id
stringlengths 3
5
| url
stringlengths 31
83
| title
stringlengths 1
53
| raw_mediawiki
stringlengths 62
67.1k
| text
stringlengths 15
67k
|
---|---|---|---|---|
3246 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Париж_1924 | Париж 1924 | [[Афаил:1924_Summer_Olympics_logo.svg|thumb|right|200px|]]
'''Париз 1924''' (1924 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1924) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Олимпиада]] | Париз 1924 (1924 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1924) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
Акатегориа:Олимпиада |
3248 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Антверпен_1920 | Антверпен 1920 | [[Афаил:1920 olympics poster.jpg|thumb|right|300px|Антверпен 1920]]
'''Антверпен 1920''' (1920 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1920) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Олимпиада]] | Антверпен 1920 (1920 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1920) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
Акатегориа:Олимпиада |
3249 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Стокгольм_1912 | Стокгольм 1912 | [[Афаил:Olympic opening ceremony 1912.jpg|thumb|right|300px|Стокгольм 1912]]
'''Стокгольм 1912''' (1912 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1912) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Олимпиада]] | Стокгольм 1912 (1912 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1912) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
Акатегориа:Олимпиада |
3247 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Париж_1900 | Париж 1900 | [[Афаил:JOParis 1900.jpg|thumb|right|300px|Париж 1900]]
'''Париз 1900''' (1900 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1900) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Олимпиада]] | Париз 1900 (1900 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1900) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
Акатегориа:Олимпиада |
3250 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Сент-Луис_1904 | Сент-Луис 1904 | [[Афаил:1904summerolympicsposter.jpg|thumb|right|300px|Сент-Луис 1904]]
'''Сент-Луис 1904''' (1904 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1904) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Категория:Олимпиада]] | Сент-Луис 1904 (1904 Summer Olympics, Jeux olympiques d'été de 1904) — аԥхынтәи олимпиадатә хәмарра.
Категория:Олимпиада |
3252 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Нагано_1998 | Нагано 1998 | [[Афаил:オリンピック.JPG|thumb|right|200px|]]
'''Нагано 1998''' (1998 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1998) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Нагано 1998 (1998 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1998) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3251 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Солт-Леик-Сити_2002 | Солт-Леик-Сити 2002 | [[Афаил:Salt_Lake_2002_torch_cu.jpg|thumb|right|200px|]]
'''Солт-Леик-Сити 2002''' (2002 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2002) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]]
[[Акатегориа:2002 шықәса]] | Солт-Леик-Сити 2002 (2002 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 2002) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа
Акатегориа:2002 шықәса |
3253 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Лиллехаммер_1994 | Лиллехаммер 1994 | [[Афаил:Lillehammer_Olympic_sign.jpg|thumb|right|300px|]]
'''Лиллеҳаммер 1994''' (1994 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1994) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Лиллеҳаммер 1994 (1994 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1994) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3255 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Калгари_1988 | Калгари 1988 | [[Афаил:Olympic_Torch_Calgary_1988.jpg|thumb|right|190px|]]
'''Калгари 1988''' (1988 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1988) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Калгари 1988 (1988 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1988) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3254 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Альбервилль_1992 | Альбервилль 1992 | [[Афаил:Shtamp3.jpg|thumb|right|200px|]]
'''Албертвилл 1992''' (1992 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1992) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Албертвилл 1992 (1992 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1992) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3256 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Сараево_1984 | Сараево 1984 | [[Афаил:Sarajevo_Olympia_1984.JPG|thumb|right|200px|]]
'''Сараево 1984''' (1984 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1984) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Сараево 1984 (1984 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1984) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3257 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Леик-Плесид_1980 | Леик-Плесид 1980 | [[Афаил:1980_Winter_Olympics_silver_medal.JPG|thumb|right|200px|]]
'''Леик-Плесид 1980''' (1980 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1980) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Леик-Плесид 1980 (1980 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1980) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3259 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Инсбрук_1976 | Инсбрук 1976 | [[Афаил:Olympiabahn Talstation (20190526 180409).jpg|thumb|right|200px|]]
'''Инсбрук 1976''' (1976 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1976) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Инсбрук 1976 (1976 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1976) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3258 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Леик-Плесид_1932 | Леик-Плесид 1932 | [[Афаил:Olympic_Bobsled_Run_Lake_Placid2.jpg|thumb|right|200px|]]
'''Леик-Плесид 1932''' (1932 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1932) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Леик-Плесид 1932 (1932 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1932) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3262 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гренобль_1968 | Гренобль 1968 | '''Гренобле 1968''' (1968 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1968) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Гренобле 1968 (1968 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1968) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3263 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Скво-Велли_1960 | Скво-Велли 1960 | [[Афаил:SquawValley1960.jpg|thumb|right|200px|]]
'''Скуо-Уелли 1960''' (1960 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1960) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Скуо-Уелли 1960 (1960 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1960) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3260 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Инсбрук_1964 | Инсбрук 1964 | [[Афаил:The Soviet Union 1964 CPA 2983 stamp (9th Winter Olympic Games, Innsbruck (Austria). Ice hockey player).jpg|thumb|right|200px|]]
'''Инсбрук 1964''' ({{lang-bar|Innschbruck 1964}}, {{lang-de|IX. Olympische Winterspiele}}, {{lang-en|1964 Winter Olympics}}, {{lang-fr|Jeux olympiques d'hiver de 1964}}) — аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Инсбрук 1964 (, , , ) — аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3267 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гармиш-Партенкирхен_1936 | Гармиш-Партенкирхен 1936 | '''Гармиш-Партенкирхен 1936''' (1936 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1936) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Гармиш-Партенкирхен 1936 (1936 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1936) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3261 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Саппоро_1972 | Саппоро 1972 | [[Афаил:SapporoOlympic100.jpg|thumb|right|200px|]]
'''Саппоро 1972''' (1972 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1972) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Саппоро 1972 (1972 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1972) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3264 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Осло_1952 | Осло 1952 | [[Афаил:Brochure_Winter_Olympics_1952_Oslo.jpg|thumb|right|200px|]]
'''Осло 1952''' (1952 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1952) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Осло 1952 (1952 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1952) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3266 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Санкт-Мориц_1928 | Санкт-Мориц 1928 | [[Афаил:Bundesarchiv Bild 102-00794, St. Moritz, Olympische Ringe.jpg|thumb|right|200px|]]
'''Санкт-Мориц 1928''' (1928 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1928) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Санкт-Мориц 1928 (1928 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1928) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3265 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Санкт-Мориц_1948 | Санкт-Мориц 1948 | [[Афаил:Stoleti_ceskeho_hokeje_35.JPG|thumb|right|200px|]]
'''Санкт-Мориц 1948''' (1948 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1948) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Санкт-Мориц 1948 (1948 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1948) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3268 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Шамони_1924 | Шамони 1924 | [[Афаил:1924WOlympicPoster.jpg|thumb|right|200px|]]
'''Шамоникс 1924''' (1924 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1924) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа]] | Шамоникс 1924 (1924 Winter Olympics, Jeux olympiques d'hiver de 1924) - аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа.
Акатегориа:Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа |
3291 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Британиаду | Британиаду | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
| абираҟ = {{#property:p41}}
| абираҟ ирызку адаҟьа = Британиаду абираҟ
| агерб = {{#property:p94}}
| агерб ирызку адаҟьа = Британиаду агерб
| агимн = United States Navy Band - God Save the Queen.oga
| агимн ирызку адаҟьа = Британиаду агимн
| амаҵураҭыԥ1 = Акрал
| амаҵурауаҩ1 =
| амаҵураҭыԥ2 = Аԥыза-министр
| амаҵурауаҩ2 =
| zoom1 = 3
| даҽа ахьӡ =
| аҳҭнықалақь =
| аофициалтә бызшәа = [[Англыз бызшәа]],
[[валли бызшәа]],
[[шотландтәи гаел бызшәа]],
[[ашотланд бызшәа,]]
[[корнс бызшәа,]]
[[Аирланд бызшәа,]]
[[Ольстер-шотланд бызшәа,]]
[[британиатә анапырхахаратә бызшәа]]
}}
'''Британиаду''', '''Британиа Ду''', ''Еиду Аҳра'' ({{lang-en|United Kingdom}}; аофициалтә хьʒы: '''Британиадуи Аҩадатәи Ирландиеи Еиду ры-Кралра'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 235 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> {{lang-en|The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland}}) — адгьылбжьахатәи аҳәынҭқарра амраҭашәаратәи [[Европа]]ҿы ауп. Аҳәынҭқарра аформа [[апарламенттә монархиа]] ауп. Аҳҭнықалақь – [[Лондон]] ауп.
== Агеографиа ==
Ари атәыла [[Британиатәи адгьылбжьахақәа]] рҿы иҟоуп.
Аҵанакы – {{км²|243 809}}.
Аҳәынҭқарра иаланхо – {{иаланхо|63 395 574|2013}}.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Британиаду| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:НАТО атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа]] | Британиаду, Британиа Ду, Еиду Аҳра (; аофициалтә хьʒы: Британиадуи Аҩадатәи Ирландиеи Еиду ры-Кралра ) — адгьылбжьахатәи аҳәынҭқарра амраҭашәаратәи Европаҿы ауп. Аҳәынҭқарра аформа апарламенттә монархиа ауп. Аҳҭнықалақь – Лондон ауп.
Агеографиа
Ари атәыла Британиатәи адгьылбжьахақәа рҿы иҟоуп.
Аҵанакы – .
Аҳәынҭқарра иаланхо – .
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:НАТО атәылақәа
Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа |
3313 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Мысра_(аҵакырацәара) | Мысра (аҵакырацәара) | {{Аҵакырацәа|Мысра}}
* '''[[Мысра (ақыҭа)]]''' — ақалақьақыҭа Аԥсны аҟны.
* '''[[Мысра]]''' — аҳәынҭқарра африкаҿы. | Мысра (ақыҭа) — ақалақьақыҭа Аԥсны аҟны.
Мысра — аҳәынҭқарра африкаҿы. |
3319 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Лос-Анџьелес | Лос-Анџьелес | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь}}
'''Лос-Анџьелес''' ({{lang-en|Los Angeles}}) — ақалақь [[Америка Еиду Аштатқәа]] ахь. Иаланхо {{иаланхо|3 792 621|2008}}.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа рықалақьқәа]] | Лос-Анџьелес () — ақалақь Америка Еиду Аштатқәа ахь. Иаланхо .
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа рықалақьқәа |
3314 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Мсыр | Мсыр | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Мсыр абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Мсыр агерб
|агимн=Bilady, Bilady, Bilady.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Мсыр агимн
|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=4}}
'''Мсыр''', '''Мысра''', '''Египет'''<ref>В. Е. Кәарҷиа, «АУСУМҬАҚӘА РЕИЗГА быжь-томкны IV АТОМ АҬОУРЫХТӘ ТОПОНИМИКА», (Аԥсны Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Д. И. Гәлиа Ихьӡ Зху Аԥсуаҭҵааратә Институт) Аҟәа, 2019. с. 212 [http://apsnyteka.org/file/Kvarchiya_V_Sobranie_trudov_IV_2019.pdf онлаин]</ref> ({{lang-ar|مصر}}) Мыср/Miṣr, {{lang-arz|مصر}} Маср/Maṣr), аофициалтә хьʒы: '''Арабтәи Республика Египет'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 243 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-ar|جمهورية مصر العربية}} Џумхурыиаҭ Мыср аль-Арабыиа, {{lang-arz|جمهورية مصر العربية}} Гәымхәриеҭ Маср ель-Арабыиа) — [[Африка]] атәыла иауакуп.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Мсыр| ]]
[[Акатегориа:Африкатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҩада-африкатәи атәылақәа]] | Мсыр, Мысра, ЕгипетВ. Е. Кәарҷиа, «АУСУМҬАҚӘА РЕИЗГА быжь-томкны IV АТОМ АҬОУРЫХТӘ ТОПОНИМИКА», (Аԥсны Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Д. И. Гәлиа Ихьӡ Зху Аԥсуаҭҵааратә Институт) Аҟәа, 2019. с. 212 онлаин () Мыср/Miṣr, Маср/Maṣr), аофициалтә хьʒы: Арабтәи Республика Египет ( Џумхурыиаҭ Мыср аль-Арабыиа, Гәымхәриеҭ Маср ель-Арабыиа) — Африка атәыла иауакуп.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Африкатәи атәылақәа
Акатегориа:Азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Аҩада-африкатәи атәылақәа |
3359 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ҵаленџьыха | Ҵаленџьыха | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|zoom1=12}}
'''Ҵаленџьыха''' ({{Lang-ka|წალენჯიხა}}) — [[Қырҭтәыла]] [[ақалақь]], ахь [[Агырны-Хыхьтәи Шәаны]]. Ақалақь иаланхо — {{иаланхо|3.847 |2014}}.
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Ҵаленџьыха]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла ақалақьқәа]]
[[Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла]] | Ҵаленџьыха () — Қырҭтәыла ақалақь, ахь Агырны-Хыхьтәи Шәаны. Ақалақь иаланхо — .
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Ҵаленџьыха
Акатегориа:Қырҭтәыла ақалақьқәа
Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла |
3363 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Сиӷнаӷь | Сиӷнаӷь | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь}}
'''Сиӷнаӷь''' ({{Lang-ka|სიღნაღი|Сиӷнаӷи}}) – ақалақь [[Кахеҭи|Кахеҭиахь]], [[Қырҭтәыла]]. Иаланхо {{иаланхо| 1485 |2014}}.
<gallery>
Файл:Signagi.jpg|
Sighnaghi-St Georg-02-2019-gje.jpg
Sighnaghi-04-Platz-2019-gje.jpg
Файл:Sighnaghi (სიღნაღი) (5).jpg|
Sighnaghi-St Georg-14-2019-gje.jpg
Sighnaghi-18-Wehrturm-2019-gje.jpg
</gallery>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Кахеҭи]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла ақалақьқәа]] | Сиӷнаӷь () – ақалақь Кахеҭиахь, Қырҭтәыла. Иаланхо .
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Кахеҭи
Акатегориа:Қырҭтәыла ақалақьқәа |
3366 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Шушаник_лгәаҟрақәа | Шушаник лгәаҟрақәа | [[Файл:SHUSHANIKI3.jpg|thumb|230px|Шушаник лгәаҟра]]
'''[[Шушаник]] лгәaҟрaқәa''', ''игәаҟра'' ({{Lang-ka|წამებაჲ წმიდისა შუშანიკისი დედოფლისაჲ – ''Ҵамебаи Ҵминдиса Шушаникиси Дедоԥлисаи''}}) — [[Иакоб Цуртавели]] рҿиамҭа ([[476]]—[[483]] шш.)
Алықьса Гогәуеи иареи еицхырааны Иаков Цурҭавели иҭоурыхтә рҿиамҭа „Шушаник игәаҟра“ аԥсышәала идырцәажәахьан.
== Алиутература ==
*Bart D Ehrman, Andrew Jacobs, editors, ''Christianity in Late Antiquity, 300-450 C.E: A Reader'', Oxford University Press US, pages 499-504, ISBN|0-19-515461-4
*[[Donald Rayfield]], ''[[The Literature of Georgia: A History]]'', Routledge (UK), page 42 ISBN|0-7007-1163-5
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи алитература]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылa иҟоу ақьырсианра]] | Шушаник лгәaҟрaқәa, игәаҟра () — Иакоб Цуртавели рҿиамҭа (476—483 шш.)
Алықьса Гогәуеи иареи еицхырааны Иаков Цурҭавели иҭоурыхтә рҿиамҭа „Шушаник игәаҟра“ аԥсышәала идырцәажәахьан.
Алиутература
Bart D Ehrman, Andrew Jacobs, editors, Christianity in Late Antiquity, 300-450 C.E: A Reader, Oxford University Press US, pages 499-504, ISBN|0-19-515461-4
Donald Rayfield, The Literature of Georgia: A History, Routledge (UK), page 42 ISBN|0-7007-1163-5
Акатегориа:Қырҭтәылатәи алитература
Акатегориа:Қырҭтәылa иҟоу ақьырсианра |
3325 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Лондон | Лондон | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Аҳҭнықалақь
|zoom1=8}}
'''Лондан''' ({{lang-en|London}} (''Ландн'') – [[Британиа Ду]] аҳҭнықалақь ауп. Лондан Британиа адгьылбжьахақәаҟны ақалақь дуӡӡоуп. Амегаполис аҵанакра {{км²|1706,8}} ауп. Ақалақь аланхо {{иаланхо|7 556 900|2007}} ауп. Лондан [[Британиа Ду]] аполитикатә, аекономикатә, акультуратә аԥсҭазааразы аҵакы ду имоуп.
==Лондон шыҟалаз аҭоурых==
Лондон ақалақь аурымқәа ашьапы ркит. Аурымқәа рыр Кентынтә Колчестер иалалеит. Колчестер, усҟантәи аамҭазы иқалақь дуун. Амҩан, аурымқәа Темза аӡиас аҿы иааҭгылеит.
Ари аӡиас арра уадаҩын. Ар рхада ирыдиҵеит ацҳа ҟарҵарцы. Аурымқәа Темза ацҳа хырҵеит, уажәы убра Лондон ыҟоуп…
Шәара ижәдыруазар акәхап, Лондон Темза ишыӡхгылоу. Ара аурымқәа анхара иалагеит, аҭыԥгьы Лондониум ахьӡырҵеит.
== Административ-территориалтә ашара ==
==== Лондан административтә аокругқәа асхема ====
[[Файл:A typical london street.jpg|мини|180 px|right|Улица Мэлл в центре Лондона (вдали — Мемориал Виктории на фоне Букингемского дворца).]]
{|class="toccolours"
|width="170" |1 — [[Лондан Сити|Сити]]
|rowspan=17|<imagemap>Image:London-boroughs.svg|frame|''(При нажатии на номер или изображение какого-либо округа, будет осуществлён переход на соответствующую статью.)''
poly 253 178 247 167 236 168 233 173 236 176 239 178 247 180 [[Сити (Лондан)|Сити]]
poly 223 199 210 199 205 184 194 189 176 164 186 161 185 155 196 151 202 153 207 151 212 166 219 166 223 173 231 173 234 176 227 182 224 191 [[Вестминстер]]
poly 206 187 195 191 188 182 179 171 176 166 168 166 172 174 171 174 174 191 191 207 193 202 211 200 [[Челси]]
poly 193 210 173 190 170 173 163 164 153 161 153 161 152 189 159 197 165 197 169 216 182 223 192 217 [[Фулхем]]
poly 221 201 192 205 192 216 180 226 165 214 161 220 149 221 149 231 156 237 150 249 152 254 166 243 177 246 187 244 195 258 203 262 207 259 217 264 218 247 214 242 214 232 209 218 217 212 220 206 [[Вандсворт]]
poly 214 271 218 261 219 244 214 239 215 229 209 216 221 211 221 199 229 180 235 176 231 192 238 195 233 196 238 215 245 218 235 232 250 260 234 260 224 271 [[Ламбет]]
poly 270 232 270 221 266 216 266 206 262 201 276 192 275 180 266 180 259 185 248 180 237 180 233 191 238 195 234 197 239 214 247 217 236 233 250 260 256 253 256 248 261 246 261 234 265 232 [[Саутварк]]
poly 299 183 298 173 291 167 290 160 283 157 285 153 284 148 275 148 271 156 258 156 252 158 255 167 248 168 254 178 249 181 258 185 266 179 275 179 277 194 289 201 293 196 292 183 294 181 296 181 [[Тауер Хемлетс]]
poly 284 146 282 138 274 128 265 130 258 118 240 119 237 130 250 142 247 156 240 158 248 167 253 165 250 158 258 155 270 154 275 147 [[Хекни]]
poly 247 140 245 155 237 158 247 166 234 168 230 163 224 152 223 145 216 137 215 122 228 119 235 126 236 131 241 132 [[Ислингтон]]
poly 224 147 214 137 214 123 192 126 178 140 171 142 185 154 196 149 203 152 207 148 213 165 221 165 224 173 232 173 233 167 230 166 228 160 224 155 [[Кемден]]
poly 149 111 127 104 133 112 120 109 105 119 101 139 131 164 154 159 171 166 184 160 185 157 156 121 151 125 [[Брент (Лондан)|Брент]]
poly 152 161 131 165 101 140 76 142 52 159 73 165 60 195 73 195 84 202 98 192 134 188 142 194 152 194 151 171 [[Илинг]]
poly 35 250 30 236 41 233 48 231 60 194 72 194 85 204 100 191 137 187 142 196 153 193 156 199 151 212 145 216 138 211 130 200 109 220 115 228 97 230 80 230 70 241 84 245 80 254 70 264 52 254 46 258 [[Хаунслоу]]
poly 108 288 95 273 83 271 80 276 78 276 71 262 81 254 86 244 72 240 79 230 115 229 111 220 128 201 140 212 145 217 153 214 155 201 156 196 165 198 168 214 162 213 161 220 148 221 147 230 155 237 149 248 136 259 113 252 119 262 119 283 112 291 [[Ричмонд (Лондан)|Ричмонд]]
poly 109 352 112 318 122 305 114 290 120 283 121 261 115 253 138 258 150 247 151 255 154 255 155 268 155 282 167 293 157 300 149 303 132 319 130 328 125 334 124 345 [[Кингстон Темза-ҿы]]
poly 173 299 167 294 169 291 158 284 155 253 166 243 181 248 186 245 194 259 206 264 207 261 214 264 214 273 223 272 229 286 213 293 198 289 187 294 179 292 [[Мертон (Лондан)|Мертон]]
poly 169 343 175 329 164 309 157 310 157 301 166 296 173 300 178 293 186 293 202 288 217 295 223 290 225 300 231 332 219 331 213 352 206 352 199 345 187 333 176 347 [[Саттон (Лондан)|Саттон]]
poly 299 339 297 329 285 316 281 296 246 262 235 261 224 274 229 283 223 291 232 330 220 332 214 354 208 354 208 369 218 372 229 383 241 377 252 363 254 353 268 352 269 340 286 336 289 342 [[Кроидон (Лондан)|Кроидон]]
poly 393 288 388 274 380 269 375 273 370 265 357 265 341 251 338 257 329 257 319 242 311 237 305 236 319 249 321 256 312 256 300 267 291 266 279 256 263 259 256 258 250 262 284 297 285 313 299 330 311 383 316 365 323 370 333 380 353 373 348 359 354 351 371 339 366 328 378 326 389 300 386 292 [[Бромли]]
poly 302 225 301 212 287 213 285 214 284 210 277 200 281 198 274 193 264 201 266 205 267 217 272 222 271 233 263 233 262 239 262 248 257 249 256 257 269 257 280 255 292 265 300 265 312 254 321 254 317 248 309 244 306 236 309 229 [[Лиуишем]]
poly 336 257 330 257 321 241 313 236 308 237 309 227 304 225 300 210 285 212 279 200 282 200 288 202 297 195 298 182 312 187 334 189 352 174 365 172 367 203 358 203 342 217 348 236 [[Гринвич (Лондан)|Гринвич]]
poly 424 199 417 198 408 198 398 194 394 182 388 176 387 179 370 169 366 173 368 205 359 205 343 218 349 235 341 250 358 264 373 264 375 270 384 267 389 270 383 262 387 249 394 241 400 233 407 228 414 226 421 214 419 208 [[Бексли]]
poly 431 60 409 67 398 67 392 70 371 69 379 83 379 93 377 109 389 127 401 120 404 134 387 164 387 174 396 182 399 194 411 198 423 196 419 187 435 177 433 170 435 155 443 166 448 153 485 142 475 124 467 103 446 99 454 91 440 88 434 71 428 66 [[Хаверинг]]
poly 379 93 367 99 370 107 366 118 365 137 346 143 345 140 335 145 335 158 347 162 352 173 365 172 370 168 387 178 387 163 403 133 400 121 387 128 375 108 [[Баркинги Дагенхеми]]
poly 371 69 379 84 379 91 364 99 369 109 364 119 364 136 349 143 344 139 334 145 334 132 315 128 316 132 306 133 305 116 301 98 303 79 299 72 306 61 320 82 336 87 346 87 347 78 356 78 [[Редбриџь]]
poly 351 173 346 161 334 158 333 135 328 131 317 128 317 133 307 135 307 139 284 139 285 148 286 154 284 156 289 159 292 168 299 176 299 182 313 187 335 188 344 178 [[Ниухем]]
poly 306 137 304 115 300 101 303 79 296 75 305 64 307 58 299 54 290 54 283 49 280 55 279 70 272 83 273 91 264 103 260 115 265 128 275 126 283 138 [[Уолтхем Форест]]
poly 272 91 262 87 256 91 224 89 215 85 202 94 206 110 198 124 215 122 232 116 237 125 237 119 258 116 263 101 [[Херингьы]]
poly 278 56 277 65 279 69 271 81 272 88 262 85 255 89 223 87 213 84 218 64 203 37 185 31 196 17 195 1 205 9 222 7 231 14 248 14 257 18 284 19 283 48 [[Инфилд (Лондан)|Инфилд]]
poly 120 57 126 55 134 52 144 57 155 23 165 48 176 34 186 33 203 39 217 67 213 86 201 93 204 111 197 124 190 125 178 140 173 140 154 116 151 122 150 109 115 65 [[Барнет (Лондан)|Барнет]]
poly 119 58 56 88 76 141 101 138 105 117 121 108 130 111 127 105 137 93 115 67 [[Херроу]]
poly 2 71 23 83 35 78 56 86 74 141 51 158 71 166 42 233 6 216 9 184 6 152 18 137 0 102 [[Хилингдон]]
</imagemap>
|width="150"|18 — [[Саттон (Лондан)|Саттон]]
|-
|2 — [[Вестминстер]]||19 — [[Кроидон (Лондан)|Кроидон]]
|-
|3 — [[Кенсингтон]] и [[Челси]]||20 — [[Бромли]]
|-
|4 — [[Хаммерсмит (Лондан)|Хаммерсмит]] и [[Фулхем (Лондан)|Фулхем]]||21 — [[Лиуишем]]
|-
|5 — [[Вандсворт]]||22 — [[Гринвич (Лондан)|Гринвич]]
|-
|6 — [[Ламбет]]||23 — [[Бексли]]
|-
|7 — [[Саутварк]]||24 — [[Хаверинг]]
|-
|8 — [[Тауэр Хэмлетс]]||25 — [[Баркинг]] и [[Дагенхэм]]
|-
|9 — [[Хэкни]]||26 — [[Редбриџь]]
|-
|10 — [[Ислингтон]]||27 — [[Ньюхэм]]
|-
|11 — [[Кэмден]]||28 — [[Уолтхэм Форест]]
|-
|12 — [[Брент (Лондон)|Брент]]||29 — [[Хэринги]]
|-
|13 — [[Илинг]]||30 — [[Инфилд (Лондон)|Инфилд]]
|-
|14 — [[Хаунслоу]]||31 — [[Барнет (Лондон)|Барнет]]
|-
|15 — [[Ричмонд (Лондан)|Ричмонд]]||32 — [[Хэрроу]]
|-
|16 — [[Кингстон Темза-ҿы]]||33 — [[Хилингдон]]
|-
|17 — [[Мертон (Лондан)|Мертон]]
|}
==Лондон иазкыу зҿлымҳара зуҭаша афактқәа==
Иудыруама уара, Лондон адунеи ақалақь ҳәа ишашьҭоу?
Иудыруама уара, Лондон ҩажәиактәи ашәышықәса аҭынчра аҳҭнықалақь ҳәа ишашьҭоу?
Иуаҳахьазар акәхап, Лондон иадҳәалоу интересу аҭоурыхқәа…
Иудыруазма уара, Лондон адунеи аҿы шәагаала ажәабатәи аҭыԥ шааннакыло, Евроаидгылаҿы актәи? Иџьоушьар ҟалап, Лондон тәылазҭгьы, уи ауааԥсыра рыла Европа аабатәи аҭыԥ шааннакыло…
Иудыруама, Лондон шышьақәгыло ҩ-хәҭак рыла: Лондонтәи сити, Лондон Весминисстрра ала.
Лондон сити абанкқәа еиҳа ирацәоуп.
Лондон Аминистррақәа зегьы рхан, (Весминистрра ахан) апарламенти, аиҳабыреи иртәу аргыларақәа ишреиҳау.
Иудыруама уара, Лондон хынтә Олимпиатәи ахәмаррақәа шымҩаԥыргахьоу? Раԥхьаӡакәны Аолимпида мҩаԥган 1908 шықәсазы. Аҩынтәраан, Аолимпиада Лондон 1948 шықәса азы иҟан.
Иудыруама уара, ахынтәраан, Аолимпиада Лондон 2012 шықәсазы ишымҩаԥгаз.
Иудыруазар ҟалап, адунеи аҿ зегь реиҳа Лондон ишаҭаауа ирацәаҩны аҳәаанырцәынтәи асасцәа. Лондон 270 бызшәақәа рыла ауаа цәажәоит. Аригьы адунеитә рекордуп.
Иҟалап уара иузымдыруазар, 2012 шықәсазы , атуристцәа Лондон зегь реиҳа адунеиаҿ ауаа здызыԥхьало қалақьуп ҳәа шазырҳәоз. Иузымдыруазар ҟалап, зыхә ҳаракәу ақалақьқәа Токио, Москвеи рнаҩыс, Лондон ахԥатәи аҭыԥ шаннакыло.
Иџьоушьар ҟалап, Лондон аметро хә-станциак абарқәа рыхьӡ ахьахыу.
Иудыруазма уара, Лондантәи аметро зегь реиҳа ишжәытәтәиу адунеиаҿ.
Иудыруама уара, аметро астанциақәа аексколаторқәа руак зегь реиҳа ишауу адунеиаҿ?
Ари аексколатор 318 мардуан амоуп.
Иудыруазар ҟалап, апарламент ахан (Весминистрра ахан) Аминистррақәа зегьы рхан шахьӡу. Иудыруама уара, ари аханаҿ 1100 уада шыҟоу?
Уи адагьы, ара шә-мардуанк еиҳаны ишыҟоу, уи аура ишьақәнаргылоит хә-километрак. Иџьоушьар ҟалап, уи аханаҿ зежә бари, аресторани шыҟоу.
==Лондон асасааирҭақәа (аҭыԥҷыдақәа) ==
===Букингемтәи ахан===
Лондон асасааирҭақәа ируакуп Букингемтәи ахан. Уи англиатәи акраал иԥҳәыс лофициалтә резиденциақәа иреиуоуп.
Букингемтәи ахан Џьон Шеффилд, агерцог Букингемтәи иргылеит. Раԥхьаӡа уи Букингемаа Рыҩны ҳәа иахьӡын, анаҩс агерцог лондонтәи иҩны еиԥшны иргылеит.
Акрал, Џорџь Ахԥатәи, Букингемтәи Аҩны акралԥҳәыс Шарлотта лзы иааихәеит, нас уи акралԥҳәыс Лыҩны ҳәа ахьӡхеит. Букингемтәи аҩны, Букингемтәи ахан акәхеит акралԥҳәыс Викториа лзы 1820 шықәсазы.
===Биг Бен===
Шәара зегьы ижәдыруазар акәхап Биг Бен. Иара апарламент ахан мрагыларахь иҟоуп. Лассы-ласс Биг Бен асааҭ иахьӡыз џьыршьоит. Биг Бен ҳәа иашьҭоуп асаркьал бжьы асааҭ иҭыҩҩуа.
Уи абааш аҿы ишьақәыргылан 1859 шықәса азы.
Уи аамҭазы уи, адунеиаҿ зегьы иреиҳаз асааҭ акәын.
Асааҭ иакапануеит 13,5 тонна. Иҟоуп аверсиақәа ҩба Биг Бен шыҟалаз ала. Руакы ишаҳәо ала, Биг Бен ҳәа ахьӡ аиуит, уи аргылара анапхгаҩы Бенжамен (Бен) Холл ихьӡ азы. Даҽа версиак ала, уи ахьӡ еицырдыруа ачемпион, абаксиор Бен Каунти ихьӡ иахылҵит ҳәа ирыԥхьаӡоит.
==Лондон иҟоу Тауертәи ацҳа==
Лондон иҟоу Тауертәи ацҳа лыргылеит акраалԥҳәыс Викториа 1894 шықәса азы, уи анаҩс Лондон иасимволхеит, Париж азы Ефель ибааш еиԥш.
Ацҳа ааҟарҵазар, шәынтә ишьҭырххьеит, аӷбақәа Темза иалсырц.
Ацҳа ақәныҟәара ауааԥсыра азин роууит 1982 шықәсазы. Ус иаарласны, уи ацҳа аныҳәақәеи, адкыларақәеи, ацәыргақәҵақәеи ахьымҩаԥырго ҭыԥхеит.
==Лондонтәи Тауер==
Лондонтәи Тауер аргылара иалагеит акрал Вильгельм Ампыҵахалаҩ ихаан Темза аԥшаҳәаҿы. Раԥхьа уи абааш акәша-мыкәша ажра аӡы ҭаны иҟан.
19-тәи ашәышықәсазы уи анышә ҭарыԥсеит. Еиуеиԥшым ашәышықәсақәа раан иара еиуеиԥшым афункциақәа нанагӡон. Раԥхьа уи баашын, анаҩс, уи акраал ирезиденциахеит, бахҭахеит, изоопаркхеит. Тауер аҳәынҭқарра ахазына акәын, анаҩс уи ԥаратә ханхеит, уа ахьтәы ҟәрышьқәа ҟарҵон.
Раԥхьа Абааш шкәакәа ргылан. Анаҩс, иацлеит агьырҭ абаашқәагьы, урҭ рыгәҭа иҟан Алым абаашгьи, уа иҟан азоопарк.
Тауер иҭаркуан , иагьыршьуан аҳәынҭқарратә цәгьауҩцәа.
Иахьатәи Лондонтәи Тауер музеиуп. Ара иубар улшоит адунеиаҿ ахьтәы коллекциа дууқәа.
==Лондонтәи абла==
Ари иуникалтәу карусельуп, уи Лондон иҟоуп. Уи акарусель аура (шәиҩажәи жәохә) 135, метра инаӡоит. Акарусель зныктәи аикәшара 30 (ҩажәижәаба) минут рыла имҩаԥысуеит, иара ҩажәижәаҩа 32 аҭаҭәараҭақәа амоуп, ҭыԥк 25 (ҩажәихәҩык) ҩык акуеит… Лондонтәи абла шықәсык иаҭаауеит 3 миллионҩык ауааԥсыра.
Лондонтәи абла андыргылоз, адунеиаҿ зегь раҵкьыс иҳаракыз аҩсҭаа ибарбалқәа иреиуан, аха 2006 (ҩнызқьи фба) шықәса азы уи иаԥнагеит Нанчиантәи Аеҵәа (160м) шәи ханҩажәа метра, 2008 шықәса азы Сингапуртәи Аԥырҩы (165м). Шәи ханеижәи хәба метра).
==Трафальгартәи ашҭа==
Лондон аҭыԥ хадақәа ируакуп Трафальгартәи ашҭа. Уи IXX-тәи ашәышықәсазы англиатәи архитектор сер Чарльз Берр иаԥиҵеит.
1805 (зеқьи аашәи хәба) шықәса азы англиатәи афлот акомандаҟаҵаҩ адмирал Нельсон, афранцыз флот ԥыхха ишьҭеиҵеит.
Ари Трафальгартәи аидыслара ҳәа иашьҭоуп, уи ашҭа ашьаҭыркра иазкхеит. Адмирал Нельсон ихьӡала, ашьҭа агәҭа ишьҭыхын агранит иалхыз аколонна (ахаҳә гәашьа). Уи аколонна аҳаракыра 50 (ҩынеижәижәаба) метра инаӡоит.
Трафальгартәи ашҭаҿы иқәгылоуп алымқәа ԥшьба (ԥшьлымык) франциатәи абзарбзанқәа аидыслараан ирцәыргаз ирылхуп. Ашҭаҿы иқәыргылоуп аполитикеи, ар рԥызацәеи рбаҟақәеи, рбиустқәеи хыԥхьаӡара рацәала.
1939 (зқьи жәшәи ҩажәи зеижә) шықәсазы ицәырҵит ҩ-фонтанк, урҭ еиҿикааит архитектор Лутенсон.
Трафальгартәи ашҭа Амилаҭтә галереаҿы иҟоуп, уа иубар улшоит иуникалтәу асахьақәа. Агалереиахь хәыда-ԥсада унеир улшоит.
==Пикадилли абаҳчахәыҷ==
Пикадилли ари Лондон агәҭа иҟоу ҭыԥуп. Уаҟа есымша ауаа рацәоуп, уи хә-мҩадук еиманадоит.
Пикадилли агәҭа Шафтсбартәи амемориалтә фонтан ыҟоуп. Уи дыргылеит 1893 (зқьи аашәи шԥьынеижәи жәаха) шықәса азы, алорд Шафтсбар ихьӡала, иара агәыҳалалратә усқәа назыгӡоз уаҩын.
Афонтан ахыцәқәан, бжара зцәеижьи хтыу афигура, ақьирсиан гәыҳалалра аанарԥшуеит. Аиашаз, анаҩс уи абырзен нцәахәы Ерос ихьӡ ахырҵеит, Ерос абзиабареи аԥшӡареи рынцәахәы иоуп.
Афонтан аџьаз иалхуп. Аха аскульптура аллиумин иалхуп, уи аамҭазы уи лассы иуԥымлоз материалын.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://www.london.gov.uk official web-page]
* [https://www.londoncouncils.gov.uk London Councils]{{ref-en}} — Ассоциация 32 районов и Сити
* [https://www.britishpathe.com/search/query/London British Pathé]{{ref-en}} — Кинохроника Лондона
* [https://web.archive.org/web/20121027212248/http://www.20thcenturylondon.org.uk/theme The Exploring 20th century London]{{ref-en}} — Проект изучения Лондона XX века
* [https://www.british-history.ac.uk/catalogue British History Online]{{ref-en}} — Цифровая библиотека, содержащая печатные источники по истории Лондона
* [http://btlondon2012.co.uk/pano.html 360-градусная панорама Лондона] {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20160112054202/http://btlondon2012.co.uk/pano.html |date=2016-01-12 }}{{ref-en}} — 320 гигапикселей
[[Акатегориа:Англиа ақалақьқәа]]
[[Акатегориа:Аҳҭнықалақьқәа]]
[[Акатегориа:Европа аҳҭнықалақьқәа]] | Лондан ( (Ландн) – Британиа Ду аҳҭнықалақь ауп. Лондан Британиа адгьылбжьахақәаҟны ақалақь дуӡӡоуп. Амегаполис аҵанакра ауп. Ақалақь аланхо ауп. Лондан Британиа Ду аполитикатә, аекономикатә, акультуратә аԥсҭазааразы аҵакы ду имоуп.
Лондон шыҟалаз аҭоурых
Лондон ақалақь аурымқәа ашьапы ркит. Аурымқәа рыр Кентынтә Колчестер иалалеит. Колчестер, усҟантәи аамҭазы иқалақь дуун. Амҩан, аурымқәа Темза аӡиас аҿы иааҭгылеит.
Ари аӡиас арра уадаҩын. Ар рхада ирыдиҵеит ацҳа ҟарҵарцы. Аурымқәа Темза ацҳа хырҵеит, уажәы убра Лондон ыҟоуп…
Шәара ижәдыруазар акәхап, Лондон Темза ишыӡхгылоу. Ара аурымқәа анхара иалагеит, аҭыԥгьы Лондониум ахьӡырҵеит.
Административ-территориалтә ашара
Лондан административтә аокругқәа асхема
мини|180 px|right|Улица Мэлл в центре Лондона (вдали — Мемориал Виктории на фоне Букингемского дворца).
1 — Сити18 — Саттон2 — Вестминстер19 — Кроидон3 — Кенсингтон и Челси20 — Бромли4 — Хаммерсмит и Фулхем21 — Лиуишем 5 — Вандсворт22 — Гринвич6 — Ламбет23 — Бексли7 — Саутварк24 — Хаверинг 8 — Тауэр Хэмлетс25 — Баркинг и Дагенхэм 9 — Хэкни26 — Редбриџь10 — Ислингтон27 — Ньюхэм 11 — Кэмден28 — Уолтхэм Форест12 — Брент29 — Хэринги13 — Илинг30 — Инфилд14 — Хаунслоу31 — Барнет15 — Ричмонд32 — Хэрроу16 — Кингстон Темза-ҿы33 — Хилингдон17 — Мертон
Лондон иазкыу зҿлымҳара зуҭаша афактқәа
Иудыруама уара, Лондон адунеи ақалақь ҳәа ишашьҭоу?
Иудыруама уара, Лондон ҩажәиактәи ашәышықәса аҭынчра аҳҭнықалақь ҳәа ишашьҭоу?
Иуаҳахьазар акәхап, Лондон иадҳәалоу интересу аҭоурыхқәа…
Иудыруазма уара, Лондон адунеи аҿы шәагаала ажәабатәи аҭыԥ шааннакыло, Евроаидгылаҿы актәи? Иџьоушьар ҟалап, Лондон тәылазҭгьы, уи ауааԥсыра рыла Европа аабатәи аҭыԥ шааннакыло…
Иудыруама, Лондон шышьақәгыло ҩ-хәҭак рыла: Лондонтәи сити, Лондон Весминисстрра ала.
Лондон сити абанкқәа еиҳа ирацәоуп.
Лондон Аминистррақәа зегьы рхан, (Весминистрра ахан) апарламенти, аиҳабыреи иртәу аргыларақәа ишреиҳау.
Иудыруама уара, Лондон хынтә Олимпиатәи ахәмаррақәа шымҩаԥыргахьоу? Раԥхьаӡакәны Аолимпида мҩаԥган 1908 шықәсазы. Аҩынтәраан, Аолимпиада Лондон 1948 шықәса азы иҟан.
Иудыруама уара, ахынтәраан, Аолимпиада Лондон 2012 шықәсазы ишымҩаԥгаз.
Иудыруазар ҟалап, адунеи аҿ зегь реиҳа Лондон ишаҭаауа ирацәаҩны аҳәаанырцәынтәи асасцәа. Лондон 270 бызшәақәа рыла ауаа цәажәоит. Аригьы адунеитә рекордуп.
Иҟалап уара иузымдыруазар, 2012 шықәсазы , атуристцәа Лондон зегь реиҳа адунеиаҿ ауаа здызыԥхьало қалақьуп ҳәа шазырҳәоз. Иузымдыруазар ҟалап, зыхә ҳаракәу ақалақьқәа Токио, Москвеи рнаҩыс, Лондон ахԥатәи аҭыԥ шаннакыло.
Иџьоушьар ҟалап, Лондон аметро хә-станциак абарқәа рыхьӡ ахьахыу.
Иудыруазма уара, Лондантәи аметро зегь реиҳа ишжәытәтәиу адунеиаҿ.
Иудыруама уара, аметро астанциақәа аексколаторқәа руак зегь реиҳа ишауу адунеиаҿ?
Ари аексколатор 318 мардуан амоуп.
Иудыруазар ҟалап, апарламент ахан (Весминистрра ахан) Аминистррақәа зегьы рхан шахьӡу. Иудыруама уара, ари аханаҿ 1100 уада шыҟоу?
Уи адагьы, ара шә-мардуанк еиҳаны ишыҟоу, уи аура ишьақәнаргылоит хә-километрак. Иџьоушьар ҟалап, уи аханаҿ зежә бари, аресторани шыҟоу.
Лондон асасааирҭақәа (аҭыԥҷыдақәа)
Букингемтәи ахан
Лондон асасааирҭақәа ируакуп Букингемтәи ахан. Уи англиатәи акраал иԥҳәыс лофициалтә резиденциақәа иреиуоуп.
Букингемтәи ахан Џьон Шеффилд, агерцог Букингемтәи иргылеит. Раԥхьаӡа уи Букингемаа Рыҩны ҳәа иахьӡын, анаҩс агерцог лондонтәи иҩны еиԥшны иргылеит.
Акрал, Џорџь Ахԥатәи, Букингемтәи Аҩны акралԥҳәыс Шарлотта лзы иааихәеит, нас уи акралԥҳәыс Лыҩны ҳәа ахьӡхеит. Букингемтәи аҩны, Букингемтәи ахан акәхеит акралԥҳәыс Викториа лзы 1820 шықәсазы.
Биг Бен
Шәара зегьы ижәдыруазар акәхап Биг Бен. Иара апарламент ахан мрагыларахь иҟоуп. Лассы-ласс Биг Бен асааҭ иахьӡыз џьыршьоит. Биг Бен ҳәа иашьҭоуп асаркьал бжьы асааҭ иҭыҩҩуа.
Уи абааш аҿы ишьақәыргылан 1859 шықәса азы.
Уи аамҭазы уи, адунеиаҿ зегьы иреиҳаз асааҭ акәын.
Асааҭ иакапануеит 13,5 тонна. Иҟоуп аверсиақәа ҩба Биг Бен шыҟалаз ала. Руакы ишаҳәо ала, Биг Бен ҳәа ахьӡ аиуит, уи аргылара анапхгаҩы Бенжамен (Бен) Холл ихьӡ азы. Даҽа версиак ала, уи ахьӡ еицырдыруа ачемпион, абаксиор Бен Каунти ихьӡ иахылҵит ҳәа ирыԥхьаӡоит.
Лондон иҟоу Тауертәи ацҳа
Лондон иҟоу Тауертәи ацҳа лыргылеит акраалԥҳәыс Викториа 1894 шықәса азы, уи анаҩс Лондон иасимволхеит, Париж азы Ефель ибааш еиԥш.
Ацҳа ааҟарҵазар, шәынтә ишьҭырххьеит, аӷбақәа Темза иалсырц.
Ацҳа ақәныҟәара ауааԥсыра азин роууит 1982 шықәсазы. Ус иаарласны, уи ацҳа аныҳәақәеи, адкыларақәеи, ацәыргақәҵақәеи ахьымҩаԥырго ҭыԥхеит.
Лондонтәи Тауер
Лондонтәи Тауер аргылара иалагеит акрал Вильгельм Ампыҵахалаҩ ихаан Темза аԥшаҳәаҿы. Раԥхьа уи абааш акәша-мыкәша ажра аӡы ҭаны иҟан.
19-тәи ашәышықәсазы уи анышә ҭарыԥсеит. Еиуеиԥшым ашәышықәсақәа раан иара еиуеиԥшым афункциақәа нанагӡон. Раԥхьа уи баашын, анаҩс, уи акраал ирезиденциахеит, бахҭахеит, изоопаркхеит. Тауер аҳәынҭқарра ахазына акәын, анаҩс уи ԥаратә ханхеит, уа ахьтәы ҟәрышьқәа ҟарҵон.
Раԥхьа Абааш шкәакәа ргылан. Анаҩс, иацлеит агьырҭ абаашқәагьы, урҭ рыгәҭа иҟан Алым абаашгьи, уа иҟан азоопарк.
Тауер иҭаркуан , иагьыршьуан аҳәынҭқарратә цәгьауҩцәа.
Иахьатәи Лондонтәи Тауер музеиуп. Ара иубар улшоит адунеиаҿ ахьтәы коллекциа дууқәа.
Лондонтәи абла
Ари иуникалтәу карусельуп, уи Лондон иҟоуп. Уи акарусель аура (шәиҩажәи жәохә) 135, метра инаӡоит. Акарусель зныктәи аикәшара 30 (ҩажәижәаба) минут рыла имҩаԥысуеит, иара ҩажәижәаҩа 32 аҭаҭәараҭақәа амоуп, ҭыԥк 25 (ҩажәихәҩык) ҩык акуеит… Лондонтәи абла шықәсык иаҭаауеит 3 миллионҩык ауааԥсыра.
Лондонтәи абла андыргылоз, адунеиаҿ зегь раҵкьыс иҳаракыз аҩсҭаа ибарбалқәа иреиуан, аха 2006 (ҩнызқьи фба) шықәса азы уи иаԥнагеит Нанчиантәи Аеҵәа (160м) шәи ханҩажәа метра, 2008 шықәса азы Сингапуртәи Аԥырҩы (165м). Шәи ханеижәи хәба метра).
Трафальгартәи ашҭа
Лондон аҭыԥ хадақәа ируакуп Трафальгартәи ашҭа. Уи IXX-тәи ашәышықәсазы англиатәи архитектор сер Чарльз Берр иаԥиҵеит.
1805 (зеқьи аашәи хәба) шықәса азы англиатәи афлот акомандаҟаҵаҩ адмирал Нельсон, афранцыз флот ԥыхха ишьҭеиҵеит.
Ари Трафальгартәи аидыслара ҳәа иашьҭоуп, уи ашҭа ашьаҭыркра иазкхеит. Адмирал Нельсон ихьӡала, ашьҭа агәҭа ишьҭыхын агранит иалхыз аколонна (ахаҳә гәашьа). Уи аколонна аҳаракыра 50 (ҩынеижәижәаба) метра инаӡоит.
Трафальгартәи ашҭаҿы иқәгылоуп алымқәа ԥшьба (ԥшьлымык) франциатәи абзарбзанқәа аидыслараан ирцәыргаз ирылхуп. Ашҭаҿы иқәыргылоуп аполитикеи, ар рԥызацәеи рбаҟақәеи, рбиустқәеи хыԥхьаӡара рацәала.
1939 (зқьи жәшәи ҩажәи зеижә) шықәсазы ицәырҵит ҩ-фонтанк, урҭ еиҿикааит архитектор Лутенсон.
Трафальгартәи ашҭа Амилаҭтә галереаҿы иҟоуп, уа иубар улшоит иуникалтәу асахьақәа. Агалереиахь хәыда-ԥсада унеир улшоит.
Пикадилли абаҳчахәыҷ
Пикадилли ари Лондон агәҭа иҟоу ҭыԥуп. Уаҟа есымша ауаа рацәоуп, уи хә-мҩадук еиманадоит.
Пикадилли агәҭа Шафтсбартәи амемориалтә фонтан ыҟоуп. Уи дыргылеит 1893 (зқьи аашәи шԥьынеижәи жәаха) шықәса азы, алорд Шафтсбар ихьӡала, иара агәыҳалалратә усқәа назыгӡоз уаҩын.
Афонтан ахыцәқәан, бжара зцәеижьи хтыу афигура, ақьирсиан гәыҳалалра аанарԥшуеит. Аиашаз, анаҩс уи абырзен нцәахәы Ерос ихьӡ ахырҵеит, Ерос абзиабареи аԥшӡареи рынцәахәы иоуп.
Афонтан аџьаз иалхуп. Аха аскульптура аллиумин иалхуп, уи аамҭазы уи лассы иуԥымлоз материалын.
Азхьарԥшқәа
official web-page
London Councils — Ассоциация 32 районов и Сити
British Pathé — Кинохроника Лондона
The Exploring 20th century London — Проект изучения Лондона XX века
British History Online — Цифровая библиотека, содержащая печатные источники по истории Лондона
360-градусная панорама Лондона — 320 гигапикселей
Акатегориа:Англиа ақалақьқәа
Акатегориа:Аҳҭнықалақьқәа
Акатегориа:Европа аҳҭнықалақьқәа |
3199 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Олимпиадатә_хәмаррақәа | Олимпиадатә хәмаррақәа | [[Афаил:Olympic rings.svg|thumb|right|300px|]]
'''Олимпиада''' ({{lang-en|Olympics Games}})
* <small>(1)</small> — номер Игр, прошедших в тех же городе / стране.
{|class="wikitable" width=100 %
! !!colspan="3"|'''Аԥхынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа'''!!colspan="3"|'''Аӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәа'''
|-
!Ашықәс!!!!Ақалақь!!Атәыла!!!!Ақалақь!!Атәыла
|-
|align="center"|[[1896]]||align="center"|[[Афины 1896|I]]||[[Афины]] <small>(1)</small>|| [[Бырзентәыла]] <small>(1)</small>||colspan="3" rowspan="6"|
|-
|align="center"|[[1900]]||align="center"|[[Париж 1900|II]]||[[Париж]] <small>(1)</small>||[[Франциа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1904]]||align="center"|[[Сент-Луис 1904|III]]||[[Чикаго]] → <br />[[Сент-Луис]] <small>(1)</small>|| [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|ЕАА]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1908]]||align="center"|[[Лондон 1908|IV]]||[[Рим]] → <br />[[Лондон]] <small>(1)</small>|| [[Италиа]] → <br /> [[Британиа Ду]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1912]]||align="center"|[[Стокгольм 1912|V]]||[[Стокгольм]] <small>(1)</small>|| [[Швециа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1920]]||align="center"|[[Антверпен 1920|VII]]||[[Антверпен]] <small>(1)</small>||[[Бельгиа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1924]]||align="center"|[[Париж 1924|VIII]]||[[Париж]] <small>(2)</small>||[[Франциа]] <small>(2)</small>||align="center"|[[Шамони 1924|I]]||[[Шамони]] <small>(1)</small>||[[Франциа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1928]]||align="center"|[[Амстердам 1928|IX]]||[[Амстердам]] <small>(1)</small>||[[Нидерланды]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Санкт-Мориц 1928|II]]||[[Санкт-Мориц]] <small>(1)</small>||[[Швейцариа]] <small>(1)</small>
|-
|-
|align="center"|[[1932]]||align="center"|[[Лос-Анџьелес 1932|X]]||[[Лос-Анџьелес]] <small>(1)</small>|| [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|ЕАА]] <small>(2)</small>||align="center"|[[Леик-Плесид 1932|III]]||[[Леик-Плесид]] <small>(1)</small>|| [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|ЕАА]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1936]]||align="center"|[[Берлин 1936|XI]]||[[Берлин]] <small>(1)</small>|| [[Германиа]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Гармиш-Партенкирхен 1936|IV]]||[[Гармиш-Партенкирхен]] <small>(1)</small>|| [[Германиа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1948]]||align="center"|[[Лондон 1948|XIV]]||[[Лондон]] <small>(2)</small>|| [[Британиа Ду]] <small>(2)</small>||align="center"|[[Санкт-Мориц 1948|V]]||[[Санкт-Мориц]] <small>(2)</small>|| [[Швейцариа]] <small>(2)</small>
|-
|align="center"|[[1952]]||align="center"|[[Хельсинки 1952|XV]]||[[Хельсинки]] <small>(1)</small>|| [[Финлиандиа]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Осло 1952|VI]]||[[Осло]] <small>(1)</small>|| [[Норвегиа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1956]]||align="center"|[[Мельбурн 1956|XVI]]<ref name="швеция">Соревнования по [[конный спорт|конному спорту]] прошли в [[Стокгольм]]е, [[Швеция]].</ref> ||[[Мельбурн]] <small>(1)</small>||[[Австралиа]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Кортина д'Ампеццо 1956|VII]]||[[Кортина д'Ампеццо]] <small>(1)</small>|| [[Италиа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1960]]||align="center"|[[Рим 1960|XVII]]||[[Рим]] <small>(1)</small>|| [[Италиа]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Скво-Велли 1960|VIII]]||[[Скво-Велли]] <small>(1)</small>|| [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|ЕАА]] <small>(2)</small>
|-
|align="center"|[[1964]]||align="center"|[[Токио 1964|XVIII]]||[[Токио]] <small>(1)</small>||[[Иапониа]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Инсбрук 1964|IX]]||[[Инсбрук]] <small>(1)</small>||[[Австриа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1968]]||align="center"|[[Мехико 1968|XIX]]||[[Мехико]] <small>(1)</small>||[[Мексика]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Гренобль 1968|X]]||[[Гренобль]] <small>(1)</small>||[[Франциа]] <small>(2)</small>
|-
|align="center"|[[1972]]||align="center"|[[Миунхен 1972|XX]]||[[Миунхен]] <small>(1)</small>||[[ФРГ]] <small>(2)</small>||align="center"|[[Саппоро 1972|XI]]||[[Саппоро]] <small>(1)</small>||[[Иапониа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1976]]||align="center"|[[Монреаль 1976|XXI]]||[[Монреаль]] <small>(1)</small>|| [[Канада]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Инсбрук 1976|XII]]||[[Денвер]] → <br />[[Инсбрук]] <small>(2)</small>||[[Еиду Америкатәи Аштатқәа|ЕАА]] → <br />[[Австриа]] <small>(2)</small>
|-
|align="center"|[[1980]]||align="center"|[[Москва 1980|XXII]]||[[Москва]] <small>(1)</small>|| [[СССР]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Леик-Плесид 1980|XIII]]||[[Леик-Плесид]] <small>(2)</small>|| [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|ЕАА]] <small>(3)</small>
|-
|align="center"|[[1984]]||align="center"|[[Лос-Анџьелес 1984|XXIII]]||[[Лос-Анџьелес]] <small>(2)</small>|| [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|ЕАА]] <small>(3)</small>||align="center"|[[Сараево 1984|XIV]]||[[Сараево]] <small>(1)</small>||[[Иугославиа]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1988]]||align="center"|[[Сеул 1988|XXIV]]||[[Сеул]] <small>(1)</small>||[[Республика Кореа]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Калгари 1988|XV]]||[[Калгари]] <small>(1)</small>|| [[Канада]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[1992]]||align="center"|[[Барселона 1992|XXV]]||[[Барселона]] <small>(1)</small>|| [[Испаниа]] <small>(1)</small>||align="center"|[[Альбервилль 1992|XVI]]||[[Альбервилль]] <small>(1)</small>|| [[Франциа]] <small>(3)</small>
|-
|align="center"|[[1994]]||||||||align="center"|[[Лиллехаммер 1994|XVII]]||[[Лиллехаммер]] <small>(1)</small>|| [[Норвегиа]] <small>(2)</small>
|-
|align="center"|[[1996]]||align="center"|[[Атланта 1996|XXVI]]||[[Атланта]] <small>(1)</small>|| [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|ЕАА]] <small>(4)</small>||||||
|-
|align="center"|[[1998]]||||||||align="center"|[[Нагано 1998|XVIII]]||[[Нагано]] <small>(1)</small>|| [[Иапониа]] <small>(2)</small>
|-
|align="center"|[[2000]]||align="center"|[[Сиднеи 2000|XXVII]]||[[Сиднеи]] <small>(1)</small>|| [[Австралиа]] <small>(2)</small>||||||
|-
|align="center"|[[2002]]||||||||align="center"|[[Солт-Леик-Сити 2002|XIX]]||[[Солт-Лейк-Сити]] <small>(1)</small>|| [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|ЕАА]] <small>(4)</small>
|-
|align="center"|[[2004]]||align="center"|[[Афины 2004|XXVIII]]||[[Афины]] <small>(2)</small>|| [[Бырзентәыла]] <small>(2)</small>||||||
|-
|align="center"|[[2006]]||||||||align="center"|[[Турин 2006|XX]]||[[Турин]] <small>(1)</small>|| [[Италиа]] <small>(2)</small>
|-
|align="center"|[[2008]]||align="center"|[[Пекин 2008|XXIX]]||[[Пекин]] <small>(1)</small>|| [[КНР]] <small>(1)</small>||||||
|-
|align="center"|[[2010]]||||||||align="center"|[[Ванкувер 2010|XXI]]||[[Ванкувер]] <small>(1)</small>|| [[Канада]] <small>(2)</small>
|-
|align="center"|[[2012]]||align="center"|[[Лондон 2012|XXX]]||[[Лондон]] <small>(3)</small>|| [[Британиа Ду]] <small>(3)</small>||||||
|-
|align="center"|[[2014]]||||||||align="center"|[[Шәача 2014|XXII]]||[[Шәача]] <small>(1)</small>|| [[Урыстәыла]] <small>(1)</small>
|-
|align="center"|[[2016]]||align="center"|[[Рио-де-Жанеиро 2016|XXXI]]||[[Рио-де-Жанеиро]] <small>(1)</small>|| [[Бразилиа]] <small>(1)</small>||||||
|-
|align="center"|[[2018]]||||||||align="center"|[[Пхиончхан 2018|XXIII]]||[[Пхиончхан]] <small>(1)</small>|| [[Республика Кореа]] <small>(1)</small>
|-
|}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Олимпиада}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Олимпиада| ]] | Олимпиада ()
(1) — номер Игр, прошедших в тех же городе / стране.
Аԥхынтәи Олимпиадатә хәмаррақәаАӡынтәи Олимпиадатә хәмаррақәаАшықәсАқалақьАтәылаАқалақьАтәыла1896IАфины (1) Бырзентәыла (1)1900IIПариж (1)Франциа (1)1904IIIЧикаго → Сент-Луис (1) ЕАА (1)1908IVРим → Лондон (1) Италиа → Британиа Ду (1)1912VСтокгольм (1) Швециа (1)1920VIIАнтверпен (1)Бельгиа (1)1924VIIIПариж (2)Франциа (2)IШамони (1)Франциа (1)1928IXАмстердам (1)Нидерланды (1)IIСанкт-Мориц (1)Швейцариа (1)1932XЛос-Анџьелес (1) ЕАА (2)IIIЛеик-Плесид (1) ЕАА (1)1936XIБерлин (1) Германиа (1)IVГармиш-Партенкирхен (1) Германиа (1)1948XIVЛондон (2) Британиа Ду (2)VСанкт-Мориц (2) Швейцариа (2)1952XVХельсинки (1) Финлиандиа (1)VIОсло (1) Норвегиа (1)1956XVIСоревнования по конному спорту прошли в Стокгольме, Швеция. Мельбурн (1)Австралиа (1)VIIКортина д'Ампеццо (1) Италиа (1)1960XVIIРим (1) Италиа (1)VIIIСкво-Велли (1) ЕАА (2)1964XVIIIТокио (1)Иапониа (1)IXИнсбрук (1)Австриа (1)1968XIXМехико (1)Мексика (1)XГренобль (1)Франциа (2)1972XXМиунхен (1)ФРГ (2)XIСаппоро (1)Иапониа (1)1976XXIМонреаль (1) Канада (1)XIIДенвер → Инсбрук (2)ЕАА → Австриа (2)1980XXIIМосква (1) СССР (1)XIIIЛеик-Плесид (2) ЕАА (3)1984XXIIIЛос-Анџьелес (2) ЕАА (3)XIVСараево (1)Иугославиа (1)1988XXIVСеул (1)Республика Кореа (1)XVКалгари (1) Канада (1)1992XXVБарселона (1) Испаниа (1)XVIАльбервилль (1) Франциа (3)1994XVIIЛиллехаммер (1) Норвегиа (2)1996XXVIАтланта (1) ЕАА (4)1998XVIIIНагано (1) Иапониа (2)2000XXVIIСиднеи (1) Австралиа (2)2002XIXСолт-Лейк-Сити (1) ЕАА (4)2004XXVIIIАфины (2) Бырзентәыла (2)2006XXТурин (1) Италиа (2)2008XXIXПекин (1) КНР (1)2010XXIВанкувер (1) Канада (2)2012XXXЛондон (3) Британиа Ду (3)2014XXIIШәача (1) Урыстәыла (1)2016XXXIРио-де-Жанеиро (1) Бразилиа (1)2018XXIIIПхиончхан (1) Республика Кореа (1)
Азгәаҭақәа |
3406 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ҭырқәтәыла | Ҭырқәтәыла | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Ҭырқәтәыла абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Ҭырқәтәыла агерб
|агимн=Istiklâl Marsi instrumetal.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Ҭырқәтәыла агимн
|амаҵураҭыԥ1=Ахада
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=4}}
'''Ҭырқәтәыла''' ({{lang-tr|Türkiye}}), аофициалтә хьӡы: '''Ҭырқәтәылатәи Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 294 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) — [[Европа]] мрагылара аган ахь ала иҟоуп.
==Шәахә. иара убас==
*[[Аҳәынҭқаррақәа рсиа]]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Ҭырқәтәыла| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:НАТО атәылақәа]]
[[Акатегориа:Балкантәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа]] | Ҭырқәтәыла (), аофициалтә хьӡы: Ҭырқәтәылатәи Ареспублика () — Европа мрагылара аган ахь ала иҟоуп.
Шәахә. иара убас
Аҳәынҭқаррақәа рсиа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:Азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:НАТО атәылақәа
Акатегориа:Балкантәи атәылақәа
Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа |
3399 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсны_Аихамҩа | Аԥсны Аихамҩа | [[Файл:Moskva-Cukhum.jpg|thumb|right|250 px|Москәа — Аҟәа адәыӷба Гәымсҭа ацҳахь]]
{{Аԥсны Аихамҩа}}
'''Аԥсны Аихамҩа''' — аҳәынҭқарратә транспорттәи компаниа.
==Анҵара==
Аихамҩа аура {{км|221}} инаӡоит. Уи аихамҩатә магьыстрал [[Амшын Еиқәатә]] агаҽа иаваршәны атәыла зегьы иалсуеит [[Ԥсоу]] аангыларҭа аҟнытә [[Егры]] аангыларҭа аҟынӡа. Адлер-Аҟәа ахҵәаха 1942 шқәыс иргылеит. Аихамҩа амҩакытә ауп, ҩмҩатә ахҵәахақәа имам. 60тә шықәсқәаӡа зегьы аихамҩахҵәахақәа елеқтрофикациатә ауп.
