп.
1613 шықәсазы имоҭа, [[Чачба, Ҭанури|аҳԥҳа Ҭанури]] (иашьа имоҭа) ԥҳәысс дигоит агыруа аҳ [[Адиан, Леуан II|Адиан]]. Ашьҭахь Адиан аԥсуа аҳԥҳа дишьоит, Аԥсынтәылагьы дақәлоит. Иашьеи иареи еидгыланы ҩышықәса еибашьуан. Аха 1630 шықәсазы абрагь, [[Чачба, Ԥуҭо|аҳ Ԥуҭу]] дыԥсоит. Иара хара имгакәа ари ашықәс азы Ҟара-беи ихаҭа иԥсҭазаара далҵоит. Адиан Кәыдры аҟынӡа аԥсуа дгьыл импыҵахалоит. Иара убри 1630 шықәсазы [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа аҳра]] иазаанхаз адгьылқәа еидкыланы, иахагылоит [[Чачба, Ԥуҭо|Ԥуҭу]] иԥацәа: Салумани II, [[Чачба, Саҭеман|Саҭемани]], [[Чачба, Баслакәа II|Баслакәаи II]]<ref name=":0" />.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:16-тәи ашәышықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:1630 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа]]
[[Акатегориа:Чачаа]] | Ҟара-беи Чачба – Аҩадатәи Аԥсны аҳ, Иуана Лукка ишиҳәоз ала.
Абиографиа
Ҟара-беи Чачба аҳ Баслакәа I диԥан. 1580 шықәсазы иаб иԥсра ашьҭахь Аԥсуа аҳра дахагылоит. Еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны Аԥсны еиҟәшеит Аҩадатәи Аԥсни Аладатәи Аԥсни ҳәа. Аԥсылман динхаҵара здызкылаз аҳ Ҟара-беи, иаб иԥсра ашьҭахь(1580) Аҩадатәи Аԥсны дахагылеит. 1600 шықәсазы Аҩадатәи Аԥсны дахагылеит ақьырсиан ӷәӷәа, Ҟара-беи иашьеиҵбы – аҳ Ԥуҭу. Ҟара-беи иаҳраура иазку адырра маҷуп.
1613 шықәсазы имоҭа, аҳԥҳа Ҭанури (иашьа имоҭа) ԥҳәысс дигоит агыруа аҳ Адиан. Ашьҭахь Адиан аԥсуа аҳԥҳа дишьоит, Аԥсынтәылагьы дақәлоит. Иашьеи иареи еидгыланы ҩышықәса еибашьуан. Аха 1630 шықәсазы абрагь, аҳ Ԥуҭу дыԥсоит. Иара хара имгакәа ари ашықәс азы Ҟара-беи ихаҭа иԥсҭазаара далҵоит. Адиан Кәыдры аҟынӡа аԥсуа дгьыл импыҵахалоит. Иара убри 1630 шықәсазы Аԥсуа аҳра иазаанхаз адгьылқәа еидкыланы, иахагылоит Ԥуҭу иԥацәа: Салумани II, Саҭемани, Баслакәаи II.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:16-тәи ашәышықәсазы ииз
Акатегориа:1630 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсуа аҳра ахцәа
Акатегориа:Чачаа |
44149 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аблаҩа | Аблаҩа | Аблаҩа (бырзен. δράκων) — адунеи ажәларқәа рмифқәеи рфольклори рҿы иааԥшуа амифтә ԥсабарақәа жәпакы еидызкыло еизакуа хьӡуп. Адунеи арегионқәа зегьы рҿы аблаҩақәа рконцепциақәа даара еиԥшым, аха Иреиҳау абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы европатәи аблаҩақәа лассы-лассы иаадырԥшуан амаҭ еиԥшу ацәеижь дуқәа, амаҭқәа, абыкьқәа, ашьапқәа ԥшьба, амца аԥсыԥ лагара рылшарала. Мрагыларатәи акультурақәа рҿы, иаҳҳәап, Ҷынттәи блаҩа, еиҳарак маҵә змам, ԥшьшьапык зҵоу, амаҭ еиԥшу ацәеижь змоу ԥстәқәаны иаарԥшуп. Афольклортә легендақәа рҟны урҭ иҟәышқәоуп ҳәа иԥхьаӡан, уимоу иҟәыӷара ду рымоуп ҳәа рҳәоит;
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:блаҩа}}
[[Акатегориа:Агәылшьаԥқәа]]
[[Акатегориа:Агеральдтә гыгшәыгқәа]]
[[Акатегориа:Алакә аперсонажцәа рархетипқәа]]
[[Акатегориа:Амифологиатә ԥстәқәа]] | Аблаҩа (бырзен. δράκων) — адунеи ажәларқәа рмифқәеи рфольклори рҿы иааԥшуа амифтә ԥсабарақәа жәпакы еидызкыло еизакуа хьӡуп. Адунеи арегионқәа зегьы рҿы аблаҩақәа рконцепциақәа даара еиԥшым, аха Иреиҳау абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы европатәи аблаҩақәа лассы-лассы иаадырԥшуан амаҭ еиԥшу ацәеижь дуқәа, амаҭқәа, абыкьқәа, ашьапқәа ԥшьба, амца аԥсыԥ лагара рылшарала. Мрагыларатәи акультурақәа рҿы, иаҳҳәап, Ҷынттәи блаҩа, еиҳарак маҵә змам, ԥшьшьапык зҵоу, амаҭ еиԥшу ацәеижь змоу ԥстәқәаны иаарԥшуп. Афольклортә легендақәа рҟны урҭ иҟәышқәоуп ҳәа иԥхьаӡан, уимоу иҟәыӷара ду рымоуп ҳәа рҳәоит;
Акатегориа:Агәылшьаԥқәа
Акатегориа:Агеральдтә гыгшәыгқәа
Акатегориа:Алакә аперсонажцәа рархетипқәа
Акатегориа:Амифологиатә ԥстәқәа |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.