==Адәыӷбақәа==
2010 ш. рашәара 27-рзы хԥа пассажырдәыӷбақәа амҩахь ауп:
*Москәа — Аҟәа — Москәа
*ҩба ҩбеи Адлер — Гагра — Адлер
==Аҭоурых==
===Амшынеиқәатәи аихамҩатә ҟәша===
Амшынеиқәатәи аихамҩатә ҭоурых ахы ыҵнахуеит [[Урыстәылатәи аимпериа]] агаҿатә еихамҩа [[Амшынеиқәатәи аихамҩа]] анаԥҵаз инаркны, ари апроект аус адулареи аргылареи нап аркын [[19-тәи ашәышықәса]] аҩбатәи азбжазы.
[[1860]] ш. анҵәамҭазы Кавказ Амшынеиқәа аҿықә аҟны [[Тҟәаԥс]] инаркны [[Аҟәа]]нӡа [[Кавказтәи агуберниа|кавказтәи агуберниеи]] Урыстәылатәи аимпериа регион хадақәеи еидызкыло аихамҩа хада аргыларазы ажәалагала ҟаҵан. И.У. Проценко иусумҭа "Кавказтәи аихамҩақәа иррзку азҵаара" аҟны иазгәеиҭеит:
{{Ацитата|Аҟәатәи ацәаҳәа Кавказ ахьчара ахкқәа рҟны зыда ԥсыхәа ыҟамак акәны иҟан астратегиатә ҵакы инамаданы. (,,,) Ҳара ҳгәы иаанагоит, Кавказ атәылаҿацә аҭагылазаашьа бзиа, адгьыл чашәра дуқәа зымпыҵаку, ҩ-мшынк иахьрыԥну, еиуеиԥшымкәа иҟоу ааглыхра, аҳауа зҩыда ашьха тәыла ишаԥу еиԥш, иаарласны ҳара ҳкапиталистцәа азхьаԥшыртә иҟанаҵап ҳәа, Кавказ Урыстәыла азы феида змоу акакәны иахьыҟало анаҩсангьы, нҵәара змам ԥсшьарҭа ҭыԥынгьы иҟалоит ҳәа.|Г. А. Ӡиӡариа, Иусумҭақәа}}
[[1872]] ш. рзы, аинрал Кравченко азҵаара ықәиргылоит аҳәынҭқарратә ҵакы змоу амҩақәа ирхыԥхьаӡаланы, ахыҵырҭатә мҩа шаҭаху азы. Аҵак ду аиҭон Аԥсни 1877 ш. рзы Аҟәа ацхырааразы Марыхәынтәи акаҵәара ихыҵыз аинрал Бабич игәыԥ [[Ҟәбантәи аобласт]]и реимадара. Ишьҭыхын азҵаара аихамҩа аргыларазы Аҟәа инаркны [[Сенаки|Сенак]]-Ҿыцтәи [[Ԥаҭ]]-[[Қарҭ|Тифлистәи]] аихамҩа астанциаҟынӡа. [[1872]] ш. аныҟәара хацыркхеит Тифлис - Ԥаҭ ацәаҳәаҟны, [[1877]] ш. [[Рион]] - [[Қәҭешь]] - [[Тҟьыбыл]]. [[1890]] ш. рзы ахархәарахь ирыҭан [[Сурамтәи атоннель]]. Аихамҩа еиманадеит Амшенеиқәа агаҿеи Каспиеи, 1899 ш. рзы азеиԥш еихамҩатә каҭа иадҵан. 19-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы [[Урыстәылатәи аимпериа Афинансқәа рминистрра]] адҵала анџьныр Гартман игәыԥ [[Амшынеиқәатәи агуберниа]] аԥшаҳәеи [[Аҟәатәи аокруг]]и рыҭҵаара мҩаԥнагеит «Новороссиски Аҟәеи рыбжьара аихамҩа аргылара ахьынӡаԥсоу аилкаара хықәкыс иҟаҵаны». Гартман иҟаиҵаз алкаала, аргылара ҟалон, Афипски - Тҟәаԥс - Аҟәа - Сенакиҿыц ацәаҳәа иаку наплакыкны ианеимадаха, иара убас аиҳабыра аԥара аназоуныжь 15 ш. ҿҳәарас иаҭаны.
1903 ш. [[Владикавказтәи аихамҩа]] Ауаажәларра аргылара нап анаркит, аха излагаз [[Аурыс-иапониатәи аибашьра]], иара убас атәылаҟны иҟаз азеиԥш ҭагылазаашьа иахҟьаны анаплакыҩцәа ари ажәалагала мап ацәырымкыр амуа иҭадыргылеит. 1910 ш. рзы, анџьнырцәа Г. В. Адрианови И. А. Малишевскии Аҳәынҭкарратә Дума ахәаԥшырц азы даҽа проектк рыднагалеит, Амшынеиқәа аҿықә ала [[Екатеринодар]]и Сенакиҿыци аҟынӡа аихамҩа ашьҭаҵара иазкны. 1911 ш. ицәырҵит Иҵабыргу астатә бжьгаҩы, иара убас Кавказтәи аихамҩа ԥасатәи аиҳабы А. Н. Пушечников ишәҟәыбӷьыц, уа иаазыркьаҿны иазгәаҭан Амшынеиқәа аихамҩа аргыларазы атехника-економикатә ҵаҵӷәыркра. Азеиԥш аура иартәар акәын 323 верс, автор ихәшьарала 80.000.000 мааҭ инареиҳаны иартәон. 1912 ш. иаԥҵан ахәҭаатә «Амшынеиқәа аихамҩатә уаажәларра», иагьышьақәырӷәӷәан зыпроект ахәаԥшреи ашьақәырӷәӷәаре рзы 1901 ш. ирыдгалаз Ақәҵара. Уи аԥҵаҩцәас иқәгылеит Н. Н. Перцов, А.И.Путилов, С.С. Хрулиов.
Урыстәылазегьтәи акультура-ааглыхратәи ақыҭанхамҩатәи цәыргақәҵа «Урыстәылатәи Ривиеера» аҟны 1913 ш. ауаажәларра ицәырыргеит зыргылара иаҿыз аихамҩа амакет. Иҭыжьын аргылара шымҩаԥысуаз атәы ахьаҳәоз сахьала еиқәыршәаз альбом «Зыргылара иаҿу Амшынеиқәа аихамҩа. Тҟәаԥс - Квалони». Анаплакы аҿаԥхьа хықәкы хаданы ирылаҳәан Квалони аихшарҭаҟны Тҟәаԥс инаркны Кавказтәи аихамҩақәа реимадараҟынӡа аҭҳәаа ииашаны алгареи ахархәареи. Аура - 322 [[Аверст|верст]] инаӡон, аусурақәа рыхә - 70.000.000 мааҭ артәеит. Амшынеиқәа аихамҩа ацәаҳәа ҿыцқәа рыргыларазы Ауаажәларра аусурақәа нап днаркит 1914 ш. рашәарамза 15 рзы иахәҭаз ашәҟәқәа зегьы анышьақәырӷәӷәаха ашьҭахь. [[Актәи адунеизегьтәи аибашьра]] ашықәсқәа раан ари аучасток аргылара иалагеит Тҟәаԥс инаркны [[Адлер]]ынӡа.
Адлер инаркны Аҟәанӡа иазԥхьагәаҭан аихамҩатә станциақәеи, аихшарҭақәеи, ацҳақәеи, атоннельқәеи рыргылара, аха 1917 ш. рзы иҟалаз ареволиуцциеи атәылауаҩратә еибашьреи ари аус анагӡара залнамыршеит. Аргыларатә участок Адлер – Аҟәа аргылара аанкылан. Амҩа ҿыц аргылара аҵак ду аман Кавказ Амшынеиқәа аҿықә мацаразы акәымкәа, Урыстәыла зегьы азы. Уи аргылара Кавказҟа иаагаз ''атранзиттә'' мҩа абжа аҟынӡа иаркьаҿуан, Тҟәаԥсатәи абаӷәаза аҿиаразы иацҵаны алшарақәа аԥнаҵон, амҩа иаԥныз амшынеиқәатәи акурортқәеи арегион аҟны атауареикәшареи рыҿиара иацхраауан.
===Амшынеиқәа еихамҩа аҭоурых аҟынтә===
[[1923]] ш. мшаԥымза 2 рзы Аусбарҭабжьаратә елацәажәараҟны азыӡба рыдыркылеит Амшынеиқәа еихамҩа аргылара аиҭашьақәыргыларазы, иара убас ишьақәырӷәӷәан уи азеиԥшҳәынҭқарратә, атранзиттә ҵакы. Убри ашықәс азбжазы, амҩа ашьҭаҵареи астанциа аргылареи рзы аусурақәа ирыцҵан, аусурақәа зегьы рцикл хыркәшатәын 1933 ш. рзы.
«Қәҿиарала аргылара ахырәкшара» амҩа ҩ-хәҭакны ишан: Аҩадатәи, 137 км рҟынӡа - Тҟәаԥс инаркны [[Гагра|Гагреи]] Аладатәи рҟынӡа, 213 км рҟынӡа - [[Сенаки]] Ҿыц инаркны Гагранӡа. Аҩадатәи аучасток аргылара иалагеит 1923 ш. рзы, Аладатәи - 1925 ш. рзы. 1931 ш. жәабранмза 26 рзы раԥхьатәи адәыӷба ацҳа ҿыц иқәсны Аԥсныҟа иааит, [[Гал]]тәи [[Гал (астанциа)|астанциа]] аҟынӡа инеиԥынкыланы аныҟәара иалагеит. 1932 ш. абҵарамза 7 рзы [[Очамчыра]] [[Очамчыра (астанциа)|астанциаҟны]] имҩаԥысит аофициалла адәыӷба еихамҩа аартра, 1936 ш. ажьырныҳәамза 1 азы раԥхьатәи адәыӷба [[Кьалашәыр]]тәи [[Кьалашәыр (астанциа)|астанциаҟны]] иааит.
===Кавказтәи аихамҩа аилазаараҟны===
[[1938]] ш. рашәармза 1 азы иаартын иааиԥмырҟьаӡакәа апассаџьырцәа мҩанызгоз аихамҩа [[Аҟәа]] - [[Қарҭ]]. ''«Л. П. Бериа ихьӡ зхыз Кавказтәи аихамҩа»'' аучасток [[Адлер]] инаркны ажәытәтәи [[Гагра]]нӡа аргылара хыркәшан 1941 ш. рзы. Раԥхьатәи апассаџьыртә дәыӷба Шәачантәи [[Гагра (астанциа)|Гагратәи астанциа]]хь иааит [[1941]] ш. рашәарамза 28 рзы.
[[Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду]] алагамҭазы Гагреи Аҟәаҟеи иаауа иалагеит аргылаҩцәа, анџьнырцәа, атехникцәа, аучасток Аҟәа инаркны Гагранӡа ирласны ахыркәшаразы. 1942 ш. арратә ешелонқәа рымҩа ахәҭак аартын аучасток Аҟәа-Адлер аҟны. 1942-1943 шықәсқәа рзы [[Аԥснытәи Автономтә Советтә Социалисттә Республика|Аԥснытәи АССР]] ақалақьқәа, ацҳақәа, атоннельқәа, астанциақәа [[Лиуфтваффе]] аҳаирпланқәа аҳауа аҟынтә абомбақәа рықәыжьра иаҿын, абаӷәазақәа - Кригсмарини Реих исателлитцәеи аторпедатә катерқәеи аӡаҵаҟатәи анышьқәеи рыла ирыжәлон. Убас шакәызгьы, хыԥхьаӡара рацәала архәҭақәа мҩаныргон, ахәра змази ичымазҩыз аибашьцәеи атәыла араионқәа ртыл ахь ииаргон. Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду ашықәсқәа раан ааглыхратә хархәарахь ирыҭан Гагра, Пиленково, [[Гәдоуҭа]] уҳәа аихамҩатә станциақәа. Иргылан ацҳа ҿыцқәеи, атоннельқәеи.
1946 ш. ажьырныҳәамза 1 азы иаартын Кавказтәи аихамҩа Аҟәатәи аҟәша. Анаҩс, Аҟәатәи аҟәша аԥыхны [[Самтредиа]] ақ. ахь ([[Қырҭтәыла]]) ииаган. 1949 ш. еснагьтәи ахархәарахь ирыҭан аҵыхәтәантәи аучасток Аҟәа-Адлер, аныҟәарақәа хацыркын 1942 ш. анҵәамҭазы. 1951 ш. жәабранмзазы имҩаԥысит архитектор Зоиа Поченцова-Орлинскаиа лыпроект ала иргылаз аихамҩатә вокзал ҿыц «Ахали - Гагра» ([[Гагра Ҿыц]]) официалла аатра, иара убри ашықәсан ԥхынҷкәынмза 1 азы [[Аҟәа (астанциа)|Аҟәа астанциаҟны]] апассаџьырцәа рзы иаартын аихамҩатә вокзал, архитекторцәа: П. Л. Мушкәыџьанаа.
1956 ш. Кавказтәи аихамҩатә участок Аҟәа инаркны [[Веселое (астанциа)|Веселое астанциа]] аҟынӡа 3кв. змаз фымцамчла еиқәыршәан. Ацәаҳәаҟны ицәырҵит афымцаӷбақәа [[ВЛ22]], иара убас апассаџьыртә фымцадәыӷба. Раԥхьатәи апассаџьыртә фымцадәыӷба Аҟәа - Гәдоуҭа аусура хацыркын 1956 ш. ԥхынгәымза 22 рзы. 1960-тәи ашықәсқәа рылагамҭазы Аҟәатәи аҟәшаҟны ироуа иалагеит амҩа хадатә аидарамҩангагатә фымцадәыӷбақәа [[ВЛ8]], урҭ рахьтә иҟоуп иахьа уажәраанӡа атәылазы иахәҭоу аидарақәа мҩанызго.
Асоветтә аамҭазы Аԥснытәи АССР аҩныҵҟа, Кавказтәи аихамҩатә станциала хыԥхьаӡара рацәала аидаратәи апассаџьыртәи еилазаарақәеи мҩасуан. Апассаџьырцәа рацәаҩны рымаҵ ауан, мҽхакы ҭбаала ажәлар рынхамҩатә еидарақәа мҩаныргон: 1970 ш. идәықәҵан апассаџьырцәа: млн-ҩык; идәықәҵан аидара: зықь тонна.
Аҟәа иҟан апассаџьыртә вагонтә депо АМАШ (Апассаџьыртә маҵзура ателеграфтә шифр)-1, амоторвагонтәи алокомотивтәи депо. Апассџьыртәи аидарамҩангагатә дәыӷбақәеи рымаҵ руан Аҟәа алокомотиви Самтредиа алокомотиви.
[[Асовет Еидгыла аилабгара|СССР анхыбгала]] ашьҭахь, Аԥсны Ахьыԥшымра анага, ареспубликаҟны аибашьратә хҭысқәа ианрылага, амҩа азеиԥш усуратә рбагақәа акыр илаҟәит: ииагоуп апассаџьырцәа: зықь-ҩык; ииагоуп аидара: зықь тонна. (Ахашәалатә ааимҭақәа: апассаџьырцәа – млн мааҭ; аидара амҩангара, млн мааҭ). Апассаџьырцәа мҩаннагон ООО «Тверскои експресс» (Аԥсны аҳәынҭқарра ашәахтәтә резидентс иҟамызт).
===Аихамҩа - ақырҭуа-аԥсуа еибашьра аамҭазы===
Егры аӡиас иху ааха зауз ацҳа. [[Ақырҭуа-аԥсуа еибашьра]] ианалага инаркны, Аԥсны адгьылҵакыраҿы иҟаз аихамҩақәеи астанциақәеи зегьы аибашьра ахьымҩаԥысуаз аҭыԥны иҟалеит. Ааха ӷәӷәа аиуит амҩатә инфраструктура. Еиҭаҵуаз аилазаара азбжа ԥыххаа иқәҵан мамзаргьы ӷәӷәала аԥхасҭа аҭан. 1992 ш. рзы бџьарла еиқәных иҟаз Қырҭтәылатәи Аҳәынҭсовет архәҭақәа Аԥсны ралаларазы ҽыҵгас иҟаҵан «аихамҩа арҳәрақәеи ақәыларақәеи рацәыхьчара». 1992 ш. нанҳәамза 14 рзы Егры аӡиас иху аихамҩа ԥыржәеит (еиҭашьақәыргылаӡам), Аԥсны иалсны ицоз атранзиттә еихамҩа аусура аанкылан.
Ақырҭуа еиҳабыра астанциақәа рыхьӡқәа рыԥсахуа иалагеит, аурыси аԥсуа хьыӡқәеи рхыхны ақырҭуа хьыӡқәа рхырҵо иалагеит. Убас, [[Гьечрыԥшь]] еиҭакын - Ҭхьеми хәа, [[Жәандрыԥшь]] - Шавцхела, [[Арсаул]] – Санаԥиро, [[Аӡҩыбжьа]] - Цкургели. 1993 ш. ашьҭахь, станциақәак еиҭа рыхьыӡқәа ԥсахын (Ҭхьеми - Чыгрыԥшь, Шавцхьела - Мҷышьҭа, Санапиро – Цәкәара ҳәа).
2002 ш. хәажәкырамза 27 рзы Очамчыра - Аҟәа афымцадәыӷбаҿы имҩаԥган атеракт, аӡәы дҭахеит. 2022 ш. ԥхынҷкәынмза 2 рзы Блабырхәа аплатформа инацәыхарамкәа аурыс бжьаҟазаҩцәа зҭаз адәыӷба арельсқәа ирықәҟьеит. 2002 ш. ԥхынҷкәынмза 25 рзы аибашьра ианалага инаркны раԥхьаӡакәны Аԥснынтә Урыстәылаҟа амҩа аартын (ақалақьҩныҵҟатәи адәыӷба Аҟәа - Шәача). 2023 ш. жәабранмза 28 рзы Мысра анхарҭатә ҭыԥ азааигәара агәыҳалалратә цхыраара аҳасабала [[Урыстәыла|Урыстәылатәи Афедерациаҟнытә]] Аԥсныҟа иаашьҭыз ачарыц зҭаз авагонқәа ҩба арельсқәа ирыхҟьеит. Ибаахьаз ашпалқәа аидара зқәыз авагонқәа рызнымкылеит.
===Амҩатә нхамҩа аиҭашьақәыргыара===
2000-тәи ашықәс алагамҭазы аихамҩақәыԥса еиҭашьақәыргылан Урыстәыла ацхыраарала, ахархәаргьы аиуит. Иаартын адәыӷбамҩа Аҟәа-Ԥсоу, Очамыра-Тҟәарчал (аҭагылазаашьа иахҟьаны 2017 ш. иаԥыхын), Очамчыра абаӷәазахь арацәагара алыршан.
2004 ш. еиҭашьақәыргылан Урыстәылантәи Аԥсныҟа апассаџьырқәа мҩанызгоз хара ицоз адәыӷбақәа рныҟәара. 2015 ш. инаркны аԥхынтәи амзақәа рзы апассаџьыртә дәыӷба адизель ахархәарала Адлери Гагреи ирыбжьан.
* 2004 ш. Урыстәыла амчала шьаҭанкылатәи арҽеиратә усура мҩаԥган аихамҩа Ԥсоу -Аҟәа ирыҵанакуаз аучастокқәа рыҟны. 2004 ш. цәыббрамза 10 рзы авагонқәа хԥа Москвеи Аҟәеи ирыбжьан. Авагонқәа дәықәлон Курсктәи авокзал аҟынтә (2010 ш. инаркны Павелецктәи авокзал аҟынтә) адәыӷба №75-76 Москва - Адлер. Анаҩс, арҭ авагонқәа алокомотив ҿықәеи авагонқәа даҽа хԥеи рыцны Веселое аҳәаатә станциа аҟынӡа ицон, ашьҭахь адәыӷба аномер ԥсахын №627-628 ҳәа, нас Аҟәанӡа иаауан. Аԥсны адәыӷбақәа аанҿасуан Ԥсоу (атехникатә), Цандрыԥшь, Гагра, Гәдоуҭа, Афон Ҿыц.
* 2008 ш. рзы Аҟәеи - Гәдоуҭеи рыбжьара апассаџьыртә дәыӷба аанкылан. Уаанӡа иныҟәон адәыӷбақәа Аҟәа - Ԥсоу, Аҟәа - Шәача, Цандрыԥшь ҳаблаҟны астанциа маҷ аҿы иҟалаз амашәыр иахҟьаны.
* 2008 ш.аԥхын - урыстәылатәи аихамҩатә архәҭақәа рымчала еиҭашьақәыргылан Аҟәа – Очамчыра аучасток.
* 2009 ш. лаҵарамзазы - Аԥсны Ахада Сергеи Багаԥшь адырра ҟаиҵеит Аԥснытәи аихамҩа Урыстәыла аусбарҭахь ииагахоит ҳәа 10 ш. ҿҳәарас иаҭаны, ашьҭахь Урыстәыла ОАО "РЖД" аихамҩа аиҭашьақәыргылара 2 млр.мааҭ акредит азоунажьуеит, уи абизнес ала ирхынҳәхоит ҳәа аилыркаа ҟаҵаны, иара убас аихамҩа ибзианы аус ауаларц азы, насгьы Аԥснытәи аихамҩа аҟынтә Урыстәылаҟа аидара амҩангаразы жәларбжьаратәи акодқәа шаҭаху, уи макьаназы иара ишамам ҳәаны, абри аҟнытә аихамҩа ОАО "РЖД" аусбарҭа иаҭатәхоит ҳәа.
* 2010 ш. рашәарамза - Адлери Гагреи рыбжьара ақалақьҩныҵҟатәи адәыӷбақәа рныҟәара еиҭашьақәыргылоуп.
2011ш. жәабранмзазы жәларбжьаратәи аиқәшҳаҭрақәа рҳәаақәа ирҭагӡаны, Урыстәылатәи Афедерациеи Аԥсны Аҳәынҭқарреи ИАУ "РЖД" рыбжьара, иара уб. аунитартә наплакы "Аԥснытәи аихамҩа" , Веселое - Аҟәа иахьрыҵаркуа аҭыԥқәа рҟны аихамҩа аинфраструктура шьаҭанкылатәи арҽеиратә усура амҩаԥгара иазку апроект аус адулара иалагоит. 130 км. иназынаԥшуа амҩеи 166 ахыцтә комплектқәеи реиҭашьақәыргылара азгәаҭан. Хымз ирылагӡаны аусурақәа хыркәшатәын. Аԥсныҟа иаашьҭын иҷыдоу еиҭаҵуа аилазаара 600 цыра, Урыстәылатәи аихамҩа аусзуцәа - 500-ҩык инареиҳаны.
Убри анаҩс иаларгало иалагеит апассаџьыртә дәыӷба ҿыцқәа:
* 2011 ш. рашәарамза 30 рзы, "РЖД" Шәачеи Аҟәеи рыбжьара апассаџьыртә фымцадәыӷбақәа рныҟәара хацнаркит
* 2012 ш. лаҵарамза 27 рзы РЖД аусура хацнартит апассаџьыртә дәыӷба № 75/76 (иахьа 305/306) Москва — Аҟәа. Адәыӷба Курсктәи авокзал аҟнытә идәықәлоит.
* 2014 ш. рашәарамзазы – Санкт-Петербург - Аҟәа, Воронеж - Аҟәа аԥхынтәи адәыӷбақәа бжьалеит.
* 2015 ш. - аамҭа иатәыз Аҟәа - Воронеж амҩа иацҵан Белгороднӡа. Аԥхынразы иныҟәон Адлер - Аҟәа ирыбжьаз адәыӷба.
* 2017 ш. -аԥхынразы иалагалан Самара -Пенза - Аҟәа ирыбжьаз адәыӷба, иара уб. даҽа пассаџьыртә дәыӷбакгьы Москва - Аҟәа. 2017 ш. нанҳәамзазы Аԥсны аихамҩатә каҭа абжеиҳарак еиҭашьақәыргылан. 2019 ш - Апрелевка амоторвагонтә депо аҟынтә иааган ԥшь-вагонк рыла ишьақәгылаз аилазаара ЕР2Т, депо ахь иааиз ЕП2Д аилазаара ҽыцқәа инарымаданы ЦППК иаанахәахәаз. Иаахәаз афымцадәыӷбақәа Аԥсныҟа иаашьҭын, аха апассаџьырцәа рзы мышкгьы аус амуит. 2023 ш. рашәармза 9 рзы аныҟәара иалагеит адәыӷба "Ласточка" Шәача-Гагра ахырхарҭала. --
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аԥсны Аихамҩа| ]] | Аԥсны Аихамҩа — аҳәынҭқарратә транспорттәи компаниа.
Анҵара
Аихамҩа аура инаӡоит. Уи аихамҩатә магьыстрал Амшын Еиқәатә агаҽа иаваршәны атәыла зегьы иалсуеит Ԥсоу аангыларҭа аҟнытә Егры аангыларҭа аҟынӡа. Адлер-Аҟәа ахҵәаха 1942 шқәыс иргылеит. Аихамҩа амҩакытә ауп, ҩмҩатә ахҵәахақәа имам. 60тә шықәсқәаӡа зегьы аихамҩахҵәахақәа елеқтрофикациатә ауп.
Адәыӷбақәа
2010 ш. рашәара 27-рзы хԥа пассажырдәыӷбақәа амҩахь ауп:
Москәа — Аҟәа — Москәа
ҩба ҩбеи Адлер — Гагра — Адлер
Аҭоурых
Амшынеиқәатәи аихамҩатә ҟәша
Амшынеиқәатәи аихамҩатә ҭоурых ахы ыҵнахуеит Урыстәылатәи аимпериа агаҿатә еихамҩа Амшынеиқәатәи аихамҩа анаԥҵаз инаркны, ари апроект аус адулареи аргылареи нап аркын 19-тәи ашәышықәса аҩбатәи азбжазы.
1860 ш. анҵәамҭазы Кавказ Амшынеиқәа аҿықә аҟны Тҟәаԥс инаркны Аҟәанӡа кавказтәи агуберниеи Урыстәылатәи аимпериа регион хадақәеи еидызкыло аихамҩа хада аргыларазы ажәалагала ҟаҵан. И.У. Проценко иусумҭа "Кавказтәи аихамҩақәа иррзку азҵаара" аҟны иазгәеиҭеит:
1872 ш. рзы, аинрал Кравченко азҵаара ықәиргылоит аҳәынҭқарратә ҵакы змоу амҩақәа ирхыԥхьаӡаланы, ахыҵырҭатә мҩа шаҭаху азы. Аҵак ду аиҭон Аԥсни 1877 ш. рзы Аҟәа ацхырааразы Марыхәынтәи акаҵәара ихыҵыз аинрал Бабич игәыԥ Ҟәбантәи аобласти реимадара. Ишьҭыхын азҵаара аихамҩа аргыларазы Аҟәа инаркны Сенак-Ҿыцтәи Ԥаҭ-Тифлистәи аихамҩа астанциаҟынӡа. 1872 ш. аныҟәара хацыркхеит Тифлис - Ԥаҭ ацәаҳәаҟны, 1877 ш. Рион - Қәҭешь - Тҟьыбыл. 1890 ш. рзы ахархәарахь ирыҭан Сурамтәи атоннель. Аихамҩа еиманадеит Амшенеиқәа агаҿеи Каспиеи, 1899 ш. рзы азеиԥш еихамҩатә каҭа иадҵан. 19-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы Урыстәылатәи аимпериа Афинансқәа рминистрра адҵала анџьныр Гартман игәыԥ Амшынеиқәатәи агуберниа аԥшаҳәеи Аҟәатәи аокруги рыҭҵаара мҩаԥнагеит «Новороссиски Аҟәеи рыбжьара аихамҩа аргылара ахьынӡаԥсоу аилкаара хықәкыс иҟаҵаны». Гартман иҟаиҵаз алкаала, аргылара ҟалон, Афипски - Тҟәаԥс - Аҟәа - Сенакиҿыц ацәаҳәа иаку наплакыкны ианеимадаха, иара убас аиҳабыра аԥара аназоуныжь 15 ш. ҿҳәарас иаҭаны.
1903 ш. Владикавказтәи аихамҩа Ауаажәларра аргылара нап анаркит, аха излагаз Аурыс-иапониатәи аибашьра, иара убас атәылаҟны иҟаз азеиԥш ҭагылазаашьа иахҟьаны анаплакыҩцәа ари ажәалагала мап ацәырымкыр амуа иҭадыргылеит. 1910 ш. рзы, анџьнырцәа Г. В. Адрианови И. А. Малишевскии Аҳәынҭкарратә Дума ахәаԥшырц азы даҽа проектк рыднагалеит, Амшынеиқәа аҿықә ала Екатеринодари Сенакиҿыци аҟынӡа аихамҩа ашьҭаҵара иазкны. 1911 ш. ицәырҵит Иҵабыргу астатә бжьгаҩы, иара убас Кавказтәи аихамҩа ԥасатәи аиҳабы А. Н. Пушечников ишәҟәыбӷьыц, уа иаазыркьаҿны иазгәаҭан Амшынеиқәа аихамҩа аргыларазы атехника-економикатә ҵаҵӷәыркра. Азеиԥш аура иартәар акәын 323 верс, автор ихәшьарала 80.000.000 мааҭ инареиҳаны иартәон. 1912 ш. иаԥҵан ахәҭаатә «Амшынеиқәа аихамҩатә уаажәларра», иагьышьақәырӷәӷәан зыпроект ахәаԥшреи ашьақәырӷәӷәаре рзы 1901 ш. ирыдгалаз Ақәҵара. Уи аԥҵаҩцәас иқәгылеит Н. Н. Перцов, А.И.Путилов, С.С. Хрулиов.
Урыстәылазегьтәи акультура-ааглыхратәи ақыҭанхамҩатәи цәыргақәҵа «Урыстәылатәи Ривиеера» аҟны 1913 ш. ауаажәларра ицәырыргеит зыргылара иаҿыз аихамҩа амакет. Иҭыжьын аргылара шымҩаԥысуаз атәы ахьаҳәоз сахьала еиқәыршәаз альбом «Зыргылара иаҿу Амшынеиқәа аихамҩа. Тҟәаԥс - Квалони». Анаплакы аҿаԥхьа хықәкы хаданы ирылаҳәан Квалони аихшарҭаҟны Тҟәаԥс инаркны Кавказтәи аихамҩақәа реимадараҟынӡа аҭҳәаа ииашаны алгареи ахархәареи. Аура - 322 верст инаӡон, аусурақәа рыхә - 70.000.000 мааҭ артәеит. Амшынеиқәа аихамҩа ацәаҳәа ҿыцқәа рыргыларазы Ауаажәларра аусурақәа нап днаркит 1914 ш. рашәарамза 15 рзы иахәҭаз ашәҟәқәа зегьы анышьақәырӷәӷәаха ашьҭахь. Актәи адунеизегьтәи аибашьра ашықәсқәа раан ари аучасток аргылара иалагеит Тҟәаԥс инаркны Адлерынӡа.
Адлер инаркны Аҟәанӡа иазԥхьагәаҭан аихамҩатә станциақәеи, аихшарҭақәеи, ацҳақәеи, атоннельқәеи рыргылара, аха 1917 ш. рзы иҟалаз ареволиуцциеи атәылауаҩратә еибашьреи ари аус анагӡара залнамыршеит. Аргыларатә участок Адлер – Аҟәа аргылара аанкылан. Амҩа ҿыц аргылара аҵак ду аман Кавказ Амшынеиқәа аҿықә мацаразы акәымкәа, Урыстәыла зегьы азы. Уи аргылара Кавказҟа иаагаз атранзиттә мҩа абжа аҟынӡа иаркьаҿуан, Тҟәаԥсатәи абаӷәаза аҿиаразы иацҵаны алшарақәа аԥнаҵон, амҩа иаԥныз амшынеиқәатәи акурортқәеи арегион аҟны атауареикәшареи рыҿиара иацхраауан.
Амшынеиқәа еихамҩа аҭоурых аҟынтә
1923 ш. мшаԥымза 2 рзы Аусбарҭабжьаратә елацәажәараҟны азыӡба рыдыркылеит Амшынеиқәа еихамҩа аргылара аиҭашьақәыргыларазы, иара убас ишьақәырӷәӷәан уи азеиԥшҳәынҭқарратә, атранзиттә ҵакы. Убри ашықәс азбжазы, амҩа ашьҭаҵареи астанциа аргылареи рзы аусурақәа ирыцҵан, аусурақәа зегьы рцикл хыркәшатәын 1933 ш. рзы.
«Қәҿиарала аргылара ахырәкшара» амҩа ҩ-хәҭакны ишан: Аҩадатәи, 137 км рҟынӡа - Тҟәаԥс инаркны Гагреи Аладатәи рҟынӡа, 213 км рҟынӡа - Сенаки Ҿыц инаркны Гагранӡа. Аҩадатәи аучасток аргылара иалагеит 1923 ш. рзы, Аладатәи - 1925 ш. рзы. 1931 ш. жәабранмза 26 рзы раԥхьатәи адәыӷба ацҳа ҿыц иқәсны Аԥсныҟа иааит, Галтәи астанциа аҟынӡа инеиԥынкыланы аныҟәара иалагеит. 1932 ш. абҵарамза 7 рзы Очамчыра астанциаҟны имҩаԥысит аофициалла адәыӷба еихамҩа аартра, 1936 ш. ажьырныҳәамза 1 азы раԥхьатәи адәыӷба Кьалашәыртәи астанциаҟны иааит.
Кавказтәи аихамҩа аилазаараҟны
1938 ш. рашәармза 1 азы иаартын иааиԥмырҟьаӡакәа апассаџьырцәа мҩанызгоз аихамҩа Аҟәа - Қарҭ. «Л. П. Бериа ихьӡ зхыз Кавказтәи аихамҩа» аучасток Адлер инаркны ажәытәтәи Гагранӡа аргылара хыркәшан 1941 ш. рзы. Раԥхьатәи апассаџьыртә дәыӷба Шәачантәи Гагратәи астанциахь иааит 1941 ш. рашәарамза 28 рзы.
Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду алагамҭазы Гагреи Аҟәаҟеи иаауа иалагеит аргылаҩцәа, анџьнырцәа, атехникцәа, аучасток Аҟәа инаркны Гагранӡа ирласны ахыркәшаразы. 1942 ш. арратә ешелонқәа рымҩа ахәҭак аартын аучасток Аҟәа-Адлер аҟны. 1942-1943 шықәсқәа рзы Аԥснытәи АССР ақалақьқәа, ацҳақәа, атоннельқәа, астанциақәа Лиуфтваффе аҳаирпланқәа аҳауа аҟынтә абомбақәа рықәыжьра иаҿын, абаӷәазақәа - Кригсмарини Реих исателлитцәеи аторпедатә катерқәеи аӡаҵаҟатәи анышьқәеи рыла ирыжәлон. Убас шакәызгьы, хыԥхьаӡара рацәала архәҭақәа мҩаныргон, ахәра змази ичымазҩыз аибашьцәеи атәыла араионқәа ртыл ахь ииаргон. Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду ашықәсқәа раан ааглыхратә хархәарахь ирыҭан Гагра, Пиленково, Гәдоуҭа уҳәа аихамҩатә станциақәа. Иргылан ацҳа ҿыцқәеи, атоннельқәеи.
1946 ш. ажьырныҳәамза 1 азы иаартын Кавказтәи аихамҩа Аҟәатәи аҟәша. Анаҩс, Аҟәатәи аҟәша аԥыхны Самтредиа ақ. ахь (Қырҭтәыла) ииаган. 1949 ш. еснагьтәи ахархәарахь ирыҭан аҵыхәтәантәи аучасток Аҟәа-Адлер, аныҟәарақәа хацыркын 1942 ш. анҵәамҭазы. 1951 ш. жәабранмзазы имҩаԥысит архитектор Зоиа Поченцова-Орлинскаиа лыпроект ала иргылаз аихамҩатә вокзал ҿыц «Ахали - Гагра» (Гагра Ҿыц) официалла аатра, иара убри ашықәсан ԥхынҷкәынмза 1 азы Аҟәа астанциаҟны апассаџьырцәа рзы иаартын аихамҩатә вокзал, архитекторцәа: П. Л. Мушкәыџьанаа.
1956 ш. Кавказтәи аихамҩатә участок Аҟәа инаркны Веселое астанциа аҟынӡа 3кв. змаз фымцамчла еиқәыршәан. Ацәаҳәаҟны ицәырҵит афымцаӷбақәа ВЛ22, иара убас апассаџьыртә фымцадәыӷба. Раԥхьатәи апассаџьыртә фымцадәыӷба Аҟәа - Гәдоуҭа аусура хацыркын 1956 ш. ԥхынгәымза 22 рзы. 1960-тәи ашықәсқәа рылагамҭазы Аҟәатәи аҟәшаҟны ироуа иалагеит амҩа хадатә аидарамҩангагатә фымцадәыӷбақәа ВЛ8, урҭ рахьтә иҟоуп иахьа уажәраанӡа атәылазы иахәҭоу аидарақәа мҩанызго.
Асоветтә аамҭазы Аԥснытәи АССР аҩныҵҟа, Кавказтәи аихамҩатә станциала хыԥхьаӡара рацәала аидаратәи апассаџьыртәи еилазаарақәеи мҩасуан. Апассаџьырцәа рацәаҩны рымаҵ ауан, мҽхакы ҭбаала ажәлар рынхамҩатә еидарақәа мҩаныргон: 1970 ш. идәықәҵан апассаџьырцәа: млн-ҩык; идәықәҵан аидара: зықь тонна.
Аҟәа иҟан апассаџьыртә вагонтә депо АМАШ (Апассаџьыртә маҵзура ателеграфтә шифр)-1, амоторвагонтәи алокомотивтәи депо. Апассџьыртәи аидарамҩангагатә дәыӷбақәеи рымаҵ руан Аҟәа алокомотиви Самтредиа алокомотиви.
СССР анхыбгала ашьҭахь, Аԥсны Ахьыԥшымра анага, ареспубликаҟны аибашьратә хҭысқәа ианрылага, амҩа азеиԥш усуратә рбагақәа акыр илаҟәит: ииагоуп апассаџьырцәа: зықь-ҩык; ииагоуп аидара: зықь тонна. (Ахашәалатә ааимҭақәа: апассаџьырцәа – млн мааҭ; аидара амҩангара, млн мааҭ). Апассаџьырцәа мҩаннагон ООО «Тверскои експресс» (Аԥсны аҳәынҭқарра ашәахтәтә резидентс иҟамызт).
Аихамҩа - ақырҭуа-аԥсуа еибашьра аамҭазы
Егры аӡиас иху ааха зауз ацҳа. Ақырҭуа-аԥсуа еибашьра ианалага инаркны, Аԥсны адгьылҵакыраҿы иҟаз аихамҩақәеи астанциақәеи зегьы аибашьра ахьымҩаԥысуаз аҭыԥны иҟалеит. Ааха ӷәӷәа аиуит амҩатә инфраструктура. Еиҭаҵуаз аилазаара азбжа ԥыххаа иқәҵан мамзаргьы ӷәӷәала аԥхасҭа аҭан. 1992 ш. рзы бџьарла еиқәных иҟаз Қырҭтәылатәи Аҳәынҭсовет архәҭақәа Аԥсны ралаларазы ҽыҵгас иҟаҵан «аихамҩа арҳәрақәеи ақәыларақәеи рацәыхьчара». 1992 ш. нанҳәамза 14 рзы Егры аӡиас иху аихамҩа ԥыржәеит (еиҭашьақәыргылаӡам), Аԥсны иалсны ицоз атранзиттә еихамҩа аусура аанкылан.
Ақырҭуа еиҳабыра астанциақәа рыхьӡқәа рыԥсахуа иалагеит, аурыси аԥсуа хьыӡқәеи рхыхны ақырҭуа хьыӡқәа рхырҵо иалагеит. Убас, Гьечрыԥшь еиҭакын - Ҭхьеми хәа, Жәандрыԥшь - Шавцхела, Арсаул – Санаԥиро, Аӡҩыбжьа - Цкургели. 1993 ш. ашьҭахь, станциақәак еиҭа рыхьыӡқәа ԥсахын (Ҭхьеми - Чыгрыԥшь, Шавцхьела - Мҷышьҭа, Санапиро – Цәкәара ҳәа).
2002 ш. хәажәкырамза 27 рзы Очамчыра - Аҟәа афымцадәыӷбаҿы имҩаԥган атеракт, аӡәы дҭахеит. 2022 ш. ԥхынҷкәынмза 2 рзы Блабырхәа аплатформа инацәыхарамкәа аурыс бжьаҟазаҩцәа зҭаз адәыӷба арельсқәа ирықәҟьеит. 2002 ш. ԥхынҷкәынмза 25 рзы аибашьра ианалага инаркны раԥхьаӡакәны Аԥснынтә Урыстәылаҟа амҩа аартын (ақалақьҩныҵҟатәи адәыӷба Аҟәа - Шәача). 2023 ш. жәабранмза 28 рзы Мысра анхарҭатә ҭыԥ азааигәара агәыҳалалратә цхыраара аҳасабала Урыстәылатәи Афедерациаҟнытә Аԥсныҟа иаашьҭыз ачарыц зҭаз авагонқәа ҩба арельсқәа ирыхҟьеит. Ибаахьаз ашпалқәа аидара зқәыз авагонқәа рызнымкылеит.
Амҩатә нхамҩа аиҭашьақәыргыара
2000-тәи ашықәс алагамҭазы аихамҩақәыԥса еиҭашьақәыргылан Урыстәыла ацхыраарала, ахархәаргьы аиуит. Иаартын адәыӷбамҩа Аҟәа-Ԥсоу, Очамыра-Тҟәарчал (аҭагылазаашьа иахҟьаны 2017 ш. иаԥыхын), Очамчыра абаӷәазахь арацәагара алыршан.
2004 ш. еиҭашьақәыргылан Урыстәылантәи Аԥсныҟа апассаџьырқәа мҩанызгоз хара ицоз адәыӷбақәа рныҟәара. 2015 ш. инаркны аԥхынтәи амзақәа рзы апассаџьыртә дәыӷба адизель ахархәарала Адлери Гагреи ирыбжьан.
2004 ш. Урыстәыла амчала шьаҭанкылатәи арҽеиратә усура мҩаԥган аихамҩа Ԥсоу -Аҟәа ирыҵанакуаз аучастокқәа рыҟны. 2004 ш. цәыббрамза 10 рзы авагонқәа хԥа Москвеи Аҟәеи ирыбжьан. Авагонқәа дәықәлон Курсктәи авокзал аҟынтә (2010 ш. инаркны Павелецктәи авокзал аҟынтә) адәыӷба №75-76 Москва - Адлер. Анаҩс, арҭ авагонқәа алокомотив ҿықәеи авагонқәа даҽа хԥеи рыцны Веселое аҳәаатә станциа аҟынӡа ицон, ашьҭахь адәыӷба аномер ԥсахын №627-628 ҳәа, нас Аҟәанӡа иаауан. Аԥсны адәыӷбақәа аанҿасуан Ԥсоу (атехникатә), Цандрыԥшь, Гагра, Гәдоуҭа, Афон Ҿыц.
2008 ш. рзы Аҟәеи - Гәдоуҭеи рыбжьара апассаџьыртә дәыӷба аанкылан. Уаанӡа иныҟәон адәыӷбақәа Аҟәа - Ԥсоу, Аҟәа - Шәача, Цандрыԥшь ҳаблаҟны астанциа маҷ аҿы иҟалаз амашәыр иахҟьаны.
2008 ш.аԥхын - урыстәылатәи аихамҩатә архәҭақәа рымчала еиҭашьақәыргылан Аҟәа – Очамчыра аучасток.
2009 ш. лаҵарамзазы - Аԥсны Ахада Сергеи Багаԥшь адырра ҟаиҵеит Аԥснытәи аихамҩа Урыстәыла аусбарҭахь ииагахоит ҳәа 10 ш. ҿҳәарас иаҭаны, ашьҭахь Урыстәыла ОАО "РЖД" аихамҩа аиҭашьақәыргылара 2 млр.мааҭ акредит азоунажьуеит, уи абизнес ала ирхынҳәхоит ҳәа аилыркаа ҟаҵаны, иара убас аихамҩа ибзианы аус ауаларц азы, насгьы Аԥснытәи аихамҩа аҟынтә Урыстәылаҟа аидара амҩангаразы жәларбжьаратәи акодқәа шаҭаху, уи макьаназы иара ишамам ҳәаны, абри аҟнытә аихамҩа ОАО "РЖД" аусбарҭа иаҭатәхоит ҳәа.
2010 ш. рашәарамза - Адлери Гагреи рыбжьара ақалақьҩныҵҟатәи адәыӷбақәа рныҟәара еиҭашьақәыргылоуп.
2011ш. жәабранмзазы жәларбжьаратәи аиқәшҳаҭрақәа рҳәаақәа ирҭагӡаны, Урыстәылатәи Афедерациеи Аԥсны Аҳәынҭқарреи ИАУ "РЖД" рыбжьара, иара уб. аунитартә наплакы "Аԥснытәи аихамҩа" , Веселое - Аҟәа иахьрыҵаркуа аҭыԥқәа рҟны аихамҩа аинфраструктура шьаҭанкылатәи арҽеиратә усура амҩаԥгара иазку апроект аус адулара иалагоит. 130 км. иназынаԥшуа амҩеи 166 ахыцтә комплектқәеи реиҭашьақәыргылара азгәаҭан. Хымз ирылагӡаны аусурақәа хыркәшатәын. Аԥсныҟа иаашьҭын иҷыдоу еиҭаҵуа аилазаара 600 цыра, Урыстәылатәи аихамҩа аусзуцәа - 500-ҩык инареиҳаны.
Убри анаҩс иаларгало иалагеит апассаџьыртә дәыӷба ҿыцқәа:
2011 ш. рашәарамза 30 рзы, "РЖД" Шәачеи Аҟәеи рыбжьара апассаџьыртә фымцадәыӷбақәа рныҟәара хацнаркит
2012 ш. лаҵарамза 27 рзы РЖД аусура хацнартит апассаџьыртә дәыӷба № 75/76 (иахьа 305/306) Москва — Аҟәа. Адәыӷба Курсктәи авокзал аҟнытә идәықәлоит.
2014 ш. рашәарамзазы – Санкт-Петербург - Аҟәа, Воронеж - Аҟәа аԥхынтәи адәыӷбақәа бжьалеит.
2015 ш. - аамҭа иатәыз Аҟәа - Воронеж амҩа иацҵан Белгороднӡа. Аԥхынразы иныҟәон Адлер - Аҟәа ирыбжьаз адәыӷба.
2017 ш. -аԥхынразы иалагалан Самара -Пенза - Аҟәа ирыбжьаз адәыӷба, иара уб. даҽа пассаџьыртә дәыӷбакгьы Москва - Аҟәа. 2017 ш. нанҳәамзазы Аԥсны аихамҩатә каҭа абжеиҳарак еиҭашьақәыргылан. 2019 ш - Апрелевка амоторвагонтә депо аҟынтә иааган ԥшь-вагонк рыла ишьақәгылаз аилазаара ЕР2Т, депо ахь иааиз ЕП2Д аилазаара ҽыцқәа инарымаданы ЦППК иаанахәахәаз. Иаахәаз афымцадәыӷбақәа Аԥсныҟа иаашьҭын, аха апассаџьырцәа рзы мышкгьы аус амуит. 2023 ш. рашәармза 9 рзы аныҟәара иалагеит адәыӷба "Ласточка" Шәача-Гагра ахырхарҭала. -- |
3403 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсны_агәаларшәагатә_монетақәа | Аԥсны агәаларшәагатә монетақәа | * «Аԥсны иналукааша ауаа» рсериа
* «1992-1993 шш. рызтәи Аԥсныжәлар Рџьынџьтәылатә еибашьра» рсериа
* «Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа» рсериа
* «Аԥсны ақалақьқәа» рсериа
* «Аспорт» рсериа
* «Аԥсны инвестициатә монетақәа» рсериа
{|class="wikitable" width="100%"
|-
| rowspan=4 width="330px" nowrap align=center |
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"| [[Владислав Арӡынба]] - Аԥсны Ахада
|-
| colspan="2" width="50%" align=center | '''Адизаин:''' Б. Џапуа, В. Ерохин
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 10 аԥсар
| align=center |'''Аметалл, ахкы:''' Араӡны (Ag) 925
| align=center |'''Атираж, цыра:''' 2,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' Ԥруф-лаиқ
|-
| align=center |'''Аҭыжьра арыцхә:''' 26.09.2008
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 39.00
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 3,30±0,3500
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 33,94±0,31
|-
| rowspan=4 align=center |
[[Афаил:Abkhazia 50 apsar Au 2008 Ardzinba a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 50 apsar Au 2008 Ardzinba b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"| [[Владислав Арӡынба]]
|-
| colspan="2" width="50%" align=center |'''Адизаин:''' Б. Џапуа, В. Ерохин
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 50 аԥсар
| align=center | '''Аметалл, ахкы:''' Ахьы (Au) 999
| align=center | '''Атираж, цыра:''' 1,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' Ԥруф-лаиқ
|-
| align=center | '''Аҭыжьра арыцхә:''' 26.09.2008
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 39.0
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 1,7±0,2
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 15,72±0,15
|-
| rowspan=4 width="330px" nowrap align=center |
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Aiaaira a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Aiaaira b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"| [[Аиааира]]
|-
| colspan="2" width="50%" align=center | '''Адизаин:''' Б. Џапуа, В. Ерохин
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 10 аԥсар
| align=center | '''Аметалл, ахкы:''' Араӡны (Ag) 925, Ахьы (Au) 999
| align=center | '''Атираж, цыра:''' 2,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' Ԥруф-лаиқ, Антиԥруф
|-
| align=center | '''Аҭыжьра арыцхә:''' 26.09.2008
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 39.0
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 3,30±0,35
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 33,94±0,31
|-
| rowspan=4 align=center |
[[Афаил:Abkhazia 50 apsar Au 2008 Aiaaira a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 50 apsar Au 2008 Aiaaira b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"| [[Аиааира]]
|-
| colspan="2" width="50%" align=center | '''Адизаин:''' Б. Џапуа, В. Ерохин
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 50 аԥсар
| align=center | '''Аметалл, ахкы:''' Ахьы (Au) 999
| align=center | '''Атираж, цыра:''' 1,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' Ԥруф-лаиқ, Антиԥруф
|-
| align=center | '''Аҭыжьра арыцхә:''' 26.09.2008
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 39.0
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 1,7±0,2
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 15,72±0,15
|}
{|class="wikitable" width="100%"
|-
| rowspan=4 width="330px" nowrap align=center |
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 commemorative a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Iskander b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"| [[Фазиль Искандер]]
|-
| colspan="2" width="50%" align=center | '''Адизаин:''' Б. Џапуа
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 10 аԥсар
| align=center | '''Аметалл, ахкы:''' Араӡны (Ag) 925
| align=center | '''Атираж, цыра:''' 2,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' Ԥруф-лаиқ
|-
| align=center | '''Аҭыжьра арыцхә:''' 06.05.2009
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 39.0
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 3,30±0,35
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 33,94±0,31
|-
| rowspan=4 align=center |
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 commemorative a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"| [[Дырмит Гәлиа]]
|-
| colspan="2" width="50%" align=center | '''Адизаин:''' Т. Каитан, В. Ерохин
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 10 аԥсар
| align=center | '''Аметалл, ахкы:''' Араӡны (Ag) 925
| align=center | '''Атираж, цыра:''' 1,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' Ԥруф-лаиқ
|-
| align=center | '''Аҭыжьра арыцхә:''' 29.06.2009
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 39.0
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 3,30±0,35
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 33,94±0,31
|-
| rowspan=4 align=center |
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 commemorative a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Chanba b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"| [[Самсон Ҷанба]]
|-
| colspan="2" width="50%" align=center | '''Адизаин:''' Б. Џапуа, В. Ерохин
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 10 аԥсар
| align=center | '''Аметалл, ахкы:''' Араӡны (Ag) 925
| align=center | '''Атираж, цыра:''' 1,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' Ԥруф-лаиқ
|-
| align=center | '''Аҭыжьра арыцхә:''' 29.06.2009
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 39.0
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 3,30±0,35
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 33,94±0,31
|-
| rowspan=4 align=center |
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 commemorative a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"| [[Баграт Шьынқәба]]
|-
| colspan="2" width="50%" align=center | '''Адизаин:''' Р. Габлиа, В. Ерохин
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 10 аԥсар
| align=center | '''Аметалл, ахкы:''' Араӡны (Ag) 925
| align=center | '''Атираж, цыра:''' 1,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' Ԥруф-лаиқ
|-
| align=center | '''Аҭыжьра арыцхә:''' 29.06.2009
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 39.0
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 3,30±0,35
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 33,94±0,31
|-
| rowspan=4 align=center |
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 commemorative a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Chachba b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"| [[Александр Чачба]]
|-
| colspan="2" width="50%" align=center | '''Адизаин:''' Б. Џапуа
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 10 аԥсар
| align=center | '''Аметалл, ахкы:''' Араӡны (Ag) 925
| align=center | '''Атираж, цыра:''' 1,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' Ԥруф-лаиқ
|-
| align=center | '''Аҭыжьра арыцхә:''' 16.11.2009
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 39.0
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 3,30±0,35
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 33,94±0,31
|}
{|class="wikitable" width="100%"
|-
| rowspan=4 width="330px" nowrap align=center |
[[Афаил:Abkhazia 25 apsar Au 2009 Nart a.jpg|160px]]
[[Афаил:Abkhazia 25 apsar Au 2009 Nart b.jpg|160px]]
! colspan="4" align=center style="background:#eeeeee;"|[[Нарҭаа|Нарҭ]]
|-
| colspan="2" width="50%" align=center | '''Адизаин:''' Р. Габлиа, В. Ерохин
| colspan="2" width="50%" align=center | Москва
|-
| align=center | '''Ахаҿратә хәыԥса:''' 25 аԥсар
| align=center | '''Аметалл, ахкы:''' Ахьы (Au) 999
| align=center | '''Атираж, цыра:''' 1,000-нӡа
| align=center | '''Ахаҭашьара:''' анциркулеиҭед
|-
| align=center | '''Аҭыжьра арыцхә:''' 16.11.2009
| align=center | '''Адиаметр, мм:''' 22.6
| align=center | '''Аҿыгҳара, мм:''' 1,6±0,2
| align=center | '''Азеиԥш капан,г.:''' 15,72±0,15
|}
;Смотри также
* [[Аԥсар]]
[[Акатегориа:Аԥсны монетақәа]] | «Аԥсны иналукааша ауаа» рсериа
«1992-1993 шш. рызтәи Аԥсныжәлар Рџьынџьтәылатә еибашьра» рсериа
«Аԥсны аҭоурыхтә баҟақәа» рсериа
«Аԥсны ақалақьқәа» рсериа
«Аспорт» рсериа
«Аԥсны инвестициатә монетақәа» рсериа
160px
160px Владислав Арӡынба - Аԥсны Ахада Адизаин: Б. Џапуа, В. Ерохин Москва Ахаҿратә хәыԥса: 10 аԥсарАметалл, ахкы: Араӡны (Ag) 925Атираж, цыра: 2,000-нӡа Ахаҭашьара: Ԥруф-лаиқАҭыжьра арыцхә: 26.09.2008 Адиаметр, мм: 39.00 Аҿыгҳара, мм: 3,30±0,3500 Азеиԥш капан,г.: 33,94±0,31160px
160px Владислав АрӡынбаАдизаин: Б. Џапуа, В. Ерохин Москва Ахаҿратә хәыԥса: 50 аԥсар Аметалл, ахкы: Ахьы (Au) 999 Атираж, цыра: 1,000-нӡа Ахаҭашьара: Ԥруф-лаиқ Аҭыжьра арыцхә: 26.09.2008 Адиаметр, мм: 39.0 Аҿыгҳара, мм: 1,7±0,2 Азеиԥш капан,г.: 15,72±0,15160px
160px Аиааира Адизаин: Б. Џапуа, В. Ерохин Москва Ахаҿратә хәыԥса: 10 аԥсар Аметалл, ахкы: Араӡны (Ag) 925, Ахьы (Au) 999 Атираж, цыра: 2,000-нӡа Ахаҭашьара: Ԥруф-лаиқ, Антиԥруф Аҭыжьра арыцхә: 26.09.2008 Адиаметр, мм: 39.0 Аҿыгҳара, мм: 3,30±0,35 Азеиԥш капан,г.: 33,94±0,31160px
160px Аиааира Адизаин: Б. Џапуа, В. Ерохин Москва Ахаҿратә хәыԥса: 50 аԥсар Аметалл, ахкы: Ахьы (Au) 999 Атираж, цыра: 1,000-нӡа Ахаҭашьара: Ԥруф-лаиқ, Антиԥруф Аҭыжьра арыцхә: 26.09.2008 Адиаметр, мм: 39.0 Аҿыгҳара, мм: 1,7±0,2 Азеиԥш капан,г.: 15,72±0,15
160px
160px Фазиль Искандер Адизаин: Б. Џапуа Москва Ахаҿратә хәыԥса: 10 аԥсар Аметалл, ахкы: Араӡны (Ag) 925 Атираж, цыра: 2,000-нӡа Ахаҭашьара: Ԥруф-лаиқ Аҭыжьра арыцхә: 06.05.2009 Адиаметр, мм: 39.0 Аҿыгҳара, мм: 3,30±0,35 Азеиԥш капан,г.: 33,94±0,31160px
160px Дырмит Гәлиа Адизаин: Т. Каитан, В. Ерохин Москва Ахаҿратә хәыԥса: 10 аԥсар Аметалл, ахкы: Араӡны (Ag) 925 Атираж, цыра: 1,000-нӡа Ахаҭашьара: Ԥруф-лаиқ Аҭыжьра арыцхә: 29.06.2009 Адиаметр, мм: 39.0 Аҿыгҳара, мм: 3,30±0,35 Азеиԥш капан,г.: 33,94±0,31160px
160px Самсон Ҷанба Адизаин: Б. Џапуа, В. Ерохин Москва Ахаҿратә хәыԥса: 10 аԥсар Аметалл, ахкы: Араӡны (Ag) 925 Атираж, цыра: 1,000-нӡа Ахаҭашьара: Ԥруф-лаиқ Аҭыжьра арыцхә: 29.06.2009 Адиаметр, мм: 39.0 Аҿыгҳара, мм: 3,30±0,35 Азеиԥш капан,г.: 33,94±0,31160px
160px Баграт Шьынқәба Адизаин: Р. Габлиа, В. Ерохин Москва Ахаҿратә хәыԥса: 10 аԥсар Аметалл, ахкы: Араӡны (Ag) 925 Атираж, цыра: 1,000-нӡа Ахаҭашьара: Ԥруф-лаиқ Аҭыжьра арыцхә: 29.06.2009 Адиаметр, мм: 39.0 Аҿыгҳара, мм: 3,30±0,35 Азеиԥш капан,г.: 33,94±0,31160px
160px Александр Чачба Адизаин: Б. Џапуа Москва Ахаҿратә хәыԥса: 10 аԥсар Аметалл, ахкы: Араӡны (Ag) 925 Атираж, цыра: 1,000-нӡа Ахаҭашьара: Ԥруф-лаиқ Аҭыжьра арыцхә: 16.11.2009 Адиаметр, мм: 39.0 Аҿыгҳара, мм: 3,30±0,35 Азеиԥш капан,г.: 33,94±0,31
160px
160pxНарҭ Адизаин: Р. Габлиа, В. Ерохин Москва Ахаҿратә хәыԥса: 25 аԥсар Аметалл, ахкы: Ахьы (Au) 999 Атираж, цыра: 1,000-нӡа Ахаҭашьара: анциркулеиҭед Аҭыжьра арыцхә: 16.11.2009 Адиаметр, мм: 22.6 Аҿыгҳара, мм: 1,6±0,2 Азеиԥш капан,г.: 15,72±0,15
Смотри также
Аԥсар
Акатегориа:Аԥсны монетақәа |
3417 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсны_Аҳәынҭқарра_абираҟ | Аԥсны Аҳәынҭқарра абираҟ | [[Афаил:Flag of the Republic of Abkhazia.svg|border|thumb|230px|Аԥсуа бираҟ (Автор — Валери Гамгиа. Апропорциа — 1:2)]]
'''Аԥсны аҳәынҭқарратә бираҟ''' — [[Аԥсны Аҳәынҭқарра]] аофициалтә ҳәынҭқарратә символуп.
== Ахҳәаа ==
Аԥсны Аҳәынҭқарра абираҟ зкәакьҭа иашоу аш иалхуп. Аԥсны Аҳәынҭқарра абираҟ ашәага-загақәа - ауреи аҭбаареи 2:1 ҳәа аизыҟазаашьа рымоуп. Аш аурала ашьацԥшшәылеи ашкәакәеи рыла зҽеиҭнызыԥсахло ацәаҳәақәа ануп, урҭ рахьынтәи ԥшьба иаҵәоуп, хԥа – шкәакәоуп.
Хыхьла илбаауа актәии ҵаҟатәи аҵыхәтәантәии ацәаҳәақәа шьацԥшшәылоуп. Аиаҵәа-шкәакәа цәаҳәақәа – Аԥсны злахәылаз Ашьхаруатә республика (1918ш.) абираҟ аелементқәа ируакуп. Ашьац ԥшшәы аԥсҭазаара иасимволуп, ашкәакәа – атәыла ԥхьаҟатәи аԥеиԥш бзиа.
Хыхьтәи армарахьтәи акәакь аҟны абираҟ ахәы иазааигәаны иануп абираҟ аурала зоура 0,38, зыҭбаара х-цәаҳәак ираҟароу иҟаԥшьыхәхәароу акәакьҭа иаша. Аԥшьыркца агәҭаны иарбоуп хыхьынтә ҵаҟала иаарту арҕьа маҿа шкәакәа. Анапы ахахьала иаҿыкәыршоуп хәба-хәба кәакьҭа змоу аеҵәа шкәакәақәа быжьба.
Иаарту анапи аеҵәа шкәакәақәа быжьбеи Апсуа ҳәынҭқарра (VII-X ашә.) абираҟ иаҿырԥшуп. Аҟаԥшь – арратә фырхаҵара иасимволуп, иаарту амаҿа – аҭынчреи, агәаартреи, асасдкылареи ирсимволуп. Аԥшшәахәы ҟаԥшь ианубаало анапы шкәакәа – Апсуа аҳра аан аиҿкаара зауз, XII шәышықәса инареиҳаны изхыҵуа аԥсуа ҳәынҭқарра иасимволуп. Анапы ахахьы иану хә-кәакьҭак змоу абыжь-еҵәак Аԥсны аҭоурых дгьылқәа быжьба ирдыргоуп: Саӡтәыла (Џьигеҭиа), Бзыҧ, Гәыма, Абжьыуаа, Самырзаҟан, Дал-Ҵабал, [[Ԥсҳәы]]-[[Аибӷа]]. Дара ирыҵаркуан апсуаа ретникатә ҵакырадгьыл: аӡиас Хәасҭа (аубыхцәа рҳәаа) инаркны аӡиас Егры (агырцәа рҳәаа) аҟынӡеи, Амшын еиқәа аҟынтәи Кавказтәи ашьхақәа рҟынӡеи.
== Аҭоурых ==
[[Афаил:Abjasia-vella.svg|left|thumb|120px|Абасгаа рбираҟ]]
Аԥсуа бираҟқәа еиҳа ижәытәӡоу рсахьақәа рнуп Кәыдры ахаҿы Гәараԥ ашьха ишьҭоу далаа ркульттә хаҳә аҿы. Ишәдыру еиԥш, анапы акульт ажәытәтәи ажәларқәа аӡәырҩы рыҩныҵҟа ахархәара аман... Аԥсны, ари зыӡбахә ҳәоу Гәараԥ ашьхаҿы ишьҭоу акульттә хаҳә аҿы адагьы асахьа ануп Афон ҿыц иҟоу аҳаԥы Агца аҟны. Аҵарауаа изларҳәо ала, абираҟ ахьыӡ VIII-IX-X-XI–тәи ашәышықәсақәа раан Аԥсуа ҳәынҭқарра иаҵанакуаз атопонимқәа рҿы иуԥылоит, иаҳҳәап, “Анаԥа” ахьыӡ аҟны... Абаза бызшәаҿы иҟоуп абираҟ ахьыӡқәа ҩба – “абираҟ” иара убас “анапы”.
XIII–тәи ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны амшын аԥшаҳәа лассы рхы иадырхәо иалагеит ақ. Генуиа аҟнытә италиатәи ахәҳахәҭцәа: идыргылоит ахәаахәҭратә факториақәа, абаашқәа. Танаиси (Азови) Себастополиси (Аҟәеи) рыбжьара генуеаа зынӡа иаԥырҵеит 39 колониеи, факториеи, ҳаблеи. Аҟәа аҭыԥан иаԥҵан аҩыратә хыҵхырҭақәа рыҟны еиуеиԥшымкәа зыхьӡ аагоу афакториа: Себастополис, Санастополи, Сканосколполи, Сант-Себастиан, Севаст. Ақалақь ауааԥсыра рхыԥхьаӡара ари аамҭазы 2000-2500–ҩык рҟынӡа ыҟан. Ара иҟан атәыҭиирҭа џьармыкьа, акафедралтә католикатә ныхабаа, аконсул итәарҭа, абанкқәа рхаҭарнакцәа, аҳаза алхыҩцәа уҳәа уб. егь. Ақалақь иахаргылоу зегь раасҭа изаатәу абираҟ асахьа арбоуп аиталиауаҩ Пиотр Висконти ихсаалаҿы 1320 ш. (шәахә. алада). Абри ашықәсан ари абираҟ асахьа аҩызаҵәҟьа ҭихуеит аҭоурыхҭҵааҩ, асенатор Санудо... 1320 шықәса инаркны 1327 шықәсанӡа шьҭа аџьар ҟаԥшьи уи аганқәа рҿы агьежь хәыҷқәа ԥшьбеи зныз аш шкәакәа Аҟәа иахашәыршәыруан.
1385 шықәсазы Аҟәа иахагылаз анапы асахьа зныз абираҟ ҭихуеит Гвильельма Солери. Анапы абираҟ ахәы ашҟа ихоуп. Инеиҭак-ааиҭакуа Аҟәа иахагылаз абираҟ анапы асахьа анҵара, аԥсуаа иааиԥмырҟьаӡакәа ақәылаҩцәа ирҿагыланы имҩаԥыргоз ақәԥареи аиааирақәа ргареи иазҳәазар ҟалоит.
== Абжьарашәышықәсазтәи абираҟқәа ==
Аҟәа – Мрагыларатәи Амшынеиқәаҿықә аҟны акырӡа зҵазкуа хәаахәҭратә баӷәазаны, иара убас генуеаа аколонизациа ззыруаз амшын аԥшаҳәаҿы хадара зуаз ҭыԥны иҟалоит. Ақалақь XIV-XIV-тәи ашәышықәсақәа раантәи ахсаалақәа рыҟны, иаҳҳәап, абжьарашәышықәсазтәи амшынтә хсаалақәеи, иара убас амшынҿықәқәа рыхҳәаанҵақәа (алоциа ҳәа изышьҭоу) жәпакы рыҟны иарбоуп. Урҭ реиҳарак рҿы иаарԥшуп аԥшшәы змоу усҟантәи ақалақьқәеи аҳәынҭқаррақәеи рбираҟқәа. Убарҭ ақалақьқәа ирылоуп Аҟәагьы. Уи иеиуеиԥшым аамҭакәа раан еиуеиԥшым абираҟқәа ахашәыршәыруан. Аҟәа иахагылаз италиатәи (генуеатәи) абираҟқәа руакы иамаз аԥшшәқәа ҵакык-ҵакык рыман.
1428 шықәсазы Аҟәа еиҭа иахашәыршәыруеит иаарту анапсыргәгыҵа зну абираҟ. Ари абираҟ арбоуп алаҭин хсаалаҿы, “58 ҳәынҭқарра рбираҟ” ҳәа хьӡысгьы иамоуп. Иара еиқәзыршәазз Жохас де Виллдестес иоуп. 1428 шықәсазы абри аҩызаҵәҟьа абираҟ асахьа ирхиоит Иакуб Бертран.
1439 шықәсазы ицәырҵуеит Габриел де Валсеква иеиқәиршәаз ахсаала, уи аҿы Себастополис еиҭа иахаргылоуп генуеатәи абираҟ. Ари иаҳәоит генуеаа рымчхара шыӷәӷәахаз атәы, хара имгакәа урҭ рылшарақәа ԥызкуаз аԥсуа ҳәынҭқар имчхара шеиҭашьақәыргылазгьы. Кавказ рнапаҿы аагаразы ақәԥара мҩаԥысуан мчы змаз ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара – Ҭырқәтәылеи Ирани.
Ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра иабзоураны иршеит рымчхара аҳра ахьауаз, рнапаҵаҟа иҟалоз аҭыԥқәа. Убас Ҭырқәтәыла анапаҵаҟа иҟалеит Мраҭашәаратәи Кавказ зегьы, Аԥсынгьы убрахь иналаҵаны. Абри инаркны Аԥсны Ҭырқәтәыла иампыҵанархаларц иалагоит (уи аҵыхәанӡа анагара шзалымшазгьы). 1571 шықәсазы Аҟәа ицәырҵуеит амзаҿа зну аҭырқәа бираҟ ҟаԥшь.
1578 шықәсазы Себастополис аҭырқәа ир иртәеит. Уи атәы рҳәоит ақалақь аҩныҵҟа адамра хаҳәқәа ирну аҩырақәа.
20-тәи ашәышықәса 60-тәи ашықәсқәа рзы аԥсуа поет, Ҭырқәтәылатәи аҵарауаҩ [[Беигәаа, Омар Баирам-иԥа|Омар Беигәа]] иԥшаауеит Стамԥылтәи архив Ҭоԥканы аҟны ажәытә сахҭан хсаалақәа рыхҳәаа – аҭырқәа хсаалаҩҩы Ҳаџьы Абуласан (мамзаргьы Ҳаџьы Ебульхассан) ихсаалақәа. Иара абри ашықәсан 1578 шықәсазы ақалақь иаха-иргылоит амзаҿақәа хԥа рсахьа зну абираҟ еиқәаҵәа. Ақалақьгьы хьӡыс иарҭеит Сухум-кале.
== XIX шәышықәса ==
[[Афаил:Flag of the Mountain Republic.svg|мини|225x225пкс|"Ашьхаруаа рреспублика" абираҟ]]
[[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылатәи аимпериа]] анхыбгала анаҩс Аԥсны зҽеидызкылаз Кавказ ашьхарыуа жәларқәа Реидгылеи Алада-Мрагыларатәи Аидгылеи иалалеит. 1918 шықәса лаҵарамза 11 рзы Баҭым имҩаԥысыз жәларбжьаратәи аҭынчратә конференциаҿы иаԥҵан “Ашьхарыуаа рреспублика”. Даӷьысҭани, Ачечен-Игәуштәи, Ауаԥстәыла, Аҟабарда тәыла, Аҟарач-балкартә тәылақәа реиԥш ари афедерациа иалалеит Аԥсынгьы. Абасала, еиҭашьақәыргылан 1864 шықәсазы ихырбгалаз Аԥсуа ҳәынҭқарра. Ашьацԥшәи ашкәакәеи еиҭныԥсахло инашьҭу быжь-цәаҳәак (ашьацԥшшәы змоу ԥшьба, ашкәакәақәа хԥа) Кавказ ажәларқәа рыхдырраҿы аԥсылманреи (ашьацԥшшәы) ақьырсианреи (ашкәакәа) реи-нырнаалара, реиҿамгылара иадыргоуп. Аԥсны, ижәытәӡоу қьырсиан тәылак аҳасабала егьырҭ аҩ-тәылак (Ауаԥстәылеи Ҟабардеи) надкыланы, Ашьхарыуаа р-Республика абираҟ аҿы цәаҳәа шкәакәала иарбан. Ашьхарыуаа р-Республика Ҭырқәтәыла иазханаҵеит, уи шықәсык ауп нҵырас иаиуыз.
[[Зураб Шервашиӡе]] аҳра аниуаз аԥсуаа изныкымкәа аҭырқәцәа Аҟәа иалырцарц иалагахьан, аха аҵыхәтәан, урҭ ара еиҭа аҽышьақәырӷәӷәара рылшеит. Аҭырқәцәа Зураб днықәганы, XVIII–тәи ашәышықәсазы 80-тәи ашықәсқәа раан амчраҿы инеиз Қьелешьбеи Чачба иаҳра азхарҵеит. Қәҿиарала имҩаԥигаз аибашьра ашьҭахь аҭырқәа ир ржәыларақәа аанкыланы, Қьелешьбеи Аԥсны аҳәаақәа еиҭашьақәиргылеит. Уи ицирхыраауан бџьарла, аҳәала, кьарахәла ибзианы иеибыҭаз абжьаратә аамсҭцәеи анхацәа “цқьақәеи”. Еснагь аибашьра иазыҟаҵаз ар рхыԥхьаӡара наӡон 500-ҩык рҟынӡа. Аибашьразы ашәарҭа аныҟаз Қьелешьбеи аамҭа кьаҿк ала илшон бџьарла еиқәных 25 нызықьҩык ар рыргылара. Уи иман артиллериеи, аҽsуааи, иӷәӷәаз амшын ари (аӡсҭар). 600- ҩык рыҟнынӡа аҳәынҭқар ишхәар (галер) иааԥмырҟьаӡакәа Баҭым инаркны Анаԥанӡа Амшынеиқәа аԥшаҳәа рыхьчон, насгьы Ԥуҭи Баҭыми рбаашқәа хылаԥшҩыс иахагылаз иара иашьеиԥацәа, Чачаа ракәын. Қьелешьбеи ихаан, иара иԥеиҳаб Асланбеи ианиасакьаҳәамҭаз, Аԥсни Аҟәеи ирхагылан абри абираҟ. Аԥсны Османтәи Ҭырқәтәылеи Аурыс ҳәынҭқари рполитикатә интересқәа ирыҵаркит. Иалагеит аурыс-аҭырқәа еибашьра, аурыс-кавказтә еибашьра, уи иахҟьаны ажәлар арыцҳара инҭагылеит. Иҟалеит амҳаџьырра. Кавказтәи аибашьра анеилга ашьҭахь мызкы анааҵ, 1864 шықәса рашәарамзазы аҳра зуаз аурыс имчра Аԥсуа аҳра хнарбгалан, иқәнаргылеит “аамҭалатәи жәлар-русбарҭа”. Абри инаркны Аԥсны Урыстәылатәи аимпериа Аҟәатәи арратә ҟәша ҳәа ахьыӡ ԥсахын.
1866 шықәса ԥхынгәымза 26 рзы Лыхны ақыҭа имҩаԥысуаз быжь-нызықьҩык злахәыз жәлар реизараҿы аԥсуа жәлар ықәгылеит аурыс иколониалтә политика иаҿагыланы. Уи иамҽханакит Калдахәара ақыҭа инаркны Ҵабал, Дал, Аҟәа. 20 нызықьҩык рҟынӡа абџьар кны игылт. Ахыҵхырҭақәа рыҟны ишарбо ала, ажәлар реизараҿы ицәырган абираҟқәа. Убас, Аҟәа Баалоу ашьхаҿы абџьар шьҭыхны иқәгылаз рахь иааргеит “аамысҭа” бираҟқәеи “анхацәа” рбираҟқәеи ҳәа изышьҭаз. Анхацәа рбираҟ икын Гәмаа ақыҭантәи Џьыгра Аҩӡба. Изларҳәо ала, ари абираҟ ҟаԥшьын, аҳәа асахьа қәҵаны ианын.
== XX шәышықәса ==
1921 шықәса хәажәкырамза анҵәамҭазы Никәала Ақырҭаа напхгара зиҭоз аԥсуа отриад 9-тәи Ар Ҟаԥшьаа рыцхыраарала абџьар шьҭыхны ԥсоу ахықәан Қырҭтәыла аменшевиктә еиҳабыра рыр иаҿагылеит. Аԥхьа игылан “Кьаразаа”... Хәажәкырамза 4 рзы Аҟәа ахы иақәиҭтәын. Анаҩс, Очамчыреи Гали – Аԥсны ахьынӡанаӡааӡо Асовет мчра шьақәыргылан. Баҭым имҩаԥысит Кавказбиуро Ацентртә Комитет аҭакзыԥхықәу аусзуҩцәа злахәыз аизара – аилацәажәара. Ара Аԥсны аиҳабыра “ихьыԥшым ареспублика” Аԥснытәи ССР аԥҵаразы иҟарҵаз ажәалагала рыдыркылеит.
Хәажәкырамза 31 рзы Аԥсны Аревком Ленини егьырҭ асоветтә республикақәа зегьи адырра рырҭеит Аԥсны советтә республиканы ишрылаҳәаз атәы. 1922 шықәса жәабранмзазы имҩаԥысит Аԥсны Асоветқәа I Реизара ду. Ара ишьақәырӷәӷәан Қырҭтәылеи Аԥсни рыбжьара “ҷыдалатәи аидгыларатә еиқәшаҳаҭра”. Қырҭәыла Аԥсны иақәыӷәӷәо ишалагазгьы, ари аиқәшаҳаҭраҿы аҩ- республикак рзинеиҟарара арбахеит. 1922 шықәса ԥхынҷкәынмзазы Аԥснытәи ССР ахаҭарнак инапы аниҵеит ССР Аидгыла ашьақәгыларазы Аиқәшаҳаҭра. 1924-25 шықәсазы ишьақәырӷәӷәан Аԥснытәи ССР Агерби Афлаги.
=== Асоветтәи период ===
1931 шықәса жәабран мзазы Сталини Бериеи, Орџьоникиӡеи уҳәа “ирыбзоураны” Аԥсны Асоветтә Қырҭтәыла иалаҵан автономиак аҳасабала. Ари аԥсуа ҳәынҭқарра анаԥыххаз аамҭазоуп, абызшәа ахархәара азин ыҟамызт, активла аԥсуа жәлар ассимилиациа рзура апроцесс мҩаԥысуан (Қырҭтәыла еиуеиԥшым арегионқәа рыҟнытә ақырҭқәа ааганы Аԥсны индырхон), иԥсахын атопонимика, аԥсуа жәлар даҽаџьарантә иааз жәларуп ҳәа рылаҳәаны, рыԥсадгьыл аҿы изинданы иҟаҵан. Аԥснытәи аобкоми Қырҭтәыла ацентртә комитети рхыбрақәа рҿы Аԥсны икнаҳан амаганеи ажьаҳәеи, “ижәҩанԥшшәу ацәаҳәа зылдаз амра” асахьеи зныз абираҟ ҟаԥшь. Ашьҭахь урҭ рыҵаҟа “Аԥсны АССР” ҳәа ианҵан.
ХХ–тәи ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭази 90-тәи ашықәсқәа рылагамҭази Аԥсны амилаҭ – хақәиҭратә ҵысра аан иазгәаҭоуп (Аԥсны аҳәынҭқарратә статус архынҳәра иасимволхаз) анапы асахьа зну абираҟ ҟаԥшь еиҭа ашьақәгылара. 1922 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны Иреиҳаӡоу асовет иаднакылеит асимволика ҿыци Аԥсны Ареспублика ҳәа ахьӡи.
Абираҟ авторс дамоуп Валера Гамгьиа. Абираҟ: аурыла ианҵоуп ҭбаарыла еиҟароу ашьацԥшшәи аԥшшәы шкәакәеи змоу, еиҭныԥсахло быжь-цәаҳәак. Урҭ рахьтә 4 шьацԥшшәуп, 3 шкәакәоуп. Ахәы инадкыланы арымарахьтәи акәакь аҿы хыхьла иануп иҟаԥшьыхәхәароу акьакьҭаиаша, зышәагаа абираҟ аура иадкыланы 0,38 иаҟароу, аҭбаара ах-цәаҳәак еидкыланы иаҟароу. Иҟаԥшьыхәхәароу акьакьҭаиаша агәҭаны аҩадаҟа ахы рханы иануп арӷьа напы иатәу иаарту анапсыргәыҵа шкәакәаны. Анапсыргәыҵа ахыхь иаакәыршаны хә-кәақьҭак змоу быжь-иаҵәа шкәакәак ануп.
Зыҵа ҟаԥшьу иаарту анапсыргәыҵа шкәакәа – Аԥсны Аҳәынҭқарра иасимволуп. Иара Аԥсуа ҳәынҭқарра (VIII-X–тәи ашәышықәсақәа) ахаан ишьақәгылеит. 12 шәышықәса аҵанакуеит. Ари аҩыза абираҟ асахьа ануп генуеатәи амшын хсаалақәа рҿы 13-тәи 14–тәиашәышықәсақәа рзы. Анапсыргәыҵа шкәакәа зну иҟаԥшьыхәхәароу абираҟ абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы Аԥсны иахьатәи аҳҭнықалақь Аҟәа аҭыԥаҿы ишьҭаз ақалақь Себастополис иахашәыршәыруан. Анапсыргәыҵа ахыхь иаакәыршаны ианҵоу хә-кәақьҭак змоу аеҵәақәа быжьба – Аԥсны ихадароу аҳаблақәа быжьба ирдыргоуп: Саӡен (Џьигеҭиа), Бзыԥ, Гәмаа, Абжьыуа, Самырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Убри аан абираҟ ашәагааи, аеҵәақәа рхыԥхьаӡареи, ашьацԥшшәи аԥшшәы шкәакәеи змоу ацәаҳәақәа реиҭныԥсахлара уҳәа, Нхыҵ Кавказтәи Ареспублика (Ашьхарыуаа р-Республика ҳәа изышьҭоу) аҭоурыхтә бираҟ аҷыдарақәа угәаладыршәоит.
== Иахьатәи аамҭа ==
Иеиуеиԥшым аамҭақәа раан атәым қәылаҩцәа изныкымкәа Аԥсны дара рбираҟ ахаргылара шрылшозгьы, аԥсуаа ашәышықәсақәа иргәылганы еиқәырханы иааргон рхатә символқәа... Аҳәынҭқарреи уи адыргақәеи, иаҳҳәап, аҳәынҭқарратә бираҟ, цәырҵуеит ажәлар рмилаҭтә хдырра аҩаӡара акырӡа ианышьҭыҵлак, иара убас ажәлар акны аҽеидкылара анрылша, аҭоурыхтә ԥеиԥш агәра рго ианыҟала. Аԥсуа жәлар абарҭ аетапқәа зегьы ирхысит, уажәы иааиз аамҭа ҿыц ашә инылагылеит, ауаатәҩса рҭоурых иагәылганы иаанагоз амҩа ԥхьаҟа иацҵо.
Ҳара ҳбираҟқәа –хьӡи-ԥшеи змоу ҳабацәеи ҳабдуцәеи ҳареи аимадара ҳабжьазҵо иԥшьоу дыргақәоуп. Аԥсуа бираҟқәа зықьҩыла ҳабиԥарақәа ршьеи рыԥхӡашеи рхьыршоуп!
Зқьышықәсала аԥсуа анацәа рыхшара ирықәныҳәаны идәықәырҵон, аӷа иҿагыланы ақәԥараҿы хьӡи-ԥшеи рыманы Аиааира ргаразы. Урҭ ҭахон ԥхьаҟатәи аԥсҭазааразы, иахьатәи амш азы – Аԥсуа баагәара Ду амҵан, Трахеии Ҵабали рымҵан византиаа ианрабашьуаз, Анаҟәаԥиа ашьапаҿы арабцәа ианрабашьуаз, Аҟәа абаа азааигәара аҭырқәцәа ианрабашьуаз, Афон Ҿыци, Драндатәи аныхабааи рымҵан ақырҭуа қәылаҩцәа ианырҿагылаз, актәи аҩбатәи адунеитә еибашьраҿы Европа иеиуеиԥшым атәылақәа рыҟны, мраҭашәаратәи мрагыларатәи аганқәа рҿы 1992-1993 шықәсқәа раан... Имариам урҭ ҳҭоурых ду иагәылоу ахҭысқәа зегьы реиқәыԥхьаӡара, Аԥсуа еибашьҩы иԥсҭазаара ахҭынҵаны иахьатәи амш ахьихьчаз. Леони, Қьелешьбеии, Нестори, Владислави рыр ирылҵыз, аамҭақәа, азқьышықәсақәа зегьы Реибашьҩы. Хашҭра рықәым ҳаԥсадгьыл ахақәиҭра зхы ақәызҵаз Аԥсны аҵеицәа!
Ауаатәҩса рҭоурых иақәлоуп ҳажәлар знысыз амҩа. Имариам, ҳажәлар зну амҩа, иахьагьы ԥсахра ақәӡамкәа иаарту анапсыргәыҵа асимвол имҩақәҵаганы изку. Иахьа – насыԥ зцыз ари адырга аҭоурых аҿы аиаша ашьақәгылара иасимволхеит. Абасала, азқьышықәсақәа рнаҩсгьы анапы асимвол ҳажәлар еиқәырханы иаанагоит. Уи ҳаԥхьаҟа аиааира ҿыцқәа рахь ирыԥхьоит!
==Азхьарԥшқәа==
*[http://era-abkhazia.org/news/abaza.php?elem=2314]{{Анеишьа_амам_азхьарԥш|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра асимволқәа]]
[[Акатегориа:Абираҟқәа]] | Аԥсны аҳәынҭқарратә бираҟ — Аԥсны Аҳәынҭқарра аофициалтә ҳәынҭқарратә символуп.
Ахҳәаа
Аԥсны Аҳәынҭқарра абираҟ зкәакьҭа иашоу аш иалхуп. Аԥсны Аҳәынҭқарра абираҟ ашәага-загақәа - ауреи аҭбаареи 2:1 ҳәа аизыҟазаашьа рымоуп. Аш аурала ашьацԥшшәылеи ашкәакәеи рыла зҽеиҭнызыԥсахло ацәаҳәақәа ануп, урҭ рахьынтәи ԥшьба иаҵәоуп, хԥа – шкәакәоуп.
Хыхьла илбаауа актәии ҵаҟатәи аҵыхәтәантәии ацәаҳәақәа шьацԥшшәылоуп. Аиаҵәа-шкәакәа цәаҳәақәа – Аԥсны злахәылаз Ашьхаруатә республика (1918ш.) абираҟ аелементқәа ируакуп. Ашьац ԥшшәы аԥсҭазаара иасимволуп, ашкәакәа – атәыла ԥхьаҟатәи аԥеиԥш бзиа.
Хыхьтәи армарахьтәи акәакь аҟны абираҟ ахәы иазааигәаны иануп абираҟ аурала зоура 0,38, зыҭбаара х-цәаҳәак ираҟароу иҟаԥшьыхәхәароу акәакьҭа иаша. Аԥшьыркца агәҭаны иарбоуп хыхьынтә ҵаҟала иаарту арҕьа маҿа шкәакәа. Анапы ахахьала иаҿыкәыршоуп хәба-хәба кәакьҭа змоу аеҵәа шкәакәақәа быжьба.
Иаарту анапи аеҵәа шкәакәақәа быжьбеи Апсуа ҳәынҭқарра (VII-X ашә.) абираҟ иаҿырԥшуп. Аҟаԥшь – арратә фырхаҵара иасимволуп, иаарту амаҿа – аҭынчреи, агәаартреи, асасдкылареи ирсимволуп. Аԥшшәахәы ҟаԥшь ианубаало анапы шкәакәа – Апсуа аҳра аан аиҿкаара зауз, XII шәышықәса инареиҳаны изхыҵуа аԥсуа ҳәынҭқарра иасимволуп. Анапы ахахьы иану хә-кәакьҭак змоу абыжь-еҵәак Аԥсны аҭоурых дгьылқәа быжьба ирдыргоуп: Саӡтәыла (Џьигеҭиа), Бзыҧ, Гәыма, Абжьыуаа, Самырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Дара ирыҵаркуан апсуаа ретникатә ҵакырадгьыл: аӡиас Хәасҭа (аубыхцәа рҳәаа) инаркны аӡиас Егры (агырцәа рҳәаа) аҟынӡеи, Амшын еиқәа аҟынтәи Кавказтәи ашьхақәа рҟынӡеи.
Аҭоурых
left|thumb|120px|Абасгаа рбираҟ
Аԥсуа бираҟқәа еиҳа ижәытәӡоу рсахьақәа рнуп Кәыдры ахаҿы Гәараԥ ашьха ишьҭоу далаа ркульттә хаҳә аҿы. Ишәдыру еиԥш, анапы акульт ажәытәтәи ажәларқәа аӡәырҩы рыҩныҵҟа ахархәара аман... Аԥсны, ари зыӡбахә ҳәоу Гәараԥ ашьхаҿы ишьҭоу акульттә хаҳә аҿы адагьы асахьа ануп Афон ҿыц иҟоу аҳаԥы Агца аҟны. Аҵарауаа изларҳәо ала, абираҟ ахьыӡ VIII-IX-X-XI–тәи ашәышықәсақәа раан Аԥсуа ҳәынҭқарра иаҵанакуаз атопонимқәа рҿы иуԥылоит, иаҳҳәап, “Анаԥа” ахьыӡ аҟны... Абаза бызшәаҿы иҟоуп абираҟ ахьыӡқәа ҩба – “абираҟ” иара убас “анапы”.
XIII–тәи ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны амшын аԥшаҳәа лассы рхы иадырхәо иалагеит ақ. Генуиа аҟнытә италиатәи ахәҳахәҭцәа: идыргылоит ахәаахәҭратә факториақәа, абаашқәа. Танаиси (Азови) Себастополиси (Аҟәеи) рыбжьара генуеаа зынӡа иаԥырҵеит 39 колониеи, факториеи, ҳаблеи. Аҟәа аҭыԥан иаԥҵан аҩыратә хыҵхырҭақәа рыҟны еиуеиԥшымкәа зыхьӡ аагоу афакториа: Себастополис, Санастополи, Сканосколполи, Сант-Себастиан, Севаст. Ақалақь ауааԥсыра рхыԥхьаӡара ари аамҭазы 2000-2500–ҩык рҟынӡа ыҟан. Ара иҟан атәыҭиирҭа џьармыкьа, акафедралтә католикатә ныхабаа, аконсул итәарҭа, абанкқәа рхаҭарнакцәа, аҳаза алхыҩцәа уҳәа уб. егь. Ақалақь иахаргылоу зегь раасҭа изаатәу абираҟ асахьа арбоуп аиталиауаҩ Пиотр Висконти ихсаалаҿы 1320 ш. (шәахә. алада). Абри ашықәсан ари абираҟ асахьа аҩызаҵәҟьа ҭихуеит аҭоурыхҭҵааҩ, асенатор Санудо... 1320 шықәса инаркны 1327 шықәсанӡа шьҭа аџьар ҟаԥшьи уи аганқәа рҿы агьежь хәыҷқәа ԥшьбеи зныз аш шкәакәа Аҟәа иахашәыршәыруан.
1385 шықәсазы Аҟәа иахагылаз анапы асахьа зныз абираҟ ҭихуеит Гвильельма Солери. Анапы абираҟ ахәы ашҟа ихоуп. Инеиҭак-ааиҭакуа Аҟәа иахагылаз абираҟ анапы асахьа анҵара, аԥсуаа иааиԥмырҟьаӡакәа ақәылаҩцәа ирҿагыланы имҩаԥыргоз ақәԥареи аиааирақәа ргареи иазҳәазар ҟалоит.
Абжьарашәышықәсазтәи абираҟқәа
Аҟәа – Мрагыларатәи Амшынеиқәаҿықә аҟны акырӡа зҵазкуа хәаахәҭратә баӷәазаны, иара убас генуеаа аколонизациа ззыруаз амшын аԥшаҳәаҿы хадара зуаз ҭыԥны иҟалоит. Ақалақь XIV-XIV-тәи ашәышықәсақәа раантәи ахсаалақәа рыҟны, иаҳҳәап, абжьарашәышықәсазтәи амшынтә хсаалақәеи, иара убас амшынҿықәқәа рыхҳәаанҵақәа (алоциа ҳәа изышьҭоу) жәпакы рыҟны иарбоуп. Урҭ реиҳарак рҿы иаарԥшуп аԥшшәы змоу усҟантәи ақалақьқәеи аҳәынҭқаррақәеи рбираҟқәа. Убарҭ ақалақьқәа ирылоуп Аҟәагьы. Уи иеиуеиԥшым аамҭакәа раан еиуеиԥшым абираҟқәа ахашәыршәыруан. Аҟәа иахагылаз италиатәи (генуеатәи) абираҟқәа руакы иамаз аԥшшәқәа ҵакык-ҵакык рыман.
1428 шықәсазы Аҟәа еиҭа иахашәыршәыруеит иаарту анапсыргәгыҵа зну абираҟ. Ари абираҟ арбоуп алаҭин хсаалаҿы, “58 ҳәынҭқарра рбираҟ” ҳәа хьӡысгьы иамоуп. Иара еиқәзыршәазз Жохас де Виллдестес иоуп. 1428 шықәсазы абри аҩызаҵәҟьа абираҟ асахьа ирхиоит Иакуб Бертран.
1439 шықәсазы ицәырҵуеит Габриел де Валсеква иеиқәиршәаз ахсаала, уи аҿы Себастополис еиҭа иахаргылоуп генуеатәи абираҟ. Ари иаҳәоит генуеаа рымчхара шыӷәӷәахаз атәы, хара имгакәа урҭ рылшарақәа ԥызкуаз аԥсуа ҳәынҭқар имчхара шеиҭашьақәыргылазгьы. Кавказ рнапаҿы аагаразы ақәԥара мҩаԥысуан мчы змаз ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара – Ҭырқәтәылеи Ирани.
Ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра иабзоураны иршеит рымчхара аҳра ахьауаз, рнапаҵаҟа иҟалоз аҭыԥқәа. Убас Ҭырқәтәыла анапаҵаҟа иҟалеит Мраҭашәаратәи Кавказ зегьы, Аԥсынгьы убрахь иналаҵаны. Абри инаркны Аԥсны Ҭырқәтәыла иампыҵанархаларц иалагоит (уи аҵыхәанӡа анагара шзалымшазгьы). 1571 шықәсазы Аҟәа ицәырҵуеит амзаҿа зну аҭырқәа бираҟ ҟаԥшь.
1578 шықәсазы Себастополис аҭырқәа ир иртәеит. Уи атәы рҳәоит ақалақь аҩныҵҟа адамра хаҳәқәа ирну аҩырақәа.
20-тәи ашәышықәса 60-тәи ашықәсқәа рзы аԥсуа поет, Ҭырқәтәылатәи аҵарауаҩ Омар Беигәа иԥшаауеит Стамԥылтәи архив Ҭоԥканы аҟны ажәытә сахҭан хсаалақәа рыхҳәаа – аҭырқәа хсаалаҩҩы Ҳаџьы Абуласан (мамзаргьы Ҳаџьы Ебульхассан) ихсаалақәа. Иара абри ашықәсан 1578 шықәсазы ақалақь иаха-иргылоит амзаҿақәа хԥа рсахьа зну абираҟ еиқәаҵәа. Ақалақьгьы хьӡыс иарҭеит Сухум-кале.
XIX шәышықәса
мини|225x225пкс|"Ашьхаруаа рреспублика" абираҟ
Урыстәылатәи аимпериа анхыбгала анаҩс Аԥсны зҽеидызкылаз Кавказ ашьхарыуа жәларқәа Реидгылеи Алада-Мрагыларатәи Аидгылеи иалалеит. 1918 шықәса лаҵарамза 11 рзы Баҭым имҩаԥысыз жәларбжьаратәи аҭынчратә конференциаҿы иаԥҵан “Ашьхарыуаа рреспублика”. Даӷьысҭани, Ачечен-Игәуштәи, Ауаԥстәыла, Аҟабарда тәыла, Аҟарач-балкартә тәылақәа реиԥш ари афедерациа иалалеит Аԥсынгьы. Абасала, еиҭашьақәыргылан 1864 шықәсазы ихырбгалаз Аԥсуа ҳәынҭқарра. Ашьацԥшәи ашкәакәеи еиҭныԥсахло инашьҭу быжь-цәаҳәак (ашьацԥшшәы змоу ԥшьба, ашкәакәақәа хԥа) Кавказ ажәларқәа рыхдырраҿы аԥсылманреи (ашьацԥшшәы) ақьырсианреи (ашкәакәа) реи-нырнаалара, реиҿамгылара иадыргоуп. Аԥсны, ижәытәӡоу қьырсиан тәылак аҳасабала егьырҭ аҩ-тәылак (Ауаԥстәылеи Ҟабардеи) надкыланы, Ашьхарыуаа р-Республика абираҟ аҿы цәаҳәа шкәакәала иарбан. Ашьхарыуаа р-Республика Ҭырқәтәыла иазханаҵеит, уи шықәсык ауп нҵырас иаиуыз.
Зураб Шервашиӡе аҳра аниуаз аԥсуаа изныкымкәа аҭырқәцәа Аҟәа иалырцарц иалагахьан, аха аҵыхәтәан, урҭ ара еиҭа аҽышьақәырӷәӷәара рылшеит. Аҭырқәцәа Зураб днықәганы, XVIII–тәи ашәышықәсазы 80-тәи ашықәсқәа раан амчраҿы инеиз Қьелешьбеи Чачба иаҳра азхарҵеит. Қәҿиарала имҩаԥигаз аибашьра ашьҭахь аҭырқәа ир ржәыларақәа аанкыланы, Қьелешьбеи Аԥсны аҳәаақәа еиҭашьақәиргылеит. Уи ицирхыраауан бџьарла, аҳәала, кьарахәла ибзианы иеибыҭаз абжьаратә аамсҭцәеи анхацәа “цқьақәеи”. Еснагь аибашьра иазыҟаҵаз ар рхыԥхьаӡара наӡон 500-ҩык рҟынӡа. Аибашьразы ашәарҭа аныҟаз Қьелешьбеи аамҭа кьаҿк ала илшон бџьарла еиқәных 25 нызықьҩык ар рыргылара. Уи иман артиллериеи, аҽsуааи, иӷәӷәаз амшын ари (аӡсҭар). 600- ҩык рыҟнынӡа аҳәынҭқар ишхәар (галер) иааԥмырҟьаӡакәа Баҭым инаркны Анаԥанӡа Амшынеиқәа аԥшаҳәа рыхьчон, насгьы Ԥуҭи Баҭыми рбаашқәа хылаԥшҩыс иахагылаз иара иашьеиԥацәа, Чачаа ракәын. Қьелешьбеи ихаан, иара иԥеиҳаб Асланбеи ианиасакьаҳәамҭаз, Аԥсни Аҟәеи ирхагылан абри абираҟ. Аԥсны Османтәи Ҭырқәтәылеи Аурыс ҳәынҭқари рполитикатә интересқәа ирыҵаркит. Иалагеит аурыс-аҭырқәа еибашьра, аурыс-кавказтә еибашьра, уи иахҟьаны ажәлар арыцҳара инҭагылеит. Иҟалеит амҳаџьырра. Кавказтәи аибашьра анеилга ашьҭахь мызкы анааҵ, 1864 шықәса рашәарамзазы аҳра зуаз аурыс имчра Аԥсуа аҳра хнарбгалан, иқәнаргылеит “аамҭалатәи жәлар-русбарҭа”. Абри инаркны Аԥсны Урыстәылатәи аимпериа Аҟәатәи арратә ҟәша ҳәа ахьыӡ ԥсахын.
1866 шықәса ԥхынгәымза 26 рзы Лыхны ақыҭа имҩаԥысуаз быжь-нызықьҩык злахәыз жәлар реизараҿы аԥсуа жәлар ықәгылеит аурыс иколониалтә политика иаҿагыланы. Уи иамҽханакит Калдахәара ақыҭа инаркны Ҵабал, Дал, Аҟәа. 20 нызықьҩык рҟынӡа абџьар кны игылт. Ахыҵхырҭақәа рыҟны ишарбо ала, ажәлар реизараҿы ицәырган абираҟқәа. Убас, Аҟәа Баалоу ашьхаҿы абџьар шьҭыхны иқәгылаз рахь иааргеит “аамысҭа” бираҟқәеи “анхацәа” рбираҟқәеи ҳәа изышьҭаз. Анхацәа рбираҟ икын Гәмаа ақыҭантәи Џьыгра Аҩӡба. Изларҳәо ала, ари абираҟ ҟаԥшьын, аҳәа асахьа қәҵаны ианын.
XX шәышықәса
1921 шықәса хәажәкырамза анҵәамҭазы Никәала Ақырҭаа напхгара зиҭоз аԥсуа отриад 9-тәи Ар Ҟаԥшьаа рыцхыраарала абџьар шьҭыхны ԥсоу ахықәан Қырҭтәыла аменшевиктә еиҳабыра рыр иаҿагылеит. Аԥхьа игылан “Кьаразаа”... Хәажәкырамза 4 рзы Аҟәа ахы иақәиҭтәын. Анаҩс, Очамчыреи Гали – Аԥсны ахьынӡанаӡааӡо Асовет мчра шьақәыргылан. Баҭым имҩаԥысит Кавказбиуро Ацентртә Комитет аҭакзыԥхықәу аусзуҩцәа злахәыз аизара – аилацәажәара. Ара Аԥсны аиҳабыра “ихьыԥшым ареспублика” Аԥснытәи ССР аԥҵаразы иҟарҵаз ажәалагала рыдыркылеит.
Хәажәкырамза 31 рзы Аԥсны Аревком Ленини егьырҭ асоветтә республикақәа зегьи адырра рырҭеит Аԥсны советтә республиканы ишрылаҳәаз атәы. 1922 шықәса жәабранмзазы имҩаԥысит Аԥсны Асоветқәа I Реизара ду. Ара ишьақәырӷәӷәан Қырҭтәылеи Аԥсни рыбжьара “ҷыдалатәи аидгыларатә еиқәшаҳаҭра”. Қырҭәыла Аԥсны иақәыӷәӷәо ишалагазгьы, ари аиқәшаҳаҭраҿы аҩ- республикак рзинеиҟарара арбахеит. 1922 шықәса ԥхынҷкәынмзазы Аԥснытәи ССР ахаҭарнак инапы аниҵеит ССР Аидгыла ашьақәгыларазы Аиқәшаҳаҭра. 1924-25 шықәсазы ишьақәырӷәӷәан Аԥснытәи ССР Агерби Афлаги.
Асоветтәи период
1931 шықәса жәабран мзазы Сталини Бериеи, Орџьоникиӡеи уҳәа “ирыбзоураны” Аԥсны Асоветтә Қырҭтәыла иалаҵан автономиак аҳасабала. Ари аԥсуа ҳәынҭқарра анаԥыххаз аамҭазоуп, абызшәа ахархәара азин ыҟамызт, активла аԥсуа жәлар ассимилиациа рзура апроцесс мҩаԥысуан (Қырҭтәыла еиуеиԥшым арегионқәа рыҟнытә ақырҭқәа ааганы Аԥсны индырхон), иԥсахын атопонимика, аԥсуа жәлар даҽаџьарантә иааз жәларуп ҳәа рылаҳәаны, рыԥсадгьыл аҿы изинданы иҟаҵан. Аԥснытәи аобкоми Қырҭтәыла ацентртә комитети рхыбрақәа рҿы Аԥсны икнаҳан амаганеи ажьаҳәеи, “ижәҩанԥшшәу ацәаҳәа зылдаз амра” асахьеи зныз абираҟ ҟаԥшь. Ашьҭахь урҭ рыҵаҟа “Аԥсны АССР” ҳәа ианҵан.
ХХ–тәи ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭази 90-тәи ашықәсқәа рылагамҭази Аԥсны амилаҭ – хақәиҭратә ҵысра аан иазгәаҭоуп (Аԥсны аҳәынҭқарратә статус архынҳәра иасимволхаз) анапы асахьа зну абираҟ ҟаԥшь еиҭа ашьақәгылара. 1922 шықәса ԥхынгәымза 23 рзы Аԥсны Иреиҳаӡоу асовет иаднакылеит асимволика ҿыци Аԥсны Ареспублика ҳәа ахьӡи.
Абираҟ авторс дамоуп Валера Гамгьиа. Абираҟ: аурыла ианҵоуп ҭбаарыла еиҟароу ашьацԥшшәи аԥшшәы шкәакәеи змоу, еиҭныԥсахло быжь-цәаҳәак. Урҭ рахьтә 4 шьацԥшшәуп, 3 шкәакәоуп. Ахәы инадкыланы арымарахьтәи акәакь аҿы хыхьла иануп иҟаԥшьыхәхәароу акьакьҭаиаша, зышәагаа абираҟ аура иадкыланы 0,38 иаҟароу, аҭбаара ах-цәаҳәак еидкыланы иаҟароу. Иҟаԥшьыхәхәароу акьакьҭаиаша агәҭаны аҩадаҟа ахы рханы иануп арӷьа напы иатәу иаарту анапсыргәыҵа шкәакәаны. Анапсыргәыҵа ахыхь иаакәыршаны хә-кәақьҭак змоу быжь-иаҵәа шкәакәак ануп.
Зыҵа ҟаԥшьу иаарту анапсыргәыҵа шкәакәа – Аԥсны Аҳәынҭқарра иасимволуп. Иара Аԥсуа ҳәынҭқарра (VIII-X–тәи ашәышықәсақәа) ахаан ишьақәгылеит. 12 шәышықәса аҵанакуеит. Ари аҩыза абираҟ асахьа ануп генуеатәи амшын хсаалақәа рҿы 13-тәи 14–тәиашәышықәсақәа рзы. Анапсыргәыҵа шкәакәа зну иҟаԥшьыхәхәароу абираҟ абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы Аԥсны иахьатәи аҳҭнықалақь Аҟәа аҭыԥаҿы ишьҭаз ақалақь Себастополис иахашәыршәыруан. Анапсыргәыҵа ахыхь иаакәыршаны ианҵоу хә-кәақьҭак змоу аеҵәақәа быжьба – Аԥсны ихадароу аҳаблақәа быжьба ирдыргоуп: Саӡен (Џьигеҭиа), Бзыԥ, Гәмаа, Абжьыуа, Самырзаҟан, Дал-Ҵабал, Ԥсҳәы-Аибӷа. Убри аан абираҟ ашәагааи, аеҵәақәа рхыԥхьаӡареи, ашьацԥшшәи аԥшшәы шкәакәеи змоу ацәаҳәақәа реиҭныԥсахлара уҳәа, Нхыҵ Кавказтәи Ареспублика (Ашьхарыуаа р-Республика ҳәа изышьҭоу) аҭоурыхтә бираҟ аҷыдарақәа угәаладыршәоит.
Иахьатәи аамҭа
Иеиуеиԥшым аамҭақәа раан атәым қәылаҩцәа изныкымкәа Аԥсны дара рбираҟ ахаргылара шрылшозгьы, аԥсуаа ашәышықәсақәа иргәылганы еиқәырханы иааргон рхатә символқәа... Аҳәынҭқарреи уи адыргақәеи, иаҳҳәап, аҳәынҭқарратә бираҟ, цәырҵуеит ажәлар рмилаҭтә хдырра аҩаӡара акырӡа ианышьҭыҵлак, иара убас ажәлар акны аҽеидкылара анрылша, аҭоурыхтә ԥеиԥш агәра рго ианыҟала. Аԥсуа жәлар абарҭ аетапқәа зегьы ирхысит, уажәы иааиз аамҭа ҿыц ашә инылагылеит, ауаатәҩса рҭоурых иагәылганы иаанагоз амҩа ԥхьаҟа иацҵо.
Ҳара ҳбираҟқәа –хьӡи-ԥшеи змоу ҳабацәеи ҳабдуцәеи ҳареи аимадара ҳабжьазҵо иԥшьоу дыргақәоуп. Аԥсуа бираҟқәа зықьҩыла ҳабиԥарақәа ршьеи рыԥхӡашеи рхьыршоуп!
Зқьышықәсала аԥсуа анацәа рыхшара ирықәныҳәаны идәықәырҵон, аӷа иҿагыланы ақәԥараҿы хьӡи-ԥшеи рыманы Аиааира ргаразы. Урҭ ҭахон ԥхьаҟатәи аԥсҭазааразы, иахьатәи амш азы – Аԥсуа баагәара Ду амҵан, Трахеии Ҵабали рымҵан византиаа ианрабашьуаз, Анаҟәаԥиа ашьапаҿы арабцәа ианрабашьуаз, Аҟәа абаа азааигәара аҭырқәцәа ианрабашьуаз, Афон Ҿыци, Драндатәи аныхабааи рымҵан ақырҭуа қәылаҩцәа ианырҿагылаз, актәи аҩбатәи адунеитә еибашьраҿы Европа иеиуеиԥшым атәылақәа рыҟны, мраҭашәаратәи мрагыларатәи аганқәа рҿы 1992-1993 шықәсқәа раан... Имариам урҭ ҳҭоурых ду иагәылоу ахҭысқәа зегьы реиқәыԥхьаӡара, Аԥсуа еибашьҩы иԥсҭазаара ахҭынҵаны иахьатәи амш ахьихьчаз. Леони, Қьелешьбеии, Нестори, Владислави рыр ирылҵыз, аамҭақәа, азқьышықәсақәа зегьы Реибашьҩы. Хашҭра рықәым ҳаԥсадгьыл ахақәиҭра зхы ақәызҵаз Аԥсны аҵеицәа!
Ауаатәҩса рҭоурых иақәлоуп ҳажәлар знысыз амҩа. Имариам, ҳажәлар зну амҩа, иахьагьы ԥсахра ақәӡамкәа иаарту анапсыргәыҵа асимвол имҩақәҵаганы изку. Иахьа – насыԥ зцыз ари адырга аҭоурых аҿы аиаша ашьақәгылара иасимволхеит. Абасала, азқьышықәсақәа рнаҩсгьы анапы асимвол ҳажәлар еиқәырханы иаанагоит. Уи ҳаԥхьаҟа аиааира ҿыцқәа рахь ирыԥхьоит!
Азхьарԥшқәа
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра асимволқәа
Акатегориа:Абираҟқәа |
3407 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Гәлиа,_Дырмит_Иосиф-иԥа | Гәлиа, Дырмит Иосиф-иԥа | {{Акарточка ашәҟәыҩҩы
|ахьӡ=Дырмит Гәлиа}}
'''Дырмит Иосиф (Урыс)-иԥа Гәлиа'''<ref>{{Аԥпа|894-901}}</ref> ({{lang-ru|Дмитрий Иосифович Гулиа}}; {{date|21|2|1874|9||}}, [[Уарча]] ақыҭа, [[Урыстәылатәи аимпериа]] — {{date|7|4|1960}}, [[Агәыӡера]] ақыҭа, [[Аԥснытәи АССР]], [[Қырҭтәылатәи ССР]], [[СССР]]) — Аԥсны Жәлар рпоет, аԥсуа ҩыратә литература ашьаҭаркҩы, апоет, апрозаик, аҭоурыхҭҵааҩ, аетнограф, афольклорист, алингвист.
== Абиографиа ==
[[Афаил:Dmitry Gulia monument Sukhum.jpg|мини|Абаҟа Дырмит Иосиф-иԥа Гәлиа, [[Аҟәа]]]]
Дырмит Есыф-иԥа Гәлиа диит 1874 шықәса хәажәкырамза 21, Уарча ақыҭан анхаҩы иҭаацәараҿы.
Азеижәтәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы, амҳаџьырра аан ԥшьышықәса зхыҵуаз Д. Гәлиа иҭаацәеи иареи хырҵәаны, имҳаџьырцәаны, [[Османтәи аимпериа]], [[Трабзан|Трабзон]] агаҿа инанагеит.
Дырмит иаб Урыс ааӡаб ихганы, 1878 шықәсазы иҭаацәа иманы уахьынтә дыбналаны Аԥсныҟа дхынҳәит. Ихырҵәаны ианыргоз иццышәыртәыз иҭыӡҭыԥ данахыла, «инхарҭа ҭыԥ аҿы анхара данақәиҭырымтә, уи аҭыԥ иамариашаны нырцә, ҿыц ихәышҭаара ашьапы икит».
Нырцә ҳәа Д. Гәлиа араҟа дызҿу Кәыдры армарахьтәи аԥшаҳәаҿы ишьҭоу, [[Аӡҩыбжьа]] ақыҭа ауп, амҳаџьырра иагаанӡа Дырмит иаб Урыс Кәыдры арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҟны — Уарча — дынхон.
Аҩреи аԥхьареи иҵеит аашықәса данырҭагылаз, ақыҭаҿтәи апап иҟны: Гач ҳәа хәыҷы хьӡны изарҳәоз Д. Гәлиа уи ишҟа мчыбжьык ахьтә ҩымш-хымш дныҟәон. Убри инаркны Урыс Гәлиа иҷкәын хәыҷы диманы ҩышықәса [[Аҟәа Ашьхарыуаа ршкол]] ахь дцо-даауа дыбжьан, ашкол ашә дылагылан, иҷкәын дрыдыркыларц.
Ахышықәса раан, 1885 шықәсазы, Д. Гәлиа Аҟәатәи Ашьхарыуаа рышкол апансионат (аинтернат) даанахәоит. Уи зеиӷьыҟам ала далгоит 1889 шықәсазы: ахыркәшаратә ԥышәарақәа раан ииҭиуаз жәа-маҭәарк рахьтә ааба рзы «ибзиаӡоуп» изықәдыргылт, ҩба рзы «ибзиоуп».
Иара убри 1889 шықәсазы, Д. Гәлиа, Қырҭтәыла, [[Гори]] (Хонтәи) ақалақь аҿы, Аахыҵ-Кавказтәи арҵаҩцәа рсеминариа дҭалоит, аха иҵара хиркәшартә еиԥш дзыҟамлеит: ԥшьымзҟа рышьҭахь ичымазара иахҟьаны иҵарагьы аанижьыр акәхеит.
Убарҭ ашықәсқәа раан изыҟалеит агәырҩа дугьы: 1891 шықәса жьырныхәа мзазы иан дыԥсит, 1893 шықәсазы — иаб, 1894 шықәсазы — ианду.
Урҭ ахҭысқәа апоет игәалаиршәоит абас: «Дук мырҵыкәа, абарҭ ашықәсқәа раан, сан дыԥсит. «Испанка» иагеит сандуи саби. Сара урҭ Кәыдры армарахьтәи аԥшаҳәаҿы аҵла ду амҵан анышә инаҭаны, аҩны ахадара ааныскылт. Сашьеи саҳәшьеи ааӡатәны исыман». Урт — Ивани Екатеринеи ракәын.
Абринахыс, егьа иҽазикызаргьы, Д. Гәлиа ҵараиурҭак дҭалартә дзыҟамлеит. «Абасала, — иҩуан иара, — сара ԥшьышықәсеи ԥшьымзи ракәын ашколқәа рҟны аҵара анысҵоз, иара уигьы инеиԥынкыланы акәымкәа... Уи ашьҭахь сара рҵаҩцәас исыман ашәҟәқәеи аԥсҭазаареи».
Арҵаҩцәа рсеминариахьтә даныхынҳә, Д. Гәлиа, зназы Екатериновка зыхьӡыз, Аҟәа иаԥныз қыҭак аҿы рҵаҩыс аус иуан. Уаҟа 1890-1891 шықәсқәа рзы аҵаҩцәа аурыс бызшәа иаирԥхьон.
1892 шықәсазы Ашьхарыуаа рышкол ахылаԥшҩы (иахьатәи ала — адиректор) К. Маҷавариани иареи иеицхырааны Қарҭ иҭрыжьуеит аурыс графика шьаҭас измаз «Аԥсуа нбан».
Уи ашьҭахь, Д. Гәлиа активла далахәын иара убри ашықәсан Аҟәатәи аепархиаҿы адинхаҵаратә шәҟәқәа аԥсышәала реиҭагаразы еиҿкааз Акомиссиа аусура.
Азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭазы анбан шәҟәы аԥҵара, иара убас аиҭагаратә ус нап анаиркы инаркны маҷ-маҷ ашьапы акуеит Д. Гәлиа ирҿиаратә, илитературатә усура. Изныкымкәа излаигәалаиршәоз ала, убасҟан ауп уи, уарлашәарла акәзаргьы ихатә жәеинраалақәагьы аԥиҵо даналага.
Убри апериод азы Д. Гәлиа аамҭакала Очамчыра аучасткаҿы, [[Аҟәа аокруг]] аначальник иусҳәарҭаҿы уҳәа ҭырџьманс (еиҭагаҩыс) акыр шықәса аус иуан, уахи-ҽни ауаажәлар дрылан, арзаҳалқәа, ашшыԥхьыӡқәа уҳәа рзеиҭеигон, дырзааԥсон.
1904 шықәсазы, Д. Гәлиа арҵаҩратә ҵараиурҭа дшалымгацызгьы, идырреи иԥышәеи ҳасаб рзуны, Кавказтәи Арҵаратә аокруг ахылаԥшҩы иҟнытә алагарҭатә школқәа рҿы азин иоуеит арҵаҩра.
Д.Е.Гәлиа жәлар ршкол арҵаҩы ҳәа ахьз анирҭа, рҵаҩыс аус иуан Кәтолтәи (1904-1905), Кындыӷтәи (1905-1908), Тамшьтәи (1908-1912) ашколқәа рҿы.
1912 шықәсазы Д. Гәлиа иԥсҭазаараҿы иҟалеит иразҟыӡбагахаз хҭыс дук — Қарҭ аԥсышәала иҭыҵуеит уи раԥхьатәи иажәеинраалақәа реизга — «Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи» - аԥсуа сахьаркыратә литература хацзыркыз, ауасхыр азышьҭазҵаз ашәҟәы. Уи епиграфс иамоуп: «Аҽы ԥсыр - адәы аҭынхоит, ауаҩы дыԥсыр - ажәа иҭынхоит».
1912 шықәсазы Д. Гәлиа диасуеит Аҟәаҟа, Араҟагьы ҩаԥхьа арҵаҩра ус хациркуеит, зны-зынлагьы ҩыџьара-хыџьара иусура еилеигӡоит. Аамҭакала аус иуеит: Аҟәатәи аҳәса ргимназиаҿы, Ашьхарыуаа рышкол аҿы (1912 шықәса), Ареалтә училишьче аҟны (1914), анаҩс, 1915 шықәса инаркны 1921 шықәса рҟынӡа аус иуеит Аҟәатәи арҵаҩцәа рсеминариаҿы (1921 шықәса инаркны асеминариа арҵаҩратә техникум ҳәа ахьӡырҵоит,
Абри асеминариаҿы Д. Гәлиа екстерн ҳасабла қәиарала аԥышәара дахысуеит, убри иабзоураны, иара излаигәалаиршәо ала, 1919 шықәсазы абжьаратәи аҵараиурҭақәа рҿы официалла арҵаҩра азин иоуеит. (Уи атәы акыр инарҭбааны иазааҭгылоуп «Зыхьӡ камшәо» зыхьӡу Х. С. Бгажәба ишәҟәы аҿы — Аҟәа, 1977 ш.).
Убарҭ ашықәсқәа раан Д. Гәлиа ауасхыр азышьҭеиҵоит аԥсуа периодикатә кьыԥхь — шьаҭаркҩыс дамоуп 1919 шықәса жәабран 27 рзы иҭыҵыз агазеҭ «Аԥсны». Иара иоуп уи раԥхьатәи аредакторгьы (1919-1921).
Уи аамҭа апоет абас игәалаиршәоит: «Иакымкәа-иҩбамкәа ашколқәа рҿы аус зуан, уахык ала ҩышә тетрад ирыгыу ирыбзоу саналгалакь ашьҭахь акәын алитература аус нап анасыркуаз, хазы, «Аԥсны аҭоурых» ҳәа изҩырц иҟаз ашәҟәы азгьы аматериалқәа реизгара саҿын».
Арҵаҩцәа рсеминариаҿ акәзар, иҵаҩцәа (И. Когониа, М. Аҳашба, Ив. Папасқьыр, Ӡ. Дарсалиа уҳәа) ицырхырааны иаԥшьигоит анапылаҩыратә журнал «Ашарԥы-еҵәа». Арҵаҩратә семинариа аҵаҩцәа рымчала иеиҿикаауеит адраматә кружок. Уи иахылҿиааит Д. Гәлиа дызхагылаз раԥхьатәи Еиҭаҵуа Аԥсуа театр.
1921 шықәсазы, Аԥсны асовет мчра анышьақәгыла, мшаԥымза инаркны Дырмит Есыф-иԥа днарыԥхьоит Ареспублика ҿыц анапхгара ашҟа — Ареволиуциатә Комитет (Аревком) Жәлар рҵара аҟәшахьы. Араҟа уи аԥсуаа рҵарадырра иазку аҟәша еиҳабыс даман. Хықәкыла арҵага шәҟәқәа реиҭагареи, реиқәыршәареи аус рыдиулон, аҵарадырра аус ашьҭыхра дазааԥсон.
Иара убри ашықәс нанҳәамза инаркны Д. Гәлиа Аԥсны Аҵара ус азы Жәлар ркомиссариат Амилаҭқәа рыҟәша Аԥсуа секциа дахагылоит, уаҟагьы инапы ианын аҵарадырра, ашәҟәҭыжьырҭа, асахьаркыратә литература, аиҭагара.
Иара убас 1921 шықәсазы уи ирҿыцны еиҿикаауеит Аԥсны ақыҭақәа рҿы анхаҩы жәлар рҿаԥхьа иқәгылоз, аларҵәара ду змаз Еиҭаҵуа Аԥсуа театртә гәыԥ. Д. Гәлиа иаԥиҵаз Еиҭаҵуа атеатр урҭ ашықәсқәа раан Гәдоуҭеи Очамчыреи араионқәа ирыҵаркуа ақыҭақәа жәпакы рҿы аспектакльқәа рыманы иқәгылон, аларҵәара дугьы аман. Аамҭакала Д. Гәлиа аус шиуц иуан Аҟәатәи арҵаҩратә техникум аҿы, имҩаԥигон акрызҵазкуаз еиуеиԥшым ауаажәларратә усура.
1924-1926 шықәсқәа рзы Д. Гәлиа Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет аҿы аԥсуа бызшәа акурс дырзаԥхьоит, убри инацҵаны, излаигәалаиршәо ала, аԥсуаа рҭоурыхгьы рзеиҭеиҳәоит. Қарҭынтәи Аԥсныҟа даныхынҳә, Аԥсны аиҳабыра рҿы еиҭагаҩ ҷыдас дҟарҵоит, аԥсышәала аусмҩаԥгара ашьақәыргылара дацхраауеит. 1926-1928 шықәсқәа рзы Аԥсуа рҵаҩратә техникум аҿы аҭоурых дирҵоит, аԥсуа алфавит аԥсахразы имҩаԥысуа аусура активла ихы алаирхәуеит. .
1927 шықәса жьырныҳәазы Д. Гәлиа бжьыҭирала далырхуеит Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа ахантәаҩыс (академиа еиҿкаан 1925 шықәсазы ауаажәларратә хаԥшьгарала, академик Н. Марр ибзоураны).
Д. Гәлиа уаҟа аус иуан 1930 шықәса рҟынӡа - Академиа ацынхәрас Аԥсуа бызшәеи алитературеи ирызку аҭҵаарадырратә-еилкааратә институт (ашьҭахь - АБНИИ) еиҿкаахаанӡа.
Уи анеиҿкааха инаркны, Д. Гәлиа аинститут аҭҵаарадырратә усзуҩцәа дыруаӡәкын, аус иуан иԥсҭазаара далҵаанӡа: 1938 шықәса рҟынӡа ҭҵаарадырратә усзуҩын, 1938 шықәса инаркны, Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Апрезидиум излашьақәнарӷәӷәаз ала, ҭҵаарадырратә усзуҩы усзуҩы еиҳабыс.
30-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭанӡа Д. Гәлиа иҭҵаарадырратә усура инаваргыланы, рҵаҩыс аус шиуц иуеит Аҟәатәи еиуеиԥшым аҵараиурҭақәа рҿы, 1938 шықәса инаркны Аҟәатәи аҳәынҭқарратә рҵаҩратә институт адоцент ҳәа ахьӡ ихҵоуп.
1937 шықәсазы [[Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа]] Апрезидиум иҟанаҵаз ақәҵарала, аԥсуа бызшәеи афольклори ирызкыу иҭҵаарадырратә усумҭақәа рзы Д. Гәлиа адиссертациа имырхьчаӡакәа ианашьан аетнографиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат ҳәа аҭҵаарадырратә ҩаӡара.
1927 шықәса инаркны Д. Гәлиа Аԥсны Анагӡаратә Центр акомитет (ЦИК) аилазаара далан.
1928 шықәсазы Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа рассоциациа далалоит, 1934 шықәсазы — СССР ашәҟәҩҩцәа Реидгыла.
1929 шықәсазы Д. Гәлиа ихҵан Аџьа Афырхаҵа ҳәа аҳаҭыр хьӡы, 1937 шықәсазы - Аԥсны жәлар рпоет ҳәа ахьӡ ҳаракы.
Д. Гәлиа [[Аԥсны АССР Иреиҳаӡоу Асовет]] аилазаарахь депутатс далырххьан ԥшьынтә: 1938 шықәса (актәи ааԥхьара), 1947 шықәса (аҩбатәи ааԥхьара), 1951 шықәса (ахԥатәи ааԥхьара), 1955 шықәса (аԥшьбатәи ааԥхьара); 1942 шықәса ԥхынҷкәын мза инаркны Аԥсны АССР Иреиҳазоу Асовет Апрезидиум аилазаара даларҵеит, Аԥсны Иреиҳазоу Асовет депутатс дыҟанаҵгьы уи аилазаара далан.
1949 шықәсазы Д. Гәлиа ианашьан [[Ленин иорден]].
Д. Гәлиа ҩынтә [[СССР Иреиҳазоу Асовет]] ашҟа депутатс далырххьан: 1954 шықәса (аԥшьбатәи ааԥхьара), 1958 шықәса (ахәбатәи ааԥхьара).
1957 шықәсазы Дырмит Гәлиа Ленин ихьз зхыу апремиа аиуразы дықәыргылан (агазеҭ «[[Известиа]]», жьырныҳәа 17, 1957 ш.).
1957 шықәсазы, 83 шықәса зхыҵуаз апоет иаԥиҵоит иреиӷьу ипоезиатә рҿиамҭақәа руак: «Абри соуп сара».
Дырмит аҭаацәаратә ԥсҭазаара далалахьан ҩынтә, раԥхьа, 28 шықәса данырҭагылаз, 1902 шықәсазы уи динасыԥхеит [[Џьгьарда]] ақыҭан инхоз апап Сарпиан (Серапион) Чхьеиӡе иԥҳа - Мариа Чхьеиӡе-ԥҳа (лан д-Амҷԥҳан).
Агәалашәарақәа рҿы изларҳәо ала, Марина мыцхәы иԥшӡаз, иеинаалаз аӡә лакәын, ҵараиурҭак далымгацызт, аха аҩреи аԥхьареи лдыруан.
Мариа Чхьеиӡе-цҳа диит 1885 шықәсазы, лыԥсҭазаара далҵит 1903 шықәсазы, ахшараиура дахыԥсааит. Джуп Џьгьарда ақыҭан, лани лаби рывараҿы.
Аҩынтә раан Д. Гәлиа аҭаацәаратә ԥсҭазаара далалоит 1911 шықәсазы 37 шықәса данырҭагылаз. Усҟан Аҟәатәи аҳәса ргимназиаҿы аҵара зҵоз Елена Андреи-иԥҳа Бжьалаа (1893-1979) дихатәҩызахоит.
Д. Гәлиеи Е. Бжьаала-ԥҳаи хҩык ахшара рхылҵит. Аиҳабы - Гьаргь Гәлиа (1913-1989) еицырдыруа шәҟәыҩҩуп; Ишьҭанеиуаз Владимир Гәлиа (1914) дынџьнырын, аҩбатәи адунеитә еибашьраҿы хабарда дыбжьаӡит; рыԥҳа заҵәы - Татиана Гәлиа (1919-1997) — инеиԥынкыланы акыр шықәса аус луан А. М. Горки ихьз зху Аҟәатәи аҳәынҭқарратә рҵаҩратә институт аҿы, ддоцентын, аҵыхәтәан Д. Гәлиа иҩны-амузеи еиҳабыс дыҟан.
«...Ашәҟәыҩҩы изы, - иҩуан Д. Гәлиа,- даара акыр иаԥсоуп ицхрааша, иҩызахаша аԥҳәыс даниднагала. Сара исылсыршаз жәаџьара ишаны хәҭакгьы сзыҟаҵомызт алитературеи аҟазареи рзы зыԥсы ҭыхны изкыз Елена Андреи-иԥҳа лакәмызҭгьы.»
Д. Гәлиа 1958 шықәсазы ииҩыз иавтобиографиаҿ иҳәоит:
«...Иџьашьатәӡам узнысыз амҩа угәы иахәоу иамыхәоу, иахьынӡахәҭоу ажәлар рымаҵ узума ҳәа уаҩ дсазҵаар.
Анс-арс ҳәа акәымкәа, иаахҵәаны аҭак ҟасҵоит абас: ааи, сара исылсыршаз маҷысшьом, избанзар, наџьнатәгьы сара иҟасҵоз зегьы гәыкала акәын ишыҟасҵоз. Аха иҟасҵахьоу аҵкыс хараӡа еиӷьны исылсыршар ҟалон, зегь раԥхьа иҟаҵатәу, зегь реиҳа хадара злоу ҳәа аханатә сусқәа еилкааны исымазҭгьы. Сара сгәамчи сылшареи сыԥсаҟьон, зны апоезиа шьҭых'уа, зны анаукахь сеихо мацара. Иҟалап, алитература мацара схы азкны аус зур еиҳа еиӷьызҭгьы. Иҟалап ус акәымзаргьы!
Ауаҩытәыҩса ҿыц нап злеикуа аус аҿы инамцхәны агәамч ақәирӡуеит, аиашазы, идыррагьы аҽарҭбаауеит, иазҳауеит. Ари — егьыбзиоуп, иагьуԥышькласуеит.
Зны-зынла исԥырхагахалоз даҽа мзызк ыҟан. Амыцхә «армара» зҽадызхалоз ҩызцәақәак «адунеи зегьтәи ареволиуциа» асахьа иҭырхуаз аҿы Аԥсны цәыкәбарк иаҟарамкәа исдырбо ианалагалакь, аиашами ишәасҳәаша, скалам сымҟәыҵшәаны икашәон. Инықәбаны ицаша цәыкәбарк азы аџьабаа батәума? Аха аԥсҭазаара иснарбаз уи ауп, иара убри ацәыкәбар азыҳәаҵәҟьа аџьабаабара иаԥсоуп. Гәыкала аџьабаа базар - уи ацәыкәбар џьаргьы иқәба изцаӡом.
Акгьы амыхьӡакәа иаанхоит».
==Абиблиографиа==
=== Исахьаркыратә ҩымҭақәа ===
* Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ, 1912 шықәса.
* Арԥызбеи аԥҳәызбеи рышәҟәы. Даҽа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ, 1913 шықәса.
* Ажәеинраалақәеи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь. Д. Г. икнытә. Аҟәа, 1923 шықәса.
* Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1933 шықәса.
* Аԥсуа частушкақәа. Аҟәа, 1934 шықәса.
* Ашарԥы-еҵәа. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1937 шықәса.
* Иҩымҭақәа. Аҟәа, 1947 шықәса.
* Иҩымҭақәа. Сухуми - Аҟәа. 1950 - 1954 шықәсқәа.
* Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ҩ-томкны. Аҟәа, 1956 - 1957 шықәсқәа рзы.
* Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ԥшь-томкны. Аҟәа, 1956, 1957, 1958, 1962 (аԥшьбатәи атом) шықәсқәа рзы.
* «Иалкаау Аԥсуа лирика» асериаҿ. Дырмит Гәлиа. Аҟәа, 1967 шықәса.
* Ҳара ҳпартиа. Ажәеинраала. 43 бызшәа рыла еиҭаганы. Аҟәа, 1973 шықәса.
* Сабдуи ааԥынреи. Ахәыҷқәа рзы ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1983 шықәса.
* Иҩымҭақәа реизга. Ф-томкны. Аҟәа, 1981 - 1986 шықәсқәа.
=== Ипоезиатә еиҭагамҭақәа ===
* Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ, 1912 шықәса.
* Арԥызбеи аԥҳәызбеи рышәҟәы. Даҽа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ, 1913 шықәса.
* Ажәеинраалақәеи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь. Д. Г. икнытә. Аҟәа, 1923 шықәса.
* Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1933 шықәса.
* Аԥсуа частушкақәа. Аҟәа, 1934 шықәса.
* Ашарԥы-еҵәа. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1937 шықәса.
* Иҩымҭақәа. Аҟәа, 1947 шықәса.
* Иҩымҭақәа. Сухуми - Аҟәа. 1950 - 1954 шықәсқәа.
* Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ҩ-томкны. Аҟәа, 1956 - 1957 шықәсқәа рзы.
* Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ԥшь-томкны. Аҟәа, 1956, 1957, 1958, 1962 (аԥшьбатәи атом) шықәсқәа рзы.
* «Иалкаау Аԥсуа лирика» асериаҿ. Дырмит Гәлиа. Аҟәа, 1967 шықәса.
* Ҳара ҳпартиа. Ажәеинраала. 43 бызшәа рыла еиҭаганы. Аҟәа, 1973 шықәса.
* Сабдуи ааԥынреи. Ахәыҷқәа рзы ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1983 шықәса.
* Иҩымҭақәа реизга. Ф-томкны. Аҟәа, 1981 - 1986 шықәсқәа.
=== Аԥсшәахь иеиҭагоу адинхаҵаратә шәҟәқәа рахьтә ===
* Иҳақәиҭу Иисус Христос Иевангелие Цқьа. Матфеии, Марки, Лукаи, Иоаннии ирыкнытәу. Карҭ, 1912 шықәса (Араҟа Д. Гәлиа аиҭагаҩцәа хадацәа дреиуан, акорректура зкызгьы иара иакәын, ҽакала иуҳәозар, аҭыжьымҭа атекст даредакторын. Дырмит Есыф-иԥа уаанӡагьы дрылахәын акымкәа-ҩбамкәа аныхаԥшьатә шәҟәқәа реиҭагара аус, иҟоуп ихала иеиҭеигақәазгьы).
=== Аҭоурых иазку аусумҭақәа рахьтә ===
* История Абхазии. Том первый. Тифлис, 1925 г.
===Алитература, абызшәаҭҵаара, ажәарқәа===
* Материалы по абхазской грамматике /Дополнения и разъяснения к книге П.К.Услар «Абхазский язык». Аҟәа - Сухум, 1927 г.
* Алитературеи абызшәаҵареи ртерминологиа. Аҟәа, 1930 шықәса.
* Иааркьаҿны аԥсшәа аорфографиа. Аҟәа, 1935 шықәса Аурысшәахьтә аԥсшәахь иеиҭагоу Жәлар /азеиԥш/ политикатә-терминологиатә жәар. Аҟәа, 1935 шықәса
===Жәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рахьтә===
* Абхазские пословицы, загадки и скороговорки (на абхазском и русском языках). Тифлис, 1907 г.
* Аԥсуа жәаԥҟақәеи, ажәарццакқәеи, ацуфарақәеи. Ҩынтә ҭыжьра еиҳа ихарҭәааны. Аҟәа, 1921 шықәса.
* Аԥсуа жәаԥҟақәеи, ацуфарақәеи, ажәарццакқәеи, аомонимқәеи, аомографқәеи, ажәлар амшцәгьа еилыргашьас ирымоуи, амцхаҵарақәеи, аҭәҳәақәеи реизга. Аҟәа, 1939 шықәса
* Аԥсуа жәлар рпоезиа. Еиқәдыршәеит Д. Гәлиа, Х. С. Бгажәба (ашәҟәы иамоуп Д. Гәлиа иацхьажәа). Аҟәа, 1941 шықәса; аҩбатәи, ихарҭәаау аҭыжьра - 1972 шықәса.
=== Арҵага шәҟәқәа ===
* Арҭ, инеиԥынкылан акыр жәашықәса иҭыҵуаз арҵага шәҟәқәа, ахрестоматиақәа рҿы, инарҭбаан аҭыԥ рымоуп Д. Гәлиа еиҳа ихарҭәаау итомқәа рҿгьы иуԥымло, убарҭ ирылаӡны икоу иоригиналтә рҿиамҭақәа - иажәеинраалақәа, иеиҭагамҭақәа, акыр зҵазкуа ажәа кьаҿқәа, ажәа хьыршәыгәқәа.
* К. Мачавариани, Д. Гулиа. Абхазская азбука. Молитвы, X заповедей и присяжный лист. Тифлис, 1892 г.
* Аԥсуа шәҟәы. Аԥсуа школқәа рзы. Аҩбатәи аҭыжьра. Қарҭ-Тифлис, 1911 ш.
* Иара убас Асовет аамҭазы иҭыҵуаз Д. Гәлиа иеиқәиршәаз, иаԥиҵаз арҵага шәҟәқәа, ахрестоматиақәа: «Аԥсуа бызшәа. Аҩбатәи акласс азы. Аҟәа, 1934 шықәса», «Алитературазы ахрестоматиа. Ахәбатәи акласс азы. Аҟәа, 1934 шықәса», «Алитературазы ахрестоматиа. Ажәбатәи ажәабатәи аклассқәа рзы. Аҟәа, 1939 шықәса», «Аԥсуа бызшәа. Аԥшьбатәи акласс азы» уҳәа иҵегьы.
=== Раԥхьаӡатәи Аԥсуа календар (амзар) ===
* Раԥхьаӡа аԥсышәала иҭыҵыз Аԥсуа Календар (Амзар). Стиль ҿыцла. Аҟәа, 1920 шықәса
== Аҭаацәара ==
* Аиашьа — Гәлиа Иуан Иасыф-иԥа;
* Аиаҳәшьа — Гәлиа Екатерина Иасыф-иԥха;
* Аԥа — [[Гәлиа|Гәлиа, Гьаргь Дырмит-иԥа]] — иналукааша аԥсуа советтә шәҟәыҩҩы;
* Аԥа – Гәлиа Владимир Дырмит-иԥа – дынџьнырын;
* Амоҭа — Гәлиа, Нурбеи Владимир-иԥа — аҵарауаҩ, афизик, апрофессор;
* Амоҭа - Гәлиа Дырмит Гьаргь-иԥа, дҭоурыхҭҵааҩын;
* Амоҭа – Гәлиа Татиана Гьаргь-иԥҳа, атеатрҭҵааҩы, ацҳаражәҳәаратә усзуҩы;
* Амоҭа – Гәлиа Гьаргь Гьаргь-иԥа, ажурналист, аҭоурыхҭҵааҩы;
== Исахьаркыратә ҩымҭақәа ==
Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ 1912 шықәса.
Арԥызбеи аԥҳәызбеы рышәҟәы. Даеа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ 1913 шықәса. Ажәеинраалақәи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь.
==Алитература==
* Аԥсны Аҭҵаарадыррақәа ракадемиа Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт, «Аԥсуа поезиа антологиа XX ашәышықәса», Аҟәа-Москва, 2009, ад. 894-901.
* Советская энциклопедия, «[[Асоветтә Енциклопедиа Ду]]» ([[Аурыс бызшәа|аур.]] Большая советская энциклопедия), 3-тәы аҭыжьра, 30-тәи атом. Москва, 1974.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
==Азхьарԥшқәа==
*[http://spapsny.org/pisateli/gulia-dmitrij-iosifovich Гулиа Дмитрий Иосифович] {{ru icon}}
*[http://spapsny.org/abkh/ash%D3%99%D2%9F%D3%99yi%D2%A9%D2%A9cz%D3%99a/g%D3%99lia-dyirmit-iosif-i%D2%A7a Гәлиа Дырмит Иосиф-иԥа] {{ab icon}}
*[http://www.hrono.ru/biograf/bio_g/gulija_di.php Гулия Дмитрий Иосифович — hrono.ru асаит аҟны]
*[https://abaza.org/abk/apsua-literatura-abdu-apsua-ttsaaradyrra-akhatsyrkyuy-dyrmit-gulia АԤСУА ЛИТЕРАТУРА АБДУ, АԤСУА ҬҴААРАДЫРРА АХАЦЫРКҨЫ Дырмит Гәлиа — abaza.org асаит аҟны]
*[https://abaza.org/abk/apsny-zhlar-rpoet-dyrmit-gulia-igualarshara-iazkyz-archiarat-khuylpazy-myuapysit-moskva Аԥсны Жәлар рпоет Дырмит Гәлиа игәаларшәара иазкыз арҿиаратә хәылԥазы мҩаԥысит Москва — abaza.org асаит аҟны]
*[https://abaza.org/abk/zhlar-rpoet-dyrmit-gulia-igualashara-iazku-atsyrgakutsa-akua-iaatit Жәлар рпоет Дырмит Гәлиа игәалашәара иазку ацәыргақәҵа Аҟәа иаатит — abaza.org асаит аҟны]
*(Аԥхьара) [https://abaza.tv/abkh/?ID=8937 Дырмит Гәлиа. Сыпсадгьыл. Дапхьоит Гәдиса Тодуа] — [[Абаза-ТВ]]. {{date|3|3|2021}}
*[https://nb-ra.org/ab/kopiya-dmitrij-guliya1.html Аԥсны агәаларшәагатә монетақәа — Дырмит Гәлиа]
{{Астатиа бзиа}}
[[Акатегориа:Дырмит Гәлиа| ]]
[[Акатегориа:1874 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Жәабранмза 21 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1960 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Мшаԥымза 7 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны апоетцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны алингвистцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны афольклористцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа]]
[[Акатегориа:СССР Иреиҳаӡоу Асовет 4-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:СССР Иреиҳаӡоу Асовет 5-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Гәлиаа]] | Дырмит Иосиф (Урыс)-иԥа Гәлиа (; , Уарча ақыҭа, Урыстәылатәи аимпериа — , Агәыӡера ақыҭа, Аԥснытәи АССР, Қырҭтәылатәи ССР, СССР) — Аԥсны Жәлар рпоет, аԥсуа ҩыратә литература ашьаҭаркҩы, апоет, апрозаик, аҭоурыхҭҵааҩ, аетнограф, афольклорист, алингвист.
Абиографиа
мини|Абаҟа Дырмит Иосиф-иԥа Гәлиа, Аҟәа
Дырмит Есыф-иԥа Гәлиа диит 1874 шықәса хәажәкырамза 21, Уарча ақыҭан анхаҩы иҭаацәараҿы.
Азеижәтәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы, амҳаџьырра аан ԥшьышықәса зхыҵуаз Д. Гәлиа иҭаацәеи иареи хырҵәаны, имҳаџьырцәаны, Османтәи аимпериа, Трабзон агаҿа инанагеит.
Дырмит иаб Урыс ааӡаб ихганы, 1878 шықәсазы иҭаацәа иманы уахьынтә дыбналаны Аԥсныҟа дхынҳәит. Ихырҵәаны ианыргоз иццышәыртәыз иҭыӡҭыԥ данахыла, «инхарҭа ҭыԥ аҿы анхара данақәиҭырымтә, уи аҭыԥ иамариашаны нырцә, ҿыц ихәышҭаара ашьапы икит».
Нырцә ҳәа Д. Гәлиа араҟа дызҿу Кәыдры армарахьтәи аԥшаҳәаҿы ишьҭоу, Аӡҩыбжьа ақыҭа ауп, амҳаџьырра иагаанӡа Дырмит иаб Урыс Кәыдры арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҟны — Уарча — дынхон.
Аҩреи аԥхьареи иҵеит аашықәса данырҭагылаз, ақыҭаҿтәи апап иҟны: Гач ҳәа хәыҷы хьӡны изарҳәоз Д. Гәлиа уи ишҟа мчыбжьык ахьтә ҩымш-хымш дныҟәон. Убри инаркны Урыс Гәлиа иҷкәын хәыҷы диманы ҩышықәса Аҟәа Ашьхарыуаа ршкол ахь дцо-даауа дыбжьан, ашкол ашә дылагылан, иҷкәын дрыдыркыларц.
Ахышықәса раан, 1885 шықәсазы, Д. Гәлиа Аҟәатәи Ашьхарыуаа рышкол апансионат (аинтернат) даанахәоит. Уи зеиӷьыҟам ала далгоит 1889 шықәсазы: ахыркәшаратә ԥышәарақәа раан ииҭиуаз жәа-маҭәарк рахьтә ааба рзы «ибзиаӡоуп» изықәдыргылт, ҩба рзы «ибзиоуп».
Иара убри 1889 шықәсазы, Д. Гәлиа, Қырҭтәыла, Гори (Хонтәи) ақалақь аҿы, Аахыҵ-Кавказтәи арҵаҩцәа рсеминариа дҭалоит, аха иҵара хиркәшартә еиԥш дзыҟамлеит: ԥшьымзҟа рышьҭахь ичымазара иахҟьаны иҵарагьы аанижьыр акәхеит.
Убарҭ ашықәсқәа раан изыҟалеит агәырҩа дугьы: 1891 шықәса жьырныхәа мзазы иан дыԥсит, 1893 шықәсазы — иаб, 1894 шықәсазы — ианду.
Урҭ ахҭысқәа апоет игәалаиршәоит абас: «Дук мырҵыкәа, абарҭ ашықәсқәа раан, сан дыԥсит. «Испанка» иагеит сандуи саби. Сара урҭ Кәыдры армарахьтәи аԥшаҳәаҿы аҵла ду амҵан анышә инаҭаны, аҩны ахадара ааныскылт. Сашьеи саҳәшьеи ааӡатәны исыман». Урт — Ивани Екатеринеи ракәын.
Абринахыс, егьа иҽазикызаргьы, Д. Гәлиа ҵараиурҭак дҭалартә дзыҟамлеит. «Абасала, — иҩуан иара, — сара ԥшьышықәсеи ԥшьымзи ракәын ашколқәа рҟны аҵара анысҵоз, иара уигьы инеиԥынкыланы акәымкәа... Уи ашьҭахь сара рҵаҩцәас исыман ашәҟәқәеи аԥсҭазаареи».
Арҵаҩцәа рсеминариахьтә даныхынҳә, Д. Гәлиа, зназы Екатериновка зыхьӡыз, Аҟәа иаԥныз қыҭак аҿы рҵаҩыс аус иуан. Уаҟа 1890-1891 шықәсқәа рзы аҵаҩцәа аурыс бызшәа иаирԥхьон.
1892 шықәсазы Ашьхарыуаа рышкол ахылаԥшҩы (иахьатәи ала — адиректор) К. Маҷавариани иареи иеицхырааны Қарҭ иҭрыжьуеит аурыс графика шьаҭас измаз «Аԥсуа нбан».
Уи ашьҭахь, Д. Гәлиа активла далахәын иара убри ашықәсан Аҟәатәи аепархиаҿы адинхаҵаратә шәҟәқәа аԥсышәала реиҭагаразы еиҿкааз Акомиссиа аусура.
Азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭазы анбан шәҟәы аԥҵара, иара убас аиҭагаратә ус нап анаиркы инаркны маҷ-маҷ ашьапы акуеит Д. Гәлиа ирҿиаратә, илитературатә усура. Изныкымкәа излаигәалаиршәоз ала, убасҟан ауп уи, уарлашәарла акәзаргьы ихатә жәеинраалақәагьы аԥиҵо даналага.
Убри апериод азы Д. Гәлиа аамҭакала Очамчыра аучасткаҿы, Аҟәа аокруг аначальник иусҳәарҭаҿы уҳәа ҭырџьманс (еиҭагаҩыс) акыр шықәса аус иуан, уахи-ҽни ауаажәлар дрылан, арзаҳалқәа, ашшыԥхьыӡқәа уҳәа рзеиҭеигон, дырзааԥсон.
1904 шықәсазы, Д. Гәлиа арҵаҩратә ҵараиурҭа дшалымгацызгьы, идырреи иԥышәеи ҳасаб рзуны, Кавказтәи Арҵаратә аокруг ахылаԥшҩы иҟнытә алагарҭатә школқәа рҿы азин иоуеит арҵаҩра.
Д.Е.Гәлиа жәлар ршкол арҵаҩы ҳәа ахьз анирҭа, рҵаҩыс аус иуан Кәтолтәи (1904-1905), Кындыӷтәи (1905-1908), Тамшьтәи (1908-1912) ашколқәа рҿы.
1912 шықәсазы Д. Гәлиа иԥсҭазаараҿы иҟалеит иразҟыӡбагахаз хҭыс дук — Қарҭ аԥсышәала иҭыҵуеит уи раԥхьатәи иажәеинраалақәа реизга — «Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи» - аԥсуа сахьаркыратә литература хацзыркыз, ауасхыр азышьҭазҵаз ашәҟәы. Уи епиграфс иамоуп: «Аҽы ԥсыр - адәы аҭынхоит, ауаҩы дыԥсыр - ажәа иҭынхоит».
1912 шықәсазы Д. Гәлиа диасуеит Аҟәаҟа, Араҟагьы ҩаԥхьа арҵаҩра ус хациркуеит, зны-зынлагьы ҩыџьара-хыџьара иусура еилеигӡоит. Аамҭакала аус иуеит: Аҟәатәи аҳәса ргимназиаҿы, Ашьхарыуаа рышкол аҿы (1912 шықәса), Ареалтә училишьче аҟны (1914), анаҩс, 1915 шықәса инаркны 1921 шықәса рҟынӡа аус иуеит Аҟәатәи арҵаҩцәа рсеминариаҿы (1921 шықәса инаркны асеминариа арҵаҩратә техникум ҳәа ахьӡырҵоит,
Абри асеминариаҿы Д. Гәлиа екстерн ҳасабла қәиарала аԥышәара дахысуеит, убри иабзоураны, иара излаигәалаиршәо ала, 1919 шықәсазы абжьаратәи аҵараиурҭақәа рҿы официалла арҵаҩра азин иоуеит. (Уи атәы акыр инарҭбааны иазааҭгылоуп «Зыхьӡ камшәо» зыхьӡу Х. С. Бгажәба ишәҟәы аҿы — Аҟәа, 1977 ш.).
Убарҭ ашықәсқәа раан Д. Гәлиа ауасхыр азышьҭеиҵоит аԥсуа периодикатә кьыԥхь — шьаҭаркҩыс дамоуп 1919 шықәса жәабран 27 рзы иҭыҵыз агазеҭ «Аԥсны». Иара иоуп уи раԥхьатәи аредакторгьы (1919-1921).
Уи аамҭа апоет абас игәалаиршәоит: «Иакымкәа-иҩбамкәа ашколқәа рҿы аус зуан, уахык ала ҩышә тетрад ирыгыу ирыбзоу саналгалакь ашьҭахь акәын алитература аус нап анасыркуаз, хазы, «Аԥсны аҭоурых» ҳәа изҩырц иҟаз ашәҟәы азгьы аматериалқәа реизгара саҿын».
Арҵаҩцәа рсеминариаҿ акәзар, иҵаҩцәа (И. Когониа, М. Аҳашба, Ив. Папасқьыр, Ӡ. Дарсалиа уҳәа) ицырхырааны иаԥшьигоит анапылаҩыратә журнал «Ашарԥы-еҵәа». Арҵаҩратә семинариа аҵаҩцәа рымчала иеиҿикаауеит адраматә кружок. Уи иахылҿиааит Д. Гәлиа дызхагылаз раԥхьатәи Еиҭаҵуа Аԥсуа театр.
1921 шықәсазы, Аԥсны асовет мчра анышьақәгыла, мшаԥымза инаркны Дырмит Есыф-иԥа днарыԥхьоит Ареспублика ҿыц анапхгара ашҟа — Ареволиуциатә Комитет (Аревком) Жәлар рҵара аҟәшахьы. Араҟа уи аԥсуаа рҵарадырра иазку аҟәша еиҳабыс даман. Хықәкыла арҵага шәҟәқәа реиҭагареи, реиқәыршәареи аус рыдиулон, аҵарадырра аус ашьҭыхра дазааԥсон.
Иара убри ашықәс нанҳәамза инаркны Д. Гәлиа Аԥсны Аҵара ус азы Жәлар ркомиссариат Амилаҭқәа рыҟәша Аԥсуа секциа дахагылоит, уаҟагьы инапы ианын аҵарадырра, ашәҟәҭыжьырҭа, асахьаркыратә литература, аиҭагара.
Иара убас 1921 шықәсазы уи ирҿыцны еиҿикаауеит Аԥсны ақыҭақәа рҿы анхаҩы жәлар рҿаԥхьа иқәгылоз, аларҵәара ду змаз Еиҭаҵуа Аԥсуа театртә гәыԥ. Д. Гәлиа иаԥиҵаз Еиҭаҵуа атеатр урҭ ашықәсқәа раан Гәдоуҭеи Очамчыреи араионқәа ирыҵаркуа ақыҭақәа жәпакы рҿы аспектакльқәа рыманы иқәгылон, аларҵәара дугьы аман. Аамҭакала Д. Гәлиа аус шиуц иуан Аҟәатәи арҵаҩратә техникум аҿы, имҩаԥигон акрызҵазкуаз еиуеиԥшым ауаажәларратә усура.
1924-1926 шықәсқәа рзы Д. Гәлиа Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет аҿы аԥсуа бызшәа акурс дырзаԥхьоит, убри инацҵаны, излаигәалаиршәо ала, аԥсуаа рҭоурыхгьы рзеиҭеиҳәоит. Қарҭынтәи Аԥсныҟа даныхынҳә, Аԥсны аиҳабыра рҿы еиҭагаҩ ҷыдас дҟарҵоит, аԥсышәала аусмҩаԥгара ашьақәыргылара дацхраауеит. 1926-1928 шықәсқәа рзы Аԥсуа рҵаҩратә техникум аҿы аҭоурых дирҵоит, аԥсуа алфавит аԥсахразы имҩаԥысуа аусура активла ихы алаирхәуеит. .
1927 шықәса жьырныҳәазы Д. Гәлиа бжьыҭирала далырхуеит Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа ахантәаҩыс (академиа еиҿкаан 1925 шықәсазы ауаажәларратә хаԥшьгарала, академик Н. Марр ибзоураны).
Д. Гәлиа уаҟа аус иуан 1930 шықәса рҟынӡа - Академиа ацынхәрас Аԥсуа бызшәеи алитературеи ирызку аҭҵаарадырратә-еилкааратә институт (ашьҭахь - АБНИИ) еиҿкаахаанӡа.
Уи анеиҿкааха инаркны, Д. Гәлиа аинститут аҭҵаарадырратә усзуҩцәа дыруаӡәкын, аус иуан иԥсҭазаара далҵаанӡа: 1938 шықәса рҟынӡа ҭҵаарадырратә усзуҩын, 1938 шықәса инаркны, Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Апрезидиум излашьақәнарӷәӷәаз ала, ҭҵаарадырратә усзуҩы усзуҩы еиҳабыс.
30-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭанӡа Д. Гәлиа иҭҵаарадырратә усура инаваргыланы, рҵаҩыс аус шиуц иуеит Аҟәатәи еиуеиԥшым аҵараиурҭақәа рҿы, 1938 шықәса инаркны Аҟәатәи аҳәынҭқарратә рҵаҩратә институт адоцент ҳәа ахьӡ ихҵоуп.
1937 шықәсазы Асовет Еидгыла Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Апрезидиум иҟанаҵаз ақәҵарала, аԥсуа бызшәеи афольклори ирызкыу иҭҵаарадырратә усумҭақәа рзы Д. Гәлиа адиссертациа имырхьчаӡакәа ианашьан аетнографиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат ҳәа аҭҵаарадырратә ҩаӡара.
1927 шықәса инаркны Д. Гәлиа Аԥсны Анагӡаратә Центр акомитет (ЦИК) аилазаара далан.
1928 шықәсазы Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа рассоциациа далалоит, 1934 шықәсазы — СССР ашәҟәҩҩцәа Реидгыла.
1929 шықәсазы Д. Гәлиа ихҵан Аџьа Афырхаҵа ҳәа аҳаҭыр хьӡы, 1937 шықәсазы - Аԥсны жәлар рпоет ҳәа ахьӡ ҳаракы.
Д. Гәлиа Аԥсны АССР Иреиҳаӡоу Асовет аилазаарахь депутатс далырххьан ԥшьынтә: 1938 шықәса (актәи ааԥхьара), 1947 шықәса (аҩбатәи ааԥхьара), 1951 шықәса (ахԥатәи ааԥхьара), 1955 шықәса (аԥшьбатәи ааԥхьара); 1942 шықәса ԥхынҷкәын мза инаркны Аԥсны АССР Иреиҳазоу Асовет Апрезидиум аилазаара даларҵеит, Аԥсны Иреиҳазоу Асовет депутатс дыҟанаҵгьы уи аилазаара далан.
1949 шықәсазы Д. Гәлиа ианашьан Ленин иорден.
Д. Гәлиа ҩынтә СССР Иреиҳазоу Асовет ашҟа депутатс далырххьан: 1954 шықәса (аԥшьбатәи ааԥхьара), 1958 шықәса (ахәбатәи ааԥхьара).
1957 шықәсазы Дырмит Гәлиа Ленин ихьз зхыу апремиа аиуразы дықәыргылан (агазеҭ «Известиа», жьырныҳәа 17, 1957 ш.).
1957 шықәсазы, 83 шықәса зхыҵуаз апоет иаԥиҵоит иреиӷьу ипоезиатә рҿиамҭақәа руак: «Абри соуп сара».
Дырмит аҭаацәаратә ԥсҭазаара далалахьан ҩынтә, раԥхьа, 28 шықәса данырҭагылаз, 1902 шықәсазы уи динасыԥхеит Џьгьарда ақыҭан инхоз апап Сарпиан (Серапион) Чхьеиӡе иԥҳа - Мариа Чхьеиӡе-ԥҳа (лан д-Амҷԥҳан).
Агәалашәарақәа рҿы изларҳәо ала, Марина мыцхәы иԥшӡаз, иеинаалаз аӡә лакәын, ҵараиурҭак далымгацызт, аха аҩреи аԥхьареи лдыруан.
Мариа Чхьеиӡе-цҳа диит 1885 шықәсазы, лыԥсҭазаара далҵит 1903 шықәсазы, ахшараиура дахыԥсааит. Джуп Џьгьарда ақыҭан, лани лаби рывараҿы.
Аҩынтә раан Д. Гәлиа аҭаацәаратә ԥсҭазаара далалоит 1911 шықәсазы 37 шықәса данырҭагылаз. Усҟан Аҟәатәи аҳәса ргимназиаҿы аҵара зҵоз Елена Андреи-иԥҳа Бжьалаа (1893-1979) дихатәҩызахоит.
Д. Гәлиеи Е. Бжьаала-ԥҳаи хҩык ахшара рхылҵит. Аиҳабы - Гьаргь Гәлиа (1913-1989) еицырдыруа шәҟәыҩҩуп; Ишьҭанеиуаз Владимир Гәлиа (1914) дынџьнырын, аҩбатәи адунеитә еибашьраҿы хабарда дыбжьаӡит; рыԥҳа заҵәы - Татиана Гәлиа (1919-1997) — инеиԥынкыланы акыр шықәса аус луан А. М. Горки ихьз зху Аҟәатәи аҳәынҭқарратә рҵаҩратә институт аҿы, ддоцентын, аҵыхәтәан Д. Гәлиа иҩны-амузеи еиҳабыс дыҟан.
«...Ашәҟәыҩҩы изы, - иҩуан Д. Гәлиа,- даара акыр иаԥсоуп ицхрааша, иҩызахаша аԥҳәыс даниднагала. Сара исылсыршаз жәаџьара ишаны хәҭакгьы сзыҟаҵомызт алитературеи аҟазареи рзы зыԥсы ҭыхны изкыз Елена Андреи-иԥҳа лакәмызҭгьы.»
Д. Гәлиа 1958 шықәсазы ииҩыз иавтобиографиаҿ иҳәоит:
«...Иџьашьатәӡам узнысыз амҩа угәы иахәоу иамыхәоу, иахьынӡахәҭоу ажәлар рымаҵ узума ҳәа уаҩ дсазҵаар.
Анс-арс ҳәа акәымкәа, иаахҵәаны аҭак ҟасҵоит абас: ааи, сара исылсыршаз маҷысшьом, избанзар, наџьнатәгьы сара иҟасҵоз зегьы гәыкала акәын ишыҟасҵоз. Аха иҟасҵахьоу аҵкыс хараӡа еиӷьны исылсыршар ҟалон, зегь раԥхьа иҟаҵатәу, зегь реиҳа хадара злоу ҳәа аханатә сусқәа еилкааны исымазҭгьы. Сара сгәамчи сылшареи сыԥсаҟьон, зны апоезиа шьҭых'уа, зны анаукахь сеихо мацара. Иҟалап, алитература мацара схы азкны аус зур еиҳа еиӷьызҭгьы. Иҟалап ус акәымзаргьы!
Ауаҩытәыҩса ҿыц нап злеикуа аус аҿы инамцхәны агәамч ақәирӡуеит, аиашазы, идыррагьы аҽарҭбаауеит, иазҳауеит. Ари — егьыбзиоуп, иагьуԥышькласуеит.
Зны-зынла исԥырхагахалоз даҽа мзызк ыҟан. Амыцхә «армара» зҽадызхалоз ҩызцәақәак «адунеи зегьтәи ареволиуциа» асахьа иҭырхуаз аҿы Аԥсны цәыкәбарк иаҟарамкәа исдырбо ианалагалакь, аиашами ишәасҳәаша, скалам сымҟәыҵшәаны икашәон. Инықәбаны ицаша цәыкәбарк азы аџьабаа батәума? Аха аԥсҭазаара иснарбаз уи ауп, иара убри ацәыкәбар азыҳәаҵәҟьа аџьабаабара иаԥсоуп. Гәыкала аџьабаа базар - уи ацәыкәбар џьаргьы иқәба изцаӡом.
Акгьы амыхьӡакәа иаанхоит».
Абиблиографиа
Исахьаркыратә ҩымҭақәа
Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ, 1912 шықәса.
Арԥызбеи аԥҳәызбеи рышәҟәы. Даҽа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ, 1913 шықәса.
Ажәеинраалақәеи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь. Д. Г. икнытә. Аҟәа, 1923 шықәса.
Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1933 шықәса.
Аԥсуа частушкақәа. Аҟәа, 1934 шықәса.
Ашарԥы-еҵәа. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1937 шықәса.
Иҩымҭақәа. Аҟәа, 1947 шықәса.
Иҩымҭақәа. Сухуми - Аҟәа. 1950 - 1954 шықәсқәа.
Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ҩ-томкны. Аҟәа, 1956 - 1957 шықәсқәа рзы.
Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ԥшь-томкны. Аҟәа, 1956, 1957, 1958, 1962 (аԥшьбатәи атом) шықәсқәа рзы.
«Иалкаау Аԥсуа лирика» асериаҿ. Дырмит Гәлиа. Аҟәа, 1967 шықәса.
Ҳара ҳпартиа. Ажәеинраала. 43 бызшәа рыла еиҭаганы. Аҟәа, 1973 шықәса.
Сабдуи ааԥынреи. Ахәыҷқәа рзы ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1983 шықәса.
Иҩымҭақәа реизга. Ф-томкны. Аҟәа, 1981 - 1986 шықәсқәа.
Ипоезиатә еиҭагамҭақәа
Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ, 1912 шықәса.
Арԥызбеи аԥҳәызбеи рышәҟәы. Даҽа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ, 1913 шықәса.
Ажәеинраалақәеи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь. Д. Г. икнытә. Аҟәа, 1923 шықәса.
Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1933 шықәса.
Аԥсуа частушкақәа. Аҟәа, 1934 шықәса.
Ашарԥы-еҵәа. Иалкаау иҩымҭақәа. Аҟәа, 1937 шықәса.
Иҩымҭақәа. Аҟәа, 1947 шықәса.
Иҩымҭақәа. Сухуми - Аҟәа. 1950 - 1954 шықәсқәа.
Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ҩ-томкны. Аҟәа, 1956 - 1957 шықәсқәа рзы.
Иҩымҭақәа. Иҭыҵит ԥшь-томкны. Аҟәа, 1956, 1957, 1958, 1962 (аԥшьбатәи атом) шықәсқәа рзы.
«Иалкаау Аԥсуа лирика» асериаҿ. Дырмит Гәлиа. Аҟәа, 1967 шықәса.
Ҳара ҳпартиа. Ажәеинраала. 43 бызшәа рыла еиҭаганы. Аҟәа, 1973 шықәса.
Сабдуи ааԥынреи. Ахәыҷқәа рзы ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1983 шықәса.
Иҩымҭақәа реизга. Ф-томкны. Аҟәа, 1981 - 1986 шықәсқәа.
Аԥсшәахь иеиҭагоу адинхаҵаратә шәҟәқәа рахьтә
Иҳақәиҭу Иисус Христос Иевангелие Цқьа. Матфеии, Марки, Лукаи, Иоаннии ирыкнытәу. Карҭ, 1912 шықәса (Араҟа Д. Гәлиа аиҭагаҩцәа хадацәа дреиуан, акорректура зкызгьы иара иакәын, ҽакала иуҳәозар, аҭыжьымҭа атекст даредакторын. Дырмит Есыф-иԥа уаанӡагьы дрылахәын акымкәа-ҩбамкәа аныхаԥшьатә шәҟәқәа реиҭагара аус, иҟоуп ихала иеиҭеигақәазгьы).
Аҭоурых иазку аусумҭақәа рахьтә
История Абхазии. Том первый. Тифлис, 1925 г.
Алитература, абызшәаҭҵаара, ажәарқәа
Материалы по абхазской грамматике /Дополнения и разъяснения к книге П.К.Услар «Абхазский язык». Аҟәа - Сухум, 1927 г.
Алитературеи абызшәаҵареи ртерминологиа. Аҟәа, 1930 шықәса.
Иааркьаҿны аԥсшәа аорфографиа. Аҟәа, 1935 шықәса Аурысшәахьтә аԥсшәахь иеиҭагоу Жәлар /азеиԥш/ политикатә-терминологиатә жәар. Аҟәа, 1935 шықәса
Жәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рахьтә
Абхазские пословицы, загадки и скороговорки (на абхазском и русском языках). Тифлис, 1907 г.
Аԥсуа жәаԥҟақәеи, ажәарццакқәеи, ацуфарақәеи. Ҩынтә ҭыжьра еиҳа ихарҭәааны. Аҟәа, 1921 шықәса.
Аԥсуа жәаԥҟақәеи, ацуфарақәеи, ажәарццакқәеи, аомонимқәеи, аомографқәеи, ажәлар амшцәгьа еилыргашьас ирымоуи, амцхаҵарақәеи, аҭәҳәақәеи реизга. Аҟәа, 1939 шықәса
Аԥсуа жәлар рпоезиа. Еиқәдыршәеит Д. Гәлиа, Х. С. Бгажәба (ашәҟәы иамоуп Д. Гәлиа иацхьажәа). Аҟәа, 1941 шықәса; аҩбатәи, ихарҭәаау аҭыжьра - 1972 шықәса.
Арҵага шәҟәқәа
Арҭ, инеиԥынкылан акыр жәашықәса иҭыҵуаз арҵага шәҟәқәа, ахрестоматиақәа рҿы, инарҭбаан аҭыԥ рымоуп Д. Гәлиа еиҳа ихарҭәаау итомқәа рҿгьы иуԥымло, убарҭ ирылаӡны икоу иоригиналтә рҿиамҭақәа - иажәеинраалақәа, иеиҭагамҭақәа, акыр зҵазкуа ажәа кьаҿқәа, ажәа хьыршәыгәқәа.
К. Мачавариани, Д. Гулиа. Абхазская азбука. Молитвы, X заповедей и присяжный лист. Тифлис, 1892 г.
Аԥсуа шәҟәы. Аԥсуа школқәа рзы. Аҩбатәи аҭыжьра. Қарҭ-Тифлис, 1911 ш.
Иара убас Асовет аамҭазы иҭыҵуаз Д. Гәлиа иеиқәиршәаз, иаԥиҵаз арҵага шәҟәқәа, ахрестоматиақәа: «Аԥсуа бызшәа. Аҩбатәи акласс азы. Аҟәа, 1934 шықәса», «Алитературазы ахрестоматиа. Ахәбатәи акласс азы. Аҟәа, 1934 шықәса», «Алитературазы ахрестоматиа. Ажәбатәи ажәабатәи аклассқәа рзы. Аҟәа, 1939 шықәса», «Аԥсуа бызшәа. Аԥшьбатәи акласс азы» уҳәа иҵегьы.
Раԥхьаӡатәи Аԥсуа календар (амзар)
Раԥхьаӡа аԥсышәала иҭыҵыз Аԥсуа Календар (Амзар). Стиль ҿыцла. Аҟәа, 1920 шықәса
Аҭаацәара
Аиашьа — Гәлиа Иуан Иасыф-иԥа;
Аиаҳәшьа — Гәлиа Екатерина Иасыф-иԥха;
Аԥа — Гәлиа, Гьаргь Дырмит-иԥа — иналукааша аԥсуа советтә шәҟәыҩҩы;
Аԥа – Гәлиа Владимир Дырмит-иԥа – дынџьнырын;
Амоҭа — Гәлиа, Нурбеи Владимир-иԥа — аҵарауаҩ, афизик, апрофессор;
Амоҭа - Гәлиа Дырмит Гьаргь-иԥа, дҭоурыхҭҵааҩын;
Амоҭа – Гәлиа Татиана Гьаргь-иԥҳа, атеатрҭҵааҩы, ацҳаражәҳәаратә усзуҩы;
Амоҭа – Гәлиа Гьаргь Гьаргь-иԥа, ажурналист, аҭоурыхҭҵааҩы;
Исахьаркыратә ҩымҭақәа
Ажәеинраалақәеи ахьӡыртәрақәеи. Қарҭ 1912 шықәса.
Арԥызбеи аԥҳәызбеы рышәҟәы. Даеа хьӡыртәрақәаки жәеинраалақәаки. Қарҭ 1913 шықәса. Ажәеинраалақәи, ахьӡыртәрақәеи, ашәақәеи. Аԥсуаа рхьырԥар рахь.
Алитература
Аԥсны Аҭҵаарадыррақәа ракадемиа Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт, «Аԥсуа поезиа антологиа XX ашәышықәса», Аҟәа-Москва, 2009, ад. 894-901.
Советская энциклопедия, «Асоветтә Енциклопедиа Ду» (аур. Большая советская энциклопедия), 3-тәы аҭыжьра, 30-тәи атом. Москва, 1974.
Азгәаҭақәа
Азхьарԥшқәа
Гулиа Дмитрий Иосифович
Гәлиа Дырмит Иосиф-иԥа
Гулия Дмитрий Иосифович — hrono.ru асаит аҟны
АԤСУА ЛИТЕРАТУРА АБДУ, АԤСУА ҬҴААРАДЫРРА АХАЦЫРКҨЫ Дырмит Гәлиа — abaza.org асаит аҟны
Аԥсны Жәлар рпоет Дырмит Гәлиа игәаларшәара иазкыз арҿиаратә хәылԥазы мҩаԥысит Москва — abaza.org асаит аҟны
Жәлар рпоет Дырмит Гәлиа игәалашәара иазку ацәыргақәҵа Аҟәа иаатит — abaza.org асаит аҟны
(Аԥхьара) Дырмит Гәлиа. Сыпсадгьыл. Дапхьоит Гәдиса Тодуа — Абаза-ТВ.
Аԥсны агәаларшәагатә монетақәа — Дырмит Гәлиа
Акатегориа:1874 шықәсазы ииз
Акатегориа:Жәабранмза 21 рзы ииз
Акатегориа:1960 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Мшаԥымза 7 рзы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсны ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Аԥсны апоетцәа
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа
Акатегориа:Аԥсны алингвистцәа
Акатегориа:Аԥсны афольклористцәа
Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа
Акатегориа:СССР Иреиҳаӡоу Асовет 4-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:СССР Иреиҳаӡоу Асовет 5-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Гәлиаа |
3482 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ермантәыла | Ермантәыла | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Ермантәыла абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Ермантәыла агерб
|агимн=Mer Hayrenik instrumental.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Ермантәыла агимн
|амаҵураҭыԥ1=Ахада
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=6}}
'''Ермантәыла''' ({{lang-hy|Հայաստան}} — Ҳаиастан), аофициалтә хьӡы: '''Ермантәылатәи Aреспублика''' ({{lang-hy|Հայաստանի Հանրապետություն}} — Ҳаиастани Ҳанрапетуҭиун), ''Шәaмaхьтәылa'' — [[Кавказ|Кавкас]] мрагылара аган ахь ала иҟоуп.
Аҵанакы – {{км²|29 743}}.
Аҳәынҭқарра иаланхо – {{иаланхо|3 018 854|2014}}.
[[Ереван]] ({{иаланхо|1 068 000}}) Ермантәыла иаҳҭнықалақьуп. Ақалақь дуқәа – [[Гиумри]], [[Ванаӡор]]
==Адгьылхҩылaaрa==
[[Афаил:Map of the Armenian highland and Caucasus mountains 12 12284.jpg|300px|thumb|right|Агeoграфиатә хсаала]]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Ермантәыла| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа]] | Ермантәыла ( — Ҳаиастан), аофициалтә хьӡы: Ермантәылатәи Aреспублика ( — Ҳаиастани Ҳанрапетуҭиун), Шәaмaхьтәылa — Кавкас мрагылара аган ахь ала иҟоуп.
Аҵанакы – .
Аҳәынҭқарра иаланхо – .
Ереван () Ермантәыла иаҳҭнықалақьуп. Ақалақь дуқәа – Гиумри, Ванаӡор
Адгьылхҩылaaрa
300px|thumb|right|Агeoграфиатә хсаала
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:Азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа |
3449 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аурыс_бызшәа | Аурыс бызшәа | [[File:Ruština_ve_světě.svg|upright=1.25|мини]]
'''А́урыс бызшәа'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|3|121}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref>, '''Аурысшәа'''
== Аурыс алфавит ==
{{main|Аурыс алфавит}}
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF; text-align:center"
| style="width:3em"| А а
| style="width:3em"| Б б
| style="width:3em"| В в
| style="width:3em"| Г г
| style="width:3em"| Д д
| style="width:3em"| Е е
| style="width:3em"| Ё ё
|-
| Ж ж
| З з
| И и
| Й й
| К к
| Л л
| М м
|-
| Н н
| О о
| П п
| Р р
| С с
| Т т
| У у
|-
| Ф ф
| Х х
| Ц ц
| Ч ч
| Ш ш
| Щ щ
| Ъ ъ
|-
| Ы ы
| Ь ь
| Э э
| Ю ю
| Я я
|
|
|}
==Шәахә. иара убас==
* [[:ru:|Аурыс Авикипедиа]]
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
{{Аславиан бызшәақәа}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аурыс бызшәа| ]]
[[Акатегориа:Абызшәақәа]] | А́урыс бызшәа, Аурысшәа
Аурыс алфавит
А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Л л М м Н н О о П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я
Шәахә. иара убас
Аурыс Авикипедиа
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Абызшәақәа |
3525 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Абгаду | Абгаду | [[Афаил:Wolf on alert.jpg|thumb|Абгалаба]]
'''Абгаду́'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-la|Canis lupus}}) — абнатә ԥстәы, алақәа рҭаацәарантәи.
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Ахшфацәа|б]] | Абгаду́ () — абнатә ԥстәы, алақәа рҭаацәарантәи.
Ахьарԥшқәа
б |
3524 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Амааҭ | Амааҭ | [[File:Banknote 5000 rubles (1997) front.jpg|thumb|5000 [[Урыстәылатә мааҭ]] аҭыжьра арыцхә 2006]]
[[File:100000-rubles-Belarus-2000-f.jpg|thumb|100,000 [[Беларуссиатә мааҭ]] аҭыжьра арыцхә 2005]]
'''Амаа́ҭ'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> — [[Урыстәыла|Урыстәылеи]], [[Белорустәыла|Белорустәылеи]], Приднестровиеи иахьатәи рвалиутақәа ахьӡ. Аԥсныгьы, Аладатәи Уапстәла ирымоуп урыстәылатә мааҭ. Анкьа — урыстәи аҳрақәа '''амааҭ''' ирыман. Уи 100 капеик еилоуп.
Урыстәылатә мааҭ [[ISO 4217]]-ала авалиутатә код иамоуп — '''RUB'''.
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа: Аԥарақәа]] | thumb|100,000 Беларуссиатә мааҭ аҭыжьра арыцхә 2005
Амаа́ҭ — Урыстәылеи, Белорустәылеи, Приднестровиеи иахьатәи рвалиутақәа ахьӡ. Аԥсныгьы, Аладатәи Уапстәла ирымоуп урыстәылатә мааҭ. Анкьа — урыстәи аҳрақәа амааҭ ирыман. Уи 100 капеик еилоуп.
Урыстәылатә мааҭ ISO 4217-ала авалиутатә код иамоуп — RUB.
Ахьарԥшқәа
Акатегориа: Аԥарақәа |
3500 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Азербаиџьан | Азербаиџьан | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Азербаиџьан абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Азербаиџьан агерб
|агимн=National Anthem of the Republic of Azerbaijan instrumental.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Азербаиџьан агимн
|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=5}}
'''Азербаиџьан''' ({{lang-az|Azərbaycan}}), аофициалтә хьӡы: '''Азербаиџьан Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 220 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-az|Azərbaycan Respublikası}}) — [[Азиа]] [[аҳәынҭқарра]] иауакуп.
== Аҭоурых ==
Аҳәынҭқарра хьыӡқәа:
* [[1921]]-[[1990]] – [[Азербаиџьантәи Асоветтә Социалисттә Республика]]
* 1990 инаркны – Азербаиџьан Ареспублика
==Шәахә. иара убас==
*[[Аҳәынҭқаррақәа рсиа]]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Азербаиџьан| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа]] | Азербаиџьан (), аофициалтә хьӡы: Азербаиџьан Ареспублика () — Азиа аҳәынҭқарра иауакуп.
Аҭоурых
Аҳәынҭқарра хьыӡқәа:
1921-1990 – Азербаиџьантәи Асоветтә Социалисттә Республика
1990 инаркны – Азербаиџьан Ареспублика
Шәахә. иара убас
Аҳәынҭқаррақәа рсиа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:Азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа |
3508 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Баҭым | Баҭым | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|zoom1=10}}
'''Баҭым''' ({{lang-ka|ბათუმი}}) — [[Аҷартәылатәи Автономтә Республика]] иаҳҭнықалақьыуп ([[Қырҭтәыла]]). Аланхо {{иаланхо|152 839|2014}}
== Аланхо ==
'''Амилаҭтә аилазаара'''<ref>[http://pop-stat.mashke.org/georgia-ethnic-loc2014.htm georgia-ethnic-2014]</ref>
* [[Ақырҭуаа]] — 142 691
* [[Аерманцәа]] — 4636
* [[Аурысцәа]] — 2889
* [[Аукраинцәа]] — 628
* [[Абырзенцәа]] — 289
* [[Азербаиџьанцәа]] — 269
* [[Аԥсуаа]] — 229
* [[Уаԥсцәа]] — 131
* [[Аезидцәа]] — 76
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Баҭым]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла ақалақьқәа]] | Баҭым () — Аҷартәылатәи Автономтә Республика иаҳҭнықалақьыуп (Қырҭтәыла). Аланхо
Аланхо
Амилаҭтә аилазаараgeorgia-ethnic-2014
Ақырҭуаа — 142 691
Аерманцәа — 4636
Аурысцәа — 2889
Аукраинцәа — 628
Абырзенцәа — 289
Азербаиџьанцәа — 269
Аԥсуаа — 229
Уаԥсцәа — 131
Аезидцәа — 76
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Баҭым
Акатегориа:Қырҭтәыла ақалақьқәа |
3526 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ала | Ала | [[Афаил:Coat types 3.jpg|thumb|250px]]
'''Ала́'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-la|Canis lupus familiaris}}) — аҩнатә ԥстәы, алақәа рҭаацәарантәи.
==Азгəаҭақəа==
{{Reflist}}
[[Акатегориа:Ахшфацәа]] | Ала́ () — аҩнатә ԥстәы, алақәа рҭаацәарантәи.
Азгəаҭақəа
Акатегориа:Ахшфацәа |
3535 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ахьыбла | Ахьыбла | [[Афаил:Pseudomallada edwardsi AF 1.jpg|мини|380px|'''Ахьыбла''' - Chrysopa sp.]]
'''Ахьыбла''' ([[Алаҭын бызшәа|алат]]. ''Chrysopidae'') - ахәаҷа-маҷа амҵәыжәҩаҿыцқәа (''Neoptera'') ротриад аҟынтәи.
[[Акатегориа:Амаҵақәа]] | Ахьыбла (алат. Chrysopidae) - ахәаҷа-маҷа амҵәыжәҩаҿыцқәа (Neoptera) ротриад аҟынтәи.
Акатегориа:Амаҵақәа |
3533 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсны_аҳәынҭқарратә_герб | Аԥсны аҳәынҭқарратә герб | [[Афаил:Coat of arms of Abkhazia.svg|thumb|150px|Аԥсны аҳәынҭқарратә герб]]
'''Аԥсны аҳәынҭқарратә герб''' ([[Аԥсны Аҳәынҭқарра]]) аофициалтә ҳәынҭқарратә символуп.
Аԥсны Аҳәынҭқарратә Герб хыхьынтә ҵаҟала еиҟароу ҩ-хәҭакны – ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи рыла ишоу ԥыракуп. Агерб ацәаареи асиужеттә еиҿартәашьеи - хьыԥшшәылоуп. Агерб ҵаҟатәи ахәҭаҟны аа-кәакьк змоу ихьыԥшшәылоу аеҵәа ануп. Агерб аҩадатәи ахәҭаҟны симметриала ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи ирнубаалоит ҩ-еҵәа хьыԥшшәылак.
Агерб агәҭаны – аеҵәақәа рахь ахҿа зышьҭуа алакә ҽы - Арашь иақәтәоу аҽыуаҩ дануп.
Агерб асиужет Нарҭаа репос иадҳәалоуп. Агерб аԥшшәахәы иаҵәа символра азнауеит аҿареи аԥсҭазаареи,
ашкәакәа – адоуҳара. Аа-кәакьҭак змоу аеҵәа ду, ари аиҭеира асолиартә дыргоуп. Аеҵәа хәыҷқәа Мраҭашәареи Мрагылареи ркультурақәа реизакзра символра рзыруеит. Аԥсны Аҳәынҭқарратә Герб хыхьынтә ҵаҟала еиҟароу ҩ-хәҭакны – ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи рыла ишоу ԥыракуп. Агерб ацәаареи асиужеттә еиҿартәашьеи - хьыԥшшәылоуп. Агерб ҵаҟатәи ахәҭаҟны аа-кәакьк змоу ихьыԥшшәылоу аеҵәа ануп. Агерб аҩадатәи ахәҭаҟны симметриала ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи ирнубаалоит ҩ-еҵәа хьыԥшшәылак.
Агерб агәҭаны – аеҵәақәа рахь ахҿа зышьҭуа алакә ҽы - Арашь иақәтәоу аҽыуаҩ дануп. Агерб асиужет Нарҭаа ирызку аԥсуаа рфырхаҵаратә епос иадҳәалоуп. Агерб иану аԥшшәахәы иаҵәа символра азнауеит аҿареи аԥсҭазаареи, ашкәакәа – адоуҳара. Аа-кәакьҭак змоу аеҵәа ду– аиҭеира адин-қьабзтә дыргоуп. Аеҵәа хәыҷқәа Мраҭашәареи Мрагылареи ркультурақәа ҩба реизааигәара символра рзыруеит.
== Азхьарԥшқәа ==
*[http://mfaapsny.org/en/helpful-information/symbols/ Аҳәынҭқарратә символика]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра асимволқәа]] | Аԥсны аҳәынҭқарратә герб (Аԥсны Аҳәынҭқарра) аофициалтә ҳәынҭқарратә символуп.
Аԥсны Аҳәынҭқарратә Герб хыхьынтә ҵаҟала еиҟароу ҩ-хәҭакны – ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи рыла ишоу ԥыракуп. Агерб ацәаареи асиужеттә еиҿартәашьеи - хьыԥшшәылоуп. Агерб ҵаҟатәи ахәҭаҟны аа-кәакьк змоу ихьыԥшшәылоу аеҵәа ануп. Агерб аҩадатәи ахәҭаҟны симметриала ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи ирнубаалоит ҩ-еҵәа хьыԥшшәылак.
Агерб агәҭаны – аеҵәақәа рахь ахҿа зышьҭуа алакә ҽы - Арашь иақәтәоу аҽыуаҩ дануп.
Агерб асиужет Нарҭаа репос иадҳәалоуп. Агерб аԥшшәахәы иаҵәа символра азнауеит аҿареи аԥсҭазаареи,
ашкәакәа – адоуҳара. Аа-кәакьҭак змоу аеҵәа ду, ари аиҭеира асолиартә дыргоуп. Аеҵәа хәыҷқәа Мраҭашәареи Мрагылареи ркультурақәа реизакзра символра рзыруеит. Аԥсны Аҳәынҭқарратә Герб хыхьынтә ҵаҟала еиҟароу ҩ-хәҭакны – ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи рыла ишоу ԥыракуп. Агерб ацәаареи асиужеттә еиҿартәашьеи - хьыԥшшәылоуп. Агерб ҵаҟатәи ахәҭаҟны аа-кәакьк змоу ихьыԥшшәылоу аеҵәа ануп. Агерб аҩадатәи ахәҭаҟны симметриала ашкәакәеи аиаҵәа ԥшшәи ирнубаалоит ҩ-еҵәа хьыԥшшәылак.
Агерб агәҭаны – аеҵәақәа рахь ахҿа зышьҭуа алакә ҽы - Арашь иақәтәоу аҽыуаҩ дануп. Агерб асиужет Нарҭаа ирызку аԥсуаа рфырхаҵаратә епос иадҳәалоуп. Агерб иану аԥшшәахәы иаҵәа символра азнауеит аҿареи аԥсҭазаареи, ашкәакәа – адоуҳара. Аа-кәакьҭак змоу аеҵәа ду– аиҭеира адин-қьабзтә дыргоуп. Аеҵәа хәыҷқәа Мраҭашәареи Мрагылареи ркультурақәа ҩба реизааигәара символра рзыруеит.
Азхьарԥшқәа
Аҳәынҭқарратә символика
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра асимволқәа |
3527 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Алым | Алым | {{Taxobox
| раҳра = [[аԥстәқәа]] (Animalia)
| атип = [[ахордатәқәа]] (Chordata)
| акласс = [[ахшфацәа]] (Mammalia)
| ауеиҭа = [[ижьышақәо]] (Carnivora)
| аҭаацәара = [[ацыгәқәа]] (Felidae)
| аҭаацәареиҵа = [[ацыгә дуқәа]] (Pantherinae)
| ашьҭра = [[апантерақәа]] (Pantherae)
| аҩлаатә хьӡы = Panthera leo
| ахкы ихцәажәаз = ([[Линнеи, Карл|Linnaeus]], [[1758]] ш.)
| аҩынтәтәи ашара = [[Ахкеиҵа|Ахкеицқәа]]
| ихьыԥшу атаксонқәа =
* [[абербертә лым]] (''Panthera leo leo'')
* [[каптәи алым]] (''Panthera leo melanochaita'')
* † ''[[Panthera leo sinhaleyus]]''
* † ''[[Panthera leo fossilis]]''
| ахсаала = Lion distribution.png
| ахсаала ашәагаа = 258px
| ахсаала аилыркаа = Алым аҭоурыхтәи уажәытәи рареалқәа
| аиаҳәшьа гәыԥ = [[Аиагуар]] (''Panthera onca'')
}}
[[Афаил:African Lion Panthera leo Male Pittsburgh 2800px.jpg|thumb|250px|Алым [[Питсбург|Питсбургтәи]] зоопарк аҿы]]
'''А́лым'''<ref>{{Ашәҟәы|Ажәла= Касланӡиа В. А.|Астатиа ахьӡ=«Аԥсуа-аурыс жәар»|Аҭакзыԥхықәу = аред. Џьонуа Б. Гь.|Аҭыԥ=Аҟәа|Ашықәс = 2005|Атом = 1|Адаҟьақәа = 652|isbn = 5-224-05277-7}}</ref> ({{lang-la|Panthera leo}}) — агыгшәыгатә ахш ирфо аԥсаатәқәа рыхкы, еиҳаӡоу аԥстәы ацгәықәа рҭаацәарантәи, атигр ашьҭахь.
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
{{DEFAULTSORT:л}}
[[Акатегориа:Ахшфацәа]] | А́лым () — агыгшәыгатә ахш ирфо аԥсаатәқәа рыхкы, еиҳаӡоу аԥстәы ацгәықәа рҭаацәарантәи, атигр ашьҭахь.
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Ахшфацәа |
3536 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Алаҭын_бызшәа | Алаҭын бызшәа | [[Афаил:Lapis-niger.jpg|thumb|250px|[[Lapis-niger]] ({{lang-ab|Ахаҳә еиқәаҵәа}}) - ахаҳә иануп алаҭын нҵа.]]
'''Алаҭын бызшәа'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|1|687}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-la|lingua Latina}}) — индоевропатәи бызшәатә ҭаацәарантәи, италиитәи рбызшәақәа лаҭын-фалисктә агәыԥеиҵа рбызшәа.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Алаҭын бызшәа| ]]
[[Акатегориа:Аԥсы абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Ажәытәӡатәи Рим]] | Алаҭын бызшәа () — индоевропатәи бызшәатә ҭаацәарантәи, италиитәи рбызшәақәа лаҭын-фалисктә агәыԥеиҵа рбызшәа.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Абызшәақәа
Акатегориа:Аԥсы абызшәақәа
Акатегориа:Ажәытәӡатәи Рим |
3530 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Абиологиа | Абиологиа | '''Абиоло́гиа'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-el|βιολογία}} аагоуп абырзен бызшәахьтә: {{lang-el2|βίος}} «биос» - [[аԥсҭазаара]] + {{lang-el2|λόγος}} «логос» - [[аҵара]]) — [[зыԥсы ҭоу аԥсабара]] иазку [[Аҵарадырра|ҵарадырроуп]]. Абиологиа иаҵоит аԥсҭазаара, адгьыл иқәу, [[зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа]]. Иаҵоит урҭ реиҿартәышьа, рыԥсҭазаашьа, рыхкырацәара, насгьы ҭоурыхлеи хаҭалеи реизҳара азакәанқәа.
Ҳапланетаҿы зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа даара ирацәоуп. [[Аҵарауаҩ|Аҵарауаа]] изларыԥхьаӡаз ала, еиуеиԥшым, зыԥсы ҭоу ацәеижь хкқәа ыҟоуп 3,5 миллион раҟара.
Ацәеижьқәа зегьы ршоит аҳрақәа ԥшьба рыла: абактериақәа раҳра; акәыкәбаақәа раҳра; аҵиаақәа раҳра; аԥстәқәа раҳра ҳәа. Аԥстәқәа раҳрахь даҵанакуеит ауаҩгьы.
Абиологиа иаҵанакуа амаҭәар хадақәа:
*[[Авирусҵара]]
*[[Аботаника]] (аҵиаақәа рҵара)
*[[Абактериаҵара]]
*[[Акәыкәбааҵара]]
*[[Азоологиа]] (аԥстәқәа рҵара)
*[[Анатомиа]] (ацәеижьқәа реиҿартәышьа)
*[[Ахацҵара]] (ахацқәа реиҿартәышьа)
*[[Афизиологиа]] (ацәеижьқәа русура)
*[[Аекологиа]] (ацәеижьқәеи изну аҭыԥи реизыҟазаашьақәа)
Ацәеижьқәа ыҟоуп адгьыл иқәу, анышә иҵоу, аӡы иҭоу, аҳауа иалоу. Адгьыл аҿы иҟоу аԥсҭазаара ишьақәнаргылеит абиосфера захьӡу, адгьыл ҷыдала иакәыршоу ахарԥа (абырзен бызшәала «биос» – аԥсҭазаара, «сфера» – акәымпыл). Абиосфера иаҵанакуеит ацәеижьқәа ахьыҟоу аҭыԥқәа зегьы: атмосфера ҵаҟатәи аҿыгҳара, аӡҭатәарақәа, анышә, анышә иаҵоу алитосфера хыхьтәи аҽыҭ.
Зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рыԥсҭазаара дара-дара еидҳәалоуп, рызегьы изну аԥсабара иахәҭакуп. Зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рхаҭақәа изну аԥсабара ианыруеит, арахь урҭ рыҟазаара аԥсабаратә цәырҵрақәа – ахьҭа, аԥхарра, ацәаакыра, алашара ирыдҳәалоуп.
Ацәеижьқәа дара-дареи аԥсабареи реиныррақәа ҭызҵаауа абиологиа аҟәша иахьӡуп аекологиа (абырзен бызшәала «ойкос» – аҩны, анхарҭа, аԥсадгьыл, «логос» – аҵара).
Ирацәоуп абиологиатә дырра хәарҭарас иамоу. Ауаҩы абиологиатә дыррақәа ихы иаирхәоит ақыҭанхамҩаҿы, амедицинаҿы уб. иҵ.
Ауаҩы есааира инапаҿы иааигоит адгьыл амалқәа, уи иԥиҟоит абнақәа, дреишәарыцоит абна илоу ашәарахқәа, аԥсаатәқәа, иҭаирбоит аӡқәа, икуеит, хыԥхьаӡара рацәала амшыни аӡқәеи ирҭоу аԥсыӡқәа. Аԥстәқәеи аҵиаақәеи ирылхны иҟаиҵоит ишәиҵо амаҭәа, ахәшәқәа. Аԥстәқәа ихы иаирхәоит ныҟәагас, еибашьыгас, хыхьчагас, рԥшӡагас. Ауаҩы ихы иаирхәарц азы иаԥиҵеит аҵиаақәеи аԥстәқәеи рыхкы ҿыцқәа. Анкьа ибнатәқәаз, иҩнатә ԥстәқәаны, мамзаргьы культуратә ҵиаақәаны иҟаиҵеит. Абиологиатә дыррақәа ихы иархәаны ауаҩы иааирыхуеит арыц, ашәыр, ауҭраҭых уб. иҵ. афатә злыҵуа аҵиаақәа.
Абиологиа амаҭәар аҵара шәалагоит уи аҟәша – аботаника аҵара ала. Аботаника – аҵиаақәа рҵара иазкуп. Ажәа «аботаника» абырзен бызшәа аҟынтә иаауеит – «ботане» иаанагоит аиаҵәара, аҳаскьын, аҵиаа ҳәа. Аҵиаақәа рҵара аан еилышәкаауеит урҭ ирыԥсҭазаашьоу, адәахьалеи рыҩныҵҟалеи ишеиҿартәу, рыҿиашьа, адгьыл аҿы иахьуԥыло, хәарҭарас ирылоу, иахьану аҭыԥ ишаныруа убас иҵ.
Аҵиаақәа иахьырзааигәоу азы урҭ ирываргыланы ишәҵоит абактериақәеи акәыкәбаақәеи. Уаҟа еилышәкаауеит абактериақәа рыхкырацәара, хәарҭараси цәгьараси ирылоу. Убас акәыкәбаақәа анышәҵо еилышәкаауеит урҭ реиҿартәышьа, ишрызҳауа, ишҿио, хәарҭарас ирылоу уб. иҵ. Аҵиаақәеи аԥстәқәеи аамҭа-аамҭала рҽеиҭаркуеит. Аҵиаақәа ааԥын ишәҭуеит, абӷьы иаҵәа ылыргоит, ҽаҩраҭагалан рыбӷьы каԥсоит, убас аԥстәқәагьы рхәыжә рҟьоит, рцәаԥшшәахәы рыԥсахуеит. Аамҭа еиҭасра иадҳәаланы аҵиаақәеи аԥстәқәеи рҽеиҭакрақәа аҵара иахьӡуп афенологиа (абырзен бызшәала – «фаино» – аҟалара, «логос» – аҵара). Аамҭала аҵиаақәа рыҽшырыԥсахуа здыруа ауаҩы ианаамҭоу длаҵоит, драшәоит, еиҭеиҳауеит, иҭеигалоит. Насгьы аԥсабара зырԥшӡо зыԥсы ҭоу аҵиаақәеи аԥстәқәеи адунеи аҿы зехьынџьара иубаратәы рхыԥхьаӡара иррацәоит, дырхылаԥшуеит.
Абиологиатә дыррақәа змоу ауаҩы аԥсабара бзиа ибоит, деиҷаҳауеит, дацхраауеит.
== Биологиатә дисциплинқәа ==
Акарилогиа — Анатомиа — Альгологиа — Антропологиа — Бактериологиа — Биогеографиа — Биогеоценологиа — Биоинженериа — Биоинформатика —
Амшынду биологиа — Биометриа — Бионика — Биосемиотика — Биоспелеологиа — Биофизика — Биохимиа — Ботаника — Биомеханика — Биоценологиа — Биоенергетика — Бриологиа — Вирусологиа — Генетика — Геоботаника — Гидробиологиа — Гистологиа — Дендрологиа — Зоологиа - Зоопсихологиа — Иммунологиа — Ихтиологиа — Космическая биология — Ксенобиологиа — Лепидоптерологиа — Лихенологиа — Микологиа — Микробиологиа — Молекулиартә биологиа — Морфологиа — Неиробиологиа — Палеонтологиа — Палинологиа — Паразитологиа — Радиобиологиа — Систематика — Системная биология — Синтетикатә биологиа— Спонгиологиа — Таксономиа — Теоретикатә биологиа — Токсикологиа — Фенологиа — Физиологиа — Физиологиа ВНД — Аԥсатәқәа гьы уаҩыгьы рфизиологиа — Аҳасакьы́нқәа рфизиологиа — Фитопатологиа — Цитологиа — Еволюциатә учение — Ембриология — Ендокринологиа — Ентомологиа — Етологиа
==Фотогалереиа==
<gallery>
File:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|Animalia - Bos primigenius taurus
File:Zboże.jpg|Planta - Triticum
File:Morchella esculenta 08.jpg|Fungi - Morchella esculenta
File:Fucus serratus2.jpg|Stramenopila/Chromista - Fucus serratus
File:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Mikrometer)
File:Halobacteria.jpg|Archaea - Halobacteria
File:Gamma phage.png|Virus - Gamma phage
</gallery>
==Алитература==
* П. К. Кәыҵниа, «Аҵиаақәа, абактериақәа, акәыкәбаақәа рбиологиа», Аҟәа – 2011
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Абиологиа| ]]
[[Акатегориа:Иԥсабаратәу ҭҵаарадыррақәа]] | Абиоло́гиа ( аагоуп абырзен бызшәахьтә: «биос» - аԥсҭазаара + «логос» - аҵара) — зыԥсы ҭоу аԥсабара иазку ҵарадырроуп. Абиологиа иаҵоит аԥсҭазаара, адгьыл иқәу, зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа. Иаҵоит урҭ реиҿартәышьа, рыԥсҭазаашьа, рыхкырацәара, насгьы ҭоурыхлеи хаҭалеи реизҳара азакәанқәа.
Ҳапланетаҿы зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа даара ирацәоуп. Аҵарауаа изларыԥхьаӡаз ала, еиуеиԥшым, зыԥсы ҭоу ацәеижь хкқәа ыҟоуп 3,5 миллион раҟара.
Ацәеижьқәа зегьы ршоит аҳрақәа ԥшьба рыла: абактериақәа раҳра; акәыкәбаақәа раҳра; аҵиаақәа раҳра; аԥстәқәа раҳра ҳәа. Аԥстәқәа раҳрахь даҵанакуеит ауаҩгьы.
Абиологиа иаҵанакуа амаҭәар хадақәа:
Авирусҵара
Аботаника (аҵиаақәа рҵара)
Абактериаҵара
Акәыкәбааҵара
Азоологиа (аԥстәқәа рҵара)
Анатомиа (ацәеижьқәа реиҿартәышьа)
Ахацҵара (ахацқәа реиҿартәышьа)
Афизиологиа (ацәеижьқәа русура)
Аекологиа (ацәеижьқәеи изну аҭыԥи реизыҟазаашьақәа)
Ацәеижьқәа ыҟоуп адгьыл иқәу, анышә иҵоу, аӡы иҭоу, аҳауа иалоу. Адгьыл аҿы иҟоу аԥсҭазаара ишьақәнаргылеит абиосфера захьӡу, адгьыл ҷыдала иакәыршоу ахарԥа (абырзен бызшәала «биос» – аԥсҭазаара, «сфера» – акәымпыл). Абиосфера иаҵанакуеит ацәеижьқәа ахьыҟоу аҭыԥқәа зегьы: атмосфера ҵаҟатәи аҿыгҳара, аӡҭатәарақәа, анышә, анышә иаҵоу алитосфера хыхьтәи аҽыҭ.
Зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рыԥсҭазаара дара-дара еидҳәалоуп, рызегьы изну аԥсабара иахәҭакуп. Зыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рхаҭақәа изну аԥсабара ианыруеит, арахь урҭ рыҟазаара аԥсабаратә цәырҵрақәа – ахьҭа, аԥхарра, ацәаакыра, алашара ирыдҳәалоуп.
Ацәеижьқәа дара-дареи аԥсабареи реиныррақәа ҭызҵаауа абиологиа аҟәша иахьӡуп аекологиа (абырзен бызшәала «ойкос» – аҩны, анхарҭа, аԥсадгьыл, «логос» – аҵара).
Ирацәоуп абиологиатә дырра хәарҭарас иамоу. Ауаҩы абиологиатә дыррақәа ихы иаирхәоит ақыҭанхамҩаҿы, амедицинаҿы уб. иҵ.
Ауаҩы есааира инапаҿы иааигоит адгьыл амалқәа, уи иԥиҟоит абнақәа, дреишәарыцоит абна илоу ашәарахқәа, аԥсаатәқәа, иҭаирбоит аӡқәа, икуеит, хыԥхьаӡара рацәала амшыни аӡқәеи ирҭоу аԥсыӡқәа. Аԥстәқәеи аҵиаақәеи ирылхны иҟаиҵоит ишәиҵо амаҭәа, ахәшәқәа. Аԥстәқәа ихы иаирхәоит ныҟәагас, еибашьыгас, хыхьчагас, рԥшӡагас. Ауаҩы ихы иаирхәарц азы иаԥиҵеит аҵиаақәеи аԥстәқәеи рыхкы ҿыцқәа. Анкьа ибнатәқәаз, иҩнатә ԥстәқәаны, мамзаргьы культуратә ҵиаақәаны иҟаиҵеит. Абиологиатә дыррақәа ихы иархәаны ауаҩы иааирыхуеит арыц, ашәыр, ауҭраҭых уб. иҵ. афатә злыҵуа аҵиаақәа.
Абиологиа амаҭәар аҵара шәалагоит уи аҟәша – аботаника аҵара ала. Аботаника – аҵиаақәа рҵара иазкуп. Ажәа «аботаника» абырзен бызшәа аҟынтә иаауеит – «ботане» иаанагоит аиаҵәара, аҳаскьын, аҵиаа ҳәа. Аҵиаақәа рҵара аан еилышәкаауеит урҭ ирыԥсҭазаашьоу, адәахьалеи рыҩныҵҟалеи ишеиҿартәу, рыҿиашьа, адгьыл аҿы иахьуԥыло, хәарҭарас ирылоу, иахьану аҭыԥ ишаныруа убас иҵ.
Аҵиаақәа иахьырзааигәоу азы урҭ ирываргыланы ишәҵоит абактериақәеи акәыкәбаақәеи. Уаҟа еилышәкаауеит абактериақәа рыхкырацәара, хәарҭараси цәгьараси ирылоу. Убас акәыкәбаақәа анышәҵо еилышәкаауеит урҭ реиҿартәышьа, ишрызҳауа, ишҿио, хәарҭарас ирылоу уб. иҵ. Аҵиаақәеи аԥстәқәеи аамҭа-аамҭала рҽеиҭаркуеит. Аҵиаақәа ааԥын ишәҭуеит, абӷьы иаҵәа ылыргоит, ҽаҩраҭагалан рыбӷьы каԥсоит, убас аԥстәқәагьы рхәыжә рҟьоит, рцәаԥшшәахәы рыԥсахуеит. Аамҭа еиҭасра иадҳәаланы аҵиаақәеи аԥстәқәеи рҽеиҭакрақәа аҵара иахьӡуп афенологиа (абырзен бызшәала – «фаино» – аҟалара, «логос» – аҵара). Аамҭала аҵиаақәа рыҽшырыԥсахуа здыруа ауаҩы ианаамҭоу длаҵоит, драшәоит, еиҭеиҳауеит, иҭеигалоит. Насгьы аԥсабара зырԥшӡо зыԥсы ҭоу аҵиаақәеи аԥстәқәеи адунеи аҿы зехьынџьара иубаратәы рхыԥхьаӡара иррацәоит, дырхылаԥшуеит.
Абиологиатә дыррақәа змоу ауаҩы аԥсабара бзиа ибоит, деиҷаҳауеит, дацхраауеит.
Биологиатә дисциплинқәа
Акарилогиа — Анатомиа — Альгологиа — Антропологиа — Бактериологиа — Биогеографиа — Биогеоценологиа — Биоинженериа — Биоинформатика —
Амшынду биологиа — Биометриа — Бионика — Биосемиотика — Биоспелеологиа — Биофизика — Биохимиа — Ботаника — Биомеханика — Биоценологиа — Биоенергетика — Бриологиа — Вирусологиа — Генетика — Геоботаника — Гидробиологиа — Гистологиа — Дендрологиа — Зоологиа - Зоопсихологиа — Иммунологиа — Ихтиологиа — Космическая биология — Ксенобиологиа — Лепидоптерологиа — Лихенологиа — Микологиа — Микробиологиа — Молекулиартә биологиа — Морфологиа — Неиробиологиа — Палеонтологиа — Палинологиа — Паразитологиа — Радиобиологиа — Систематика — Системная биология — Синтетикатә биологиа— Спонгиологиа — Таксономиа — Теоретикатә биологиа — Токсикологиа — Фенологиа — Физиологиа — Физиологиа ВНД — Аԥсатәқәа гьы уаҩыгьы рфизиологиа — Аҳасакьы́нқәа рфизиологиа — Фитопатологиа — Цитологиа — Еволюциатә учение — Ембриология — Ендокринологиа — Ентомологиа — Етологиа
Фотогалереиа
Алитература
П. К. Кәыҵниа, «Аҵиаақәа, абактериақәа, акәыкәбаақәа рбиологиа», Аҟәа – 2011
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Иԥсабаратәу ҭҵаарадыррақәа |
3529 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Обама,_Барак | Обама, Барак | {{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Барак Ҳуссеин Обама
|амаҵура=[[Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидент|ЕАА рпрезидент]]
|инаркны={{date|20|1|2009}}
|рҟынӡа={{date|20|1|2017}}
|абираҟ=Flag of the United States.svg
|агерб=Greater coat of arms of the United States.svg
|аишьҭагылашьа=44
|апрезидент ихаҭыԥуаҩ=[[Баиден, Џьо|Џьо Баиден]]
|аԥхьа иҟаз=[[Буш, Џьорџь Уокер|Џьорџь Уокер Буш]]
|аҭынха=[[Трамп, Дональд Џьон|Дональд Трамп]]
|амаҵура2= [[Иллиноис]] аштат аҟынтәи [[Еиду Америкатәи Аштатқәа рсенат|ЕАА Рконгресс асенатор]]
|инаркны2={{date|4|1|2005}}
|рҟынӡа2={{date|16|11|2008}}
|абираҟ2=Flag of the United States.svg
|агерб2=Greater coat of arms of the United States.svg
|аԥхьа иҟаз2=[[Фицџьеральд, Питер|Питер Фицџьеральд]]
|аҭынха2=[[Биуррис, Роланд Уоллес|Роланд У. Биуррис]]
|амаҵура3=[[Иллиноис асенат 13-тәи алхырҭа|13-тәи алхырҭа]] аҟынтәи [[Иллиноис асенат]]ор
|инаркны3={{date|8|1|1997}}
|рҟынӡа3={{date|4|11|2004}}
|абираҟ3=Flag_of_Illinois.svg
|агерб3=Seal_of_Illinois.svg
|аԥхьа иҟаз3=[[Палмер, Елис Џь.|Елис Џь. Палмер]]ԥҳа
|аҭынха3=[[Рауль, Кваме|Кваме Рауль]]
}}
'''Барак Ҳуссеин Обама''' ({{lang-en|Barack Hussein Obama}}; диит {{date|4|8|1961}}, [[Ҳонолулу]], [[Гаваи]]) — '''44-тәи''' [[Еиду Америкатәи Аштатқәа]] апрезидент.
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентцәа]]
[[Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа рполитикцәа]]
[[Акатегориа:Обамаа]]
[[Акатегориа:1961 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Нанҳәамза 4 рзы ииз]] | Барак Ҳуссеин Обама (; диит , Ҳонолулу, Гаваи) — 44-тәи Еиду Америкатәи Аштатқәа апрезидент.
Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентцәа
Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа рполитикцәа
Акатегориа:Обамаа
Акатегориа:1961 шықәсазы ииз
Акатегориа:Нанҳәамза 4 рзы ииз |
3532 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Амшын_Еиқәа | Амшын Еиқәа | [[Афаил:Black-Sea-NASA.jpg|thumb|250px|[[NASA]] рфотоҭыхымҭа акосмос аҟнытә]]
'''Амшын Еиқәа'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> — [[Атлантикатә амшынду]] бассеин аҩныҵҟатәи амшыноуп. [[Босфор]] аӡыбжьындала уи еидылоит Амармал мшын, анаҩс Дарданеллақәа аӡыбжьындала еидылоит Егеитәи Адгьылбжьаратәи амшынқәа. Кьерч аӡыбжьындала еидылоит Азовтәи амшын. Аҩадантәи иҵауланы иалалоит амшын ахь [[Крымтәи адгьылбжьахабжа]]. Европеи Азиеи аӡытәи рҳәаа иахысуеит Амшын Еиқәа иалсны. жьҭаарамза 31 Амшын Еиқәа амш.
[[Афаил:Noviy Afon.jpg|thumb|250px|Симон Кананит иберҭыԥ [[Амшын Еиқәа]] ақәыԥшыларалаҿы]]
Амшын Еиқәа ақәӡара аҵанакоит 422 000 км². Иара аҿыкәыршала еиԥшуп ииашам аформа змоу аихагежь еиҳа иахьыҭбаау 1150 км хьыҟоу. Еиҳаӡоу аҵаулара иамоуп 2210 м.
Амшын аԥшаҳәа ишьҭоуп быжь-ҳәынҭқаррак: [[Урыстәыла]], [[Украина]], [[Болгариа]], [[Ҭырқтәыла]], [[Қырҭтәыла]].
Амшын Еиқәа ӷәӷәала иҟьашьуеит иара иалало аӡқәа иаларгало ааглырхатә пестидицқәеи, азотқәеи, афосфорқәеи ирыхҟьаны.Азоти афтори рыбзоурала амикроорганизмқәеи аӡҵиаақәеи ироуеит афатә, уи реизҳараҿы иацхраауеит, аха нас ибаауеит аӡы аҵаҿы, аӡы акисларод зегьы алцәцәааны. Акисларод азымхара иахҟьаны иԥсуеит хыԥхьаӡара рацәала аԥсыӡқәа, амоллиускқәа, адыӷаҷиақәа. Иахьа 40% рҟынӡа амшынеиқәа иҭоу зегьы аныӡаара ахықә ихәгылоуп Урҭ ашәарҭара иҭазыргыло иреиуоуп иара убас аӷбақәа, анышьқәа, ашхәақәа. Дара еиладырҩынтуа алыкь аӡы иханагалоит, уи шыхәашьу аҳәарԥсарратә зонақәа рҟынӡагьы инаӡоит. Амшын аҽрыцқьара иахьӡаӡом, уи зегьы аекосистемазы иԥырхагоуп.
==Алитература==
* Виноградов К. А. Очерки по истории отечественных гидробиологических исследований на Чёрном море. — Киев: Изд-во АН УССР, 1958.
* Виноградов К. А. Ихтиофауна северо-западной части Чёрного моря. — К., 1960.
* Васильева Е. Д. Рыбы Чёрного моря. Определитель морских, солоноватоводных, эвригалинных и проходных видов с цветными иллюстрациями, собранными С. В. Богородским. — М.: ВНИРО, 2007. — 238 с. — 200 экз. — ISBN 978-5-85382-347-1.
* Заика В. Е. Черноморские рыбы и летопись их промысла. — Севастополь, 2008.
* Агбунов М. В. Античная лоция Чёрного моря. — М.:Наука, 1987. — 156 с.
* Сорокин Ю. И. Чёрное море: Природа, ресурсы. — М.:Наука, 1982. — 217 с.
* Филиппов Д. М. Циркуляция и структура вод Чёрного моря. — М.: Наука, 1968. — 136 с.
* Кузьминская Г. Г. Чёрное море. — Краснодар: Кн. изд-во, 1972. — 92 с.
* Степанов В., Андреев В. Чёрное море. — Л.: Гидрометеоиздат, 1981. — 160 с.
* Зайцев Ю. П., Поликарпов Г. Г. Экологические процессы в критических зонах Чёрного моря (синтез результатов двух направлений исследований с середины XX до начала XXI веков) // Мор. екол. журн. — 2002. — 1, N 1. — С. 33-55
* Иванов М. В., Вайнштейн М. В., Гальченко М. Ф. и др. Распределение и геохимическая активность бактерий в осадках // Изучение генезиса нефти и газа в Болгарском секторе Чёрного моря. София, 1984. С. 150—181.
* Биркун А. А. мл., Кривохижин С. В. Звери Чёрного Моря. — Симферополь: Таврия, 1996. — 96 с. ISBN 5-7780-0773-6
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:мшын Еиқәа}}
[[Акатегориа:Амшын Еиқәа| ]]
[[Акатегориа:Амшынқәа]] | Амшын Еиқәа — Атлантикатә амшынду бассеин аҩныҵҟатәи амшыноуп. Босфор аӡыбжьындала уи еидылоит Амармал мшын, анаҩс Дарданеллақәа аӡыбжьындала еидылоит Егеитәи Адгьылбжьаратәи амшынқәа. Кьерч аӡыбжьындала еидылоит Азовтәи амшын. Аҩадантәи иҵауланы иалалоит амшын ахь Крымтәи адгьылбжьахабжа. Европеи Азиеи аӡытәи рҳәаа иахысуеит Амшын Еиқәа иалсны. жьҭаарамза 31 Амшын Еиқәа амш.
thumb|250px|Симон Кананит иберҭыԥ Амшын Еиқәа ақәыԥшыларалаҿы
Амшын Еиқәа ақәӡара аҵанакоит 422 000 км². Иара аҿыкәыршала еиԥшуп ииашам аформа змоу аихагежь еиҳа иахьыҭбаау 1150 км хьыҟоу. Еиҳаӡоу аҵаулара иамоуп 2210 м.
Амшын аԥшаҳәа ишьҭоуп быжь-ҳәынҭқаррак: Урыстәыла, Украина, Болгариа, Ҭырқтәыла, Қырҭтәыла.
Амшын Еиқәа ӷәӷәала иҟьашьуеит иара иалало аӡқәа иаларгало ааглырхатә пестидицқәеи, азотқәеи, афосфорқәеи ирыхҟьаны.Азоти афтори рыбзоурала амикроорганизмқәеи аӡҵиаақәеи ироуеит афатә, уи реизҳараҿы иацхраауеит, аха нас ибаауеит аӡы аҵаҿы, аӡы акисларод зегьы алцәцәааны. Акисларод азымхара иахҟьаны иԥсуеит хыԥхьаӡара рацәала аԥсыӡқәа, амоллиускқәа, адыӷаҷиақәа. Иахьа 40% рҟынӡа амшынеиқәа иҭоу зегьы аныӡаара ахықә ихәгылоуп Урҭ ашәарҭара иҭазыргыло иреиуоуп иара убас аӷбақәа, анышьқәа, ашхәақәа. Дара еиладырҩынтуа алыкь аӡы иханагалоит, уи шыхәашьу аҳәарԥсарратә зонақәа рҟынӡагьы инаӡоит. Амшын аҽрыцқьара иахьӡаӡом, уи зегьы аекосистемазы иԥырхагоуп.
Алитература
Виноградов К. А. Очерки по истории отечественных гидробиологических исследований на Чёрном море. — Киев: Изд-во АН УССР, 1958.
Виноградов К. А. Ихтиофауна северо-западной части Чёрного моря. — К., 1960.
Васильева Е. Д. Рыбы Чёрного моря. Определитель морских, солоноватоводных, эвригалинных и проходных видов с цветными иллюстрациями, собранными С. В. Богородским. — М.: ВНИРО, 2007. — 238 с. — 200 экз. — ISBN 978-5-85382-347-1.
Заика В. Е. Черноморские рыбы и летопись их промысла. — Севастополь, 2008.
Агбунов М. В. Античная лоция Чёрного моря. — М.:Наука, 1987. — 156 с.
Сорокин Ю. И. Чёрное море: Природа, ресурсы. — М.:Наука, 1982. — 217 с.
Филиппов Д. М. Циркуляция и структура вод Чёрного моря. — М.: Наука, 1968. — 136 с.
Кузьминская Г. Г. Чёрное море. — Краснодар: Кн. изд-во, 1972. — 92 с.
Степанов В., Андреев В. Чёрное море. — Л.: Гидрометеоиздат, 1981. — 160 с.
Зайцев Ю. П., Поликарпов Г. Г. Экологические процессы в критических зонах Чёрного моря (синтез результатов двух направлений исследований с середины XX до начала XXI веков) // Мор. екол. журн. — 2002. — 1, N 1. — С. 33-55
Иванов М. В., Вайнштейн М. В., Гальченко М. Ф. и др. Распределение и геохимическая активность бактерий в осадках // Изучение генезиса нефти и газа в Болгарском секторе Чёрного моря. София, 1984. С. 150—181.
Биркун А. А. мл., Кривохижин С. В. Звери Чёрного Моря. — Симферополь: Таврия, 1996. — 96 с. ISBN 5-7780-0773-6
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Амшынқәа |
3575 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Киев | Киев | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Аҳҭнықалақь}}
'''Кыив''' ({{lang-uk|Київ}}) — [[Украина]] иаҳҭнықалақьыуп. Иаланхо 2 782 336-ҩык ([[2009|2009 ш.]])
== Абара ==
* [http://www.kmv.gov.ua/ Акиев ақалақьтәы аилатәара] {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20080104035406/http://www.kmv.gov.ua/ |date=2008-01-04 }}{{uk icon}}
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Украина ақалақьқәа]]
[[Акатегориа:Аҳҭнықалақьқәа]]
[[Акатегориа:СССР ақалақьқәа-фырхаҵа]]
[[Акатегориа:Европа аҳҭнықалақьқәа]] | Кыив () — Украина иаҳҭнықалақьыуп. Иаланхо 2 782 336-ҩык (2009 ш.)
Абара
Акиев ақалақьтәы аилатәара
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Украина ақалақьқәа
Акатегориа:Аҳҭнықалақьқәа
Акатегориа:СССР ақалақьқәа-фырхаҵа
Акатегориа:Европа аҳҭнықалақьқәа |
3537 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Че_Гевара,_Ернесто | Че Гевара, Ернесто | {{Акарточка аполитик}}
[[Афаил:Che Guevara - Guerrillero Heroico by Alberto Korda.jpg|200px|мини|<span style="color:grey;">Ернесто Рафаель Гевара, 1960 ш.</span>]]
'''Ернесто Че Гевара''' ({{lang-es|Ernesto Che Guevara}} [ [[IPA|ˈtʃe ɡeˈβaɾa]] ], ихаҭәоу ахьӡ - '''Ернесто Рафаель Гевара''' ({{lang-es|Ernesto Rafael Guevara}}); {{date|14|6|1928}}, [[Росарио]], [[Аргентина]] — {{date|9|10|1967}}, [[Ла-Игера]], [[Боливиа]]) - алаҭынамерикатә револиуционер, [[команданте]], [[куба]]тәи ҳәынҭқарратә аҟаҵаҩ. Америка континент ада, аус ииуон [[Адемократиатә Республика Конго|Конго Аҳәынҭқарра]]ҿ.
== Абиографиа ==
[[Афаил:Che Guevara - 1 año - 1929.jpg|мини|150px|<span style="color:grey;">Че Гевара шықәсык иныихыҵоз, 1929 ш.</span>]]
[[Афаил:Chefamily.jpg|мини|300px|left|<span style="color:grey;">Че Гевара иҭаацәара. Армарахьала: Ернесто Гевара, иан Селиа, иаҳәшьа Селиа, иашьа Роберто, иаб Ернестои иҷкәынеи Хуан Мартин инапаҿы, Ернесто иаҳәшьа Анна Мариа</span>]]
Ернесто Гевара диит [[Рашәарамза 14]] [[1928]] шықәсазы, аргентинатә ақалақь аҿы [[Росарио]].
Дыныхәҷаз, Ернесто ахьӡ иман Тете ("аҳәаҵыс").
== Литература ==
* ''[[Джон Ли Андерсон]]''. «Че Гевара. Важна только Революция», Серия «Главные герои», Амфора, 2009 г. ISBN 978-5-367-01010-7}}
* Гавриков Ю. М. Последний романтик революции. М., 2004.
* Гросс Х.-Э., Вольф К.-П. Че: «Мои мечты не знают границ». М.: Прогресс, 1984.
* Кормье Ж., Гевара Гадеа И., Гранадо Хименес А. Че Гевара. Ростов н/Д.: Феникс, 1997.
* Кормье Ж., Лапер Ж. Че Гевара. Спутник революции. М.: Астрель, АСТ, 2001. ISBN 5-17-008457-9
* [[Григулевич, Иосиф Ромуальдович|Лаврецкий И. Р.]] [http://zzl.lib.ru/catalog/04_g.shtml Эрнесто Че Гевара]. М.: Издательство ЦК ВЛКСМ «Молодая гвардия», 1972. («[[Жизнь замечательных людей]]»). Переиздания: 1973, 1978.
* [[Григулевич, Иосиф Ромуальдович|Григулевич И. Р.]] Эрнесто Че Гевара и революционный процесс в Латинской Америке. — М., Наука, 1984. — Тираж 14500 экз. — 300 с.
* [[Григулевич, Иосиф Ромуальдович|Лаврецкий И. Р.]] Эрнесто Че Гевара. М.: Издательство «ТЕРРА», 2002.
* [[Пако Игнасио Тайбо II]]. [https://web.archive.org/web/20080629052336/http://chehasta.narod.ru/paco/content.htm Гевара по прозвищу Че.] М.: Эксмо, 2004.
* ''Устарис-Арсе Р.'' Че Гевара: Жизнь, смерть и воскрешение из мифа / Пер. с исп.— М.: Центрполиграф, 2012. — 511 с., 3000 экз., ISBN 978-5-227-03469-4
==Азхьарԥшқәа==
* [https://scepsis.net/library/id_470.html Эрнесто Че Гевара: жизнь и деятельность, отразившие великие надежды уходящего столетия] - Даниэль Бенсаид
* [https://www.marxists.org/archive/guevara/index.htm Che Guevara Internet Archive]
* [http://www3.uakron.edu/worldciv/pascher/che.html GUERILLA WARFARE by Che Guevara] {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20120124203140/http://www3.uakron.edu/worldciv/pascher/che.html |date=2012-01-24 }} {{en icon}}
* [https://curlie.org//Society/History/By_Region/Caribbean/Cuba/Guevara,_Ernesto_Che/ Че Гевара, Эрнесто] в каталоге ссылок [[Open Directory Project]]
[[Акатегориа:Аргентинатәи аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Аргентинатәи акоммунистцәа]]
[[Акатегориа:Аргентинатәи адипломатцәа]]
[[Акатегориа:Аргентинатәи ареволиуционерцәа]]
[[Акатегориа:Акубатәи ареволиуционерцәа]]
[[Акатегориа:Амарксистцәа]]
[[Акатегориа:Апартизанцәа]]
[[Акатегориа:Иршьыз ареволиуционерцәа]]
[[Акатегориа:1928 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Рашәарамза 14 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1967 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Жьҭаарамза 9 рзы иԥсыз]] | Ернесто Че Гевара ( [ ˈtʃe ɡeˈβaɾa ], ихаҭәоу ахьӡ - Ернесто Рафаель Гевара (); , Росарио, Аргентина — , Ла-Игера, Боливиа) - алаҭынамерикатә револиуционер, команданте, кубатәи ҳәынҭқарратә аҟаҵаҩ. Америка континент ада, аус ииуон Конго Аҳәынҭқарраҿ.
Абиографиа
мини|150px|Че Гевара шықәсык иныихыҵоз, 1929 ш.
мини|300px|left|Че Гевара иҭаацәара. Армарахьала: Ернесто Гевара, иан Селиа, иаҳәшьа Селиа, иашьа Роберто, иаб Ернестои иҷкәынеи Хуан Мартин инапаҿы, Ернесто иаҳәшьа Анна Мариа
Ернесто Гевара диит Рашәарамза 14 1928 шықәсазы, аргентинатә ақалақь аҿы Росарио.
Дыныхәҷаз, Ернесто ахьӡ иман Тете ("аҳәаҵыс").
Литература
Джон Ли Андерсон. «Че Гевара. Важна только Революция», Серия «Главные герои», Амфора, 2009 г. ISBN 978-5-367-01010-7}}
Гавриков Ю. М. Последний романтик революции. М., 2004.
Гросс Х.-Э., Вольф К.-П. Че: «Мои мечты не знают границ». М.: Прогресс, 1984.
Кормье Ж., Гевара Гадеа И., Гранадо Хименес А. Че Гевара. Ростов н/Д.: Феникс, 1997.
Кормье Ж., Лапер Ж. Че Гевара. Спутник революции. М.: Астрель, АСТ, 2001. ISBN 5-17-008457-9
Лаврецкий И. Р. Эрнесто Че Гевара. М.: Издательство ЦК ВЛКСМ «Молодая гвардия», 1972. («Жизнь замечательных людей»). Переиздания: 1973, 1978.
Григулевич И. Р. Эрнесто Че Гевара и революционный процесс в Латинской Америке. — М., Наука, 1984. — Тираж 14500 экз. — 300 с.
Лаврецкий И. Р. Эрнесто Че Гевара. М.: Издательство «ТЕРРА», 2002.
Пако Игнасио Тайбо II. Гевара по прозвищу Че. М.: Эксмо, 2004.
Устарис-Арсе Р. Че Гевара: Жизнь, смерть и воскрешение из мифа / Пер. с исп.— М.: Центрполиграф, 2012. — 511 с., 3000 экз., ISBN 978-5-227-03469-4
Азхьарԥшқәа
Эрнесто Че Гевара: жизнь и деятельность, отразившие великие надежды уходящего столетия - Даниэль Бенсаид
Che Guevara Internet Archive
GUERILLA WARFARE by Che Guevara
Че Гевара, Эрнесто в каталоге ссылок Open Directory Project
Акатегориа:Аргентинатәи аполитикцәа
Акатегориа:Аргентинатәи акоммунистцәа
Акатегориа:Аргентинатәи адипломатцәа
Акатегориа:Аргентинатәи ареволиуционерцәа
Акатегориа:Акубатәи ареволиуционерцәа
Акатегориа:Амарксистцәа
Акатегориа:Апартизанцәа
Акатегориа:Иршьыз ареволиуционерцәа
Акатегориа:1928 шықәсазы ииз
Акатегориа:Рашәарамза 14 рзы ииз
Акатегориа:1967 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Жьҭаарамза 9 рзы иԥсыз |
3570 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Львов | Львов | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь
|zoom1=10}}
'''Львов''' ({{lang-uk|Львів}}) — [[Украина]] ақалақь. Уи атәылатә амраҭашәара аҿы иоуп. Иаланхо 760 757-ҩык ([[2010|2010 ш.]])
== Аҭоурых ==
== Атранспорт ==
Львивтәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп. Ақалақь итранспорт хкы хада [[атрамваи]]оуп. Атрамваитә хҵәахақәа ирацәоуп. [[Автобус|Автобустә]] маршрутқәа рацәа ауп.
== Уба бба нас ==
== Азгәаҭақәа ==
== Алитература ==
== Ахьарԥшқәа ==
* [http://www.city-adm.lviv.ua/ Альвив ақалақьтәы аилатәара] {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20110225023616/http://www.city-adm.lviv.ua/ |date=2011-02-25 }} {{uk icon}}
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Украина ақалақьқәа]] | Львов () — Украина ақалақь. Уи атәылатә амраҭашәара аҿы иоуп. Иаланхо 760 757-ҩык (2010 ш.)
Аҭоурых
Атранспорт
Львивтәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп. Ақалақь итранспорт хкы хада атрамваиоуп. Атрамваитә хҵәахақәа ирацәоуп. Автобустә маршрутқәа рацәа ауп.
Уба бба нас
Азгәаҭақәа
Алитература
Ахьарԥшқәа
Альвив ақалақьтәы аилатәара
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Украина ақалақьқәа |
3539 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсуаа | Аԥсуаа | [[Афаил:Abkhaz-deputatklk.jpg|thumb|450x225px|Аԥсуа ақәгылаҩцәа Лыхны-Агәы аҿы.]]
'''Аԥсуаа''', '''Аԥсацәа''' ([[абжьыуатә диалект|абжьуаа рцәажәашьа]] аҟнытә), '''Аԥсуақәа''' (Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, {{lang-abq|Апс(ы)уаква}} [аԥс(ы)уақәа], [[ажәытәтәи аԥсшәа]]ла: аԥса́раа, {{lang-tr|аbhazlar; abazalar}}, {{lang-ka|აფხაზები}}) — [[аԥсуа-едыгьа бызшәақәа]] ргәыԥ иаҵанкуа мраҭашәаратә [[Кавказ]] аҿы иҟоу ауаажәлар. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқәтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи [[Аԥсуа бызшәа|аԥсышәала]] ицәажәоит
== Ауааԥсыра ==
* {{Абираҟдырга|Ҭырқәтәыла}}: 250 000–600 000
* {{Абираҟдырга|Аԥсны}}: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
* {{Абираҟдырга|Шьамтәыла}}: 10 000–30 000
* {{Абираҟдырга|Урыстәыла}}: 11 000
* {{Абираҟдырга|Қырҭтәыла}}: ~4 000
==Аетноним==
Раԥхьаӡа акәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "аԥсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа абасгаа "абасгаа" ҳәа ирышьҭан, ақырҭтқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг/ азӷа" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зыӡбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ԥыҭҩык "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп ҳәа, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп ҳәагьы рҳәоит.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-едыгьа бызшәақәа рыҟны (аԥсышәаҿгьы) "(а)ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиқәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
== Етнографиатә гәыԥқәа ==
[[Афаил:Sobranie cherkesskikh knyazey.PNG|thumb|450x225px|Аԥсуа [[аҭауадцәа]] реизара]]
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
* [[Асаӡуақәа]] — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқәтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
* [[Бзыԥаа]] — Гагреи Шьыкәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
* [[Гәымаа]] — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
* [[Абжьыуаа]] — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
* [[Амырзаҟанаа]] — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
* [[Далаа]]-[[Ҵабалаа]] — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
* [[Ԥсҳәыуаа|Ԥсҳәаа]]- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
* [[Аҳҷыԥсаа]]
* [[Аибӷа]]
== Еицардыруа аԥсуаа ==
<gallery>
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2008 Ardzinba b.jpg|[[Владислав Арӡынба]]
Афаил:RAUFORBAY.png|[[Рауф Орбаи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Gulia b.jpg|[[Дырмит Гәлиа]]
Афаил:Ali-bey.jpg|[[Али беи]]
Афаил:Abkhazia 10 apsar Ag 2009 Shinkuba b.jpg|[[Баграт Шьынқәба]]
Афаил:Lakoba Nestor.jpg|[[Нестор Лакоба]]
Афаил:Kheireddine Pacha high.JPG|[[Хареиддин Паша]]
</gallery>
[[Акатегориа:Амилаҭқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа| ]] | Аԥсуаа, Аԥсацәа (абжьуаа рцәажәашьа аҟнытә), Аԥсуақәа (Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рцәажәашьа аҟнытә, [аԥс(ы)уақәа], ажәытәтәи аԥсшәала: аԥса́раа, , ) — аԥсуа-едыгьа бызшәақәа ргәыԥ иаҵанкуа мраҭашәаратә Кавказ аҿы иҟоу ауаажәлар. Аԥсны инхоит (50% раҟара атәыла ауааԥсыра) усгьы Ҭырқәтәыла, Урыстәыла, Шьамтәылеи Иорданиеи аԥсышәала ицәажәоит
Ауааԥсыра
: 250 000–600 000
: ~127 000 (Ауааԥсыра Ашәҟәы Рыҵара Аԥсныҟны 2018)
: 10 000–30 000
: 11 000
: ~4 000
Аетноним
Раԥхьаӡа акәны аԥсуа хылҵшьҭрақәа ирыдҳәалоу аетнонимқәа цәырҵуа иалагеит ҳиера ҟалаанӡа II-тәи азқьышықәса анҵәамҭазы. Ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I-тәи иҟаиҵаз анҵамҭаҿы (XI-тәи ашәышәықәса алагамҭа) далацәажәоит аетнонимқәа "абешла". Аҵарауаа ишырыԥхьаӡо ала, аетнонимқәа "абешла", "аԥшьилаа", "аԥсилаа", "аԥсуаа" шьаҭас ауп ирымоу. Иара абри аҵыхәтантәи ауп аԥсуа иахьагьы рхазы хьӡыс - етноним ирымоу. Ҳәарада, аетноним "аԥсуаа" урҭ жәларык иаҳасаб ала рышьақәгыла иадҳәалоуп.
Антикатәи аамҭазы авторцәа аӡәырҩы иахьатәи Аԥсны иахьаҵанакуаз иахгәарҭон абарҭ ахьӡқәа - аетнонимқәа: колхаа, гениохаа, аԥсилаа, абазгаа, мысымианаа, саныгаа.
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы, аԥсуаа жәларык раҳасабала ианышьақәгыла, урҭ ргәылацәа рыҟнытә еидызкылоз ахьыӡқәагьы роуа иалагеит. Убас византиаа абасгаа "абасгаа" ҳәа ирышьҭан, ақырҭтқәа - "аԥхази", аерманцәа - "аԥхази", аурысқәа - "обезы", "абазы", адыгаа - "азега", аублаақәа - "басхыг/ азӷа" ҳәа. Иахьанӡагьы аҭырқәцәа аԥсуаа хылҵшьҭрақәа "абаза" ҳәа ирышьҭоуп, арабқәа рыҟны зыӡбахә ҳамоу аетноним "абаза" аԥсуаа иреиуоу аӡәырҩы жәлас ишьҭыхны ирымоуп, иара убри алагьы ретникатә хдырра еиқәдырхәоит.
Ԥыҭҩык "абаза", "аԥхаз", "аԥсуа" зхылҿиааз етнонимк ауп ҳәа, насгьы дара шьаҭас ирымоу "ԥс", "бз" роуп ҳәагьы рҳәоит.
Шьоукы аҭҵааҩцәа ахьӡ „аԥсуа“ агәызҩаратә ажәа „аԥсы“ иалҵуеит ҳәа ирҳәоит. Егьырҭ аҭҵааҩцәа "ԥсы" аелемент еиҿырԥшоит аӡыи аӡиасеи реиԥш, "аԥсуаа" урҭ етимологиала еиҭаргоит "аӡы иаԥну ауаа", мамзаргьы "аӡы (амшын) аԥшаҳәаҿы инхо ауаа" (Инал-иԥа, 1971. Даҟь.377). Излашьақәыргылоу ала, аԥсуа-едыгьа бызшәақәа рыҟны (аԥсышәаҿгьы) "(а)ԥсы" иаанагон "аӡы" ҳәа ауп, "бзы" аубых бызшәалагь "аӡы" иаанагоит. Дара абарҭ ажәашьагәыҭқәа рылоуп излашьақәгыло Амшын Еиқәа аԥшаҳәааҟынтәи ирацәаӡаны иахьанӡагьы иаҳԥыло агидронимқәа - аӡиасқәа рыхьӡқәагьы. Аԥсны анҭыҵ - Акамԥсыс, Ариԥса, Дуабзу, Туаԥсе, Суԥса, насгьы Аԥсны иаҳԥыло: Гәымԥсы, Ааԥсы, Хыԥсы, Бзыԥ, Лашԥсы, Ҳашԥсы, Ԥсоу уб. иҵ.
Етнографиатә гәыԥқәа
thumb|450x225px|Аԥсуа аҭауадцәа реизара
Аԥсуаа жәытә-натә аахыс ишон быжь-гәыԥкны:
Асаӡуақәа — иахьатәи аамҭазы инхоит Ҭырқәтәылеи Аҿариеи. Амхаџьырра аԥхьа инхон Аԥсны амраҭашәарач, аӡиасқәа Шәаҽеи Гагреи рыбжьара.
Бзыԥаа — Гагреи Шьыкәареи аӡиасқәа рыбжьара инхоит. Гәдоуҭа араион еиҳарак иуааԥсыроуп. Ирацәаны инхоит Ҭырқтәылагьы.
Гәымаа — агәҭанҭәи Аԥсны ишьагәыҭу ауааԥсыра. Рыззегьы ирылырҵеит Ҭырқтәыла.
Абжьыуаа — Ахәри Кәыдрыи рыбжьара инхоит. Очамчыра араион еиҳарак иуааԥсыроуп.
Амырзаҟанаа — Самырзаҟан ишьагәыҭу ауааԥсыра.
Далаа-Ҵабалаа — амхаџьырра аԥхьа инхон Кәыдры аханы.
Ԥсҳәаа- — амхаџьырра аԥхьа инхон ԥсоу Бзыԥеи рханқәа рыбжьара.*
Аҳҷыԥсаа
Аибӷа
Еицардыруа аԥсуаа
Акатегориа:Амилаҭқәа |
3580 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Азов_амшын | Азов амшын | [[Афаил:Sea of Azov-NASA.jpg|thumb|250px|[[NASA]] рфотоҭыхымҭа акосмос аҟнытә]]
'''Азов амшын''' ({{lang-uk|Азовське море}}, {{lang-crh|Azaq deñizi}}, {{lang-ru|Азовское море}}, [[адыга бызшәа|адыг.]] ''Хы МыутІэ'') - Атлантикатә амшынду аҩныҵҟатәи амшын.
Ари адунеиаҿ иҳучӡоу амшынуп.
== Ахьӡ ==
[[Афаил:Locatie Zee van Azov.PNG|thumb|left|200px|Азов амшын [[Европа]] аҳасаблаҿ.]]
[[Афаил:Map ancient Greek colonies in northern Black Sea-ru.svg|thumb|200px| Меотида]]
Анкьаӡазны Азов амшын ахьӡын "Меотаа рӡиа" ([[абырзен бызшәа|абырз.]] ''Μαιῶτις'')
[[Акатегориа:Амшынқәа]] | Азов амшын (, , , адыг. Хы МыутІэ) - Атлантикатә амшынду аҩныҵҟатәи амшын.
Ари адунеиаҿ иҳучӡоу амшынуп.
Ахьӡ
thumb|left|200px|Азов амшын Европа аҳасаблаҿ.
thumb|200px| Меотида
Анкьаӡазны Азов амшын ахьӡын "Меотаа рӡиа" (абырз. Μαιῶτις)
Акатегориа:Амшынқәа |
3564 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аукраин_бызшәа | Аукраин бызшәа | [[Афаил:Idioma ucraniano.png|thumb|300px|Аукраин бызшәа, XXI ашәышықәса]]
'''Аукраин бызшәа́'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-uk|українська мова}}) — [[Украина]] аҳәынҭқарратә бызшәа иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
[[File:WIKITONGUES- Vira speaking Ukrainian.webm|thumb|250px|Аукраин бызшәа]]
== Аукраин алфавит ==
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF; text-align:center"
| style="width:3em"| А а
| style="width:3em"| Б б
| style="width:3em"| В в
| style="width:3em"| Г г
| style="width:3em"| Ґ ґ
| style="width:3em"| Д д
| style="width:3em"| Е е
|-
| Є є
| Ж ж
| З з
| И и
| І і
| Ї ї
| Й й
|-
| К к
| Л л
| М м
| Н н
| О о
| П п
| Р р
|-
| С с
| Т т
| У у
| Ф ф
| Х х
| Ц ц
| Ч ч
|-
| Ш ш
| Щ щ
| Ь ь
| Ю ю
| Я я
|
|
|}
== Абара ==
* [[:uk:|Аукраин Авикипедиа]]
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
{{Аславиан бызшәақәа}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Аукраин бызшәа]] | Аукраин бызшәа́ () — Украина аҳәынҭқарратә бызшәа иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
thumb|250px|Аукраин бызшәа
Аукраин алфавит
А а Б б В в Г г Ґ ґ Д д Е е Є є Ж ж З з И и І і Ї ї Й й К к Л л М м Н н О о П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ь ь Ю ю Я я
Абара
Аукраин Авикипедиа
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Абызшәақәа
Акатегориа:Аукраин бызшәа |
3577 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Болгариа | Болгариа | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Болгариа абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Болгариа агерб
|агимн=Mila Rodino.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Болгариа агимн
|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=5}}
'''Болга́риа''' ({{lang-bg|България}}), аофициалтә хьӡы: '''Болгариа Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 230 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-bg|Република България}}) — [[Европа]]ҟны мрагыларатәи агаҟны аҳәынҭқарра.
Аҵанакы – {{км²|110 993,6 }}.
Аҳәынҭқарра иаланхо – {{иаланхо|7 101 859|2016}}.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Болгариа| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:НАТО атәылақәа]]
[[Акатегориа:Балкантәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европатәи Аидгыла иалахәу атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа]] | Болга́риа (), аофициалтә хьӡы: Болгариа Ареспублика () — Европаҟны мрагыларатәи агаҟны аҳәынҭқарра.
Аҵанакы – .
Аҳәынҭқарра иаланхо – .
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:НАТО атәылақәа
Акатегориа:Балкантәи атәылақәа
Акатегориа:Европатәи Аидгыла иалахәу атәылақәа
Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа |
3613 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Асааҭтә_зонақәа | Асааҭтә зонақәа | [[Афаил:World Time Zones Map.png|thumb|400px|Адунеи асааҭтә зонақәа]]
'''Адунеи асааҭтә зонақәа'''.
{{Stub}}
{{DEFAULTSORT:сааҭтә зонақәа}}
[[Акатегориа:Агеографиа]] | Адунеи асааҭтә зонақәа.
Акатегориа:Агеографиа |
3597 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Урыс_Аихамҩақәа | Урыс Аихамҩақәа | [[Афаил:Moscow Narkomput X37.jpg|мини|Урыс Аихамҩақәа]]
[[Афаил:Russia Rail Map.svg|мини|Ахсаала иаихамҩақәа ду]]
'''Урыс Аихамҩақәа''' ({{lang-ru|Российские железные дороги; РЖД}} ) — урыс аҳәынҭқарратә аихамҩа транспорттәи компаниа ауп. Ахьӡ азна Ақционертә Еилазаара хту «Урыс Аихамҩақәа» ({{lang-ru|Открытое акционерное общество «Российские железные дороги»}}) имоуп. УХМ аусбарҭа хада [[Москва|Москваҟны]], Басмантә Ҿыц ({{lang-ru|Новая Басманная ул.}}) аҟны, аҩны 2 иҟоуп.
== Аилазаашьа ==
«УХМ» акаҭа 17 филиалқәа ирзыршеит:
* [[Алада-мрагыларатәи аихамҩа]]
* [[Алада-Уралтәи аихамҩа]]
* [[Баикалнырцәтәи аихамҩа]]
* [[Волганаҩстәи аихамҩа]]
* [[Горкитәи аихамҩа]]
* [[Калининград аихамҩа]]
* [[Красноиарск аихамҩа]]
* [[Куибышев аихамҩа]]
* [[Москватәи аихамҩа]]
* [[Амрагылара-Сибиртәи аихамҩа]]
* [[Амраҭашәара-Сибиртәи аихамҩа]]
* [[Нхыҵ-Кавказтәи аихамҩа]]
* [[Октиабртә аихамҩа]]
* [[Сахалин аихамҩа]]
* [[Свердловск аихамҩа]]
* [[Харатәи Амрагылара аихамҩа]]
* [[Ҩадатәи аихамҩа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи аихамҩа]] | мини|Ахсаала иаихамҩақәа ду
Урыс Аихамҩақәа ( ) — урыс аҳәынҭқарратә аихамҩа транспорттәи компаниа ауп. Ахьӡ азна Ақционертә Еилазаара хту «Урыс Аихамҩақәа» () имоуп. УХМ аусбарҭа хада Москваҟны, Басмантә Ҿыц () аҟны, аҩны 2 иҟоуп.
Аилазаашьа
«УХМ» акаҭа 17 филиалқәа ирзыршеит:
Алада-мрагыларатәи аихамҩа
Алада-Уралтәи аихамҩа
Баикалнырцәтәи аихамҩа
Волганаҩстәи аихамҩа
Горкитәи аихамҩа
Калининград аихамҩа
Красноиарск аихамҩа
Куибышев аихамҩа
Москватәи аихамҩа
Амрагылара-Сибиртәи аихамҩа
Амраҭашәара-Сибиртәи аихамҩа
Нхыҵ-Кавказтәи аихамҩа
Октиабртә аихамҩа
Сахалин аихамҩа
Свердловск аихамҩа
Харатәи Амрагылара аихамҩа
Ҩадатәи аихамҩа
Акатегориа:Урыстәылатәи аихамҩа |
3568 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Украина | Украина | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Украина абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Украина агерб
|агимн=National anthem of Ukraine, instrumental.oga
|агимн ирызку адаҟьа = Украина агимн
|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=4}}
'''Укра́ина'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 295 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-uk|Україна}}) — [[Европа]]ҟны мрагыларатәи агаҟны аҳәынҭқарра.
Аҵанакы – {{км²|603 549}} (Ҟрым дналаҵаны).
Аҳәынҭқарра иаланхо – {{иаланхо|42 504 274|2016}}.
Апрезидент - [[Зеленски, Владимир Александр-иԥа|Владимир Зеленски]].
== Административ-территориалтә шара ==
[[Афаил:Ukraine map (disputed territory).png|300px|thumb|Украина]]
===Аҳабла===
* Винницатә аҳабла
* Волынтә аҳабла
* Днипропетровсктә аҳабла
* Донецктә аҳабла
* Житомыртә аҳабла
* Закарпататә аҳабла
* Запорожьетә аҳабла
* Ивано-Франкивсктә аҳабла
* Кировоӷрадтә аҳабла
* Кыивтә аҳабла
* Лугансктәи аҳабла
* Львивтә аҳабла
* Мыколаивтә аҳабла
* Одесатә аҳабла
* Полтаватә аҳабла
* Рывнетә аҳабла
* Сумытә аҳабла
* Тернопильтә аҳабла
* Харкавтә аҳабла
* Херсонтә аҳабла
* Хмельныцктә аҳабла
* Черкасытә аҳабла
* Чернивцитә аҳабла
* Чернигавтә аҳабла
===Иаҳҭнықалақьыуп===
* [[Киев]]
* [[Севастополь]] (de-jure)
===Автономтә республика===
* [[Автономтә республика Ҟрым]] (de-jure)
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Украина| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа]] | Укра́ина () — Европаҟны мрагыларатәи агаҟны аҳәынҭқарра.
Аҵанакы – (Ҟрым дналаҵаны).
Аҳәынҭқарра иаланхо – .
Апрезидент - Владимир Зеленски.
Административ-территориалтә шара
300px|thumb|Украина
Аҳабла
Винницатә аҳабла
Волынтә аҳабла
Днипропетровсктә аҳабла
Донецктә аҳабла
Житомыртә аҳабла
Закарпататә аҳабла
Запорожьетә аҳабла
Ивано-Франкивсктә аҳабла
Кировоӷрадтә аҳабла
Кыивтә аҳабла
Лугансктәи аҳабла
Львивтә аҳабла
Мыколаивтә аҳабла
Одесатә аҳабла
Полтаватә аҳабла
Рывнетә аҳабла
Сумытә аҳабла
Тернопильтә аҳабла
Харкавтә аҳабла
Херсонтә аҳабла
Хмельныцктә аҳабла
Черкасытә аҳабла
Чернивцитә аҳабла
Чернигавтә аҳабла
Иаҳҭнықалақьыуп
Киев
Севастополь (de-jure)
Автономтә республика
Автономтә республика Ҟрым (de-jure)
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа |
3599 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Польша | Польша | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Польша абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Польша агерб
|агимн=Mazurek Dąbrowskiego (official instrumental).oga
|агимн ирызку адаҟьа = Польша агимн
|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=5}}
'''Польша''' ({{lang-pl|Polska}}), аофициалтә хьʒы: '''Польша Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 277 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}) — [[Европа|Агәҭабжьаратәи Европаҿы]], [[Балтикатәи амшын]] аладатәи агаҟны атәыла ауп. Амраҭашәараҿы уи [[Алмантәыла]] еидуп, алада-мраҭашәараҿы — [[Чехиа]] еидуп, аладаҿы — [[Словакиа]], алада-мрагылараҿы — [[Украина]], амрагылараҿы — [[Белоруссиа]], аҩада-мрагылараҿы — [[Литва|Летвеи]] [[Урыстәыла|Урыстәылеи]] еидуп.
Аҵанакы – {{км²|312 696}}.
Аҳәынҭқарра иаланхо – {{иаланхо|38 382 576 |2019}}.
== Аланхо ==
<timeline>
ImageSize = width:620 height:200
PlotArea = left:50 right:20 top:25 bottom:30
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
id:linegrey2 value:gray(0.9)
id:linegrey value:gray(0.7)
id:cobar value:rgb(0.2,0.7,0.8)
id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:40000000
ScaleMajor = unit:year increment:40000000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10000000 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
color:cobar width:20 align:center
bar:1370 from:0 till: 1900000
bar:1582 from:0 till: 7500000
bar:1634 from:0 till: 11000000
bar:1800 from:0 till: 9000000
bar:1921 from:0 till: 27177000
bar:1938 from:0 till: 34849000
bar:1946 from:0 till: 23930000
bar:1960 from:0 till: 29776000
bar:1978 from:0 till: 35061000
bar:1995 from:0 till: 38610000
bar:2009 from:0 till: 38167329
PlotData=
textcolor:black fontsize:S
bar:1370 at: 1900000 text: 1,900,000 shift:(0)
bar:1582 at: 7500000 text: 7,500,000 shift:(0)
bar:1634 at: 11000000 text: 11,000,000 shift:(0)
bar:1800 at: 9000000 text: 9,000,000 shift:(0)
bar:1921 at: 27177000 text: 27,2 shift:(0)
bar:1938 at: 34849000 text: 34,8 shift:(0)
bar:1946 at: 23930000 text: 23,9 shift:(0)
bar:1960 at: 29776000 text: 29,8 shift:(0)
bar:1978 at: 35061000 text: 35,1 shift:(0)
bar:1995 at: 38610000 text: 38,6 shift:(0)
bar:2009 at: 38167329 text: 38,167,329 shift:(0)
</timeline>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Польша| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:НАТО атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европатәи Аидгыла иалахәу атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа]] | Польша (), аофициалтә хьʒы: Польша Ареспублика () — Агәҭабжьаратәи Европаҿы, Балтикатәи амшын аладатәи агаҟны атәыла ауп. Амраҭашәараҿы уи Алмантәыла еидуп, алада-мраҭашәараҿы — Чехиа еидуп, аладаҿы — Словакиа, алада-мрагылараҿы — Украина, амрагылараҿы — Белоруссиа, аҩада-мрагылараҿы — Летвеи Урыстәылеи еидуп.
Аҵанакы – .
Аҳәынҭқарра иаланхо – .
Аланхо
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:НАТО атәылақәа
Акатегориа:Европатәи Аидгыла иалахәу атәылақәа
Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа |
3639 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Афашизм | Афашизм | [[Афаил:Flag of the National Fascist Party (PNF).svg|thumb|220px|[[Амилаҭтә фашисттә партиа]] абираҟ.]]
'''Афаши́зм'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ([[Аиталиатә бызшәа|аитал.]] ''fascismo'' ; ''fascio'' - "[[аидгылара]]") - аполитологиатә термин, ирадикалу амилаҭеилыхратә [[Аидеологиа|идеологиа]].
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Афашизм| ]]
[[Акатегориа:Аполитикатә идеологиақәа]] | Афаши́зм (аитал. fascismo ; fascio - "аидгылара") - аполитологиатә термин, ирадикалу амилаҭеилыхратә идеологиа.
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Аполитикатә идеологиақәа |
3652 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Бетховен,_Лиудвиг_ван | Бетховен, Лиудвиг ван | {{Акарточка артист}}
'''Лиудвиг Ван Бетховен''' ({{lang-de|Ludwig van Beethoven}} {{audio|Ludwig van Beethoven (2 Varianten).ogg|[ˈluːt.vɪç fan ˈbeːt.hoːfən]}}; [[Ԥхынҷкәынмза 16]] [[1770]], [[Бонн]], [[Вестфалиа]] - [[хәажәкыра 26]] [[1827]] [[Вена]], [[Австриатәи аимпериа]]) - германтәи [[акомпозитор|композитор]], [[адирижиор|адирижиореи]] [[апианист|апианистеи]], аӡәы х-"[[вентәи классикқәа]]" рыҟныҭә.
[[Акатегориа:Германиатәи акомпозиторцәа]]
[[Акатегориа:Германиатәи амузикантцәа]]
[[Акатегориа:1770 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 16 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1827 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Хәажәкырамза 26 рзы иԥсыз]] | Лиудвиг Ван Бетховен ( ; Ԥхынҷкәынмза 16 1770, Бонн, Вестфалиа - хәажәкыра 26 1827 Вена, Австриатәи аимпериа) - германтәи композитор, адирижиореи апианистеи, аӡәы х-"вентәи классикқәа" рыҟныҭә.
Акатегориа:Германиатәи акомпозиторцәа
Акатегориа:Германиатәи амузикантцәа
Акатегориа:1770 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 16 рзы ииз
Акатегориа:1827 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Хәажәкырамза 26 рзы иԥсыз |
3631 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Москва | Москва | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Аҳҭнықалақь
|zoom1=7}}
'''Москва́''' ({{lang-ru|Москва́}}) – [[Урыстәыла]] аҳҭнықалақь ауп. Иаланхо {{иаланхо|12 678 079|2020}}.
== Аҭоурых ==
== Административ-территориалтә ашара ==
Москва 10 аокругқәа имоуп:
* Агәҭабжьаратәи административтә округ
* Амраҭашәаратәи административтә округ
* Алада-мраҭашәаратәи административтә округ
* Аладатәи административтә округ
* Алада-мрагыларатәи административтә округ
* Амрагыларатәи административтә округ
* Аҩада-мрагыларатәи административтә округ
* Аҩадатәи административтә округ
* Аҩада-мраҭашәаратәи административтә округ
* Зеленоградтә административтә округ
== Агеографиа ==
== Атранспорт ==
Мосватәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп. Ақалақь итранспорт хкы хада [[метро]]уп. [[Москватәи аметро]] 13 хҵәахақәа имоуп. [[Атрамваи]]тә хҵәахақәа ирацәоуп. [[Автобус|Автобустәи]] [[Атроллеибус|троллеибустәи]] маршрутқәа рацәа ауп.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://wikiway.com/russia/moskva/dostoprimechatelnosti/ Достопримечательности Москвы]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Москва| ]]
[[Акатегориа:Урыстәыла ақалақьқәа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи афедералтә қалақьқәа]]
[[Акатегориа:Аҳҭнықалақьқәа]]
[[Акатегориа:СССР ақалақьқәа-фырхаҵа]]
[[Акатегориа:Европа аҳҭнықалақьқәа]]
[[Акатегориа:Азиа аҳҭнықалақьқәа]] | Москва́ () – Урыстәыла аҳҭнықалақь ауп. Иаланхо .
Аҭоурых
Административ-территориалтә ашара
Москва 10 аокругқәа имоуп:
Агәҭабжьаратәи административтә округ
Амраҭашәаратәи административтә округ
Алада-мраҭашәаратәи административтә округ
Аладатәи административтә округ
Алада-мрагыларатәи административтә округ
Амрагыларатәи административтә округ
Аҩада-мрагыларатәи административтә округ
Аҩадатәи административтә округ
Аҩада-мраҭашәаратәи административтә округ
Зеленоградтә административтә округ
Агеографиа
Атранспорт
Мосватәи ауаажәларратә транспорт иҿиаауп. Ақалақь итранспорт хкы хада метроуп. Москватәи аметро 13 хҵәахақәа имоуп. Атрамваитә хҵәахақәа ирацәоуп. Автобустәи троллеибустәи маршрутқәа рацәа ауп.
Азхьарԥшқәа
Достопримечательности Москвы
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Урыстәыла ақалақьқәа
Акатегориа:Урыстәылатәи афедералтә қалақьқәа
Акатегориа:Аҳҭнықалақьқәа
Акатегориа:СССР ақалақьқәа-фырхаҵа
Акатегориа:Европа аҳҭнықалақьқәа
Акатегориа:Азиа аҳҭнықалақьқәа |
3668 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аӡын | Аӡын | [[Афаил:Earth-satellite-seasons.gif|thumb|right|300px|Асахьа иаҳнарбоит аԥсабаратә ԥсаҳрақуа.]]
[[Афаил:Windbuchencom.jpg|thumb|right|250px|Аҵла аҵаа ҟны [[Алмантәыла|Алмантәылаҿы]].]]
'''А́ӡын'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> - акы ԥшь-ашықәс аамҭак рҟынҭә, [[ҭагалан|ҭагаланеи]] [[ааԥын|ааԥынеи]] рыбжьара.
Аӡын мзақәа роуп: [[ԥхынҷкәын]], [[ажьырныҳәа]], [[жәабран]]. Аӡын хьҭоуп, [[амш]] хәыҷоуп, [[аҵх]] — дууп.
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аӡын| ]] | thumb|right|250px|Аҵла аҵаа ҟны Алмантәылаҿы.
А́ӡын - акы ԥшь-ашықәс аамҭак рҟынҭә, ҭагаланеи ааԥынеи рыбжьара.
Аӡын мзақәа роуп: ԥхынҷкәын, ажьырныҳәа, жәабран. Аӡын хьҭоуп, амш хәыҷоуп, аҵх — дууп.
Ахьарԥшқәа |
3661 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Моцарт,_Вольфганг_Амадеи | Моцарт, Вольфганг Амадеи | [[Афаил:The Mozart Family - Wolfgang Amadeus Mozart headshot.jpg|мини|Вольфганг Амадеи Моцарт [[1780]] шықәсазы]]
[[Афаил:Wolfgang Amadeus Mozart Signature.svg|190px|right|Моцарт инҵамҭа]]
'''Иоганн Хризостом Вольфганг Теофил Моцарт''' ({{lang-de|Joannes Chrysostomus Wolfgang Theophilus Mozart}}; даҽакала '''Вольфганг Амадеи Моцарт''' {{IPA|[ˈvɔlfɡaŋ amaˈdeus ˈmoːtsaʁt]}} {{audio|Wolfgang Amadé Mozart (2 Varianten).ogg|алман бызшәала}}; {{date|27|1|1756}}, [[Зальцбург]] — {{date|5|12|1797}}, [[Вена]], [[Австриа]]) — еицырдыруа австриатә [[акомпозитор|композитори]], [[аинструменталист|аинструменталистеи]] [[дирижиореи]].
==Абиографиа==
Вольфганг Амадеус Моцарт диит 1756 шықәса азы. Уи иаб Леопольд Моцарт, иҷкәын илаз абаҩхатәра арҿиаразы, композиторк, теоретикк иаҳасабала икариера мап ацәикит. Иара Моцарт рҵаҩыс диман аскрипка, афортепиано, амузыкатә теориа азы, анаҩс урҭ рзы дихыҳәҳәо дагьыҟалоит. Моцарт ԥшьышықәса анихыҵуаз афортепиано азы аконцертқәа иҩуан, жәеиза шықәса анихыҵуаз раԥхьаӡатәи иопера ҩны далгеит. Моцарт ихәыҷра еиҳарак иаҳәшьа дицны Европа дшакәшоз ихигеит. Раԥхьаӡа аусура иоуит жәаха шықәса анихыҵуаз архиепископ Зальцбург иҿы. Уи уа аус иуан жәаҩа шықәса, арихиепискап иусура дамихаанӡа. Моцарт уи аамҭазы адунеи аҿы амузыка аҳҭнықалақьс иҟаз, Венаҟа диасуеит. Иара авундеркинд иаҳасабала ақәҿиара ду иман, аха ианизҳа аусурҭа аԥшааразы ауадаҩрақәа иныруа далагеит.
Вена ақалақь аҿоуп Моцарт Гаидн дахьиқәшәаз, уи Моцарт имҵәыжәҩа дыҵакны диман, абык иаҳасабала ибаҩхатәра дахӡыӡаауан. Моцарт ихы зланиҟәигоз аԥара ирҳарц азы аоперақәа иҩуан, урҭ лассы ауаа ирылаҵәон.
Моцарт амузыкатә идеиақәа деимаркуан. Иара акомпозициақәа раԥҵаразы ус хаданы иҿаԥхьа иқәгылаз, амузыка ақьаад анҵаракәын. Уи аамҭаз иара Алоиза Вебер захьӡыз аԥҳәызба бзиа дибеит. Уи ажәа лниҵеит, аха лара мап лкит, усҟан лара лҭыԥан лаҳәшьа Констанца ԥҳәысс дигеит. Моцарт икомпозициа ду симинор ичаразы иҩит.
Композиторк иаҳасабала Моцарт аихьӡара дуқәа иоуит Прага данаҭаа. Иары идҵан акымкәа аоперақәа рҩра, икариерагьы ақәҿиарақәа аман.
Изымдырӡоз аӡәы ареквием иҩырц ианидигала, Моцарт уи иара ишитәыз ала агәра ганы дыҟан, ус иагьыҟалеит, иара диашахеит. Иара уи алгара даара дахыццакуан, аха аҵыхәтәан хәҭақәак роуп дзыхьӡаз, иара убас иаанхаз ахәҭақәак рысхема аанажра дахьӡоит. Иара иԥсҭазаара далҵуеит игәабзиара ахьыуашәшәыраз иахҟьаны ҩажәи жәохә шықәса анихыҵуаз. Ареквием уи иҵаҩцәа иреиуаз – Сассмеир ихиркәшеит.
Моцарт дполитика уаҩымызт. Уи дыклассикын. Иара Бах ихә ҳаракны ишьон, иаԥиҵеит 49 симфониеи 18 опереи.
==Алитература==
* [http://apsnyteka.org/file/100_tekstov_na_abkhazskonm_yazyke_2015_abh.pdf «100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015]
{{DEFAULTSORT:Моцарт, Вольфганг Амадеи}}
[[Акатегориа:Акомпозиторцәа]]
[[Акатегориа:Австриатә амузыкантцәа]]
[[Акатегориа:1756 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ажьырныҳәамза 27 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1791 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ԥхынгәымза 5 рзы иԥсыз]] | 190px|right|Моцарт инҵамҭа
Иоганн Хризостом Вольфганг Теофил Моцарт (; даҽакала Вольфганг Амадеи Моцарт ; , Зальцбург — , Вена, Австриа) — еицырдыруа австриатә композитори, аинструменталистеи дирижиореи.
Абиографиа
Вольфганг Амадеус Моцарт диит 1756 шықәса азы. Уи иаб Леопольд Моцарт, иҷкәын илаз абаҩхатәра арҿиаразы, композиторк, теоретикк иаҳасабала икариера мап ацәикит. Иара Моцарт рҵаҩыс диман аскрипка, афортепиано, амузыкатә теориа азы, анаҩс урҭ рзы дихыҳәҳәо дагьыҟалоит. Моцарт ԥшьышықәса анихыҵуаз афортепиано азы аконцертқәа иҩуан, жәеиза шықәса анихыҵуаз раԥхьаӡатәи иопера ҩны далгеит. Моцарт ихәыҷра еиҳарак иаҳәшьа дицны Европа дшакәшоз ихигеит. Раԥхьаӡа аусура иоуит жәаха шықәса анихыҵуаз архиепископ Зальцбург иҿы. Уи уа аус иуан жәаҩа шықәса, арихиепискап иусура дамихаанӡа. Моцарт уи аамҭазы адунеи аҿы амузыка аҳҭнықалақьс иҟаз, Венаҟа диасуеит. Иара авундеркинд иаҳасабала ақәҿиара ду иман, аха ианизҳа аусурҭа аԥшааразы ауадаҩрақәа иныруа далагеит.
Вена ақалақь аҿоуп Моцарт Гаидн дахьиқәшәаз, уи Моцарт имҵәыжәҩа дыҵакны диман, абык иаҳасабала ибаҩхатәра дахӡыӡаауан. Моцарт ихы зланиҟәигоз аԥара ирҳарц азы аоперақәа иҩуан, урҭ лассы ауаа ирылаҵәон.
Моцарт амузыкатә идеиақәа деимаркуан. Иара акомпозициақәа раԥҵаразы ус хаданы иҿаԥхьа иқәгылаз, амузыка ақьаад анҵаракәын. Уи аамҭаз иара Алоиза Вебер захьӡыз аԥҳәызба бзиа дибеит. Уи ажәа лниҵеит, аха лара мап лкит, усҟан лара лҭыԥан лаҳәшьа Констанца ԥҳәысс дигеит. Моцарт икомпозициа ду симинор ичаразы иҩит.
Композиторк иаҳасабала Моцарт аихьӡара дуқәа иоуит Прага данаҭаа. Иары идҵан акымкәа аоперақәа рҩра, икариерагьы ақәҿиарақәа аман.
Изымдырӡоз аӡәы ареквием иҩырц ианидигала, Моцарт уи иара ишитәыз ала агәра ганы дыҟан, ус иагьыҟалеит, иара диашахеит. Иара уи алгара даара дахыццакуан, аха аҵыхәтәан хәҭақәак роуп дзыхьӡаз, иара убас иаанхаз ахәҭақәак рысхема аанажра дахьӡоит. Иара иԥсҭазаара далҵуеит игәабзиара ахьыуашәшәыраз иахҟьаны ҩажәи жәохә шықәса анихыҵуаз. Ареквием уи иҵаҩцәа иреиуаз – Сассмеир ихиркәшеит.
Моцарт дполитика уаҩымызт. Уи дыклассикын. Иара Бах ихә ҳаракны ишьон, иаԥиҵеит 49 симфониеи 18 опереи.
Алитература
«100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015
Акатегориа:Акомпозиторцәа
Акатегориа:Австриатә амузыкантцәа
Акатегориа:1756 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ажьырныҳәамза 27 рзы ииз
Акатегориа:1791 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Ԥхынгәымза 5 рзы иԥсыз |
3682 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Молдавиа | Молдавиа | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Молдавиа абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Молдавиа агерб
|агимн=Imnul Republicii Moldova US NAVY.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Молдавиа агимн
|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|Агимн=
|zoom1=6}}
'''Молдавиа''' ({{lang-ro|Moldova}}, {{lang-mo|Молдова}}), аофициалтә хьӡы: '''Молдова Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 266 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-ro|Republica Moldova}}, {{lang-mo|Република Молдова}}) — [[Европа]] атәыла иауакуп.
Аҵанакы – {{км²|33846}}.
Аҳәынҭқарра иаланхо – {{иаланхо|3 553 100|2016}}.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Молдавиа| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа]] | Молдавиа (, ), аофициалтә хьӡы: Молдова Ареспублика (, ) — Европа атәыла иауакуп.
Аҵанакы – .
Аҳәынҭқарра иаланхо – .
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа |
3676 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Асерб_бызшәа | Асерб бызшәа | [[Афаил:Serbo croatian languages2006.png|thumb|Асерб-хорват диалеқтқәа, 2006]]
'''Асерб бызшәа'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|3|173}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-sr|српски језик}}) — [[Сербиа]] аҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
== Асерб акирил алфавит ==
{{main|Асерб алфавит}}
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF; text-align:center"
| style="width:3em"| А а
| style="width:3em"| Б б
| style="width:3em"| В в
| style="width:3em"| Г г
| style="width:3em"| Д д
| style="width:3em"| Ђ ђ
| style="width:3em"| Е е
|-
| Ж ж
| З з
| И и
| J j
| К к
| Л л
| Љ љ
|-
| М м
| Н н
| Њ њ
| О о
| П п
| Р р
| С с
|-
| Т т
| Ћ ћ
| У у
| Ф ф
| Х х
| Ц ц
| Ч ч
|-
| Џ џ
| Ш ш
|
|
|
|
|
|}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Аславиан бызшәақәа}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Асерб бызшәа| ]] | Асерб бызшәа () — Сербиа аҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
Асерб акирил алфавит
А а Б б В в Г г Д д Ђ ђ Е е Ж ж З з И и J j К к Л л Љ љ М м Н н Њ њ О о П п Р р С с Т т Ћ ћ У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Џ џ Ш ш
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Абызшәақәа |
3708 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Вагнер,_Рихард | Вагнер, Рихард | {{Акарточка артист}}
'''Вилӷелм Рихард Вагнер''' ({{lang-de|Wilhelm Richard Wagner}}; {{date|22|5|1813}}, [[Леипциг]], [[Саксониа аҳәынҭқарра]] — {{date|13|2|1883}}, [[Венециа]], [[Италиа]]) — [[Алмантәыла|алман]] [[акомпозитор]], [[аинструменталист|аинструменталистеи]] [[адирижор|дирижиореи]]. [[Аоператә музыка]] ареформатор ддуӡӡоуп.
== Абиографиа ==
== Амузыка ==
== Афилософиа ==
== Уба, бба нас ==
[[Акатегориа:Германиатәи акомпозиторцәа]]
[[Акатегориа:Германиатәи амузикантцәа]]
[[Акатегориа:Германиатәи ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:1813 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Лаҵарамза 22 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1883 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Жәабранмза 13 рзы иԥсыз]] | Вилӷелм Рихард Вагнер (; , Леипциг, Саксониа аҳәынҭқарра — , Венециа, Италиа) — алман акомпозитор, аинструменталистеи дирижиореи. Аоператә музыка ареформатор ддуӡӡоуп.
Абиографиа
Амузыка
Афилософиа
Уба, бба нас
Акатегориа:Германиатәи акомпозиторцәа
Акатегориа:Германиатәи амузикантцәа
Акатегориа:Германиатәи ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:1813 шықәсазы ииз
Акатегориа:Лаҵарамза 22 рзы ииз
Акатегориа:1883 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Жәабранмза 13 рзы иԥсыз |
3704 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Иаса_Қьырса | Иаса Қьырса | [[Афаил:00058 christ pantocrator mosaic hagia sophia 656x800.jpg|мини|250px|<span style="color:grey;">Иесуа Қьырса</span>]]
'''Иаса Қьырса''' ({{lang-el|Ιησούς Χριστός}}, {{lang-la|Iesus Christus}}; 4 ш. до н.э. - 26-36 н.э.) — ацентралтә фигура [[Ақьырсианра|ақьырсианраҿ]], Мессиа, [[Анцәа Иԥа]]. [[Аԥсылманра|Аԥсылманрааҿ]] иара дпророкуп, дмессиуп, дуаҩыуп.
== Ахьӡ "Иисус" ==
[[Афаил:Christos Acheiropoietos.jpg|мини|150px|left|<span style="color:grey;">Новгородтәи икона (XII шәыш.)</span>]]
[[Афаил:Yeshua (cropped).PNG|right|мини|<span style="color:grey;">Иешуа</span>]]
Иисус - иахьатәи [[транслитерациа]] абырзентә форма Ιησούς, ажәытәӡатәи ауриа ахьӡ ישו (Иешу́а).
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Иаса Қьырса| ]]
[[Акатегориа:Аҿатә Уасиаҭ аперсонажцәа]]
[[Акатегориа:Ақьырсианра]]
[[Акатегориа:Иршьыз ауаа]] | Иаса Қьырса (, ; 4 ш. до н.э. - 26-36 н.э.) — ацентралтә фигура ақьырсианраҿ, Мессиа, Анцәа Иԥа. Аԥсылманрааҿ иара дпророкуп, дмессиуп, дуаҩыуп.
Ахьӡ "Иисус"
мини|150px|left|Новгородтәи икона (XII шәыш.)
right|мини|Иешуа
Иисус - иахьатәи транслитерациа абырзентә форма Ιησούς, ажәытәӡатәи ауриа ахьӡ ישו (Иешу́а).
Акатегориа:Аҿатә Уасиаҭ аперсонажцәа
Акатегориа:Ақьырсианра
Акатегориа:Иршьыз ауаа |
3707 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Кафка,_Франц | Кафка, Франц | {{акарточка ашәҟәыҩҩы}}
[[Афаил:Kafka1906 cropped.jpg|thumb|200px|Франц Кафка, 1906]]
'''Франц Кафка''' ({{lang-de|Franz Kafka}}; {{date|3|07|1883}}, [[Прага]] — {{date|3|06|1924}}, [[Клостерноибург]]) — еицырдыруа [[Агерман бызшәа|агерман]] ашәҟәыҩҩы, уи хылҵшьҭрала дуриоуп.
==Алитература==
* [[Белобратов, Александр Васильевич|Белобратов А. В.]]. ''Процесс «Процесса»'' // Кафка Ф. Процесс [по материалам рукописи]. СПб., 2006
* [[Гулыга, Арсений Владимирович|Гулыга А. В.]] Человек в мире отчуждения (социальные аспекты творчества Ф. Кафки) // Гулыга А. В. Эстетика в свете аксиологии. СПб., 2000
* [[Затонский, Дмитрий Владимирович|Затонский Д. В.]] Ф. Кафка и проблемы модернизма. 2-е изд. М., 1972
* [[Зусман, Валерий Григорьевич|Зусман В. Г.]] Художественный мир Ф. Кафки: малая проза. Н. Новгород, 1996
* [[Копелев, Лев Зиновьевич|Копелев Л. З.]] У пропасти одиночества: Ф. Кафка и особенности современного субъективизма // Копелев Л. З. Сердце всегда слева. М., 1960
* [[Подорога, Валерий Александрович|Подорога В. А.]] Ф. Кафка. Конструкция сновидения // Подорога В. А. Выражение и смысл. М., 1995
{{commons|Franz Kafka}}
[[Акатегориа:Ауриа ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Чехиатәи ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Прагатәи агерман литература]]
[[Акатегориа:Асоциалистцәа]]
[[Акатегориа:1883 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ԥхынгәымза 3 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1924 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Рашәарамза 3 рзы иԥсыз]] | Франц Кафка (; , Прага — , Клостерноибург) — еицырдыруа агерман ашәҟәыҩҩы, уи хылҵшьҭрала дуриоуп.
Алитература
Белобратов А. В.. Процесс «Процесса» // Кафка Ф. Процесс [по материалам рукописи]. СПб., 2006
Гулыга А. В. Человек в мире отчуждения (социальные аспекты творчества Ф. Кафки) // Гулыга А. В. Эстетика в свете аксиологии. СПб., 2000
Затонский Д. В. Ф. Кафка и проблемы модернизма. 2-е изд. М., 1972
Зусман В. Г. Художественный мир Ф. Кафки: малая проза. Н. Новгород, 1996
Копелев Л. З. У пропасти одиночества: Ф. Кафка и особенности современного субъективизма // Копелев Л. З. Сердце всегда слева. М., 1960
Подорога В. А. Ф. Кафка. Конструкция сновидения // Подорога В. А. Выражение и смысл. М., 1995
Акатегориа:Ауриа ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Чехиатәи ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Прагатәи агерман литература
Акатегориа:Асоциалистцәа
Акатегориа:1883 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ԥхынгәымза 3 рзы ииз
Акатегориа:1924 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Рашәарамза 3 рзы иԥсыз |
3698 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Шевченко,_Тарас | Шевченко, Тарас | {{Акарточка ашәҟәыҩҩы}}
[[Афаил:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840.jpg|thumb|200px]]
'''Шевченко, Тарас Григори-иԥа''' ({{lang-uk|Тарас Григорович Шевченко}}, {{lang-ru|Тарас Григорьевич Шевченко}}; {{date|9|3|1814}}, [[Морынци]] — {{date|10|3|1891}}, [[Санкт-Петербург]]) — [[аукраинқәа|аукраин]] апоетеи асахьаҭыхҩыеи. [[Дырмит Гәлиа]] диҭазгуан аҩымҭақәа аԥсшәа.
==Аусаҭ Ажәа==
[[Дырмит Гәлиа]] аиҭага.
<table class = "wikitable" width="300">
<tr>
<td>
:'''АУСИАҬ АЖӘА'''<br />
:Са санԥслакь шәара сыжәжы<br />
:Адамра сҭаҵаны,<br />
:Асазан ҭбаа агуҭаны,<br />
:Са с-Украинаҿы;<br />
:Адә ду ԥшӡа ҭбаакуеи,<br />
:Днепри уи аԥаҩкуеи<br />
:Сара избауа, цқьаисаҳауа<br />
:Иара абжьы шгауа.<br />
<br />
:Украинатә ишаагалакь<br />
:Хара амшын иаҵәахь<br />
:Хаӷацәа ршьа… усҟан сара<br />
:Адәи ашьхеи абра —<br />
:Зегь ааныжьны иара убрахь,<br />
:Сцап анцәа ихаҭа иахь<br />
:Сматанеирацы… Уаанӡа сара-<br />
:Дсыздырам уи анцәа.<br />
<br />
:Сара сыжәжы, нас шәа шәнагыл,<br />
:Ашьамҭлаҳәкуа ншашәыжь,<br />
:Нас ҳаӷацәа ршьала<br />
:Ицқьашәтә ахакуиҭра.<br />
:Саргь ҭаацәара ду аҿы,<br />
:Хакуиҭ ҭаацәа ҿыц аҿы,<br />
:Сышәхашәмырхҭын, сышәгуалашәала<br />
:Жәа хаа гуҟаҵагала.<br />
</td>
</div></td></tr></table>
==Шәахә. иара убас==
[http://ukrlib.com/zapovit/Abhazka.html «Аусиаҭ ажәа»]
[[Акатегориа:1814 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Хәажәкырамза 9 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1861 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Хәажәкырамза 10 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Украинатәи ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Украинатәи асахьаҭыхҩцәа]] | Шевченко, Тарас Григори-иԥа (, ; , Морынци — , Санкт-Петербург) — аукраин апоетеи асахьаҭыхҩыеи. Дырмит Гәлиа диҭазгуан аҩымҭақәа аԥсшәа.
Аусаҭ Ажәа
Дырмит Гәлиа аиҭага.
<table class = "wikitable" width="300">
<tr>
АУСИАҬ АЖӘА
Са санԥслакь шәара сыжәжы
Адамра сҭаҵаны,
Асазан ҭбаа агуҭаны,
Са с-Украинаҿы;
Адә ду ԥшӡа ҭбаакуеи,
Днепри уи аԥаҩкуеи
Сара избауа, цқьаисаҳауа
Иара абжьы шгауа.
Украинатә ишаагалакь
Хара амшын иаҵәахь
Хаӷацәа ршьа… усҟан сара
Адәи ашьхеи абра —
Зегь ааныжьны иара убрахь,
Сцап анцәа ихаҭа иахь
Сматанеирацы… Уаанӡа сара-
Дсыздырам уи анцәа.
Сара сыжәжы, нас шәа шәнагыл,
Ашьамҭлаҳәкуа ншашәыжь,
Нас ҳаӷацәа ршьала
Ицқьашәтә ахакуиҭра.
Саргь ҭаацәара ду аҿы,
Хакуиҭ ҭаацәа ҿыц аҿы,
Сышәхашәмырхҭын, сышәгуалашәала
Жәа хаа гуҟаҵагала.
</div></td></tr></table>
Шәахә. иара убас
«Аусиаҭ ажәа»
Акатегориа:1814 шықәсазы ииз
Акатегориа:Хәажәкырамза 9 рзы ииз
Акатегориа:1861 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Хәажәкырамза 10 рзы иԥсыз
Акатегориа:Украинатәи ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Украинатәи асахьаҭыхҩцәа |
3502 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Еиду_Америкатәи_Аштатқәа | Еиду Америкатәи Аштатқәа | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Еиду Америкатәи Аштатқәа рбираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Еиду Америкатәи Аштатқәа ргерб
|агимн=Star Spangled Banner instrumental.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Еиду Америкатәи Аштатқәа ргимн
|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=1
}}
[[Афаил:United States Capitol west front edit2.jpg|мини|250px]]
[[Афаил:0326New York City Statue of Liberty.JPG|мини|250px]]
[[Афаил:Golden Gate Bridge Clear.JPG|мини|250px]]
'''Еиду Америкатәи Аштатқәа''', '''ЕАА'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 219 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-en|United States of America}}) — [[Аҩадатәи Америка|Аҩада-Америкатәи]] аҳәынҭқарра.
Аҵанакы – {{км²|9,519,431}}.
Аҳәынҭқарра иаланхо – {{иаланхо|327 167 434|2018}}.
== Аштатқәа ==
Аҳәынҭқарра иамоуп 50 штатқәа:
{| class="wikitable sortable"
|-
! Аштат
! Акод
! Аҵанакы, км²
! Aҳҭнықалақь
! Аофициалтә бызшәа(қәа)
|-
| [[Алабама]] (Alabama)
| AL
| style="text-align:right;" | 133950
| [[Монтгомери]]
| англызшәа
|-
| [[Алиаска]] (Alaska)
| AK
| style="text-align:right;" | 1522595
| [[Џуно]]
| англызшәа
|-
| [[Аризона]] (Arizona)
| AZ
| style="text-align:right;" | 295275
| [[Фениқс]]
| англызшәа
|-
| [[Арканзас]] (Arkansas)
| AR
| style="text-align:right;" | 137741
| [[Литл Рок]]
| англызшәа
|-
| [[Калифорниа]] (California)
| CA
| style="text-align:right;" | 410895
| [[Сакраменто]]
| англызшәа
|-
| [[Колорадо]] (Colorado)
| CO
| style="text-align:right;" | 269837
| [[Денвер]]
| англызшәа
|-
| [[Колумбиа аокруг]] (District of Columbia)
| DC
| style="text-align:right;" | 159
| [[Вашингтон]]
| англызшәа
|-
| [[Коннектикут]] (Connecticut)
| CT
| style="text-align:right;" | 14371
| [[Ҳартфорд]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Делавер]] (Delaware)
| DE
| style="text-align:right;" | 6452
| [[Довер]]
| англызшәа
|-
| [[Флорида]] (Florida)
| FL
| style="text-align:right;" | 170451
| [[Талаҳасси]]
| англызшәа
|-
| [[Џьорџьиа]] (Georgia)
| GA
| style="text-align:right;" | 154077
| [[Атланта]]
| англызшәа
|-
| [[Гаваии]] (Hawaii / Hawaiʻi)
| HI
| style="text-align:right;" | 28377
| [[Ҳонолулу]]
| англызшәа
|-
| [[Аидаҳо]] (Idaho)
| ID
| style="text-align:right;" | 216632
| [[Боисе]]
| англызшәа
|-
| [[Иллиноис]] (Illinois)
| IL
| style="text-align:right;" | 149998
| [[Спрингфилд]]
| англызшәа
|-
| [[Индиана]] (Indiana)
| IN
| style="text-align:right;" | 94321
| [[Индианаполис]]
| англызшәа
|-
| [[Аиоуа]] (Iowa)
| IA
| style="text-align:right;" | 145743
| [[Дес Моинес]]
| англызшәа
|-
| [[Канзас]] (Kansas)
| KS
| style="text-align:right;" | 82277
| [[Топика]]
| англызшәа
|-
| [[Кентукки]] (Kentucky)
| KY
| style="text-align:right;" | 104749
| [[Франкфорт]]
| англызшәа
|-
| [[Луизиана]] (Louisiana)
| LA
| style="text-align:right;" | 134382
| [[Батон Руж]]
| англызшәа
|-
| [[Аладатәи Каролина]] (South Carolina)
| SC
| style="text-align:right;" | 82965
| [[Колумбиа (Аладатәи Каролина)|Колумбиа]]
| англызшәа
|-
| [[Аладатәи Дакота]] (South Dakota)
| SD
| style="text-align:right;" | 199905
| [[Пирр (Аладатәи Дакота)|Пирр]]
| англызшәа
|-
| [[Мраҭашәаратәи Вирџьиниа]] (West Virginia)
| WV
| style="text-align:right;" | 62809
| [[Чарлстон]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Мен (аштат)|Мен]] (Maine)
| [[ME]]
| style="text-align:right;" | 86542
| [[Аугуста]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Мериленд]] (Maryland)
| MD
| style="text-align:right;" | 32160
| [[Аннаполис]]
| англызшәа
|-
| [[Массачусетс]] (Massachusetts)
| MA
| style="text-align:right;" | 27360
| [[Бостон]]
| англызшәа
|-
| [[Мичиган]] (Michigan)
| [[MI]]
| style="text-align:right;" | 250941
| [[Лансинг]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Миннесота]] (Minnesota)
| [[MN]]
| style="text-align:right;" | 225365
| [[Сент Пол]]
| англызшәа
|-
| [[Миссисипи (аштат)|Миссисипи]] (Mississippi)
| MS
| style="text-align:right;" | 125546
| [[Џексон]]
| англызшәа
|-
| [[Миссури (аштат)|Миссури]] (Missouri)
| [[MO]]
| style="text-align:right;" | 69709
| [[Џьефферсон Сити]]
| англызшәа
|-
| [[Монтана]] (Montana)
| [[MT]]
| style="text-align:right;" | 381156
| [[Ҳелена]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Небраска]] (Nebraska)
| [[NE]]
| style="text-align:right;" | 200520
| [[Линкольн]]
| англызшәа
|-
| [[Невада]] (Nevada)
| [[NV]]
| style="text-align:right;" | 286367
| [[Карсон Сити]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Ниу-Ҳемпшир]] (New Hampshire)
| [[NH]]
| style="text-align:right;" | 24239
| [[Конкорд]]
| англызшәа
|-
| [[Ниу-Џьерси]] (New Jersey)
| [[NJ]]
| style="text-align:right;" | 22608
| [[Трентон]]
| аӡәгьы <br> англызшәа
|-
| [[Ниу-Мексико]] (New Mexico)
| [[NM]]
| style="text-align:right;" | 315194
| [[Санта-Фе]]
| англызшәа <br> аиспанзшәа
|-
| [[Ниу-Иорк (аштат)|Ниу-Иорк]] (New York)
| [[NY]]
| style="text-align:right;" | 141205
| [[Олбани]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Оҳаио]] (Ohio)
| [[OH]]
| style="text-align:right;" | 116096
| [[Колумбус (Оҳаио)|Колумбус]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Оклахома]] (Oklahoma)
| [[OK]]
| style="text-align:right;" | 181196
| [[Оклахома-Сити]]
| англызшәа
|-
| [[Орегон]] (Oregon)
| [[OR]]
| style="text-align:right;" | 255026
| [[Сеилем]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Пенсильваниа]] (Pennsylvania)
| [[PA]]
| style="text-align:right;" | 119283
| [[Ҳаррисбург]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Аҩадатәи Каролина]] (North Carolina)
| NC
| style="text-align:right;" | 139509
| [[Роли (Аҩадатәи Каролина)|Роли]]
| англызшәа
|-
| [[Аҩадатәи Дакота]] (North Dakota)
| ND
| style="text-align:right;" | 183272
| [[Бисмарк (Аҩадатәи Дакота)|Бисмарк]]
| англызшәа
|-
| [[Род-Аиленд]] (Rhode Island)
| [[RI]]
| style="text-align:right;" | 4005
| [[Провиденс]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Теннесси]] (Tennessee)
| TN
| style="text-align:right;" | 109247
| [[Нашвилл]]
| англызшәа
|-
| [[Техас]] (Texas)
| [[TX]]
| style="text-align:right;" | 696241
| [[Остин (Техас)|Остин]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Иута]] (Utah)
| [[UT]]
| style="text-align:right;" | 219887
| [[Солт-Леик-Сити]]
| англызшәа
|-
| [[Вермонт]] (Vermont)
| [[VT]]
| style="text-align:right;" | 24923
| [[Монтпилиер (Вермонт)|Монтпилиер]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Вирџьиниа]] (Virginia)
| VA
| style="text-align:right;" | 110862
| [[Ричмонд]]
| англызшәа
|-
| [[Вашингтон (аштат)|Вашингтон]] (Washington)
| [[WA]]
| style="text-align:right;" | 184824
| [[Олимпиа (Вашингтон)|Олимпиа]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Висконсин]] (Wisconsin)
| [[WI]]
| style="text-align:right;" | 169790
| [[Мадисон (Висконсин)|Мадисон]]
| аӡәгьы (де-иуре) <br> англызшәа (де-факто)
|-
| [[Ваиоминг]] (Wyoming)
| [[WY]]
| style="text-align:right;" | 253554
| [[Шаиенн]]
| англызшәа
|}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа| ]]
[[Акатегориа:Аҩада-Америкатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:НАТО атәылақәа]]
[[Акатегориа:Афедеративтә республикақәа]] | мини|250px
мини|250px
Еиду Америкатәи Аштатқәа, ЕАА () — Аҩада-Америкатәи аҳәынҭқарра.
Аҵанакы – .
Аҳәынҭқарра иаланхо – .
Аштатқәа
Аҳәынҭқарра иамоуп 50 штатқәа:
Аштат Акод Аҵанакы, км² Aҳҭнықалақь Аофициалтә бызшәа(қәа) Алабама (Alabama) AL 133950 Монтгомери англызшәа Алиаска (Alaska) AK 1522595 Џуно англызшәа Аризона (Arizona) AZ 295275 Фениқс англызшәа Арканзас (Arkansas) AR 137741 Литл Рок англызшәа Калифорниа (California) CA 410895 Сакраменто англызшәа Колорадо (Colorado) CO 269837 Денвер англызшәа Колумбиа аокруг (District of Columbia) DC 159 Вашингтон англызшәа Коннектикут (Connecticut) CT 14371 Ҳартфорд аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Делавер (Delaware) DE 6452 Довер англызшәа Флорида (Florida) FL 170451 Талаҳасси англызшәа Џьорџьиа (Georgia) GA 154077 Атланта англызшәа Гаваии (Hawaii / Hawaiʻi) HI 28377 Ҳонолулу англызшәа Аидаҳо (Idaho) ID 216632 Боисе англызшәа Иллиноис (Illinois) IL 149998 Спрингфилд англызшәа Индиана (Indiana) IN 94321 Индианаполис англызшәа Аиоуа (Iowa) IA 145743 Дес Моинес англызшәа Канзас (Kansas) KS 82277 Топика англызшәа Кентукки (Kentucky) KY 104749 Франкфорт англызшәа Луизиана (Louisiana) LA 134382 Батон Руж англызшәа Аладатәи Каролина (South Carolina) SC 82965 Колумбиа англызшәа Аладатәи Дакота (South Dakota) SD 199905 Пирр англызшәа Мраҭашәаратәи Вирџьиниа (West Virginia) WV 62809 Чарлстон аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Мен (Maine) ME 86542 Аугуста аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Мериленд (Maryland) MD 32160 Аннаполис англызшәа Массачусетс (Massachusetts) MA 27360 Бостон англызшәа Мичиган (Michigan) MI 250941 Лансинг аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Миннесота (Minnesota) MN 225365 Сент Пол англызшәа Миссисипи (Mississippi) MS 125546 Џексон англызшәа Миссури (Missouri) MO 69709 Џьефферсон Сити англызшәа Монтана (Montana) MT 381156 Ҳелена аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Небраска (Nebraska) NE 200520 Линкольн англызшәа Невада (Nevada) NV 286367 Карсон Сити аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Ниу-Ҳемпшир (New Hampshire) NH 24239 Конкорд англызшәа Ниу-Џьерси (New Jersey) NJ 22608 Трентон аӡәгьы англызшәа Ниу-Мексико (New Mexico) NM 315194 Санта-Фе англызшәа аиспанзшәа Ниу-Иорк (New York) NY 141205 Олбани аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Оҳаио (Ohio) OH 116096 Колумбус аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Оклахома (Oklahoma) OK 181196 Оклахома-Сити англызшәа Орегон (Oregon) OR 255026 Сеилем аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Пенсильваниа (Pennsylvania) PA 119283 Ҳаррисбург аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Аҩадатәи Каролина (North Carolina) NC 139509 Роли англызшәа Аҩадатәи Дакота (North Dakota) ND 183272 Бисмарк англызшәа Род-Аиленд (Rhode Island) RI 4005 Провиденс аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Теннесси (Tennessee) TN 109247 Нашвилл англызшәа Техас (Texas) TX 696241 Остин аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Иута (Utah) UT 219887 Солт-Леик-Сити англызшәа Вермонт (Vermont) VT 24923 Монтпилиер аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Вирџьиниа (Virginia) VA 110862 Ричмонд англызшәа Вашингтон (Washington) WA 184824 Олимпиа аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Висконсин (Wisconsin) WI 169790 Мадисон аӡәгьы (де-иуре) англызшәа (де-факто) Ваиоминг (Wyoming) WY 253554 Шаиенн англызшәа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аҩада-Америкатәи атәылақәа
Акатегориа:НАТО атәылақәа
Акатегориа:Афедеративтә республикақәа |
3709 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Есперанто | Есперанто | [[Афаил:Flag of Esperanto.svg|thumb|200px|Аесперант бираҟ]]
'''Есперанто''' (''Esperanto'') — адунеижәларбжьа-ратә бызшәа. Аԥҵаҩы абызшәа [[Лиудвик Заменӷоф]].
== Аесперант алфавит ==
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF; text-align:center"
| style="width:3em"| A a
| style="width:3em"| B b
| style="width:3em"| C c
| style="width:3em"| Ĉ ĉ
| style="width:3em"| D d
| style="width:3em"| E e
| style="width:3em"| F f
|-
| G g
| Ĝ ĝ
| H h
| Ĥ ĥ
| I i
| J j
| Ĵ ĵ
|-
| K k
| L l
| M m
| N n
| O o
| P p
| R r
|-
| S s
| Ŝ ŝ
| T t
| U u
| Ŭ ŭ
| V v
| Z z
|}
== Абара ==
* [[:eo:|Аесперант Авикипедиа]]
* [http://www.esperanto.mv.ru/Lernolibro/index.html Борис Колкер, Есперанто арҵага шәҟәы]{{ур icon}}
* [http://lernu.net/enkonduko/lingvoprezento/alfabeto.php Аесперант алфавит]{{Анеишьа_амам_азхьарԥш|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://lernu.net/lernado/gramatiko/konciza/index.php Аесперант грамматик]{{Анеишьа_амам_азхьарԥш|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
{{DEFAULTSORT:Есперанто}}
[[Акатегориа:Есперанто|*]]
[[Акатегориа:Иԥсабаратәым абызшәақәа]] | Есперанто (Esperanto) — адунеижәларбжьа-ратә бызшәа. Аԥҵаҩы абызшәа Лиудвик Заменӷоф.
Аесперант алфавит
A a B b C c Ĉ ĉ D d E e F f G g Ĝ ĝ H h Ĥ ĥ I i J j Ĵ ĵ K k L l M m N n O o P p R r S s Ŝ ŝ T t U u Ŭ ŭ V v Z z
Абара
Аесперант Авикипедиа
Борис Колкер, Есперанто арҵага шәҟәы
Аесперант алфавит
Аесперант грамматик
*
Акатегориа:Иԥсабаратәым абызшәақәа |
3700 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ачех_бызшәа | Ачех бызшәа | [[Афаил:Map of Czech language.svg|thumb|Чехословакиа бызшәақәа]]
'''Ачех бызшәа'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|3|503}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-cs|čeština}}) — [[Чехиа]] ҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
== Ачех алфавит ==
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF; text-align:center"
| style="width:3em"| A a
| style="width:3em"| Á á
| style="width:3em"| B b
| style="width:3em"| C c
| style="width:3em"| Č č
| style="width:3em"| D d
| style="width:3em"| Ď ď
|-
| E e
| É é
| Ě ě
| F f
| G g
| H h
| Ch ch
|-
| I i
| Í í
| J j
| K k
| L l
| M m
| N n
|-
| Ň ň
| O o
| Ó ó
| P p
| Q q
| R r
| Ř ř
|-
| S s
| Š š
| T t
| Ť ť
| U u
| Ú ú
| Ů ů
|-
| V v
| W w
| X x
| Y y
| Ý ý
| Z z
| Ž ž
|}
==Шәахә. иара убас==
* [[:cs:|Ачех Авикипедиа]]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Аславиан бызшәақәа}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Ачех бызшәа| ]] | Ачех бызшәа () — Чехиа ҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
Ачех алфавит
A a Á á B b C c Č č D d Ď ď E e É é Ě ě F f G g H h Ch ch I i Í í J j K k L l M m N n Ň ň O o Ó ó P p Q q R r Ř ř S s Š š T t Ť ť U u Ú ú Ů ů V v W w X x Y y Ý ý Z z Ž ž
Шәахә. иара убас
Ачех Авикипедиа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Абызшәақәа |
3699 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аболгар_бызшәа | Аболгар бызшәа | [[Афаил:Bulgarian dialect map-yus.png|thumb|300px]]
'''Аболга́р бызшәа́'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|1|78}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-bg|български език}}) — [[Болгариа]] аҳәынҭқарратә бызшәа ауп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
== Аболгар алфавит ==
{{main|Аболгар алфавит}}
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[А|А а]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Б|Б б]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[В|В в]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Г|Г г]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Д|Д д]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Е|Е е]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ж|Ж ж]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[З|З з]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[И|И и]]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Й|Й й]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[К|К к]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Л|Л л]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[М|М м]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Н|Н н]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[О|О о]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[П|П п]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Р|Р р]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[С|С с]]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Т|Т т]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[У|У у]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ф|Ф ф]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Х|Х х]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ц|Ц ц]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ч|Ч ч]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ш|Ш ш]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Щ|Щ щ]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ъ|Ъ ъ]]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ь|Ь ь]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ю|Ю ю]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Я|Я я]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
|}
== Абара ==
* [[:bg:|Аболгар Авикипедиа]]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Аславиан бызшәақәа}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Аболгар бызшәа| ]] | Аболга́р бызшәа́ () — Болгариа аҳәынҭқарратә бызшәа ауп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
Аболгар алфавит
А а Б б В в Г г Д д Е е Ж ж З з И и Й й К к Л л М м Н н О о П п Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ь ь Ю ю Я я
Абара
Аболгар Авикипедиа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Абызшәақәа |
3702 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ахорват_бызшәа | Ахорват бызшәа | [[Афаил:Croatian dialects in Cro and BiH 1.PNG|thumb|Ахорват бызшәа адиалеқтқәа]]
'''Ахорват бызшәа'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-hr|hrvatski jezik}}) — [[Хорватиа]] ҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, аладатә сыбгруппа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
== Ахорват алфавит ==
{{main|Ахорват алфавит}}
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF; text-align:center"
| style="width:3em"| A a
| style="width:3em"| B b
| style="width:3em"| C c
| style="width:3em"| Č č
| style="width:3em"| Ć ć
| style="width:3em"| D d
| style="width:3em"| Đ đ
|-
| Dž dž
| E e
| F f
| G g
| H h
| I i
| J j
|-
| K k
| L l
| Lj lj
| M m
| N n
| Nj nj
| O o
|-
| P p
| R r
| S s
| Š š
| T t
| U u
| V v
|-
| Z z
| Ž ž
|(ie)
|(ŕ)
|
|
|
|}
==Шәахә. иара убас==
* [[:hr:|Ахорват Авикипедиа]]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Аславиан бызшәақәа}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Ахорват бызшәа| ]] | Ахорват бызшәа () — Хорватиа ҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Славиан группа, аладатә сыбгруппа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
Ахорват алфавит
A a B b C c Č č Ć ć D d Đ đ Dž dž E e F f G g H h I i J j K k L l Lj lj M m N n Nj nj O o P p R r S s Š š T t U u V v Z z Ž ž (ie)(ŕ)
Шәахә. иара убас
Ахорват Авикипедиа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Абызшәақәа |
3657 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Агерман_бызшәа | Агерман бызшәа | [[Афаил:Legal status of German in Europe.svg|thumb|upright=1.25]]
'''Агерма́н бызшәа́'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|2|110}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref>, ''Алемс бызшәа́''<ref>{{Бӷажәба Аурыс-аԥсуатә жәар (1964)}}</ref>, ''анемец бызшәа́'' ({{lang-de|Deutsch, deutsche Sprache}}) – [[Алманцәа|алманцәеи]] [[австриуаеи]] [[лихтенштеинуаеи]] [[Ашвеицарцәа|швеицарцәа]] реиҳареи рбызшәа ауп. [[Германиа|Германиеи]] [[Австриа|Австриеи]] аҳәынҭқарратә бызшәа иамоуп. Индо-европеитә ажәла герман группа иреиоуп. Уи ашәҟәҩыра алаҭын алфавит иҵаҵӷәиркоит.
== Агерман алфавит ==
{{main|Агерман алфавит}}
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[A|A a]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ä|(Ä ä)]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[B|B b]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[C|C c]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[D|D d]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[E|E e]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[F|F f]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[G|G g]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[H|H h]]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[I|I i]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[J|J j]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[K|K k]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[L|L l]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[M|M m]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[N|N n]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[O|O o]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ö|(Ö ö)]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[P|P p]]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Q|Q q]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[R|R r]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[S|S s]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[ẞ|(ẞ ß)]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[T|T t]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[U|U u]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ü|(Ü ü)]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[V|V v]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[W|W w]]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[X|X x]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Y|Y y]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Z|Z z]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
|}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Агерман бызшәа| ]] | Агерма́н бызшәа́, Алемс бызшәа́, анемец бызшәа́ () – алманцәеи австриуаеи лихтенштеинуаеи швеицарцәа реиҳареи рбызшәа ауп. Германиеи Австриеи аҳәынҭқарратә бызшәа иамоуп. Индо-европеитә ажәла герман группа иреиоуп. Уи ашәҟәҩыра алаҭын алфавит иҵаҵӷәиркоит.
Агерман алфавит
A a (Ä ä) B b C c D d E e F f G g H h I i J j K k L l M m N n O o (Ö ö) P p Q q R r S s (ẞ ß) T t U u (Ü ü) V v W w X x Y y Z z
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Абызшәақәа |
3673 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Абелорус_бызшәа | Абелорус бызшәа | [[Афаил:Idioma bielorruso.png|frameless|right]]
'''Абелору́с бызшәа́'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|1|55}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-be|белару́ская мо́ва}}) — [[Белорустәыла]] бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
[[File:WIKITONGUES- Uladzislau speaking Belarusian.webm|thumb|right|250px|Абелорус бызшәа]]
== Абелорус алфавит ==
{{main|Абелорус алфавит}}
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[А|А а]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Б|Б б]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[В|В в]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Г|Г г]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Д|Д д]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | (Дж<br />дж)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | (Дз<br />дз)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Е|Е е]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ё|Ё ё]]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ж|Ж ж]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[З|З з]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[І|І і]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Й|Й й]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[К|К к]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Л|Л л]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[М|М м]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Н|Н н]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[О|О о]]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[П|П п]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Р|Р р]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[С|С с]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Т|Т т]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[У|У у]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ў|Ў ў]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ф|Ф ф]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Х|Х х]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ц|Ц ц]]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ч|Ч ч]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ш|Ш ш]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ы|Ы ы]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ь|Ь ь]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Э|Э э]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Ю|Ю ю]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" | [[Я|Я я]]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 2px;" |
|}
== Абара ==
* [[:be-x-old:|Абелорус Авикипедиа (тарашкевица)]]
* [[:be:|Абелорус Авикипедиа]]
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
{{Аславиан бызшәақәа}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Абелорус бызшәа| ]] | Абелору́с бызшәа́ () — Белорустәыла бызшәас иамоуп. Славиан группа, индо-европеитә ажәла иреиоуп.
thumb|right|250px|Абелорус бызшәа
Абелорус алфавит
А а Б б В в Г г Д д (Дждж) (Дздз) Е е Ё ё Ж ж З з І і Й й К к Л л М м Н н О о П п Р р С с Т т У у Ў ў Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я
Абара
Абелорус Авикипедиа (тарашкевица)
Абелорус Авикипедиа
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Абызшәақәа |
3721 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Сковорода,_Ҳриҳори_Савва-иԥа | Сковорода, Ҳриҳори Савва-иԥа | [[Афаил:Григорий Сковорода.jpg|thumb|200px]]
'''Гриҳори Савва-иԥа Сковорода''' ({{lang-uk|Григорій Савич Сковорода}}, {{lang-ru|Григорий Саввич Сковорода}}; {{date|3|12|1722|22|11}}, [[Чорнухы]] — {{date|9|11|1794|29|10}}, [[Иванивка]]) — [[Аукраинцәа|украин]] афилософи, апоети, апедагоги, арккаҩи.
[[Акатегориа:Афилософцәа]]
[[Акатегориа:Украинатәи ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:1722 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 3 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1794 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Абҵарамза 9 рзы иԥсыз]] | Гриҳори Савва-иԥа Сковорода (, ; , Чорнухы — , Иванивка) — украин афилософи, апоети, апедагоги, арккаҩи.
Акатегориа:Афилософцәа
Акатегориа:Украинатәи ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:1722 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 3 рзы ииз
Акатегориа:1794 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Абҵарамза 9 рзы иԥсыз |
3711 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Абырзен_бызшәа | Абырзен бызшәа | [[Афаил:Ell-AlphabitosUpload.ogg|thumb|Ашьҭыбжьқәа]]
'''Абырзе́н бызшәа́'''<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)|1|292}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-el|Ελληνικά}} [e̞ˌliniˈka]) — [[Бырзентәыла]] ҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Индо-европеитә ажәла иреиоуп.
== Абырзен алфавит ==
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF; text-align:center"
| style="width:3em"| [[Α|Α α]]
| style="width:3em"| [[Β|Β β]]
| style="width:3em"| [[Γ|Γ γ]]
| style="width:3em"| [[Δ|Δ δ]]
| style="width:3em"| [[Ε|Ε ε]]
| style="width:3em"| [[Ζ|Ζ ζ]]
| style="width:3em"| [[Η|Η η]]
|-
| [[Θ|Θ θ]]
| [[Ι|Ι ι]]
| [[Κ|Κ κ]]
| [[Λ|Λ λ]]
| [[Μ|Μ μ]]
| [[Ν|Ν ν]]
| [[Ξ|Ξ ξ]]
|-
| [[Ο|Ο ο]]
| [[Π|Π π]]
| [[Ρ|Ρ ρ]]
| [[Σ|Σ σ ς]]
| [[Τ|Τ τ]]
| [[Υ|Υ υ]]
| [[Φ|Φ φ]]
|-
| [[Χ|Χ χ]]
| [[Ψ|Ψ ψ]]
| [[Ω|Ω ω]]
|
|
|
|
|}
== Ахронологиара ==
Абырзен бызшәа х-периодк рыла ишоит: ажәытә бырзен бызшәеи, абжьарашәышықәсатәи бырзени, бырзен бызшәа ҿыци
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Абырзен бызшәа]] | Абырзе́н бызшәа́ ( [e̞ˌliniˈka]) — Бырзентәыла ҳәынҭқарра бызшәас иамоуп. Индо-европеитә ажәла иреиоуп.
Абырзен алфавит
Α α Β β Γ γ Δ δ Ε ε Ζ ζ Η η Θ θ Ι ι Κ κ Λ λ Μ μ Ν ν Ξ ξ Ο ο Π π Ρ ρ Σ σ ς Τ τ Υ υ Φ φ Χ χ Ψ ψ Ω ω
Ахронологиара
Абырзен бызшәа х-периодк рыла ишоит: ажәытә бырзен бызшәеи, абжьарашәышықәсатәи бырзени, бырзен бызшәа ҿыци
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Абызшәақәа
Акатегориа:Абырзен бызшәа |
3723 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Санкт-Петербург | Санкт-Петербург | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь}}
'''Санкт-Петербург''' ({{lang-ru|Санкт-Петербург}}) – [[Урыстәыла]] ақалақь.
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Санкт-Петербург| ]]
[[Акатегориа:Урыстәыла ақалақьқәа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи афедералтә қалақьқәа]]
[[Акатегориа:СССР ақалақьқәа-фырхаҵа]] | Санкт-Петербург () – Урыстәыла ақалақь.
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Урыстәыла ақалақьқәа
Акатегориа:Урыстәылатәи афедералтә қалақьқәа
Акатегориа:СССР ақалақьқәа-фырхаҵа |
3725 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Валентина_Матвиенко | Валентина Матвиенко | [[Афаил:В.И. Матвиенко.jpg|thumb|right|Валентина Матвиенко]]
'''Валентина Матвиенко''' ({{lang|ru|Валентина Ивановна Матвиенко}}; [[1949]], [[Шепетивка]]) — [[Санкт-Петербург|Урыстәыла аҳҭны-қалақь]] ахада (2003—2011).
{{DEFAULTSORT:Матвиенко, Валентина}}
[[Акатегориа:Урыстәылатәи аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Санкт-Петербург]]
[[Акатегориа:1949 шықәсазы ииз]] | Валентина Матвиенко (; 1949, Шепетивка) — Урыстәыла аҳҭны-қалақь ахада (2003—2011).
Акатегориа:Урыстәылатәи аполитикцәа
Акатегориа:Санкт-Петербург
Акатегориа:1949 шықәсазы ииз |
3734 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Мерида | Мерида | {{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Ақалақь}}
'''Сантиа́го де лос Каваие́рос де Ме́рида''' ({{lang-es|Santiago de los Caballeros de Mérida}}) — ақалақь [[Венесуела]]ҟны оуп, Лыбертадор муницыпалитеҭи Мерида штати иахтнықалақь ауп. Уи қалақь 1558 ш. ахь иҿкаан.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Венесуела ақалақьқәа]] | Сантиа́го де лос Каваие́рос де Ме́рида () — ақалақь Венесуелаҟны оуп, Лыбертадор муницыпалитеҭи Мерида штати иахтнықалақь ауп. Уи қалақь 1558 ш. ахь иҿкаан.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Венесуела ақалақьқәа |
3727 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ашьхарҟәыҭ | Ашьхарҟәыҭ | [[Афаил:Honeybuzzard.JPG|thumb| Ашьхарҟәыҭ]]
[[Афаил:Pernis apivorus MHNT.jpg|thumb|''Pernis apivorus'']]
'''Ашьхарҟәы́ҭ'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-la|Pernis apivorus}}) - идуам аҵыс ахьшьқәа рҭаацәарантәи.
==Азгəаҭақəа==
{{Reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсаатәқәа]] | thumb|Pernis apivorus
Ашьхарҟәы́ҭ () - идуам аҵыс ахьшьқәа рҭаацәарантәи.
Азгəаҭақəа
Акатегориа:Аԥсаатәқәа |
3740 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҷҷа | Аҷҷа | [[Афаил:Anas querquedula, Viladecans, Catalunya, Spain 1.jpg|thumb|250px|<span style="color:grey;">Аҷҷа</span>]]
[[File:Spatula querquedula MHNT.ZOO.2010.11.18.1.jpg|thumb| ''Spatula querquedula'']]
'''Аҷҷа́'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-la|Anas querquedula}})
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсаатәқәа]] | thumb| Spatula querquedula
Аҷҷа́ ()
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Аԥсаатәқәа |
3731 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Канада | Канада | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Канада абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Канада агерб
|агимн=O Canada instrumental 1916.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Канада агимн
|амаҵураҭыԥ1=Акрал
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=1
}}
'''Канада'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 250 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-en|Canada}}, {{lang-fr|Canada}}) — аҳәынҭқарра [[Аҩадатәи Америка]]ҿы. Адунеи аҿы ақәӡарала аҩбатә аҭыԥ аанкылоит. Адунеизегьы идуӡӡоу аӡхықә ацәаҳәа иаманы, Атлантикатә, Аҭынч, Аҩадатәи ихҵаалоу амшындуқәала еиҿыкәыршоит. Аладаҿи аҩада-мраҭашәараҿеи Канадеи [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|Еиду Америкатәи Аштатқәеи]] аҳәаақәа ирымоуп. Мрагылраҿы Канадеи Даниеи (Гренладиа), Франциеи (Сент-Пьери Микелони) аҳәаақәа ирымоуп.
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Канада| ]]
[[Акатегориа:Аҩада-Америкатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Афедеративтә монархиақәа]]
[[Акатегориа:НАТО атәылақәа]] | Канада (, ) — аҳәынҭқарра Аҩадатәи Америкаҿы. Адунеи аҿы ақәӡарала аҩбатә аҭыԥ аанкылоит. Адунеизегьы идуӡӡоу аӡхықә ацәаҳәа иаманы, Атлантикатә, Аҭынч, Аҩадатәи ихҵаалоу амшындуқәала еиҿыкәыршоит. Аладаҿи аҩада-мраҭашәараҿеи Канадеи Еиду Америкатәи Аштатқәеи аҳәаақәа ирымоуп. Мрагылраҿы Канадеи Даниеи (Гренладиа), Франциеи (Сент-Пьери Микелони) аҳәаақәа ирымоуп.
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Аҩада-Америкатәи атәылақәа
Акатегориа:Афедеративтә монархиақәа
Акатегориа:НАТО атәылақәа |
3724 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҟрымҭаҭар_бызшәа | Аҟрымҭаҭар бызшәа | [[Афаил:Crymean Tatar lang.png|thumb|300px|]]
'''Аҟрымҭаҭар бызшәа''' (''Къырымтатар тили, Qırımtatar tili'') — [[Ҟрым]] ҭаҭарқәа бызшәа. Атиурк бызшәала ажәла имоуп.
[[File:WIKITONGUES- Neceadin speaking Crimean Tatar.webm|thumb|Аҟрымҭаҭар бызшәа]]
== Аҟрымҭаҭар алфавит ==
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Â â)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ñ ñ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
|}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Атиурк бызшәақәа}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абызшәақәа]]
[[Акатегориа:Атиурк бызшәақәа]] | Аҟрымҭаҭар бызшәа (Къырымтатар тили, Qırımtatar tili) — Ҟрым ҭаҭарқәа бызшәа. Атиурк бызшәала ажәла имоуп.
thumb|Аҟрымҭаҭар бызшәа
Аҟрымҭаҭар алфавит
A a (Â â) B b C c Ç ç D d E e F f G g Ğ ğ H h I ı İ i J j K k L l M m N n Ñ ñ O o Ö ö P p Q q R r S s Ş ş T t U u Ü ü V v Y y Z z
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Абызшәақәа
Акатегориа:Атиурк бызшәақәа |
3767 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ақамашьиа | Ақамашьиа | [[File:Acciughe 2.jpg|thumb|250px|<span style="color:grey;">Ақамашьиақәа</span>]]
'''Ақамашьи́а'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-la|Engraulis encrasicolus}})
==Азгəаҭақəа==
{{Reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсыӡқәа]] | Ақамашьи́а ()
Азгəаҭақəа
Акатегориа:Аԥсыӡқәа |
3765 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсыӡ | Аԥсыӡ | [[Афаил:Lampanyctodes hectoris (Hector's lanternfish).svg|thumb|250px|Аԥсыӡ]]
[[Афаил:School of Pterocaesio chrysozona in Papua New Guinea 1.jpg|thumb|250px|Аԥсыӡқәа]]
'''Аԥсы́ӡ'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-la|Pisces}}) — [[Аԥстәы|аӡыԥстәықәа]] рхыкласс, инхоит аӡҵааҿеи аӡымҵааҿеи.
Иахьатәи аԥсыӡқәа рыура 7,9 мм аҟнытә (''[[Paedocypris progenetica]]'') 13,7 м аҟынӡа (акиттәи акула) иаҟаруп.
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсыӡқәа| ]] | thumb|250px|Аԥсыӡқәа
Аԥсы́ӡ () — аӡыԥстәықәа рхыкласс, инхоит аӡҵааҿеи аӡымҵааҿеи.
Иахьатәи аԥсыӡқәа рыура 7,9 мм аҟнытә (Paedocypris progenetica) 13,7 м аҟынӡа (акиттәи акула) иаҟаруп.
Ахьарԥшқәа |
3769 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Апҟаз | Апҟаз | [[File:Cyprinus carpio.jpeg|thumb|250px|<span style="color:grey;">Апҟаз</span>]]
'''Апҟа́з''' / '''Аԥсы́ӡпҟыӡ''' / '''Ақьаҳәырда́н'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-la|Cyprinus carpio}})
==Ахьарԥшқәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсыӡқәа]] | Апҟа́з / Аԥсы́ӡпҟыӡ / Ақьаҳәырда́н ()
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Аԥсыӡқәа |
3716 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Европатәи_Аидгыла | Европатәи Аидгыла | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
| астатус = Аидгыла
| абираҟ = Flag of Europe.svg
| zoom1 = 2
| даҽа ахьӡ =
| аҳҭнықалақь = Бриуссель
}}
[[Афаил:EU Member states and Candidate countries map.svg|thumb|Европатәи Аидгыла, 2014]]
[[Афаил:Enlargement of the European Union 77.gif|thumb]]
[[Афаил:Belgique - Bruxelles - Schuman - Berlaymont - 01.jpg|thumb|European Commission]]
'''Европатәи Аидгыла''' — [[Европа]]тәи атәылақәа 25 еидызкыло, аиҳабырабжьаратә имилаҭтәым еиҿкаароуп, урҭ Аидгыла иалахәу атәылақәа ҳәа рыхьӡуп. Европатәи аидгыла 1992 шықәсазы иаԥҵан Европатәи аидгылазы Маастрихттәи аиқәшаҳаҭрала. Убас шакәугьы, ари аидгыла угәалазыршәо а3ыдара6ъа ыҟан уаанӡатәи аизыҟазаашьақәа рыҟны, 1951 шықәса инаркны.
Еропатәи аидгыла аусура иаҵанакуеит аҳәынҭқарратә усзура аганқәа зегьы, агәабзиарахьчареи аекономикеи инадыркны адәныҟатәи аполитикеи атәылахьчареи рҟынӡа. Урҭ рыдагьы, Евроеидгыла аҟазаараҿы ихадараны иҟоуп иаку аџьырмыкьа аԥҵареи напхгараҭареи, уи иаҵанакуеит: аҳазалхратә еидгыла, 25 тәыла рыҟнытә 12 рыҟны иалагалоу иаку авалиута, иаку ақыҭанхамҩатә политика, иаку ахәаахәҭратә политикеи иаку аԥсыӡхьчаратә политикеи.
Евроеидгыла аусбарҭа хадақәаны иҟоуп Еврокомиссиа, Европатәи Аидгыла Ахеилак, Европатәи ахеилак, Европатәи аидгыла Аӡбара, Европатәи аԥхьаӡаратә палата, Европатәи амилаҭтә банки Европатәи Апарламенти.
Евроеидгыла арҭбаара атәы ҳҳәозар, еиҳа аҽарҭбааит лаҵарамза 1, 2004 шықәсазы, Евроеидгыла иҿыцу аҳәынҭқаррақәа 10 анацла.
Румыниеи Болгариеи Евроеидгыла иалалеит ажьырныҳәа 1, 2007 шықәсазы. Аԥхьаҟа Евроеидгыла иазҳар алшоит 30 ҳәынҭқарра рҟынӡа. Евроеидгыла аҽырҭбаара апроцесс зны-зынла евроинтеграциа азырҳәоит.
Евроеидгыла алаларазы аҳәынҭқарра аекономикатәи аполитикатәи дҵақәак нанагӡароуп. Насгьы Евроеидгыла аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, Евроеидгыла иалахәу зегьы ари алалара иазыразхароуп.
Евроеидгыла иахьа 28 ҳәынҭқарра алоуп, ауааԥсыра 500 миллион рҟынӡа ҟалоит инықәырԥшшәа. 2012 шықәсазы Европатәи аидгыла аҭынчра иазку Нобель ипремиа анашьоуп.
== Алахәылақәа ==
{| class="wikitable" style="background-color:#DDEEFF; text-align:center"
|-
|+<big>ЕА-27</big>
|-
! Аԥсуа ахьӡ !! Аоригиналтә ахьӡ !! [[ISO 3166-1]]
|-
| style=text-align:left | [[Австриа]] || Österreich ||'''AT'''
|-
| style=text-align:left | [[Алмантәыла]] || Deutschland || '''DE'''
|-
| style=text-align:left | [[Бырзентәыла]] || Ελλάδα || '''GR'''
|-
| style=text-align:left | [[Бельгиа]] || België / Belgique / Belgien || '''BE'''
|-
| style=text-align:left | [[Былгариа]] || България || '''BG'''
|-
| style=text-align:left | [[Даниа]] || Danmark || '''DK'''
|-
| style=text-align:left | [[Естониа]] || Eesti || '''EE'''
|-
| style=text-align:left | [[Еспаниа]] || España || '''ES'''
|-
| style=text-align:left | [[Хорватиа]] || Hrvatska || '''HR'''
|-
| style=text-align:left | [[Ирландиа]] || Éire / Ireland || '''IE'''
|-
| style=text-align:left | [[Италиа]] || Italia || '''IT'''
|-
| style=text-align:left | [[Кьыпр]] || Κύπρος / Kıbrıs || '''CY'''
|-
| style=text-align:left | [[Латвиа]] || Latvija || '''LV'''
|-
| style=text-align:left | [[Литва]] || Lietuva || '''LT'''
|-
| style=text-align:left | [[Лиуксенбург]] || Lëtzebuerg / Luxemburg / Luxembourg || '''LU'''
|-
| style=text-align:left | [[Мадиартәыла]] || Magyarország || '''HU'''
|-
| style=text-align:left | [[Мальта]] || Malta || '''MT'''
|-
| style=text-align:left | [[Недерландаа]] || Nederland || '''NL'''
|-
| style=text-align:left | [[Полша]] || Polska || '''PL'''
|-
| style=text-align:left | [[Португалиа]] || Portugal || '''PT'''
|-
| style=text-align:left | [[Румыниа]] || România || '''RO'''
|-
| style=text-align:left | [[Словакиа]] || Slovensko || '''SK'''
|-
| style=text-align:left | [[Словениа]] || Slovenija || '''SI'''
|-
| style=text-align:left | [[Суоми]] || Suomi / Finland || '''FI'''
|-
| style=text-align:left | [[Франциа]] || France || '''FR'''
|-
| style=text-align:left | [[Чехиа]] || Česká republika || '''CZ'''
|-
| style=text-align:left | [[Швециа]] || Sverige || '''SE'''
|-
! colspan=3 | Акандидатқәа
|- bgcolor=#EDD8ED
| style=text-align:left | [[Ареспублика Аҩадатәи Македониа|Северна Македонија]] || Република Северна Македонија || '''MK'''
|- bgcolor=#EDD8ED
| style=text-align:left | [[Ҭырқтәыла]] || Türkiye || '''TR'''
|- bgcolor=#EDD8ED
| style=text-align:left | [[Чернигориа]] || Crna Gora || '''ME'''
|}
==Алитература==
* [http://apsnyteka.org/file/100_tekstov_na_abkhazskonm_yazyke_2015_abh.pdf «100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015]
== Абара ==
* [http://europa.eu/ ЕА Аофициалтә адаҟьа]
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Европа]]
[[Акатегориа:Европатәи Аидгыла]]
[[Акатегориа:Аиҳабырабжьаратә еиҿкаарақәа]]
[[Акатегориа:1993 шықәсазы ицәырҵит]] | thumb
thumb|European Commission
Европатәи Аидгыла — Европатәи атәылақәа 25 еидызкыло, аиҳабырабжьаратә имилаҭтәым еиҿкаароуп, урҭ Аидгыла иалахәу атәылақәа ҳәа рыхьӡуп. Европатәи аидгыла 1992 шықәсазы иаԥҵан Европатәи аидгылазы Маастрихттәи аиқәшаҳаҭрала. Убас шакәугьы, ари аидгыла угәалазыршәо а3ыдара6ъа ыҟан уаанӡатәи аизыҟазаашьақәа рыҟны, 1951 шықәса инаркны.
Еропатәи аидгыла аусура иаҵанакуеит аҳәынҭқарратә усзура аганқәа зегьы, агәабзиарахьчареи аекономикеи инадыркны адәныҟатәи аполитикеи атәылахьчареи рҟынӡа. Урҭ рыдагьы, Евроеидгыла аҟазаараҿы ихадараны иҟоуп иаку аџьырмыкьа аԥҵареи напхгараҭареи, уи иаҵанакуеит: аҳазалхратә еидгыла, 25 тәыла рыҟнытә 12 рыҟны иалагалоу иаку авалиута, иаку ақыҭанхамҩатә политика, иаку ахәаахәҭратә политикеи иаку аԥсыӡхьчаратә политикеи.
Евроеидгыла аусбарҭа хадақәаны иҟоуп Еврокомиссиа, Европатәи Аидгыла Ахеилак, Европатәи ахеилак, Европатәи аидгыла Аӡбара, Европатәи аԥхьаӡаратә палата, Европатәи амилаҭтә банки Европатәи Апарламенти.
Евроеидгыла арҭбаара атәы ҳҳәозар, еиҳа аҽарҭбааит лаҵарамза 1, 2004 шықәсазы, Евроеидгыла иҿыцу аҳәынҭқаррақәа 10 анацла.
Румыниеи Болгариеи Евроеидгыла иалалеит ажьырныҳәа 1, 2007 шықәсазы. Аԥхьаҟа Евроеидгыла иазҳар алшоит 30 ҳәынҭқарра рҟынӡа. Евроеидгыла аҽырҭбаара апроцесс зны-зынла евроинтеграциа азырҳәоит.
Евроеидгыла алаларазы аҳәынҭқарра аекономикатәи аполитикатәи дҵақәак нанагӡароуп. Насгьы Евроеидгыла аиқәшаҳаҭра инақәыршәаны, Евроеидгыла иалахәу зегьы ари алалара иазыразхароуп.
Евроеидгыла иахьа 28 ҳәынҭқарра алоуп, ауааԥсыра 500 миллион рҟынӡа ҟалоит инықәырԥшшәа. 2012 шықәсазы Европатәи аидгыла аҭынчра иазку Нобель ипремиа анашьоуп.
Алахәылақәа
+ЕА-27 Аԥсуа ахьӡ Аоригиналтә ахьӡ ISO 3166-1 Австриа Österreich AT Алмантәыла Deutschland DE Бырзентәыла Ελλάδα GR Бельгиа België / Belgique / Belgien BE Былгариа България BG Даниа Danmark DK Естониа Eesti EE Еспаниа España ES Хорватиа Hrvatska HR Ирландиа Éire / Ireland IE Италиа Italia IT Кьыпр Κύπρος / Kıbrıs CY Латвиа Latvija LV Литва Lietuva LT Лиуксенбург Lëtzebuerg / Luxemburg / Luxembourg LU Мадиартәыла Magyarország HU Мальта Malta MT Недерландаа Nederland NL Полша Polska PL Португалиа Portugal PT Румыниа România RO Словакиа Slovensko SK Словениа Slovenija SI Суоми Suomi / Finland FI Франциа France FR Чехиа Česká republika CZ Швециа Sverige SE Акандидатқәа Северна Македонија Република Северна Македонија MK Ҭырқтәыла Türkiye TR Чернигориа Crna Gora ME
Алитература
«100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015
Абара
ЕА Аофициалтә адаҟьа
Акатегориа:Европа
Акатегориа:Европатәи Аидгыла
Акатегориа:Аиҳабырабжьаратә еиҿкаарақәа
Акатегориа:1993 шықәсазы ицәырҵит |
3719 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Еиду_Амилаҭқәа_Реиҿкаара | Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара | [[Афаил:Flag of the United Nations.svg|thumb|ЕМрО бираҟ]]
[[Афаил:United Nations (Member States and Territories).svg|thumb|upright=1.5|ЕМрО уажәы]]
[[Афаил:United Nations Office at Geneva- The Allée des Nations- Flags of the member nations- Geneva- Switzerland-20150915.jpg|мини|Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара, [[Швеицариа]]]]
'''Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара (ООН – аԥс. ЕАР)''' – [[жәларбжьаратәи аиҿкаара]], иаԥҵан жәларбжьаратәи аҭынчреи аҭышәынтәалареи рырӷәӷәареи рыдгылареи, аҳәынҭқаррақәа рыбжьара аҿиареи аусеицуреи рзы.<ref name="bigenc2683279">{{Cite web |url=https://bigenc.ru/law/text/2683279 |title=ОРГАНИЗА́ЦИЯ ОБЪЕДИНЁННЫХ НА́ЦИЙ |access-date=2024-01-24 |archive-date=2022-12-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221209021726/https://bigenc.ru/law/text/2683279 |url-status=dead }}</ref>
==ЕАР анаԥҵази ишаԥҵази==
Аҵыхәтәантәи адунеитә еибашьреи Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аԥҵареи ашықәс еиқәшәоит, арҭ аҩхҭыск ҟалеит [[Жьҭаарамза 24]], [[1945]] шықәсазы. Усҟан [[Сан-Франциско]] еизеит ҩынҩажәи жәаба тәыла рхаҭарнакцәа, иҷыдоу аиҿкаара аԥырҵарц хықәкыс иҟаҵаны. Ари [[аконференциа Думбартон-Окс]] имҩаԥысыз аиԥылара иалҵшәахеит – усҟан [[Британиаду]], [[Китаи]], [[Еиду Америкатәи Аштатқәа]], [[Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла|Асовет Еидгыла]] рхаҭарнакцәа ажәалагалақәа ҟарҵеит ари аиҿкаара Аԥҟаԥҵәазы. Думбартон-Окс аиԥылара мҩаԥысуан [[1944]] шықәса мшаԥымза инаркны жьҭаарамзанӡа, [[рашәарамза 26]] рзы аԥҟаԥҵәа рнапы аҵарҩит 50 ҳәынҭқарра рхаҭарнакцәа. Ари амш иагьыԥхьаӡоуп Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аԥҵара иамшны.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аԥҵара мзызс иаман даҽа адунеизегьтәи еибашьрак алмыршара, [[Актәи адунеизегьтәи аибашьра|актәии]] [[Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьра|аҩбатәии адунеизегьтәи аибашьрақәа]] раан еиԥш ауаарацәа рҭархара алмыршаразы.<ref>{{Cite web |url=https://www.un.org/ru/about-us/history-of-the-un |title=История Организации Объединенных Наций |access-date=2024-04-04 |website=ЕАР}}</ref>
==ЕАР ахықәкы==
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Аԥҟаԥҵәа аҟны иазгәаҭоуп аиҿкаара ахықәкқәа зегьы. Уи инақәыршәаны дара зегьы ззырхоу аҭынчреи ашәарҭадареи адгылара азыҟаҵара ауп. Даҽакала иуҳәозар, ЕАР – ари жәларбжьаратәи амҽхак змоу ҭынчымҩала аконфликтқәа рҭышәныртәалара ауп.
Убри анаҩсгьы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара жәларбжьаратәи амҽхак змоу, асоциалтә, аекономикатә, акультуратә реиԥш иҟоу ахырхарҭақәа рыла аусеицура азҵаарақәа рыӡбара анапы алакуп.<ref>{{Cite web |url=https://www.un.org/en/about-us/history-of-the-un |title=History of the United Nations |access-date=2024-04-04 |website=ЕАР}}</ref>
==ЕАР Ассамблеиа хада==
[[Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада]] аилацәажәаратә, адирективтә, ахаҭарнакратә органк аҳасаб ала аҭыԥ хада аанакылоит. Ассамблеиа хада жәларбжьаратәи аҭынчреи ашәарҭадареи раԥҵара ахырхарҭа апринципқәа ирыхәаԥшуеит:
* Иалнахуеит [[Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ашәарҭадаратә хеилак]] еснагьтәиим алахәылацәа;
* Ашәарҭадаратә хеилак абжьгара ала [[Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амаӡаныҟәгаҩ хада|ЕАР Амаӡаныҟәгаҩ хада]] далнахуеит;
* Ашәарҭадаратә хеилаки иареи ЕАР Жәларбжьаратәи аӡбарҭа алахәылацәа алнахуеит;
* Акоординациа азнауеит жәларбжьаратәи аусеицура аекономикатә, асоциалтә, акультуратә, агуманитартә хырхарҭақәа рҟны;
* Иара убасгьы егьырҭ азинмчқәа мҩаԥнагоит ЕАР Аԥҟаԥҵәа аҟны иазгәаҭоу.
* Ассамблеиа хада аус ауеит асессиатә зиншьаҭа ала. Иара иалшоит еснагьтәи, ҷыдалатәи, изаамҭанытәым асессиақәа рымҩаԥгара.
* Есышықәсатәи изаамҭанытәиу Ассамблеиа асессиа аатуеит цәыббрамза ахԥатәи аҩашазы, аусгьы ауеит [[Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада ахантәаҩы|Ассамблеиа Хада ахантәаҩы]] инапхгарала, мамзаргьы ихаҭыԥуаас иҟоу 21-ҩык рахьтә аӡәы инапхгарала имҩаԥысуеит апленартә еилатәарақәа, мамзаргьы ахеилак хадақәа рҟны амшхәаԥштә аҿы иқәгылоу азҵаарақәа рыӡбаанӡа.
Ассамблеиа хада, иара аӡбамҭа ала, уи аднакылеит [[ԥхынҷкәынмза 17]], [[1993]] шықәсазы, аилазаараҿы иамоуп Ихадоу аилакқәа фба:<ref>{{Cite web |url=https://www.un.org/ru/ga/about/background.shtml |title=Функции и полномочия Генеральной Ассамблеи |access-date=2024-04-04 |website=ЕАР}}</ref>
* Абџьарылгареи жәларбжьаратәи ашәарҭадареи рызҵаарақәа рзы Ахеилак (ари актәи хеилакуп);
* Аекономикатәи афинанстәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (аҩбатәи хеилакуп);
* Асоциалтәи, агуманитартәи, акультуратәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (ахԥатәи ахеилак);
* Ҷыдалатәи аполитикатәи, асоциалтәи, адеколонизациатәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (аԥшьбатәи ахеилак);
* Административтәи абиуџьеттәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (ахәбатәи ахеилак);
* Азинтә зҵаарақәа рзы Ахеилак (афбатәи ахеилак).
Абри анаҩсангьы, Ассамблеиа Хада ахеилакқәа аԥнаҵеит:
* Ахеилак Хада – Ассамблеиа абжьгарақәа азыҟанаҵоит, амшхәаԥштә азҵаарақәа рышьақәырӷәӷәареи, амшхәаԥштә ахәҭақәа реихшареи, насгьы аусура аиҿкаареи;
* Азин амазаарақәа ргәаҭаразы Ахеилак – Ассамблеиа ажәахәқәа азнархиоит азин змоу рхаҭарнакцәа рзы.<ref>{{Cite web |url=https://w.histrf.ru/articles/article/show/gienieralnaia_assamblieia_oon |title=ГЕНЕРАЛЬНАЯ АССАМБЛЕЯ ООН |access-date=2024-01-24 |archive-date=2022-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220127013136/https://w.histrf.ru/articles/article/show/gienieralnaia_assamblieia_oon |url-status=dead }}</ref>
Акомитет Хада аилазаара иалоуп: [[Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада ахантәаҩы|Ассамблеиа Хада ахантәаҩы]]; ахантәаҩы ихаҭыԥуаа, ахеилак хадақәа рхантәаҩцәа, урҭ алырхуеит хә - регионк ргеографиатә хаҭарнакра апринцип инақәыршәаны: [[Азиа]], [[Африка]], [[Латинтәи Америка]], [[Мраҭашәаратәи Европа]] ([[Канада]], [[Австралиа]], [[Зеландиа ҿыц]] убрахь иналаҵаны), насгьы [[Мрагыларатәи Европа]].
ЕАР Ассамблеиа Хада ҷыдалатәи асессиа еизыргалар рылшоит иарбан зҵааразаалак азы Ашәарҭадаратә Хеилак адҵала жәохә мшы ирылагӡаны, ЕАР амаӡаныҟәгаҩ Хада идҵа шроулак, мамзаргьы ЕАР алахәылацәа реиҳараҩык рыдҵа ала. [[2014]] шықәса алагамҭазы мацара 28 ҷыдалатәи асессиақәа рахь ааԥхьара рыҭан адунеи аҳәынҭқаррақәа реиҳарак ирыдҳәалаз азҵаарақәа рзы: [[ауаҩы изинқәа]] рзы, иааҳакәыршаны иҟоу [[Аԥсабарахьчара|аԥсабара ахьчаразы]], анаркотикқәа ирҿагыланы ақәԥаразы уҳәа реиԥш иҟаз рылацәажәараз. Аҭагылазаашьа ҷыдақәа рзы асессиақәа мҩаԥгазар ауеит ЕАР Ашәарҭадаратә Хеилак, мамзаргьы ЕАР аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа рыдҵала 24 сааҭ ирылагӡаны, ус еиԥш ЕАР амаӡаныҟәгаҩ Хада идҵа шаароуз.<ref name="bigenc2683279" />
==ЕАР аилазаара==
ЕАР ихадароу усбарҭаны иҟоуп ассамблеиа Хада, уа иаарԥшуп аиҿкаара иалахәу аҳәынҭқаррақәа зегьы. Аха аҭакԥхықәра хада, аҭынчра аиқәырхаразы изду – ашәарҭадаратә Хеилак ауп.
=== Ашәарҭадаратә Хеилак ===
[[Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ашәарҭадаратә Хеилак|Ашәарҭадаратә Хеилак]] жәларбжьаратәи аҭынчреи ашәарҭадареи раԥҵаразы аҭакԥхықәра адуп, уи аӡбамҭа иқәныҟәозароуп ЕАР алахәылацәа зегьы. Ашәарҭадаратә Хеилак жәохәҩык алахәылацәа рыла ишьақәгылоуп: хәҩык Ахеилак алахәылацәа еснагьтәиқәоуп ([[Урыстәыла]], [[Еиду Америкатәи Аштатқәа]], [[Франциа]], [[Китаи]]), егьырҭ жәаҩык алахәылацәа (аԥҟаԥҵәа атерминологиа ала – «еснагьтәиим») дара алырхуеит Ахеилак ахь ишьақәгылоу апроцедура инақәыршәаны, Аԥҟаԥҵәа ахәҭаҷ 23, аҩбатәи апункт аҟны ишарбоу еиԥш. Еснагьтәи Ашәарҭадаратә Хеилак алахәылацәа авето ақәҵаразы азин рымоуп.
=== Амаӡаныҟәгарҭа ===
[[Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара амаӡаныҟәгарҭа|Амаӡаныҟәгарҭа]] аусбарҭа егьырҭ ЕАР азы ихадароу аусбарҭақәа рымаҵ ауеит, насгьы урҭ ирыдыркыло апрограммақәеи аполитикатә шьақәгылақәеи нанагӡоит. Амаӡаныҟәгарҭа аштаттә еилазаара иалоуп 37 505-ҩык аусзуҩцәа – жәларбжьаратәи аперсонал, дара адунеи зегьы аҟны аус руеит, Аиҿкаара еснагьтәи еиуеиԥшым аусқәа нарыгӡоит. ЕАР Амаӡаныҟәгарҭа аиҟәшақәа [[Ниу-Иорк]]и егьырҭ ЕАР агәҭантәи аусбарҭақәеи рҿы иҟоуп (ЕАР иреиҳау аиҟәшақәа ыҟоуп [[Женева]], [[Вена]], [[Наироби]]). ЕАР амаӡаныҟәгарҭа ЕАР аусбарҭақәа русура еиҿнакаауеит, иалнаршоит ЕАР аматериалқәа ркьысԥхьра раларҵәара, архивқәа рыҵәахра, жәларбжьаратәи аҳәынҭқаррақәа реиқәышаҳаҭрақәа рҭыжьреи ашәҟәырҭагалареи. Амаӡаныҟәгарҭа дахагылоуп ЕАР амаӡаныҟәгаҩ Хада.<ref>{{Cite web |url=https://www.pnp.ru/in-world/9-yanvarya-1951-goda-v-nyu-yorke-bylo-oficialno-otkryto-zdanie-shtab-kvartiry-oon.html |title=9 января 1951 года в Нью-Йорке было официально открыто здание штаб-квартиры ООН |website=Парламентская газета |last=Ходыкин |first=Максим |publication-date=2020-01-09 |language=ru}}</ref>
=== Амаӡаныҟәгаҩ Хада ===
[[Еиду_Амилаҭқәа_Реиҿкаара амаӡаныҟәгарҭа амаӡаныҟәгаҩ Хада|Амаӡаныҟәгаҩ Хада]] дахагылоуп амаӡаныҟәгаҩ Хада, уи дазҭо Ассамблеиа Хада ауп. Ашәарҭадаратә Хеилак иҟанаҵо адгалара ала, иара дылырхуеит хәышықәса ҳәа, даҽа зныкгьы ари аҭыԥ ахь деиҭалырхыртә алшарақәа изааныжьны.
Уажәтәи аамҭазы ахархәара амоуп аџьентельментә еиқәышаҳаҭра ҳәа изышьҭоу, уи ала аҳәынҭқарра атәылауаҩы – ЕАР Ашәарҭадаратә Хеилак еснагьтәи алахәыла ЕАР Амаӡаныҟәгаҩ Хадас дҟаларц залшом.<ref>{{Cite web |url=https://gtmarket.ru/organizations/united-nations |title=ОРГАНИЗАЦИЯ ОБЪЕДИНЁННЫХ НАЦИЙ |access-date=2024-04-04}}</ref> Амаӡаныҟәгаҩ хада ари ЕАР аԥхьагыла иоуп, иара аиҿкаара ахьӡ ала аҳәамҭақәа ҟаиҵоит, иара убасгьы адунеи аҟны иҟоу ашәарҭаразы Ахеилак адырра аиҭоит.
Еиуеиԥшым ашықәсқәа рзы ЕАР Амаӡаныҟәгаҩ хадацәа:<ref>{{Cite web |url=https://www.un.org/sg/ru/content/former-secretaries-general |title=Бывшие генеральные секретари |access-date=2024-04-04 |website=ЕАР}}https://www.un.org/sg/ru/content/former-secretaries-general</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.un.org/sg/ru/content/sg/biography |title=Генеральный секретар - Биография |access-date=2024-04-04 |website=ЕАР}}</ref>
# [[Џьебб, Гледвин|Гледвин Џьебб]] (1900–1996), [[Британиаду]], {{date|24|10|1945}} инаркны {{date|2|2|1946}} рҟынӡа.
# [[Ли, Триугве Хальвдан|Триугве Хальвдан Ли]] (1896–1968), [[Норвегиа]], {{date|2|2|1946}} инаркны. {{date|10|11|1952}} рҟынӡа.
# [[Ҳаммаршиольд, Даг|Даг Ҳаммаршиольд]] (1905–1961), [[Швециа]], {{date|10|4|1953}} инаркны {{date|18|9|1961}} рҟынӡа.
# [[У Тан]] (1909–1974), [[Бирма]], {{date|30|11|1961}} инаркны {{date|31|12|1971}} рҟынӡа.
# [[Вальдҳаим, Курт|Курт Вальдҳаим]] (1918–2007), [[Австриа]], {{date|1|1|1972}} инаркны {{date|31|12|1981}} рҟынӡа.
# [[Перес де Куелиар, Хавиер|Хавиер Перес де Куелиар]] (1920–2020), [[Перу]], {{date|1|1|1982}} инаркны {{date|31|12|1991}} рҟынӡа.
# [[Бутрос-Гали, Бутрос|Бутрос Бутрос-Гали]] (1922–2016), [[Мысра]], {{date|1|1|1992}} инаркны {{date|31|12|1996}} рҟынӡа.
# [[Аннан, Кофи|Кофи Аннан]] (1938–2018), [[Гана]], {{date|1|1|1997}} инаркны {{date|31|12|2006}} рҟынӡа.
# [[Пан Ги Мун]] (диит 1944 ш.), [[Аладатәи Кореиа]], {{date|1|1|2007}} инаркны {{date|31|12|2016}} рҟынӡа.
# [[Гутерреш, Антониу|Антониу Гутерреш]] (диит 1949 ш.), [[Португалиа]], {{date|1|1|2017}} аахыс иахьа уажәраанӡа.
== Аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа ==
{{main|Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа}}
ЕАР раԥхьатәи алахәылацәаны иҟалеит 50 ҳәынҭқарра, ЕАР Аԥҟаԥҵәа знапы аҵазҩыз, {{date|26|6|}} [[1945]] шықәсазы [[Сан-Францискотәи аконференциа]] аан. [[1946]] шықәсазы ЕАР иалаҵан 150 ҳәынҭқарра инарзынаԥшуа (аха убри аан ҳәынҭқаррақәак, [[Иугославиа]], [[Чехословакиа]], [[Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла|СССР]] реиԥш иҟаз, ихьыԥшым ҳәынҭқаррақәаны рҽеиҩыршеит). [[2011]] шықәса [[рашәарамза 14]] рзы, ЕАР [[Аладатәи Судан]] алахәылас ианыҟала, ЕАР аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа рхыԥхьаӡара 193 рҟынӡа инаӡеит.<ref>{{Cite web |url=https://www.un.org/ru/about-us/member-states |title=Члены Организации Объединенных Наций |access-date=2024-04-04 |website=ЕАР}}</ref>
ЕАР иалахәылацәаны иҟалар зылшо жәларбжьаратәи азхаҵара зауз аҳәынҭқаррақәа роуп – жәларбжьаратәи азин асубиектқәа. ЕАР Аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны, ЕАР иалаларц зҭаху зегьы рзы ашәқәа аартуп, аха урҭ аҳәынҭқаррақәа аҭынчра бзиа ирбозар ауп, Аԥҟаԥҵәа иқәныҟәозар ауп. Иарбанызаалак аҳәынҭқарра Аиҿкаара алахәылас аҟаларазы Ассамблеиа Хада ақәҵара аднакылар ауп, насгьы Ашәарҭадаратә Хеилак абжьгара ҟанаҵар ауп.
Алахәыла ҿыц аиҿкаара алаҵаразы иаҭахуп жә-ҳәынҭқаррак инадыркы жәохә ҳәынҭқарра рҟынӡа – Ашәарҭадаратә Хеилак алахәылацәа, (убриаан хәҩык еснагьтәи алахәылацәа – [[Британиаду]], [[Китаи]], [[Урыстәыла]], [[Еиду Америкатәи Аштатқәа]], [[Франциа]] – [[Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ашәарҭадаратә Хеилак аҿы авето азин|авето ақәырҵар]] ауп) рыдгылара хымԥадатәиуп. Ашәарҭадаратә Хеилак адгалара анышьақәырӷәӷәахалак анаҩс азҵаара Ассамблеиа Хадахьы ирышьҭуеит, уа арезолиуциа адкыларазы абжьқәа реиҳарак аҭахны иҟоуп. Аҳәынҭқарра ҿыц ЕАР иалахәылахоит Ассамблеиа Хада арезолиуциа анақәнаҵа аҽны инаркны.<ref>{{Cite web |url=http://www.lomonosov-fund.ru/enc/ru/encyclopedia:0131184 |title=Организация Объединенных Наций |access-date=2024-04-04 |website=Фонд Знаний «Ломоносов»}}</ref>
==ЕАР аофициалтә бызшәақәа==
Аиҿкаара аусуразы ишьақәыргылоуп аофициалтә бызшәақәа. Арҭ абызшәақәа рсиа арбоуп аиҿкаара аорганқәа рыԥҟарақәа зегьы рҟны. Аофициалтә бызшәақәа рыла иҭрыжьуеит ЕАР адокумент хадақәа зегьы, арезолиуциагьы убрахь иналаҵаны. Аусуратә бызшәақәа рыла иҭрыжьуеит астенографиатә ҳасабрбақәа, иара убасгьы ажәахәқәа, иарбанызаалак аофициалтә бызшәа ала иҳәаз.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аофициалтә бызшәақәаны иԥхьаӡоуп:
# [[Англыз бызшәа]]: ЕАР аҟны англыз бызшәа амш ҳәа иԥхьаӡоуп – [[мшаԥымза 23]], ари амш У. Шекспир иирамшы ауп.
# [[Афранцыз бызшәа]]: ЕАР аҟны афранцыз бызшәа амш азгәарҭоит – [[хәажәкырамза 20]] – франкофониа Жәларбжьаратәи амш аҽны.
# [[Аурыс бызшәа]]: ЕАР аҟны аурыс бызшәа амш азгәарҭоит [[А. С. Пушкин даниз амш]] – рашәарамза 6 рзы.
# [[Аиспан бызшәа]]: ЕАР аҟны аиспан бызшәа иамшуп [[жьҭаарамза 12]], «Día de la Hispanidad» - аиспан бызшәала ицәажәо ркультура амш азы.
# [[Акитаи бызшәа]]: ЕАР аҟны акитаи бызшәа амш – [[мшаԥымза 20]] рзы – уи акитаи ҩыра ашьаҭаркҩы Цан Цзе изкуп.
# [[Араб бызшәа]]: ЕАР аҟны араб бызшәа амш азгәарҭоит [[ԥхынҷкәынмза 18]] рзы – ари аҽны [[1973]] шықәса рзы Ассамблеиа Хадеи уи аилак хадақәеи аӡбамҭа рыдыркылеит араб бызшәа аофициалтә аусуратә бызшәақәа рахь алаҵаразы. Делегациак убас еиԥш агәаҳәара аиур иофициалтә бызшәам ала ақәгыларазы, уи алшарақәа аԥнаҵар ауп, иафициалтәу абызшәак ахь ҿырҳәалатәии ҩыралатәии аиҭагақәа рыла аиқәыршәаразы.<ref>{{Cite web |url=https://www.un.org/ru/our-work/official-languages |title=Официальные языки ООН |access-date=2024-04-04 |website=ЕАР}}</ref>
==ЕАР аусра ахырхарҭақәа==
===Абжьаҟазаратә миссиақәеи аоперациақәеи===
Аҭынчра адгылара азыҟаҵареи жәларбжьаратәи ашәарҭадареи ихадоу инструментны иҟоуп ЕАР абжьаҟазаратә операциақәа. Урҭ русура ахырхарҭақәа Ассамблеиа Хада акыр арезолиуциақәа рыла иазгәаҭоуп, дара зегьы Аиҿкаара Аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны ирыдыркылаз роуп. ЕАР Аԥҟаԥҵәа ахаҭа аҟны акәзар, абжьаҟазаратә операциақәа рымҩаԥгара азгәаҭаӡам. Аха дара рыҟазаара алыршоуп ЕАР ахықәкқәеи апринципқәеи азгәаҭаны, убри аҟынтә Ашәарҭадаратә Хеилак еснагь иахәаԥшуеит иарбанызаалак абжьаҟазаратә миссиак аҟазаара азҵаарақәа.
ЕАР ала абжьаҟазаратә операциа амҩаԥгара абарҭқәа рыла иаарԥшызар алшоит:
* Аимак змоу аганқәа рыбжьара, урҭ реимак аҭышәныртәаларазы аиҿцәажәарақәеи аинцидент акәшамыкәша аусҭҵаара амҩаԥгара;
* Ахымца аанкыларазы аиқәышаҳаҭра анагӡара хылаԥшра аҭара;
* Азакәани азинмчи рынагӡара ацхыраара аҭара;
* Агуманитартә цхыраара аҟаҵара;
* Аҭагылазаашьа хылаԥшра аҭара;
* Еиуеиԥшым аконфликтқәа раан аполитикатә цхыраара аҟаҵара.
===Ауаҩы изинқәа===
[[Ԥхынҷкәынмза 10]], [[1948]] шықәсазы ЕАР Ассамблеиа Хада иаднакылеит, иагьрыланаҳәеит [[Ауаҩы изинқәа]] рзы [[Ауаҩы изинқәа рзы Еицырзеиԥшу адекларациа|Еицырзеиԥшу адекларациа]], анаҩс аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа ирыдыргалеит ари Адекларациа атекст аларҵәара, еиҳаркгьы арҵаратә ҵараиурҭақәа, ашколқәа уҳәа рҟны еилыхра ҟамҵакәан, атәыла аполитикатә статуси аҵакырадгьыли иазхьамԥшкәа.
===Агуманитартә цхыраара===
Агуманитартә катастрофақәа ҟаларц алшоит ианакәызаалак, иарбан ҭыԥзаалак аҟны. Уи зыхҟьазаалакгьы – аӡхыҵра, аарҩара, адгьылҵысра, аконфликт – еснагь ауаҩы иԥсҭазаара ашәарҭара иҭанаргылоит, мамзаргьы иҿахнаҵәоит, ауаа рҭыԥқәа ирыхнацоит, рыҟазаара акыр агәырҩеи арыцҳареи иҭанаргылоит. Атәылақәа акраамҭа аԥсабаратә рыцҳарақәа зыхҭысуа, мамзаргьы аконфликтқәа иргәыланахалаз рзы, агуманитартә цхыраара иахәаԥшуеит аҭынчра ргыларак аҳасаб ала, уи агәыӷра рнаҭоит аполитикатәи афинанстәи цхыраара шроуа азы агәрагаразы.
==Азхаҵара==
ЕАР – Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа иалауреатуп ([[2001]] ш.), ари апремиа Аиҿкаара иаԥсахеит адунеи зегьы аҟны аҭынчра ашьақәыргыла аус аҿы алшарақәа рзы. [[Нобельтәи апремиа|1988]] шықәса рзы адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа роуит ЕАР абжьаҟазаратә мчрақәагьы.
ЕАР аусура даара адгылара ӷәӷәа арҭон еицырдыруа ауаа – Ан Тереза, Боно, Анџьелина Џьоли, апринцесса Диана, Шакира, Далаи- Лама XIV уҳәа реиԥш иҟаз.
[[Жьҭаарамза 21]], [[2020]] шықәсазы Урыстәылатәи Абанк иҭнажьит ЕАР аԥҵоуижьҭеи 75 шықәса ахыҵра аҳаҭыр азы х-мааҭк ицоз агәаларшәаратә араӡны монета.<ref>{{Cite web |url=https://www.un.org/ru/about-us/nobel-peace-prize/wfp-2020 |title=2020 год: Всемирная продовольственная программа (ВПП) |access-date=2024-04-04 |website=ЕАР}}</ref>
==Азхьарԥшқәа==
{{commonscat|United Nations}}
* [http://www.un.org/ ЕМрО Аофициалтә адаҟьа]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара| ]]
[[Акатегориа:Аиҳабырабжьаратә еиҿкаарақәа]]
[[Акатегориа:1945 шықәсазы ицәырҵит]] | thumb|upright=1.5|ЕМрО уажәы
мини|Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара, Швеицариа
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара (ООН – аԥс. ЕАР) – жәларбжьаратәи аиҿкаара, иаԥҵан жәларбжьаратәи аҭынчреи аҭышәынтәалареи рырӷәӷәареи рыдгылареи, аҳәынҭқаррақәа рыбжьара аҿиареи аусеицуреи рзы.
ЕАР анаԥҵази ишаԥҵази
Аҵыхәтәантәи адунеитә еибашьреи Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аԥҵареи ашықәс еиқәшәоит, арҭ аҩхҭыск ҟалеит Жьҭаарамза 24, 1945 шықәсазы. Усҟан Сан-Франциско еизеит ҩынҩажәи жәаба тәыла рхаҭарнакцәа, иҷыдоу аиҿкаара аԥырҵарц хықәкыс иҟаҵаны. Ари аконференциа Думбартон-Окс имҩаԥысыз аиԥылара иалҵшәахеит – усҟан Британиаду, Китаи, Еиду Америкатәи Аштатқәа, Асовет Еидгыла рхаҭарнакцәа ажәалагалақәа ҟарҵеит ари аиҿкаара Аԥҟаԥҵәазы. Думбартон-Окс аиԥылара мҩаԥысуан 1944 шықәса мшаԥымза инаркны жьҭаарамзанӡа, рашәарамза 26 рзы аԥҟаԥҵәа рнапы аҵарҩит 50 ҳәынҭқарра рхаҭарнакцәа. Ари амш иагьыԥхьаӡоуп Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аԥҵара иамшны.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аԥҵара мзызс иаман даҽа адунеизегьтәи еибашьрак алмыршара, актәии аҩбатәии адунеизегьтәи аибашьрақәа раан еиԥш ауаарацәа рҭархара алмыршаразы.
ЕАР ахықәкы
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Аԥҟаԥҵәа аҟны иазгәаҭоуп аиҿкаара ахықәкқәа зегьы. Уи инақәыршәаны дара зегьы ззырхоу аҭынчреи ашәарҭадареи адгылара азыҟаҵара ауп. Даҽакала иуҳәозар, ЕАР – ари жәларбжьаратәи амҽхак змоу ҭынчымҩала аконфликтқәа рҭышәныртәалара ауп.
Убри анаҩсгьы, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара жәларбжьаратәи амҽхак змоу, асоциалтә, аекономикатә, акультуратә реиԥш иҟоу ахырхарҭақәа рыла аусеицура азҵаарақәа рыӡбара анапы алакуп.
ЕАР Ассамблеиа хада
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ассамблеиа хада аилацәажәаратә, адирективтә, ахаҭарнакратә органк аҳасаб ала аҭыԥ хада аанакылоит. Ассамблеиа хада жәларбжьаратәи аҭынчреи ашәарҭадареи раԥҵара ахырхарҭа апринципқәа ирыхәаԥшуеит:
Иалнахуеит Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Ашәарҭадаратә хеилак еснагьтәиим алахәылацәа;
Ашәарҭадаратә хеилак абжьгара ала ЕАР Амаӡаныҟәгаҩ хада далнахуеит;
Ашәарҭадаратә хеилаки иареи ЕАР Жәларбжьаратәи аӡбарҭа алахәылацәа алнахуеит;
Акоординациа азнауеит жәларбжьаратәи аусеицура аекономикатә, асоциалтә, акультуратә, агуманитартә хырхарҭақәа рҟны;
Иара убасгьы егьырҭ азинмчқәа мҩаԥнагоит ЕАР Аԥҟаԥҵәа аҟны иазгәаҭоу.
Ассамблеиа хада аус ауеит асессиатә зиншьаҭа ала. Иара иалшоит еснагьтәи, ҷыдалатәи, изаамҭанытәым асессиақәа рымҩаԥгара.
Есышықәсатәи изаамҭанытәиу Ассамблеиа асессиа аатуеит цәыббрамза ахԥатәи аҩашазы, аусгьы ауеит Ассамблеиа Хада ахантәаҩы инапхгарала, мамзаргьы ихаҭыԥуаас иҟоу 21-ҩык рахьтә аӡәы инапхгарала имҩаԥысуеит апленартә еилатәарақәа, мамзаргьы ахеилак хадақәа рҟны амшхәаԥштә аҿы иқәгылоу азҵаарақәа рыӡбаанӡа.
Ассамблеиа хада, иара аӡбамҭа ала, уи аднакылеит ԥхынҷкәынмза 17, 1993 шықәсазы, аилазаараҿы иамоуп Ихадоу аилакқәа фба:
Абџьарылгареи жәларбжьаратәи ашәарҭадареи рызҵаарақәа рзы Ахеилак (ари актәи хеилакуп);
Аекономикатәи афинанстәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (аҩбатәи хеилакуп);
Асоциалтәи, агуманитартәи, акультуратәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (ахԥатәи ахеилак);
Ҷыдалатәи аполитикатәи, асоциалтәи, адеколонизациатәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (аԥшьбатәи ахеилак);
Административтәи абиуџьеттәи зҵаарақәа рзы Ахеилак (ахәбатәи ахеилак);
Азинтә зҵаарақәа рзы Ахеилак (афбатәи ахеилак).
Абри анаҩсангьы, Ассамблеиа Хада ахеилакқәа аԥнаҵеит:
Ахеилак Хада – Ассамблеиа абжьгарақәа азыҟанаҵоит, амшхәаԥштә азҵаарақәа рышьақәырӷәӷәареи, амшхәаԥштә ахәҭақәа реихшареи, насгьы аусура аиҿкаареи;
Азин амазаарақәа ргәаҭаразы Ахеилак – Ассамблеиа ажәахәқәа азнархиоит азин змоу рхаҭарнакцәа рзы.
Акомитет Хада аилазаара иалоуп: Ассамблеиа Хада ахантәаҩы; ахантәаҩы ихаҭыԥуаа, ахеилак хадақәа рхантәаҩцәа, урҭ алырхуеит хә - регионк ргеографиатә хаҭарнакра апринцип инақәыршәаны: Азиа, Африка, Латинтәи Америка, Мраҭашәаратәи Европа (Канада, Австралиа, Зеландиа ҿыц убрахь иналаҵаны), насгьы Мрагыларатәи Европа.
ЕАР Ассамблеиа Хада ҷыдалатәи асессиа еизыргалар рылшоит иарбан зҵааразаалак азы Ашәарҭадаратә Хеилак адҵала жәохә мшы ирылагӡаны, ЕАР амаӡаныҟәгаҩ Хада идҵа шроулак, мамзаргьы ЕАР алахәылацәа реиҳараҩык рыдҵа ала. 2014 шықәса алагамҭазы мацара 28 ҷыдалатәи асессиақәа рахь ааԥхьара рыҭан адунеи аҳәынҭқаррақәа реиҳарак ирыдҳәалаз азҵаарақәа рзы: ауаҩы изинқәа рзы, иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабара ахьчаразы, анаркотикқәа ирҿагыланы ақәԥаразы уҳәа реиԥш иҟаз рылацәажәараз. Аҭагылазаашьа ҷыдақәа рзы асессиақәа мҩаԥгазар ауеит ЕАР Ашәарҭадаратә Хеилак, мамзаргьы ЕАР аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа рыдҵала 24 сааҭ ирылагӡаны, ус еиԥш ЕАР амаӡаныҟәгаҩ Хада идҵа шаароуз.
ЕАР аилазаара
ЕАР ихадароу усбарҭаны иҟоуп ассамблеиа Хада, уа иаарԥшуп аиҿкаара иалахәу аҳәынҭқаррақәа зегьы. Аха аҭакԥхықәра хада, аҭынчра аиқәырхаразы изду – ашәарҭадаратә Хеилак ауп.
Ашәарҭадаратә Хеилак
Ашәарҭадаратә Хеилак жәларбжьаратәи аҭынчреи ашәарҭадареи раԥҵаразы аҭакԥхықәра адуп, уи аӡбамҭа иқәныҟәозароуп ЕАР алахәылацәа зегьы. Ашәарҭадаратә Хеилак жәохәҩык алахәылацәа рыла ишьақәгылоуп: хәҩык Ахеилак алахәылацәа еснагьтәиқәоуп (Урыстәыла, Еиду Америкатәи Аштатқәа, Франциа, Китаи), егьырҭ жәаҩык алахәылацәа (аԥҟаԥҵәа атерминологиа ала – «еснагьтәиим») дара алырхуеит Ахеилак ахь ишьақәгылоу апроцедура инақәыршәаны, Аԥҟаԥҵәа ахәҭаҷ 23, аҩбатәи апункт аҟны ишарбоу еиԥш. Еснагьтәи Ашәарҭадаратә Хеилак алахәылацәа авето ақәҵаразы азин рымоуп.
Амаӡаныҟәгарҭа
Амаӡаныҟәгарҭа аусбарҭа егьырҭ ЕАР азы ихадароу аусбарҭақәа рымаҵ ауеит, насгьы урҭ ирыдыркыло апрограммақәеи аполитикатә шьақәгылақәеи нанагӡоит. Амаӡаныҟәгарҭа аштаттә еилазаара иалоуп 37 505-ҩык аусзуҩцәа – жәларбжьаратәи аперсонал, дара адунеи зегьы аҟны аус руеит, Аиҿкаара еснагьтәи еиуеиԥшым аусқәа нарыгӡоит. ЕАР Амаӡаныҟәгарҭа аиҟәшақәа Ниу-Иорки егьырҭ ЕАР агәҭантәи аусбарҭақәеи рҿы иҟоуп (ЕАР иреиҳау аиҟәшақәа ыҟоуп Женева, Вена, Наироби). ЕАР амаӡаныҟәгарҭа ЕАР аусбарҭақәа русура еиҿнакаауеит, иалнаршоит ЕАР аматериалқәа ркьысԥхьра раларҵәара, архивқәа рыҵәахра, жәларбжьаратәи аҳәынҭқаррақәа реиқәышаҳаҭрақәа рҭыжьреи ашәҟәырҭагалареи. Амаӡаныҟәгарҭа дахагылоуп ЕАР амаӡаныҟәгаҩ Хада.
Амаӡаныҟәгаҩ Хада
Амаӡаныҟәгаҩ Хада дахагылоуп амаӡаныҟәгаҩ Хада, уи дазҭо Ассамблеиа Хада ауп. Ашәарҭадаратә Хеилак иҟанаҵо адгалара ала, иара дылырхуеит хәышықәса ҳәа, даҽа зныкгьы ари аҭыԥ ахь деиҭалырхыртә алшарақәа изааныжьны.
Уажәтәи аамҭазы ахархәара амоуп аџьентельментә еиқәышаҳаҭра ҳәа изышьҭоу, уи ала аҳәынҭқарра атәылауаҩы – ЕАР Ашәарҭадаратә Хеилак еснагьтәи алахәыла ЕАР Амаӡаныҟәгаҩ Хадас дҟаларц залшом. Амаӡаныҟәгаҩ хада ари ЕАР аԥхьагыла иоуп, иара аиҿкаара ахьӡ ала аҳәамҭақәа ҟаиҵоит, иара убасгьы адунеи аҟны иҟоу ашәарҭаразы Ахеилак адырра аиҭоит.
Еиуеиԥшым ашықәсқәа рзы ЕАР Амаӡаныҟәгаҩ хадацәа:https://www.un.org/sg/ru/content/former-secretaries-general
Гледвин Џьебб (1900–1996), Британиаду, инаркны рҟынӡа.
Триугве Хальвдан Ли (1896–1968), Норвегиа, инаркны. рҟынӡа.
Даг Ҳаммаршиольд (1905–1961), Швециа, инаркны рҟынӡа.
У Тан (1909–1974), Бирма, инаркны рҟынӡа.
Курт Вальдҳаим (1918–2007), Австриа, инаркны рҟынӡа.
Хавиер Перес де Куелиар (1920–2020), Перу, инаркны рҟынӡа.
Бутрос Бутрос-Гали (1922–2016), Мысра, инаркны рҟынӡа.
Кофи Аннан (1938–2018), Гана, инаркны рҟынӡа.
Пан Ги Мун (диит 1944 ш.), Аладатәи Кореиа, инаркны рҟынӡа.
Антониу Гутерреш (диит 1949 ш.), Португалиа, аахыс иахьа уажәраанӡа.
Аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа
ЕАР раԥхьатәи алахәылацәаны иҟалеит 50 ҳәынҭқарра, ЕАР Аԥҟаԥҵәа знапы аҵазҩыз, 1945 шықәсазы Сан-Францискотәи аконференциа аан. 1946 шықәсазы ЕАР иалаҵан 150 ҳәынҭқарра инарзынаԥшуа (аха убри аан ҳәынҭқаррақәак, Иугославиа, Чехословакиа, СССР реиԥш иҟаз, ихьыԥшым ҳәынҭқаррақәаны рҽеиҩыршеит). 2011 шықәса рашәарамза 14 рзы, ЕАР Аладатәи Судан алахәылас ианыҟала, ЕАР аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа рхыԥхьаӡара 193 рҟынӡа инаӡеит.
ЕАР иалахәылацәаны иҟалар зылшо жәларбжьаратәи азхаҵара зауз аҳәынҭқаррақәа роуп – жәларбжьаратәи азин асубиектқәа. ЕАР Аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны, ЕАР иалаларц зҭаху зегьы рзы ашәқәа аартуп, аха урҭ аҳәынҭқаррақәа аҭынчра бзиа ирбозар ауп, Аԥҟаԥҵәа иқәныҟәозар ауп. Иарбанызаалак аҳәынҭқарра Аиҿкаара алахәылас аҟаларазы Ассамблеиа Хада ақәҵара аднакылар ауп, насгьы Ашәарҭадаратә Хеилак абжьгара ҟанаҵар ауп.
Алахәыла ҿыц аиҿкаара алаҵаразы иаҭахуп жә-ҳәынҭқаррак инадыркы жәохә ҳәынҭқарра рҟынӡа – Ашәарҭадаратә Хеилак алахәылацәа, (убриаан хәҩык еснагьтәи алахәылацәа – Британиаду, Китаи, Урыстәыла, Еиду Америкатәи Аштатқәа, Франциа – авето ақәырҵар ауп) рыдгылара хымԥадатәиуп. Ашәарҭадаратә Хеилак адгалара анышьақәырӷәӷәахалак анаҩс азҵаара Ассамблеиа Хадахьы ирышьҭуеит, уа арезолиуциа адкыларазы абжьқәа реиҳарак аҭахны иҟоуп. Аҳәынҭқарра ҿыц ЕАР иалахәылахоит Ассамблеиа Хада арезолиуциа анақәнаҵа аҽны инаркны.
ЕАР аофициалтә бызшәақәа
Аиҿкаара аусуразы ишьақәыргылоуп аофициалтә бызшәақәа. Арҭ абызшәақәа рсиа арбоуп аиҿкаара аорганқәа рыԥҟарақәа зегьы рҟны. Аофициалтә бызшәақәа рыла иҭрыжьуеит ЕАР адокумент хадақәа зегьы, арезолиуциагьы убрахь иналаҵаны. Аусуратә бызшәақәа рыла иҭрыжьуеит астенографиатә ҳасабрбақәа, иара убасгьы ажәахәқәа, иарбанызаалак аофициалтә бызшәа ала иҳәаз.
Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара аофициалтә бызшәақәаны иԥхьаӡоуп:
Англыз бызшәа: ЕАР аҟны англыз бызшәа амш ҳәа иԥхьаӡоуп – мшаԥымза 23, ари амш У. Шекспир иирамшы ауп.
Афранцыз бызшәа: ЕАР аҟны афранцыз бызшәа амш азгәарҭоит – хәажәкырамза 20 – франкофониа Жәларбжьаратәи амш аҽны.
Аурыс бызшәа: ЕАР аҟны аурыс бызшәа амш азгәарҭоит А. С. Пушкин даниз амш – рашәарамза 6 рзы.
Аиспан бызшәа: ЕАР аҟны аиспан бызшәа иамшуп жьҭаарамза 12, «Día de la Hispanidad» - аиспан бызшәала ицәажәо ркультура амш азы.
Акитаи бызшәа: ЕАР аҟны акитаи бызшәа амш – мшаԥымза 20 рзы – уи акитаи ҩыра ашьаҭаркҩы Цан Цзе изкуп.
Араб бызшәа: ЕАР аҟны араб бызшәа амш азгәарҭоит ԥхынҷкәынмза 18 рзы – ари аҽны 1973 шықәса рзы Ассамблеиа Хадеи уи аилак хадақәеи аӡбамҭа рыдыркылеит араб бызшәа аофициалтә аусуратә бызшәақәа рахь алаҵаразы. Делегациак убас еиԥш агәаҳәара аиур иофициалтә бызшәам ала ақәгыларазы, уи алшарақәа аԥнаҵар ауп, иафициалтәу абызшәак ахь ҿырҳәалатәии ҩыралатәии аиҭагақәа рыла аиқәыршәаразы.
ЕАР аусра ахырхарҭақәа
Абжьаҟазаратә миссиақәеи аоперациақәеи
Аҭынчра адгылара азыҟаҵареи жәларбжьаратәи ашәарҭадареи ихадоу инструментны иҟоуп ЕАР абжьаҟазаратә операциақәа. Урҭ русура ахырхарҭақәа Ассамблеиа Хада акыр арезолиуциақәа рыла иазгәаҭоуп, дара зегьы Аиҿкаара Аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны ирыдыркылаз роуп. ЕАР Аԥҟаԥҵәа ахаҭа аҟны акәзар, абжьаҟазаратә операциақәа рымҩаԥгара азгәаҭаӡам. Аха дара рыҟазаара алыршоуп ЕАР ахықәкқәеи апринципқәеи азгәаҭаны, убри аҟынтә Ашәарҭадаратә Хеилак еснагь иахәаԥшуеит иарбанызаалак абжьаҟазаратә миссиак аҟазаара азҵаарақәа.
ЕАР ала абжьаҟазаратә операциа амҩаԥгара абарҭқәа рыла иаарԥшызар алшоит:
Аимак змоу аганқәа рыбжьара, урҭ реимак аҭышәныртәаларазы аиҿцәажәарақәеи аинцидент акәшамыкәша аусҭҵаара амҩаԥгара;
Ахымца аанкыларазы аиқәышаҳаҭра анагӡара хылаԥшра аҭара;
Азакәани азинмчи рынагӡара ацхыраара аҭара;
Агуманитартә цхыраара аҟаҵара;
Аҭагылазаашьа хылаԥшра аҭара;
Еиуеиԥшым аконфликтқәа раан аполитикатә цхыраара аҟаҵара.
Ауаҩы изинқәа
Ԥхынҷкәынмза 10, 1948 шықәсазы ЕАР Ассамблеиа Хада иаднакылеит, иагьрыланаҳәеит Ауаҩы изинқәа рзы Еицырзеиԥшу адекларациа, анаҩс аҳәынҭқаррақәа-алахәылацәа ирыдыргалеит ари Адекларациа атекст аларҵәара, еиҳаркгьы арҵаратә ҵараиурҭақәа, ашколқәа уҳәа рҟны еилыхра ҟамҵакәан, атәыла аполитикатә статуси аҵакырадгьыли иазхьамԥшкәа.
Агуманитартә цхыраара
Агуманитартә катастрофақәа ҟаларц алшоит ианакәызаалак, иарбан ҭыԥзаалак аҟны. Уи зыхҟьазаалакгьы – аӡхыҵра, аарҩара, адгьылҵысра, аконфликт – еснагь ауаҩы иԥсҭазаара ашәарҭара иҭанаргылоит, мамзаргьы иҿахнаҵәоит, ауаа рҭыԥқәа ирыхнацоит, рыҟазаара акыр агәырҩеи арыцҳареи иҭанаргылоит. Атәылақәа акраамҭа аԥсабаратә рыцҳарақәа зыхҭысуа, мамзаргьы аконфликтқәа иргәыланахалаз рзы, агуманитартә цхыраара иахәаԥшуеит аҭынчра ргыларак аҳасаб ала, уи агәыӷра рнаҭоит аполитикатәи афинанстәи цхыраара шроуа азы агәрагаразы.
Азхаҵара
ЕАР – Адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа иалауреатуп (2001 ш.), ари апремиа Аиҿкаара иаԥсахеит адунеи зегьы аҟны аҭынчра ашьақәыргыла аус аҿы алшарақәа рзы. 1988 шықәса рзы адунеизегьтәи Нобельтәи апремиа роуит ЕАР абжьаҟазаратә мчрақәагьы.
ЕАР аусура даара адгылара ӷәӷәа арҭон еицырдыруа ауаа – Ан Тереза, Боно, Анџьелина Џьоли, апринцесса Диана, Шакира, Далаи- Лама XIV уҳәа реиԥш иҟаз.
Жьҭаарамза 21, 2020 шықәсазы Урыстәылатәи Абанк иҭнажьит ЕАР аԥҵоуижьҭеи 75 шықәса ахыҵра аҳаҭыр азы х-мааҭк ицоз агәаларшәаратә араӡны монета.
Азхьарԥшқәа
ЕМрО Аофициалтә адаҟьа
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аиҳабырабжьаратә еиҿкаарақәа
Акатегориа:1945 шықәсазы ицәырҵит |
3788 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Атрамваи | Атрамваи | [[Афаил:Pesa 120N 3113, tram line 9, Warsaw, 2009.jpg|250px|thumb|Атрамваи [[Варшава|Варшаваҟны]] ]]
'''Атрамваи''' ({{lang-en|tram}} - авагон, авагонетка ''way''-гьы - амҩа) — аихалабатә мҩатә транспорт хкы ауп, афымцахара имоуп, ақалақьқәа аҿы апасаџьырцәа р-иагара рхы иаирхәоуп маршрутқәаваршәны иҳәаақәиҵәо.
Атрамваиқәа XIX шәышықәса хабжаҿы изцәырҵон, афымцатрамваиқәа XIX шәышықәса аҵыхәа ҿы изцәырҵон.
Атрамваиқәа реиҳара ихы афымцахара аҳаиртә контақттә каҭахьтә иаирхәоит афымцадкьылагала (апантограф акәу, абугьел акәу, аштанга акәу).
== Аиӷьрақәеи аграқәеи ==
== Атрамваи хкықәа ==
== Аҭоурых ==
== Аинфраструктура ==
=== Амҩа нхамҩа ===
=== Апасаџьыртә инфраструктура ===
Апасаџьырцәа рҭатәареи рҭыҵреи атрамваи аингыларҭақәаҿы ирҟаҵоит. Ахьӡдырга аӷәқәа амаршрутқәа рномерқәа измо аингыларҭақәа раанагоит.
=== Аҵысра аиҿырцаара ===
=== Афымца нхамҩа ===
== Азгәаҭақәа ==
== Алитература ==
== Ахьарԥшқәа ==
[[Акатегориа:Атрамваи]] | Атрамваи ( - авагон, авагонетка way-гьы - амҩа) — аихалабатә мҩатә транспорт хкы ауп, афымцахара имоуп, ақалақьқәа аҿы апасаџьырцәа р-иагара рхы иаирхәоуп маршрутқәаваршәны иҳәаақәиҵәо.
Атрамваиқәа XIX шәышықәса хабжаҿы изцәырҵон, афымцатрамваиқәа XIX шәышықәса аҵыхәа ҿы изцәырҵон.
Атрамваиқәа реиҳара ихы афымцахара аҳаиртә контақттә каҭахьтә иаирхәоит афымцадкьылагала (апантограф акәу, абугьел акәу, аштанга акәу).
Аиӷьрақәеи аграқәеи
Атрамваи хкықәа
Аҭоурых
Аинфраструктура
Амҩа нхамҩа
Апасаџьыртә инфраструктура
Апасаџьырцәа рҭатәареи рҭыҵреи атрамваи аингыларҭақәаҿы ирҟаҵоит. Ахьӡдырга аӷәқәа амаршрутқәа рномерқәа измо аингыларҭақәа раанагоит.
Аҵысра аиҿырцаара
Афымца нхамҩа
Азгәаҭақәа
Алитература
Ахьарԥшқәа
Акатегориа:Атрамваи |
3783 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Венгриа | Венгриа | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Венгриа абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Венгриа агерб
|агимн=Hu-magyarhimnusz.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Венгриа агимн
|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=5}}
'''Венгриа''',<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 235 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ''Мадиартәыла'' ({{lang-hu|Magyarország}}) — [[Европа]] атәыла иауакуп.
Аҵанакы – {{км²|93 036}}.
Аҳәынҭқарра иаланхо – {{иаланхо|9 937 628|2009}}.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Венгриа| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:НАТО атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европатәи Аидгыла иалахәу атәылақәа]]
[[Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа]] | Венгриа, Мадиартәыла () — Европа атәыла иауакуп.
Аҵанакы – .
Аҳәынҭқарра иаланхо – .
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:НАТО атәылақәа
Акатегориа:Европатәи Аидгыла иалахәу атәылақәа
Акатегориа:Европа ахеилак иалахәу атәылақәа |
3784 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ҟазахсҭан | Ҟазахсҭан | {{Акарточка Аҳәынҭқарра
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Ҟазахсҭан абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Ҟазахсҭан агерб
|агимн=Kazakhstan National Anthem 2012.ogg
|агимн ирызку адаҟьа = Ҟазахсҭан агимн
|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент
|амаҵурауаҩ1=
|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр
|амаҵурауаҩ2=
|zoom1=3}}
'''Ҟазахсҭан''' ({{lang-kk|Қазақстан; Qazaqstan}}), аофициалтә хьӡы — '''Ҟазахсҭан Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы |Ажәла = Чрыгба |Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа |Ахәҭа = |Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар |Аоригинал = |Азхьарԥш = |Аҭыжьра = |Аҭакзыԥхықәу = |Аҭыԥ = Москва |Аҭыжьырҭа = Митра |Ашықәс = 2022 |Атом = |Адаҟьақәа = 249 |Адаҟьақәа1 = 437 |isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-kk|Қазақстан Республикасы; Qazaqstan Respýblıkasy}}) — [[Европа]]тәии [[Азиа]]тәии аҳәынҭқарроуп.
Аҵанакы – {{км²|2 724 900}}.
Аҳәынҭқарра иаланхо – {{иаланхо|17 753 200|2016}}.
Апрезидент—[[Касым-Жомарт Кемел-иԥа Токаев]].
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Ҟазахсҭан| ]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]] | Ҟазахсҭан (), аофициалтә хьӡы — Ҟазахсҭан Ареспублика () — Европатәии Азиатәии аҳәынҭқарроуп.
Аҵанакы – .
Аҳәынҭқарра иаланхо – .
Апрезидент—Касым-Жомарт Кемел-иԥа Токаев.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа
Акатегориа:Азиатәи атәылақәа
Акатегориа:Ареспубликақәа |
3722 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Леонардо_да_Винчи | Леонардо да Винчи | {{Акарточка ауаҩы}}
[[Афаил:Possible Self-Portrait of Leonardo da Vinci.jpg|thumb|Леонардо ихаҭәыпортрет]]
[[Афаил:Da Vinci Signature.svg|thumb]]
'''Леонардо ди сер Пиеро да Винчи''' ({{lang-it|Leonardo di ser Piero da Vinci}}; {{date|15|4|1452}}, [[Анкиано]] ақыҭа, [[Флоренциа ареспублика]] — {{date|2|5|1519}}, [[Кло-Лиусе ахан]], [[Амбуаз]], [[Франциа]]) — адуу италиатә [[асахьаҭыхҩы]] ([[архитектор]], [[аскульптор]]) [[аҭҵаарадырраҩы]] ([[аматематик]], [[афизик]], [[анатом]]), илашу "ауниверсалтә ауаҩы" ({{lang-la|homo universale}}) ахкы, италиатә [[Ренессанс]] аидеал.
==Абиографиа==
Аӡәгьы иҳамаикӡом, Леонардо да Винчи (1452-1519) зегь реиҳаӡоу асахьаҭыхҩцәа дыруаӡәкуп ҳҳәар. Иара иҭихыз асахьа «Уаххьа маӡа» адунеиаҿ зегь реиҳа еицырдыруа сахьақәа иреиуоуп. Леонардо зегьы деицырдыруа дҟалон акгьы ҭимхыргьы. Избанзар уи дыԥҵаҩ дуун. Уи адагьы Леонардо дҵарауаҩ дуун, дконструкторын. Иара убас уи дпоетын, дмузыкантны, дыскульпторын. Иара идагьы ауаатәҩса рыԥсҭазаарҿ уаҳа аӡәгьы илымшацзар ҟалап ииҵаз аҟара аҵара. Уи абџьар хкқәеи рмеханизмқәеи аԥиҵеит. Иара убас аҳаирпланқәеи аӡаҵаҟатәи анышьқәеи рмодельқәа рыла аԥышәарақәа мҩаԥигон. Леонардо до Винчи, аиашазы, генииуп изуҳәар алшоит. Леонардо диит Италиа Винчи ақыҭан. Уи ихәыҷра аиҳарак иаб иҭаацәа рҿы ихигеит. Леонардо дхәыҷыԥшӡан, ихахәы еиларҳәы, илақәа иаҵәаӡа дыҟан. Леонардо иаб иҷкәын асахьаҭыхра аинтересс шимоу иангәеиҭа, уи иреиӷьӡоу асахьаҭыхҩы бзиа, арҵаҩы иахь дишьҭуеит. Ҽнак Леонардо ирҵаҩы исахьаҿы амаалақь исахьа ҭихуеит. Уара сахьаҭыхыҩҵас усеиҳауп, арҵаҩы – уаҳа сара асахьа ҭысхӡом”, – иҳәеит арҵаҩы. ԥыҭрак ашьҭахь, Леонардо иаб арҵаҩы уаҳа аԥара изысшәаӡом ҳәа иӡбеит. Уи иҷкәын ихигоит ахаҳәқәеи, аҵиаақәеи ҭҵаауа, аԥсааҭқәа дрышьклаԥшуа, урҭ рцәеижьы шеиҿартәу аилкаара дахьашьҭаз, амеханизмқәа рмодельқәа анаԥиҵоз мыцхәы аамҭа рықәирӡуеит ҳәа иԥхьаӡон. Аха Леонардо ирҵаҩы иҿы даанхеит цхырааҩык иаҳасабала. 25-шықәса раҟара иара иҿы дыҟан. Нас ихала асахьа аҭыхра далагоит, раԥхьа Флоренции, нас Милан, Венециа, иԥсҭазаара аҵыхәан – [[Франциа]]. Леонардо идеиақәа асахьаҭыхыҩцәа аӡәырҩы рсахьақәа рҿы рхы иадырхәон. Иара, – сара урҭ аԥысҵалоит. Дара урҭ хырҩылаалааит, – иҳәон. Абасала, ирацәаӡам ари асахьаҭыхҩ дуӡӡа иҭынхаз асахьақәа. Аидеиақәа рацәаны иман, ирацәоуп уи карандашьлеи меланлеи иаԥиҵаз аескиз ссирқәа. Леонардо исахьақәа убас иԥшӡоуп, урҭ амузыка еиԥш, еиҭаҳәашьа рымаӡам. (Картины Леонардо так красивы, что их так же трудно описать, как прекрасную музыку). Асахьақәа рҿы ауаа рхаҿқәа даара иҵаулоуп. Уи алашараеи агагеи даҽакала (ҿыцла) ихы иаирхәеит иперсонажцәа еиҳа иԥсабаратәны, ишыҟаҵәҟьаз иааирԥшырц азы. Исахьақәа руак «Мона Лиза» ахьӡуп. Ари аччаԥшь зҿықәу аԥҳәыс лпортреҭ ауп. Апортреҭ ари аԥҳәыск лхаҵа иаҿеиҵеит. Аха Лео - нарда уи апортреҭ убас игәаԥхеит, ихазы иаанижьырц иӡбеит. Уи Франциаҟа иманы дцеит. Ара аҵыхәтәантәи ашықәсқәагьы ихигеит, Франциатәи акрал иҿы аҳҭынратә сахьаҭыхҩыс дыҟан. Уажәшьҭа ари асахьа – [[Париж]]тәи Лувр аҿы хәы аԥҵамҭа хазынақәа ируакуп.
Леона́рдо ди сер Пье́ро да Ви́нчи диит (итал. Leonardo di ser Piero da Vinci[1]; 1452 шықәса мшаԥымза 15 рзы , Анкиано ақыҭа, Винчи ақалақь хәыҷ азааигәара, Флоренциа иацәыхарамкәа —1519 лаҵарамза 2 рзы, Кло-Лиусе азамок Амбуаза азааигәара, Турень, Франциа) — италиатәи асахьаҭыхҩы (аҿыханҵаҩ, аскульптор, архитектор) аҵарауаҩ (анатом, аԥсабараҭҵааҩ), аҿыцаԥшьгаҩ, ашәҟәыҩҩы, амузыкант, Иҳараку Аиҭаира аҟазара иналукааәа ахаҭарнак, "здырра ҭбаау ауаҩы" (лат. homo universalis) изы аҿырԥшы бзиа.
== Анысмҩа ==
=== Ахәыҷра ===
[[Афаил:Vinci_casa_Leonardo.jpg|мини|Аҩны, Леонардо ихәыҷраан дахьынхоз]]
Леонардо да Винчи диит 1452ш. мшаԥымза 15 рзы Анкиано ақыҭа, Винчи ақалақь хәыҷ азааигәара, Флоренциа инацәыхарамкәа "асааҭ хԥа рзы, уахынланы", 22:30 рзы (ҳаамҭазтәи аамҭаԥхьаӡарала). Леонардо иабду Антонио да Винчи (1372-1468) имшынҵаҟны абас еиԥш иҟоу азгәаҭа ануп: «Асабшаҽны, уахынла асааҭ хԥа, мшаԥымза 15 рзы дииҭ смоҭа, сԥа Пьеро иԥа. Аҷкәын Леонардо ихьӡырҵеит. Уи аб Пьеро Бартоломео динаҭит». Иара ҭаацәас иман 25 ш. зхыҵуаз анотариус Пьерои (1427-1504), уи бзиа иибоз анхаҩ ҭыԥҳа Катеринеи. Леонардо иԥсҭазаара раԥхьатәи ашықәсқәа иан лҟны ихигеит. Иара иаб хара имгакәа амал змаз, зыхьӡ нагаз ҭыԥҳак ԥҳәысс дигеит, аха ахшара рхылымҵит, убри аҟынтә Пьеро хышықәса зхыҵуаз иԥа ааӡара дигеит. Зан илҟәыҭхаз Леонардо иԥсҭазаара зегьы иан лхаҿсахьала ашедеврқәа раԥҵара ихы азикит. Иара усҟан иабду иҟны дыҟан.
Аренессанс аамҭазы ус иаԥын, италиатәи аҭаацәарақәа рҿы аганахьтәи рыхшара рхәыҷқәа ирхырааӡалон. Винчи ақалақь аҟны инхоз зхыԥша ыҟаз ауаа Леонардо аԥхьаҟатәи илахьынҵа анырра арҭеит.
Леонардо 13 ш. анихыҵуаз, ианԥса ахшараиура дахыԥсааит. Иаб ҩаԥхьа ԥхәыс дигеит, аха иаарласны иԥшәма дыԥсуеит азы деибахеит. Иара 77 ш. ниҵит, ԥшьынтә аҳәса ааигахьан, 12-ҩык ахшара иман. Аб Леонардо абшьҭрала иааргоз азанааҭ дадиԥхьаларц далагеит, аха аҷкәын азиндырра зҿлымҳара аимҭеит, мап ацәикит.
Леонардо ишаабац еиԥш, ажәла имамызт; «да Винчи» иаанагоит (шьҭрала) Винчи ақ. аҟынтә ҳәа. Ихьӡ наӡа - итал. . Leonardo di ser Piero da Vinci, даҽакала иаҳҳәозар, «Леонардо, ҳаҭыр зқәу Винчиатәи Пьер иԥа» ҳәа.
=== Амедуза аԥырак иазку алегьенда ===
"Еҳа еицырдыруа аҿыханҵаҩцәеи, арыԥшьшьаҩцәеи, аргылаҩцәеи рыԥсҭазаартә мҩа" дахьахцәажәо, Вазари иҳәоит, нхаҩык Леонардо иаб дышиҳәаз асахьаҭыхҩы диԥшаарц, уи ихагьежьу амҿтәы ԥырак асахьақәа аниҵарц. Пьер амҿтәы ԥырак иҷқәын ииҭеит. Леонардо иӡбеит Амедуза горгона ахы ҭихырц, уи асахьа ахәаԥшцәа анырра ӷәӷәа рнаҭарц азы акаркалмышә, амаҭ, арҵу, ахәац уҳәа рхәамцқәа ихы иаирхәеит, «урҭ рызегьы еиуеиԥшымкәа реинырнаалаарала амамыршәага ҿаасҭа аԥиҵеит, уи иахылҵуаз аԥсыԥ шҳамны, аҳауа амцабз алнарҟьо». Алҵшәа иара дшазыԥшыз аасҭагьы иеиӷьхеит: Леонардо иусумҭа даналга ашьҭахь иаб ианиирба, иаб дшәеит. Аԥа ус иеиҳәеит: «Ари аԥҵамҭа иара зззыҟаҵоу амаҵ аура иазкуп. Иганы иара ишәҭ, аҟазара аԥцамҭа зызкыз уи ауп аҟнытә». Пьер Леонардо иусумҭа анхаҩы иимҭаӡеит: ажә-мыжә зҭиуаз аӡә даҽа ԥыракык изааихәеит. Амедуза асахьа зныз аԥырак Леонардо иаб Флоренциа иҭиит шәрдукатк ҳәа. Изларҳәо ала, ари аԥырак Медичи рҭаацәа рахь ииасит, иара аныӡ, Флоренциа азинмчы змаз аԥшәмацәа иқәгылаз ажәлар ақалақь иалырцеит. Акыршықәсқәа рнаҩс, акардинал дель Монте Амедуза Горгона асахьа Караваџьо иҿы аҿеиҵеит. Аталисман ҿыц Фердинанд Медичи I иԥа ԥҳәыс данааига ҳамҭас ииҭеит.
=== Верроккьо иҟазарҭа ===
1466 ш. рзы Леонардо да Винчи Вероккьо иҟазарҭаҟны дрыдыркылоит асахьаҭыхҩы иҵаҩы иаҳасаб ала.
Вероккьо инапҟазарҭа усҟантәи Италиа аинтеллектуалтә центр аҟны иҟан, Флоренциа ақалақь аҿы, ари Леонардо агуманитартә ҭҵаарақәа рҵаразы алшара инаҭеит, иара убас атехникатә шьцыларақәакгьы иҵоит ара. Иара иҵеит аҵәаӷәанҵара, ахимиа, аметаллургиа, аиха, агиԥс, асахҭан аус рыдулашьа. Убри инаҷыданы инапы рылакын асахьаҭыхра, аҿыханҵа, амодельҟаҵара. Анапҟазарҭаҟны Леонардо еиԥш аҵара рҵон Перуџьино, Лоренцо ди Креди, Аньоло ди Поло, аус иуан Боттичели, лассы-лассы инеиуан еицырдыруаз аҟазацәа, Гирландаио еиԥш иҟақәаз. Анаҩс, Леонардо иаб иара иҟазарҭахь аусура даниаига ашьҭахьгьы,
[[Афаил:Andrea_del_Verrocchio,_Leonardo_da_Vinci_-_Baptism_of_Christ_-_Uffizi.jpg|мини|Вероккьо исахьа «Қьырса аӡиӡаахра». Армарахь -амаалықь (арамарахьтәи ҵаҟатәи акәакь)- Леонардо инапы иҵыҵыз аԥҵамҭа.]]
Верроккьо аус ицура дшаҿыц даҿын.
1473 ш.рзы 20 ш. зхыҵуаз Леонардо да Винчи Ацқьа Лука и-Гильдиаҟны аҟаза икфалификациа иоуеит.
=== Изиааиз арҵаҩы ===
Вероккьо исахьа «Қьырса аӡиӡаахра». Армарахь -амаалықь (арамарахьтәи ҵаҟатәи акәакь)- Леонардо инапы иҵыҵыз аԥҵамҭа.
XV- тәи ашәышықәсазы аҳауа иалан антикатәи аидеалқәа реиҭеира иазкыз аидеиақәа. Флоренциатәи Академиаҟны Италиа иреиӷьыз ахшыҩқәа аҟазара ҿыц атеориақәа аԥырҵон. Арҿиара знапы алакыз аҿар еиуеиԥшым аимак-аиҿакқәа мҩаԥыргон. Леонардо еилашуаз ауаажәларратә ԥсҭазаара даламызт, шамахамзар, аҟазарҭа дыҩныҵны иҟаломызт. Атеориатә еиҿагыларақәа раамҭа имамызт, иҟазара есааира иазирҳауан.
Зны, Верроккьо иҿы асахьа «Қьырса аӡиӡаахра» анҿарҵа, иара Леонардо амаалықьцәа ҩыџьа рахьтә руаӡәы иҭыхра иара идиҵеит. Усҟантәи аамҭазы ус иҟан: арҵаҩы иҵаҩы-ицхырааҩ диваргыланы аус иуан. Зегь раасҭа зҟыбаҩ бзиаз, еиҳа аусура иазыҳаҵҳаҵоз ирыдҵахон еибгаз асахьа ахәҭак анагӡара. Ҩыџьа амаалықьцәа, Леонардеи Верроккьеи иҭырхыз, арҵаҩ иаасҭа аҵаҩи дшеиҳау аадырԥшит хьаҳәа-ԥаҳәарада. Вазари излаиҩуа ала, Верроккьо дшанханы иқыцә ахькаиршәыз, уаҳагьы уи нахыс аҿыханҵахь дымгьежьӡеит.
Амилаҭтә музеи, Краков
=== Азанааҭҟазаратә усура, 1472-1513 ===
[[Афаил:The_Lady_with_an_Ermine.jpg|мини|Леонардо да Винчи, «Аԥшӡаҳ зку аԥҳәыс», 1490, Амилаҭтә музеи, Краков]]
* 1472-1477 шш. рзы Леонардо аус рыдиулон асахьақәа «Қьырса аӡиӡаахра», «Ажәабжь бзиаҳәара», «Ашәҭ зку Мадонна» («Мадонна Бенуа»).
* 1470 - тәи ашықәс азбжазы иаԥҵан «Мадонна с цветком» («Мадонна Бенуа»).
* 24 ш. зхыҵуаз Леонардои даҽа хҩык арԥарцәеи аӡбаратә усеилыргара иаларгалеит маӡалатәи мыцла ахарадҵарала, аха ириашан. Абри ахҭыс анаҩс иԥсҭазааразы еилкаау маҷуп, аха иҟоуп адокументқәа 1476-1481 шш. рзы Флоренциа ихатә ҟазарҭа шимаз атәы зҳәо.
* 1481 ш. да Винчи иԥсҭазаараҟны раԥхьаӡа акәны инаигӡеит иҿарҵаз аусумҭа ду – аӡатәнагарҭаә хаҿсахьа «Адырҩцәа (анцәа) иашьапкраан)» (ихыркәшаӡам) Флоренциа иацәыхарамкәа иҟаз Сан Донато а Систо амонастыр азы. Иара убри ашықәс азы ихацыркын "Иԥшьоу Иероним" аусумҭа.
* 1482 ш. Леонардо, Вазари иажәақәа рыла, абаҩхатәра ду злаз музыкантны дызлаҟаз ала иаԥиҵеит аҽхы асахьа змаз араӡын лира. Лоренцо Медичи уи Миланҟа ддәықәиҵеит, Лодовико Моро иахь абжьаҟазаҩык иаҳсабала, алира ҳамҭас ицҵаны. Иара убасҟан нап аркын Франческо Сфорц изы аҽы абаҟа аус адулара.
* 1483 — ихацыркын аусумҭа «Мадонна аҿыџь аҟны (в гроте)»
* 1487 — аԥрыгатә машьына -орнитоптер, аԥсаатә ԥырра шьаҭас измаз аус адулара.
* 1489—1490 — асахьа «Аԥшӡаҳ зку аԥҳәыс»
* 1489 — ахыбаҩқәа ранатомиатә сахьақәа
* 1490 — асахьа " Амузыкант ипортреҭ». Франческо Сфорц ибаҟа анышәаԥшьтә модель нагӡоуп.
* 1490 — Витрувиантәи ауаҩы —еицырдыруа асахьа, зны-зынла аканонтә еизышәарақәа ҳәа изышьҭоу
* 1490—1491 — иаԥҵоуп «Мадонна Литта»
* 1490—1494 — ихыркәшоуп «Мадонна аҿыџь аҟны (в гроте)»
* 1495—1498 — афреска аус адулара "Маӡалатәи уаххьа» , Милан, Санта-Мариа делле Грациа аамонастыр аҟны.
* 1499 —Милан Лиудовик XII франциатәи ирхәҭақәа ирымпыҵархалеит, Леонардо Милан аанижьуеит, Сфорц ибаҟа амодель ааха ӷәӷәа аҭоуп.
* 1502 — архитектори арратә нџьныри раҳасабала Чеза Борџьиа иҟны амаҵура далалоит.
* 1503 — Флоренциаҟа ахынҳәра
* 1503 - афреска «Анџьари аибашьраҟны(Ангиари аҟны)» азы акартон, иара убас асахьа «Мона Лиза»
* 1505 —аԥсаатә рыԥырра азгәаҭақәак
* 1506 — Миланҟа ахынҳәра, Фарнциатәи аҳ Лиудовик XII (усҟан аҩадатәи Италиа иахылаԥшуаз, шәахә. Италиатәи аибашьра) иҟны амаҵзура ахысра
* 1507 — ауаҩытәыҩса илақәа реиҿартәышьа аҭҵаара
* 1508—1512 — Милан амаршал Тривульцио изы аҽы абаҟа аус адулара
* 1509 — Иԥшьоу Анна аныхабааҟны асахьанҵақәа
* 1512 — «Автопотреҭ»
* 1512 — Римҟа аиасра папа Лев X инапаҵаҟа аҟазаара
=== Ихатә ԥсҭазаара ===
Леонардо аҩызцәеи аҵаҩцәеи рацәаҩны иман. Абзиабара аганахь ала иҵабыргу адырраҭарақәа ыҟам, избанзар Леонардо ихатә ԥсҭазаара ҵәахын. Аҭаацәара далаӡамызт, аҳәсеи иареи реизыҟазаашьақәа еилкаам. Иҟоу гәаанагарақәак рыла, Леонардои Лодовико Моро иалкаан бзиа иибоз, Чечилие Галлерани иареи еимадан, уи лхаҿсахьоуп еицырдыруа исахьа «Аԥшӡаҳ зку аԥҳәыс» аҟны иаарԥшугьы. Вазари иажәақәа рнаҩс, гәыԥҩык авторцәа иазгәарҭоит, Леонардо иҵаҩцәа рҟынгьы аинтимтә зыҟазаашьа шимаз, аха уи зырҵабыргуа иарбанзаалак акы ыҟам. Даҽа џьоукых изларыԥхьаӡо ала, абзиабара џьаргьы имамызт, уи аԥсҭазаара зҿлымҳара аиҭомызт ҳәа, аҭҵаареи аҟазареи рус ԥыжәара аиҭон ҳәа.
Ирҳәоит, да Винчи акәац ифомызт ҳәа ( Андреа Корсали Џьулиано ди Лоренцо Медичи изиҩуаз асалам шәҟәаҿы индуск диҿирԥшуеит, акәац зымфоз). Да Винчи инысымҩа ҭызҵаауаз 70-ҩык авторцәа рахьтә ҩыџьа иазгәарҭоит авегетарианрахь азҿлымҳара шааирԥшуаз, хҩык Корсали исаламшәҟәы аҟынтә ацыԥҵәахақәа ааргон. Да Винчи идырҳәалоз ахшыҩҵак: "Ауаҩы аҭынчра иҭахызар, избан аԥстәқәеи аԥсаатәқәеи ахац иҭакны изимоу?.. ауаҩы аԥстәқәа драҳуп, урҭ гәымбалџьбарыла иҭаирхоит. Ҳарҭ зыԥсы ҭаны иныҟәоу нышәынҭрақәоуп! Санқәыԥшӡаз инаркны акәацфара мап ацәыскхьан",-иаагоуп Дмитри Мережковски ироман англыз быз. аҟынтә аиҭагахьтә «Воскресшие боги. Леонардо да Винчи»[
Леонардо бзиа иибақәоз ирхыԥхьаӡалоуп афатәҟаҵареи ҟазарыла аишәа архиареи. Милан, 13 ш. инарзынаԥшуа аҳҭынраҿы имҩаԥысуаз аишәачарақәа хылаԥшҩыс дрыман. Ахәыҟаҵаҩцәа рус зырманшәалоз афатә ҟаҵага хархәагақәак аԥшьигахьан. "Леонардо иҟынтә" иоригиналтәу афатә хкы - ижәу акәац ҵаӷаны ихыхны, хыхь ауҭраҭых хкқәа ақәҵаны, - аҳҭынратә аишәа-чарақәа раан акырӡа ирылаҵәан иҟаз ак акәын.
=== Аҵыхәтәантәи ашықәсқәеи иԥсреи ===
Кло - Лиусе аҳҭынраҿы Леонардо иԥсыбаҩ ахьамадоу
Амбуазе иҟоу Леонардо ибаҟа
Аҳ Франциска I папа Лев X Болонье реиқәшәара Леонардо далахәын, ахҭыс мҩаԥысуан 1515 ш. ԥхынҷкәынмза 19, рзы. 1513-1516шықәсқәа рзы Леонардо дынхон Бельведер, аус адиулон асахьа «Иоанн Аӡӡаахҩы».
Франциск аҟаза адҵа ииҭеит еиҭаҵуа амеханикатә алым аконструкциа аҟаҵаразы, агәышԥы аҟынтә аӡышәҭыш ааҭыҵуа. Иҟалап, ари алым Лион даныҟаз аҳ аԥсшәа ианаҳәозар, мамзаргьы папа иҿцәажәарақәа раан ахархәара амазаргьы.
[[Афаил:Clos_luce_05.jpg|мини|Кло - Лиусе аҳҭынраҿы Леонардо иԥсыбаҩ ахьамадоу]]
1516 ш. рзы Леонардо ааԥхьара иоуит афранцыз крал иҟынтә, уа Кло-Лиусе иаҳҭынраҿы дынирхеит (ароуп Франциск I ихәыҷра ахьымҩаԥысыз), Амбуз икралтә ҳҭынра инацәыхарамкәа. Акралтә сахьаҭыхҩы, анџьныр, архитектор ҳәа аофициалла ихҵаз ахьӡ азы Леонардо шықәсыктәи арента зықь екиу иоуан. Уаанӡа Италиа Леонардо анџьныр ҳәа ахьӡ имамызт. Леонардо, афранцыз крал ибзоурала «игәы ззыҳәоз азгәышьреи, ахәыцреи, арҿиареи рзы ахақәиҭра» зауыз, раԥхьатәи италиатәи сахьаҭыхҩымызт. Иара иаԥхьа ари аҩыза аҳаҭыр рыман Андреа Солариои Фра Џьованни Џьокондои. Франциа Леонардо шамахамзар дҭыхуамызт, ҟазарыла аҳҭынратә ныҳәатә усмҩаԥгатәқәа, Роморантен ахан ҿыц аҟны аӡиас ахырхарҭа аԥсахра аплан, Луареи Сонои рыбжьара аканал апроект, Шамбор ахан аҟны ихадоу ҩ-халарҭак змаз амардуан рҳәы реиҿкаара инапы алакын.
[[Афаил:Leonardo_IMG_1759.JPG|мини|Амбуазе иҟоу Леонардо ибаҟа]]
Иԥсҭазаара иалҵра ҩышықәса шагыз аҟаза иарӷьа напы дысит, цхыраарада ииулак дныҟәон. Леонардо Амбуазе хышықәса аиарҭа даман. 1519 ш. мшаԥымза 23 рзы ауасиаҭ нижьит, лаҵарамза 2 рзы, 68 ш. дшырҭагылаз иҵаҩцәеи ишедеврқәеи рыгәҭаны Кло-Лиусе ахан иԥсҭазаара далҵуеит.
Леонардо да Винчи иԥсыжырҭа Амбуаз ахан аҟны.
[[Афаил:Da_Vinci's_tomb.jpg|мини|Леонардо да Винчи иԥсыжырҭа Амбуаз ахан аҟны.]]
Вазари иажәақәа рыла, да Винчи иԥсҭазаара далҵит иҩыза гәакьа акрал Франциска I инапаҟны,. Зыгәрагара маҷу, аха Франциа аларҵәара ду змаз алегьенда Енгр, Ангелика, Каумфан уҳәа аҿыханҵаҩцәа аӡәырҩы рсахьақәа ирныԥшит. Леонардо да Винчи анышә дамадоуп Амбуаз ахан аҟны. Аԥсыжырҭа иахагылоу ахаҳә аҟны абас еиԥш иҟоу аҩыра анҵоу иҭыҟааны: "Ари амонастыр аҩныҵҟа Леонардо да Винчи иԥсыбаҩ амадоуп Афранцыз кралра асахьаҭыхҩы дуӡӡа, анџьныр , архитектор.
Леонардо иҭынхаз иҵаҩы, иҩыза Франческо Мельци иоуп, 50 ш. инарзынаԥшуа аҟаза иҭынха ахылаԥшра аиҭон, уахь иаҵанакуан (асахьақәа рнаҩс) амаҭәахәқәа, абиблиотека, 50 нызқь инарзынаԥшуа еиуеиԥшым атемақәа ирызкыз аоригиналтә документқәа, ҳазҭагылоу аамҭазы урҭ рахьтә еиқәхаз хыџьара ишаны хәҭак ауп. Егьи иҵаҩы Салаии имаҵуҩи ирзынхеит Леонардо иӡахәаҭрақәа рыбжа рыбжа.
== Аихьӡарақәа ==
=== Аҟазара ===
Леонардо раԥхьа иргыланы деицырдыруеит сахьаҭыхҩык иаҳасабала. Убри адагьы, да Винчи скульпторны дыҟан ҳәа уҳәаргьы алшоит рҳәоит. Перуџьи ауниверситет аҟнытәи аҭҵааҩцәа Џьанкарло Џьентилинии Карло Сисии изшьақәдырӷәӷәо ала, 1990 ш. рзы ирыԥшааз атерракоттә хы заҵәык ауп ҳара ҳҟынӡа иааӡаз Леонардо да Винчи искульптуратә усумҭақәа рахьтә. Аха Да Винчи иԥсҭазаара еиуеиԥшым аамҭақәа рзы раԥхьа иргыланы нџьнырс мамзаргьы ҵарауаҩыс ихы иԥхьаӡон. Аҿыханҵатә ҟазара уи аҟара аамҭа азикуамызт, дагьахыццакуамызт аусура. Убри аҟынтә, Леонардо исахьаҭыхратә иҭынха хыԥхьаӡарала ирацәам, иусумҭақәагьы жәпакы ыӡит, иҟоуп аԥхасҭа ӷәӷәаны изаузгьы. Аха адунеитә сахьаҭыхратә культураҟны илагала ду акырӡа аҵанакуеит, Италиатәи Аиҭаира агеницәа жәпакы рыбжьарагьы. Иара иусумҭақәа иабзоураны аҿыханҵа аҟазара хаҭабзиала аҿиара ҿыц ахь ииасит. Леонардо иаԥхьа иҟаз Ренессанс асахьаҭыхыҩцәа абжьарашәышықәсатә ҟазара аҷыдарақәа жәпакы мап ацәыркуан. Уи ареализм ахь ахы кыдын, усҟан изыхьӡахьаз рацәан аперспектива, анатомиа аҭҵаараҟны, акомпозициатә
[[Афаил:Mona_Lisa,_by_Leonardo_da_Vinci,_from_C2RMF_retouched.jpg|мини|Мона Лиза (1503—1505/1506)]]
шьақәгыларақәа рыҟны еиҳа ахақәиҭрагьы цәырҵхьан. Аха, аҿыханҵара аганахьала, шәыгала аусура аганахьала, асахьаҭыхыҩцәа акырӡа иҿаҳәан, рхы иақәиҭмызт. Асахьаҿы ацәаҳәа амаҭәар нҭырҳәыцааны иаанарԥшуан, анҵамҭа ишәыз асахьа аԥшра аман. Леонардо иҿыцыз аҿыханҵатә техника дазнеит иагьалаирҵәеит. Иара иҟны ацәаҳәа ахы иақәиҭуп, избанзар убас ауп ҳаргьы ишаҳбо. Иара дазнеит алашара аҳауа иԥсаҟьаны, ирԥсыҽны алаҵареи сфумто – ахәаԥшҩи иаарԥшу амаҭәари рыбжьара алҩақәа рцәыргареи, ари аԥшшәқәа реиҿагылареи ацәаҳәақәеи дырԥсыҽуан. Абасала, аҿыханҵа аҟны ареализм зхаҭабзиара ҳаракыз аҩаӡарахь ииасит.
Леонардо зегь раԥхьа еилкааны иҳәеит ажәҩан зиаҵәоу. "Аҿыханҵа" захьӡу ашәҟәаҟны, иара иҩуан: "Ажәҩан аиаҵәара Адгьыли хыхь иҟоу аиқәаҵәареи рыбжьара иҟоу ирлашоу аҳауа ахәҭаҷқәа рыжәпара иабзоураны ишьақәгылоит" ҳәа.
Иҟлап, Леонардо иавтопотреҭ акәҵәҟьоуп ззуҳәаша ак гьы аанимыжьӡеит. Аҵарауаа агәыҩбара роуит сангинала иҩу еицырдыруа Леонардо иавтопотреҭ (1512-1515шш. ирыҵанакуеит ҳәа ишьақәыргылоу) иажәра ашықәсқәа рызтәи исахьа аазырԥшуа ус иҟоуп ҳәа. Ирыԥхьаӡоит, ари «Маҵзалатәи уаххьа» азы иҩу апостол ихы аетиуд ҳәа. Асахьаҭыхҩы иавтопатреҭ азы агәыҩбара XIX ашәышықәсазгьы иҟан, аҵыхәтәан уи атәы иҳәеит Леонардо иҭҵаараз знапы алакыз аспециалист дуцәа ируаӡәкыз апрофессор Пьетро Марани. Италиатәи аҵарауаа аҳәамҭа ҟарҵеит Леонардо да Винчи заатәи иавтопотреҭ шыԥшаау азы. Уи аарта ҟаиҵеит ажурналист Пьеро Анџьел.
Леонардо ҟазарыла алир аҟны дыхәмаруан. Милан аӡбарҭаҟны Леонардо иус ианахәаԥшуаз, музыкант иаҳасабалоуп дшарбаз, сахьаҭыхҩык мамзаргьы ҿыцаартҩык иаҳасаб ала акәымкәа.
=== Аҭҵаарадыреи анџьныртә уси ===
Иаԥҵамҭақәа рахьтә акызаҵәык азхаҵара зауз – амцәазтә тапанча азы иҟаҵаз асапаҭ ауп. Раԥхьа ас еиԥш иҟаз атапанча аларҵәара амамызт, аха XVI-тәи ашәышықәса азбжазы аамсҭацәа рыбжьара ирылаҵәеит, еиҳаракгьы аҽыуаа рҟны. Леонардо да Винчи атапанчазы амацәаз цаԥха иаԥшьигаз ацәырҵра, XIX -тәи ашәышықәсазгьыы ахархәара ду аман.
Леонардо да Винчи аԥырра иаҵаз амаӡақәа рыҭҵаара дашьҭан. Милан иара асахьаҭыхымҭақәа рацәаны иҟаиҵон, еиуеиԥшым аԥсаатә хкқәа, ахәылԥҵысқәа рыԥырратә механизм ҭиҵаауан. Убри инаҷыданы аԥышәарақәагьы мҩаԥигон, аха урҭ зегьы алҵшәа рыман ҳәа иҟамызт. Леонардо даара иҭахын аԥрыгатә аппарат аргылара. Иара ус иҳәон: "Зегь здыруа, зегь илшоит. Исзеилкаар – амҵәыжәҩақәагьы ҟалоит!". Раԥхьа Леонардо аԥырра апроблема аус адиулон амҵәыжәҩақәа рхархәарала, ауаҩытәыҩса ижьышәтә мчы ахархәарала аусура алиршон: Дедали Икари раппарат аидеиа. Анаҩс иара дазхәыцит убас еиԥш иҟаз аппарат аргылара, ауаҩы дадҳәаламкәа, ихы дақәиҭны амҩаԥгара илшо. Ари аҳаирплан аидеиа ауп.
Леонардо да Винчи аппарат хагәҵәылатәи аԥырреи артәареи аус адиулон. Хагәҵәылатәи аԥырраҟны «ornitottero» Леонардо иазгәаиҭон амардуан ахәланагало аҟаҵара. Ус еиԥш иҟаз аҿырԥштәы иҵанаҳәеит аԥсабара: «уахәаԥш ахаҳәтә уахәамажәҵыс, адгьыл иқәтәаз, аха ашьапқәа ахькьаҿу азы ишзыҵмыԥрааз; аԥырра ианаҿу аамҭазы амардуан ҭыг, аҩбатәи анҵамҭаҿы хыхь ишарбоу еиԥш… убас иҵԥраатәуп адгьыл аҟнытә; арҭ амардуанқәа шьапҵас ахархәара рымазароуп...» Атәара иазкны иҩуан: «Арҭ ахыцқәа, амардуан ашьаҭаҟны иарку, ауаҩытәыҩса ишьацәкьарақәа рԥынҵеиԥш хархәара рымоуп, ауаҩы урҭ дрықәԥалоит, ашьхәа ҳаракы ишьаҵаны дыԥаргьы ицәеижь зегьы аҽшыннакыло еиԥш».
Леонардо да Винчи иоуп алашарбагатә труба (ателескоп) раԥхьатәи асхема аԥшьызгаз ҩ-линзак аҭаны (уажәы Кеплер системала алабаратә труба ҳәа ауп ишырдыруа). «Атлантикатә закәанеидкыла» анапылаҩыраҿы, 190а бӷьыц аҟны анҵамҭа ыҟоуп: "Абла саркьақәа (ochiali) ҟаҵа аблақәа рзы, Амза дуны иубарц азы" (Leonardo da Vinci. «LIL Codice Atlantico…», I Tavole, С. А. 190а),
Иҟалап, Леонардо да Винчи иакәзар раԥхьаӡа акәны аус адызулаз аӡиас шлеиуа аарԥшны аӡшьарқәа реиҭаҵразы амасса аиқәырхара имариаӡоу азакәан аформа, , аха уи аформула еилкааны иахьаарԥшымыз азы ари акритика азын.
Аҭоурых аҭҵаара знапы алаку аӡәырҩы, иаҳҳәап П. Диуем, К. Трусделл, Г.К. Михаилов да Винчи имеханикатә лыҵшәақәа акыр роригиналрзы агәыҩбара рымоуп.
=== Анатомиеи амедицинеи ===
Иԥсҭазааратә шықәсқәа рыҩныҵҟа Леонардо да Винчи зқьыла анатомиа иазкыз азгәаҭақәеи асахьақәеи ҟаиҵеит, аха иусумҭақәа икьыԥхьуамызт. Ауаатәыҩсеи аԥстәқәеи рцәеижьқәа ԥҟаны, абаҩеибаркыреи рыҩныҵҟатәи арҳәарахқәа рибыҭашьа дақәшәаны иааирԥшуан, ахәҭа хәыҷқәагьы налаҵаны. Аклиникатә анатомиа апрофессор Питер Абрамс игәаанагарала, да Винчи иҭҵааратә усумҭақәа 300 ш. ԥхьаҟа иаԥыргеит, акыр иеиҳан еицырдыруа «Греи ианатомиа» (XIX ашә. аклассикатә рҵагатә шәҟәы).
=== Аԥҵамҭақәа ===
Аԥҵамҭақәа рсиа, Леонардо да Винчи иитәу, иара убас ихьӡ иадҳәалоу:
* Апарашиут
* Амацәазтә цаԥха
* Амаланыҟәа
* Атанк (Леонардо итанк)
* Ар рзы еиҭаҵуа ацҳақәа
* Апрожектор
* Арыԥҟьага (катапульта)
* Аробот ( Леонардо иробот)
* Ҩ-линзак змоу ателескоп
=== Ахәыцҩы ===
«Маӡалатәи уаххьеи» «Џьокондеи» раԥҵаҩы хәыцҩык иаҳасабалагьы ихы ааирԥшит, заа асахьаҭыхратә ԥышәа теориала аҵаҵӷәыркра шаҭахыз дазнеины: «Дыррада аԥышәа иахысуа, аԥсҟы мкыкәа, акомпосда амҩа иқәло амшынуаа иреиԥшуп...аԥышәа еснагь атеориа бзиала шьаҭас иамазароуп».
[[Афаил:Leonardo_da_Vinci_(1452-1519)_-_The_Last_Supper_(1495-1498).jpg|мини|«Маӡалатәи уаххьа» (1498)]]
Асахьҭыхҩы иҭихуа амаҭәарқәа рсахьа нарҵауланы аҭҵаара шаҭаху азгәаҭаны, Леонардо да Винчи иазгәаҭақәа зегьы амшынҵа ианиҵон, уи дахьцалакгьы ицын. Аҵыхәтәаны ари аинтимтә мшынҵаны иҟалеит, адунеитә литератураҿы зеиԥш ыҟам акәхеит иаргьы. Асахьақәа, аҵәаӷәанҵқәа, аескизқәа зегьы азгәаҭақәа рыцын, архитектура, амузыка, аԥсабарадырра, арра-анџьныртә усқәа уҳәа азҵаарақәа ирзыкны; урҭ зегьы еиуеиԥшым ахәамҭақәа, афилософиатә хәыцрақәа, аллегориақәа, иара убас алафҳәарақәа, ажәамаанақәа. 120 шәҟәы еидыркыло анҵамҭақәа инеиҵыху аенцциклопедиа дук азы материал ргәылоуп. Аха иара ихәыцрақәа ранҵара дашьҭамызт, уимоу имаӡаз анҵамҭақәа ҟаиҵон, иахьа уажәраанӡагьы урҭ аҵыхәанӡа рҵакы еилкааны ишьақәыргылам.
Аҵабырг аԥышәароуп шьаҭас иамоу ҳәа азхаҵаны, Леонардо да Винчи ажәала мацара акәымкәа, абстракттә логикатә формулақәеи адедукциеи иазгәышьуаз ашәышықәсабжьаратә схоластика ааха ӷәӷәа аиҭеит. Леонардо да Винчи изы ибзианы ацәажәара - ииашаны ахәыцра аанагоит, аӡәы ихьыԥшымкәа ахәыцра, авторитетқәа азгәазымҭоз ажәытәӡатәи ауаа реиԥш. Леонаридо да Винчи афеодал- абжьарашәышықәсатә культура иахылҵуаз ашьҭыбжь - асхоластика мап ацәикуеит, иара убас агәыҳалалра, ажәытәӡатәи авторитетқәа ирымҵахырхәоз макьана имшәыцыз абуржуазиатә хәыцрақәа. Шәҟәыла мацара аҵара мап ацәкуа, аҭҵаарадырреи аҟазареи рхықәкы амаҭәарқәа рдырроуп, реилкаароуп ҳәа азгәаҭо, Леонардо да Винчи аҵарауаа рахь Монтен иҟаиҵоз аҽԥныҳәақәа азгәаиҭахьан заа, Галилеи Бекони рҟынӡа шәышықәса раԥхьа аҿыц ҭҵаарадыррақәа иааиртуеит.
Аҭҵаара бжамҽамуп аԥышәа зцым, уи нагӡаны ахыркәшара залыршахом..
Ауаҩытәыҩса имҩаԥигахьо аҭҵаарақәа иашоуп ҳәа узрызҳәом, аматематикатә шьақәырӷәӷәара рымамзар. Ахәыцрақәа рыҟны зхы ыҵызхуа, иара убас уа инҵәо аҭҵаарақәа ҵабыргуп уҳәар, уа сызуқәшаҳаҭхом, избанзар, хәыцрала мацара еибарку ахцәажәарақәа аԥышәа зцым, иашала еибаркым.
=== Алитературатә ҭынха ===
Леонардо да Винчи илитературатә ҭынха ду ҳара ҳамшқәа рҟынӡа хара бӷьара иааӡеит, арма напыла ианҵаз напыла ҩырақәа рыҟны. Леонардо да Винчи цәаҳәакгьы имкьыԥхьӡеит, аха гәаныла аԥхьаҩцәа дрымадан, иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа зегьы иусумҭақәа рҭыжьра дазхәыцуан ( Trattato della pittura, 1-тәи аҭыжь., 1651).
Леонардо да Винчи иԥсҭазааара даналҵ ашьҭахь иара иҩыза-иҵаҩы Франческо Мельци ацыԥҵәахақәа ргәылихит аҿыханҵа иазкыз, анаҩс еидикылеит "Аҿыханҵазы атрактат". Леонардо да Винчи инапылаҩыратә ҭынха акьыԥхь абеит XIX—XX шәышықәсақәа рзы. Аҭҵаарадырратәи аҭоурыхтәи ҵакы инаҷыданы уи асахьаркыратә ҵак ду амоуп, излаҩу абызшәа ацқьара иабзоураны. Агәуманизм аизҳазыӷьара аамҭазы инхоз, аиталиа бызшәа алатын бызшәа ашьҭахь иандыргылоз, Леонардо да Винчи ибызшәа ссир усҟантәи ауаа хнахуан, (изларҳәо ала димпровзитароын), аха иара литеараторс ихы иԥхьаӡомызт, сышцәажәо еиԥш сҩуеит иҳәон; иара ипроза - XV ашәышықәсазы аинтеллигенциа рцәажәаратә бызшәазы ҿырԥшыганы иҟан, адидактикатә нҵамҭақәа рпассажқәа рыҟны агуманисттә стиль апафос аҟазшьақәа шырныԥшуагьы.
Леонардо да Винчиа иажәаҳәа сахьаркуп. Убас «Аҿыханҵазы атрактат» уаршанхоит аҿыханҵатә апластикатә хаҿсақәа рыла (аӡхыҵра дахьахцәажәо атәы ҳҳәозар) акыр ибеиоу абызшәала. Леонардо да Винчи иҟаиҵо ахҳәаақәа рыҟны иубо асахьаҭыхҩы-аҿыханҵаҩ иҩышьа, иманера инаваргыланы инапылаҩыратә нҵамҭақәа ажәабжьҳәаратә проза аҿырԥшқәа рацәоуп: абасниа, алафтә ҟазшьа змоу ажәабжьқәа, афоризмқәа, аллегориақәа, аҿаҳәатәқәа. Абасниақәеи афацециақәеи рыҟны Леонардо да Винчи XIV ашәышықәса иаҵанакуа апрозаикцәа ирыцнеигоит, ифацециақәа жәпакы Сакетти иновеллақәа излареиԥшым аҳәара уадаҩуп.
Афантастикатә ҟазшьа рымоуп аллегориақәеи аҿаҳәатәқәеи: Леонардо да Винчи абжьаратәи ашәышықәса иаҵанакуа аенциклопедиақәа рҩышьақәа ихы иаирхәон. Леонардо да Винчи иафоризмқәа рыҟны аԥсабара афилософиаҿы иаарԥшуп аепиграмматикатә формақәа. Асахьаркыратә литература иара изы аутилитартә ҟазшьа аман, ҵәыхарҭак иаҩызан.
Асахьаҭыхҩы иҭынхаҟны иҷыдоу аҭыԥ ааннакылоит атрактат»Ашахмат ахәмарразы» (алат. «De Ludo Schacorum») - Иҳақәиҭу Идамра ахьӡала иҟоу амонастыр аҟнытә италиатәи амонах-математик Лука Бортоломео Пачоли ишәҟәы лаҭын бызшәала иҩуп. Атракт еицырдыруеит «Агәҿыӷьра ухызцо» (алат. «Schifanoia») ҳәа. Атракт аҟны хархәара змоу аиллиустрациақәа рыхәҭак Леонардо да Винчи ахҳәаа рыциҵеит, аҭҵааҩцәа џьоукы ари аизгаҟны иара иарбоу аҳасабтәқәа иара ишьақәиргылеит ҳәа ирыԥхьаӡоит.
=== Амшынҵақәа ===
Леонардо имшынҵақәа рҟынтә иахьазы еиқәханы иҟоуп 7000 бӷьыц, еиуеиԥшым аколлекциақәа рыҟны. Раԥхьа хәы змаӡам азгәаҭақәа бзиа иибо аҵаҩы, аҟаза Франческо Мельци итәын, аха даныԥсы ашьҭахь анапылаҩырақәа зегьы бжьаӡит. Анаҩстәи афрагментқәа цәырҵуа иалагеит XVIII—XIX ашәышықәсақәа рзы, Леонардо инапылаҩырақәа жәпакы кьыԥхьын Амброзиантәи абиблиотека ахылаԥшҩы Карло Аморетти ибзоурала. Раԥхьа иара зыԥсаз ала ирыдрымкылеит. Аӡәырҩы ирзеилкаауамызт изакәытә мазароу ироуз. Аха аҵарауаа автор данышьақәдырӷәӷәа, еилкаахеит, амбартә (ааимҭақәеи ахарџьқәеи ирызкыз) шәҟәқәа, аҟазараҭҵааратә ессеқәа, анатомиатә сахьанҵақәа, аҵәаӷәанҵа џьашьахәқәа, агеологиа иазку аҭҵаррақәа, архитектура, агидравлика, агеометриа, аибашьыгатә фортификациа, афилософиа, аоптика, асахьанҵа атехника – аӡәы имацара ишиҵанакуаз, авторс дшамаз.
Леонардо имшынҵақәа ирну анҵамҭақәа асаркьатә сахьанҵара ҟазшьа рымоуп. Леонардо амбидекстромын - арӷьа напалеиԥш, арма напалагьы дыҩуан. Ирҳәоит, иара иҩ-напык рыла еиуеиԥшым атекстқәа иҩуан ҳәа. Еиҳараӡак иара иусумҭақәа арма напала иҩуан, арӷьарахьтә армарахь. Иҭҵаарақәа маӡазарц иҭахын ҳәа рыԥхьаӡоит аӡәырҩы. Ус акәзаргьы ҟалоит. Иҟоуп "Леонардо ипочерк" ҳәа аилкаара.
== Аҵаҩцәа ==
Ленордо иҟазарҭа идәылҵит аҵаҩцәа -"Леонардоитәқәа".
* Амброџьо де Предис
* Џьованни Больтраффио
* Франческо Мельци
* Андреа Соларио
* Џьампетрино
* Бернардино Луини
* Чезаре да Сесто
Еицырдыруа аҟаза иҵаҩцәа рааӡараҟны иԥышәа еидикылеит аԥышәаратә бжьгарақәа рыҟны. Аҵаҩы раԥхьа иргыланы аперспектива инапаы иааигароуп, амаҭәар аформа ҭиҵаароуп, анаҩс аҟаза исахьа иақәҭихроуп, ихиҩаалароуп, ахаҭара аҟынтә иҭыхлароуп, еиуеиԥшым аҿыханҵаҩцәа раԥҵамҭақәа ҭиҵаароуп, убри анаҩс ауп ихатә аԥҵамҭа анап анаиркыша. " Раԥхьа ҩнапык ала аусушьа ҵа, аццакра асҭа", - абжьгара ҟаиҵоит Леонардо. Аҟаза иҳәоит агәынкылара арҿиара шаҭаху, еиҳаракгьы афантазиа, еилкаам амцабз ацәаарақәа рыхәаԥшра дазкны, иҿыцу, иџьашьахәу аформақәа ԥшаауа. Леонардо аҿыханҵаҩцәа аԥсабара аҭҵаара рыдигалоит, амаҭәарқәа зныԥшуа асаркьа еиԥш акәымкәа. Аҵарауаҩ иаԥиҵеит ахаҿсахьа, аиҿартәышьа, ашәҵатәы, аԥстәқәа, аҵлақәа, ажәҩан, ақәа асахьақәа раарԥшышьа «арецептқәа». Аестетикатә принципқәа инарҷыданы, аҟаза ду ианҵамҭақәа иргәылоуп анхаратә абжьгарақәа асахьаҭыхыҩцәа қәыԥшцәа рахь.
"Аҳкәажә Лиза дель 1503—1519
Лувр, Париж
Џьоконда лпортреҭ". итал. Ritratto di Monna Lisa del Giocondo)[1] - Леонарда да Винчи иҭыхымҭа, иҿыханҵатә аԥҵамҭақәа рыҟны зегь реиҳа еицырдыруа. Асахьа анҭыхыз арыцхә ииашаны еилкаам (хыҵхырҭақәак рыла, асахьа ҭыхын 1503-1505ш.ш. ирыбжьанакыз аамҭазы). Ҳазҭагылоу аамҭазы асахьа ҵәахуп Лувр. Издарыԥхьаӡо ала, асахьаҿы дануп Лиза Герардини, абырфын ҭира знапы алакыз флоренциатәи ахәаахәҭҩы Франческо дель Џьокондо иԥшәмаԥҳәыс.
==== Асахьа аԥҵара аҭоурых ====
Леонардо да Винчи раԥхьатәи италиатәи ибиографцәа иазгәарҭон ари аусумҭа асахьаҭыхҩы ирҿиараҟны ҭыԥс иааннакылоз атәы. "Мона Лиза" асахьа анҭихуаз Леонардо да Винчи иусура дацәхьаҵуамызт, иҟан егьырҭ асахьақәа рҭыхраан ишҟаиҵоз еиԥш, ари даара игәацԥыхәаны даҿын. Ари иаамҭа зегьы ақәирӡуан, «Ангиари амҵан аибашьра" аусумҭа иҽахаршәаланы. Даара аамҭа рацәа ақәирӡит, дхатәраны, Италиа далҵны данцоз, иаргьы Франциаҟа игоит, егьырҭ иалкааз иусмҭақәа жәпакы реиԥш. Да Винчи ари апортреҭ акыр дадҳәалан, иара анаԥиҵоз, акыр дазхәыцуан, "Аҿыханҵазы атрактат", иара убас аҿыханҵа атехника иадҳәалоу егьырҭ азгәаҭақәа рыҟны, иубарц улшоит хымԥада "Џьоконда" иадҳәалоу абжьгарақәа.
==== Вазари иаацҳамҭа ====
Ч. Маккари. Леонардо иҩуеит Џьоконда лпортреҭ. 1863 ш. Асахьаҭыхҩы иҟазарҭа аарԥшуп, Џьоконда лгәы лхадыршҭуеит амузыкантцәа.
1550 ш, Леонардо да Винчи иԥсҭазаара даналҵ 31 ш. ааҵуанеиԥш, италиатәи асахьаҭыхыҩцәа рнысымҩа автор Џьоџьо Вазари, (1511—1574), иҩуан, Мона Лиза (иааркьаҿны мадонна Лиза аҟнытә) афлорентиец Франческо дель Џьоконда иԥшәмаԥҳәыс шлакәыз( итал. Francesco del Giocondo), Леонардо апортреҭ аҭыхра ԥшьышықәса шақәирӡызгьы, аҵыхәтәанынӡа аус адулаӡам.
Ари аҭыхымҭа дарбанзаалак имбарц залшом, аҟазара аԥсабара иахьынӡаҿыԥшуа збарц зҭаху, ари азы алшара бзиаӡаны инаҭоит, избан акәзар аҿыханҵа акәамаҵамарақәа зегьы аныԥшуеит. Убри аҟынтә аблақәа ҭыџьџьаауеит, ацәаакырагьы рымоуп, зыԥсы ҭоу ауаҩы иблақәа реиԥш, арҭ акәамаҵамарақәа зегьы абаҩхатәра дуӡӡа змоу аҟаза иоуп раарԥшра зылшо. Алаԥыџьқәа ауаҩытәыҩса ицәеижь аҟны ишеизҳауа еиԥш иаарԥшуп, џьара ижәпаны, даҽаџьара ираӷаны, аԥынҵа акәзар, акылҵәарсҭа ԥшӡақәа, ицәаԥшьшәа, иԥшқарахӡа иаарԥшу, илабҿабҵәҟьоушәа иҟоуп. Аҿы маҷк иаартуп, аганқәа ақьышә ҟаԥшьқәа рҿыкәыршоуп, ишәуп ҳәа акәымкәа, цәеижьуп ҳәа агәаанагара уоуртә. Ахәда уахьахәаԥшуа иахьеисуа ашьҭыбжь уаҳарашәа иҟоуп. Ари аԥҵамҭа зхашәазымбо дарбан сахьаҭыхҩызаалакгьы ашәареи изцәырнамгарц залшом, убас еиԥш иҩуп.
Мона Лиза даара дыԥшӡан аҟнытә, асахьа анҭихуаз, иара алир аҟны ихәмаруаз, ашәа зҳәоз, дзырлахҿыхшаз, лгәы лхазыршҭшаз ауаа идкыланы иман ҳәа рыҩуеит. Леонардо иаԥҵамҭаҟны Мона Лиза лыччаԥшь убриаҟара иԥшӡоуп, анцәахшак леиԥш уаԥхьа даагылоит, уаҩытәҩсатә хылҵшьҭраны акәымкәа. Аԥҵамҭа акәзар, зеиӷьыҟам акоуп, иџьашьахәуп, избанзар аԥсҭазаара даҽакалагьы изыҟаломызт.
Вазари ақьачақьцәа рҭоурых ациҵеит ҳәа агәаанагарагьы ыҟоуп аԥхьаҩцәа рзы. Вазари итекст аҟны иаарԥшуп аџьымшьқәа лымкаала дрыхцәажәоит, асахьаҟны ишарбам ала. Ас еиԥш аиԥшымзаара ҟалон, автор асахьа дахцәажәозтгьы иара ишигәалашәоз ала, мамзаргьы даҽа џьоукы реиҭаҳәамҭақәа рыла. Алеқсеи Џьивелегов иҩуеит, Вазари излаиҳәо ала, «апортреҭ ԥшьышықәса аус адиулон ҳәа иҟоу агәаанагара иацҵаны иҳәоуп»: Цезар Борџь иҟынтә даныхынҳә аахыс Леонардо Флоренциа уиаҟара дыҟамызт, Цезар иахь дцаанӡа аҩра далагахьазтгьы, Вазари иҳәон, хәышықәса аҩра даҿын ҳәа».
Иара убас, аҵарауаҩ иазгәеиҭоит, апатреҭ аусура ахьхыркәшам азы – «апортреҭ, хымԥада, акраамҭа аҩра даҿын, аҵыхәтәанӡагьы инаганы ихыркәшан, Вазари ииҳәалакгьы, иара инысымҩаҟны Леонардо даарԥшуп идуу усумҭак хызмыркәшаз сахьаҭыхҩык иаҳасаб ала » ҳәа.
Зҿлымҳара зуҭаша фактуп, Вазари иҩымҭақәа рыҟны Леонардо аҟазара злаз, афизикатә феноменқәа аазырԥшуа аӡә иакәны иӡбахә ахьиҳәо, амодели асахьеи рыбжьара иҟоу аиԥшра акәымкәа. Абри ашедевр "афизикатә" ҷыдара асахьаҭыхҩы иҟазарҭа аҭааҩцәа хнахит, Вазари иҟынӡа ианааӡа 50 ш. рнаҩс ауп.
Аҟазара абзиабаҩцәа рыбжьара асахьа акыр амҽхак ҭбаан, Леонардо исахьа иманы Италиантәи Франциаҟа 1516 ш. рзы дышцазгьы. Италиатәи ахыҵхырҭақәа изларҳәо ала, убриижьҭеи иара акрал Франциск 1 иколлекциақәа рыҟны иҟан, еилкаам ианба, насгьы ишиднагалаз, Леонардо асахьа аҿазҵаз иахь изимырхынҳәыз.
=== Даҽакы ===
Ж. О. Д. Енгр. Франциск I Леонардо да Винчи аҵыхәтәантәи иқәыԥсычҳара идикылоит ( Асахьаҭыхыҩцәа раҳ иԥсҭазаара далҵуеит Фрациск 1 инапаҟны). 1818 ш. Пти-Пале, Париж.
Иҟалап, асахьаҭыхҩы Флоренциа иусумҭа дзалымгазаргьы, иара дахьцоз игеит, 1516 ш. рзы Вазари иарҳәарц зылшоз ашаҳаҭцәа ыҟамкәа аҵыхтәантәи ахьшьы аниҵазар. Ус анакәха, иара хиркәшеит иԥсра маҷк шагыз, 1519 ш. рзы. Франциа иара дынхон Кло- Лиусе, акралтә баа Амбуаз азааигәара.
1517 ш. рзы, акардинал Луиџьџь Арагонски Леонардо франциатәи иҟазарҭа даҭааит. Ари аныҟәара ахҳәаа ҟаиҵеит акардинал Антонио де Беатис имаӡаныҟәгаҩ: «1517 ш. жьҭаарамза 10 рзы, монсениор, иже, Амбуаз инацәыхараны, Леонардо да Винчи диҭааит, зжакьа шлаз абырг, 70-ҟа шықәса зхыҵуаз, - ҳаамҭазы инарылукааша асахьаҭыхҩы. Иара ицәырганы идирбеит асахьақәа хԥа: актәи, флорентиатәи аԥҳәызба дызныз, иашьа Лоренцо Шьахә Џьулиано Медичи иҟаиҵаз аҳәарала иҭыхыз, аҩбатәи - аԥшьа Иоанн Креститель иҿара аамҭа данҭагылаз, ахԥатәи - Аԥшьа Анна, Мариеи амаалықь Христоси, зеиӷьыҟам асахьақәа ракәын. Аҟаза иҟынтәи иҿыцу асахьақәа уаҳа ҟалашьа рымамызт, иарӷьа напы адаблиа ахьасыз иахҟьаны. Аҭҵааҩцәа гәыԥҩык ргәаанагарала, флорентиатәи аҭыԥҳа «Мона Лиза» лакәын ҳәа иԥхьаӡоуп. Иҟалап, уи даҽа патреҭызтгьы, аршаҳаҭга ҳәа акагьы зцымыз, иара убас ахҩылаагьы, Џьуалино Медичи «Мона Лиза» лахь изаҟаразаалак зыҟазаашьа змамыз.
== Анализ ==
=== Атехника ===
Џьивелегов излазгәеиҭо ала, "Мона Лиза" анаԥиҵоз аамҭазы Леонардо иҟазара "хатәран, акомпозициатә иара убас егьырҭ аҟазшьақәа рыӡбаразы иҿаԥхьа иқәгылаз зегьы иӡбахьан, зегь реиҳа иуадаҩыз асахьаҭыхратә техника ахырхарҭалагьы. Мона Лиза лхаҿсахьала амодель анииԥшаа, иҽазишәеит аҿыханҵатә ҟазараҿы зегь реиҳа иуадаҩыз, инаимыгӡацыз аусқәа рыӡбара. Еиуеиԥшым ахархәагақәа рыла иара иҭахын,еиҳаракгыь еицыдрыруа sfumato ахархәарала, уаанӡа иҟаимҵаыз аҟаҵара: зыԥсы ҭоу ауаҩы ихаҿсахьа аԥсы ҭоушәа аарԥшра, убри аан иҩныҵҟатәи аԥсҭазаара аарԥшра ауа. Борис Виппер азҵаара ықәиргылоит: "Ас еиԥш злаилиршазеи, иҿымҵәаауа ахаҿсахьа Мона Лиза лхаҭара иаҿырԥшны аарԥшра, ихадоу ҩзҵаарак алуккар алшоит. Актәи - иџьашьахәу леонардотәи сфумато. Леонардо абас еиԥш аҳәара бзиа ибон, моделировка - аҿыханҵа агәы. Сфумато, Џьоконда лылаԥш хааӡа иаарԥшуп, лыччаԥшь ласӡа иҟоуп, лнапқәа татаӡа унаркьысуеит". Сфумато - ахаҿсахьеи аиҿартәышьеи иласу аконтури ашәшьыреи рыла иҳәаақәызҵо. Леонардо ари ахықәкы азы алашареи ацәеижьи рыбжьара ахыҵхырҭа аԥшаара абжьеигоит "ашәшьы ахкы".
Ротенберг иҩуеит, "Леонардо илиршеит иаԥҵамҭақәа рҟны ренесанстәи ауаҩы ихаҭара аарԥшра. Ас еиԥш иҟоу азнеира асахьа аелемент абызшәақәа зегьы аныԥшуеит, хаз игоу амотивқәа рҟны - иласу авуаль, Мона Лиза лхи лыжәҩахырқәеи ирымҽхаркуа, лыхцәшьыҵәрақәа лыҵкы аконтурқәа ирылаӡҩоит.
Алпатов иациҵоит, "ахаҿсахьеи аиҿартәышьеи ирҿыкәыршо, еилаӡҩо алҩа абзоурала, Леонардо илиршеит ауаҩытәыҩсатә мимика аиқәырхара. Џьоконда лылықәа ракәзар, ахәаԥшҩы ҭынч ихәаԥшуеит, маҷк иахьҭапалоу аҟынтә лылақәа еимарџыхә иҟоушәа иаарԥшуп: лқьышәқәа еизыҵәоуп, аха улаԥш надхаланы унахәаԥшыр. иааччарашәа ухаҿы иааиуеит. Леонардо акыршықәса аус адиулон, изаҟаразаалак ула ихыԥалоз цәаҳәак аныԥшуамызт, акәақәқәа рсахьақәеи рыԥшшәқәеи ишахәҭаз еиԥш еилаӡҩон".
=== Апеизаж ===
"Мона Лиза" раԥхьатәи ахҩылаа Прадонынтәи шаҳаҭра ауеит, апартреҭ ахаҿра шаҟа арӡуа анеитралтә фон аҟны
2012 ш. "Мона Лиза" Прадонынтә ирыцқьан, ихьшәаз анҵамҭақәа рҟынтә еиҿкаан апеизажтә фон -асахьауанахәаԥшуа иаразнак уцәанырра уԥсахуеит.
Аҟазараҭҵааҩцәа инаҵшьны иазгәарҭоит, асахьаҭыхҩы апатреҭтә ҟазшьеи апеизажи шедикылаз, уи акырӡа асахьа аҩаӡара шьҭнахит.
Виппер излаиԥхьаӡо ала, апеизаж аҩбатәи аҭыԥ аҟны игылоуп, асахьа аԥсы ахазҵо: "Аҩбатәи ахырхарҭа - аиҿартәышьеи афони реизыҟазаашьа. Ифантастикатәу, амшынтә ӡы Мона Лиза лпатреҭ ахьагәылыԥхаауа ииашаҵәҟьаны аԥсы ахоушәа узааиуеит, леиҿартәышьа ахаҭа аасҭа. Мона Лиза -аԥсҭазаара ахаҭа, апеизаж - аԥсҭазаара аԥхыӡ. Абас еиԥш иҟоу аконтраст иабзоураны, Мона Лиза уамашәа дузааигәоуп, апеизаж акәзар, аԥхьаҟатәи агәазыҳәара аҟазшьа ахылҵуеит".
Ренессанстәи аҟазара аҭҵааҩы Виктор Грашьенков иҩуеит, Леонардо апеизаж иабзоураны илиршеит ауниверсалтә хыҿра аарԥшра. "Иара илиршеит афлорентинка Мона Лиза лпатреҭтә сахьа мҽхакы ҭбаала аарԥшра, асахьа ахаҭа аасҭа, Франческо дель Џьоконда ахԥатәи иԥшәмаԥҳәыс. Ахаҿсахьа адәахьтәи аԥшреи аҩныҵҟатәи агәаҭеи асинтетикатә гьамала иаарԥшуп. Алҩа иагәылыԥхаауа алашараҟны аиҿартәреи апеизажи рцәаҳәақәа рыҽдыртатоит, иара убас акәша-мыкәша ицәырҵуа аԥшшәқәагьы... "Џьоконда" - ари патреҭӡам. Ари - ауаҩытәыҩса иԥстазаареи аԥсабареи ирсимволу, адоуҳатә беиара уеилнаркаауеит".
«Мона Лиза» раԥхьатәи аплан аарԥшуп ихьыԥшәылоу-иҩабжьоу, ицәхаԥшьу аԥшшәқәа рыла, иара убас аҭыԥ рымоуп аизумруд-иаҵәаԥшшәқәа рдетальқәа. "Икеикеиуа иҟоу асаркьеиԥш, аԥшшәқәа аиларҭәа рхылҵуеит, ауаҩы инапала иҟаиҵаз акәымкәа, аматериал аҩныҵҟатәи амч аҟынтә иаауа, аиларшьышь аҟынтә акристалл аформа зхылҿиаауа". Леонардо иусмҭақәа жәпакы, аамҭа иаԥсахит, аиқәара рхылеит, иԥшшәқәа реизыҟазаашьа рҽырыԥсахит.
Џьоконда лыччара
Мона Лиза лыччаԥшь асахьа иагәылаҵәаху амаӡа хадақәа ируакуп. Иџьашьахәу ари аччаԥшь аҟаза иаԥҵамҭақәа рҟнеиԥш, леонардескцәа русумҭақәа рҟынгьы иаарԥшуп, "Мона Лиза" аҟны иҳаракӡоу аҭыԥ ааннакылоит.
Раԥхьатәи ари аҳәаақәҵа (мамзаргьы алитературатә мҳәыр) алаигалеит ашәҟәыҩҩы - аромантик Теофиль Готье 1855 ш. рзы. Иара ихәыцит зегь реиҳа ихадараз - амаӡа зҵоу Џьоконда лыччаԥшь. Иара иаԥхьа уи иаҵаз амаӡа уаҩы имбацызт. Иаҳҳәап, Вазари, Мона Лиза лыччаԥшь гәазырҳагоуп ҳәа иԥхьаӡон. Готье, Џьоконда лыччаԥшь аԥҳәыс лабџьар хадақәа ируакны иԥхьаӡон, уи абзиабара шәарҭан дахәаԥшуан, аха бзиа иумбаргьы ауамызт.
Готье иҩуан:
Џьоконда! Ари ажәа ицәырнагон зеиӷьыҟам аԥшӡара, Леонардо исахьа аҟынтә. Ари аанаур анапҵаҟа аҟалара шәарҭан... Лара лыччаԥшь зеилкаара уадаҩу ак ашҟа укылнагон... Дон Жуан, Џьоконда дибазтгьы, исиа ианыз хнызқьҩык аҳәса рахьтә иара дидыруан...
Леонардо да Винчи. «Иоанн Креститель». 1513—1516, Лувр.
Ари асахьагьы амаӡа аҵоуп: Избан Иоанн Креститель дзырччо, хыхьҟа дыԥшуа?
Леонардо да Винчи. «Святая Анна с Мадонной и младенцем Христом» (фрагмент), ок. 1510, Лувр
Готье инаҩс, аҟазараҭҵааҩы Г. Козлов излаиҩуа ала, амаӡа зҵаз "Џьоконда" лыччаԥшь, ахәаԥшцәа рзы зегь реиҳа ихадароу аҳаҭыр ахь ииасит.
Аҟазаҭҵааҩцәеи аҭоурыхдырҩцәеи имаҷымкәа рцәаҳәақәа азыркит. Грашьенков, иҩуеит: " Еиуеиԥшым ауаҩытәыҩсатә ицәаныррақәеи игәазыҳәарақәеи, Џьоконда лҭеиҭыԥш ианыԥшуеит. Лхы-лҿы иаԥну лқьышәқәа рыварақәа, бжьык рхылҵуеит, адоуҳатә ԥсҭазаара иаҿахәҳәагоу.
Аҟазаҭҵааҩы Ротенберг излаиԥхьаӡо ала, "адунеи аҟазараҟны "Мона Лиза" лпатреҭ иаҩызоу маҷуп, ауаҩытәыҩса ихаҭара аазырԥшуа, аҟазшьеи аинтеллекти ахьеилаӡҩо. Леонардо иаԥҵамҭа аинтеллектә цәаныррала еибыҭоуп. Уи ахаҭара аԥҳәыс лпатреҭ иаҵанакуеит, амодель аҟазшьа аарԥшуп ҽакала, ихыҭҳәаау алирикатә тональност иақәшәоит. "Мона Лиза" мчык ахылҵуеит - ҩныҵҟала уцәа ианыруа ахақәиҭра, ауаҩытәыҩса идоуҳатә гармониа, уи ихдырраҟны аҭыԥ ҷыда аанызкыло. Лыччаԥшь ианыԥшуам аԥыжәара, мамзаргьы атәамбара; иҭышәынтәалоу ахдырра аҳасаб ала иудукылоит".
== Аӷьычра ==
1911 ш. Аҭӡы ҭацәуп, "Мона Лиза" лсахьа ахьыкнаҳаз.
Винченцо Перуџьа. Ашьауӷатә ус абӷьыц.
Мона Лиза аҟазара абзиабаҩцәа ракәын дыздыруаз, иуникалтәу атоурых акәмызтгьы, адунеи аҟны лыхьӡ ахыҵәо изыҟаломызт.
1911 ш. нанҳәамза 1 рзы аусумҭа иӷьичит Лувр аусзуҩы, италиатәи асахьаҭыхҩы- адекоратор Винченцо Перуџьеи (итал. Vincenzo Peruggia). Изырӷьычыз ахықәкы еилкаам. Иҟалап, Перуџьа "Џьоконда" лҭоурыхтә ԥсадгьыл ахь иргьежьырц иҭахызтгьы, афранцызцәа "ирӷьычит" ҳәа азыԥхьаӡо, Леонардо ихаҭа асахьа Франциаҟа ишааигазгьы. Аполициа имҩаԥнагаз аԥшаарақәа лҵшәадахеит. Атәыла аҳәаақәа аркын, амузеи администрациа ахы иақәиҭтәын. Апоет Гииом Аполлинер дырбаандаҩынацәгьоура ҟаиҵеит ҳәа гәҩарас дҟаҵаны, анаҩс ихы дақәиҭтәын. Пабло Пикассо макәзар, уигь гәҩарас дҟаҵан. Асахьа аӷьычра сенсациахеит.
Агазеҭқәа ирнырҵоз ажәабжьқәа, асахьа еиҳагьы ахьӡ аланарҵәон. Козлов иҩуеит: "... Мона Лиза лӷьычра иазку аус аҟны аполициа ракәӡам ахадаратә роль назыгӡо, апресса ауп, Леонардо ипатреҭ ахьӡ адунеи иахыҵәо иҟанаҵеит. Апресса (...) аристократцәа инадыркны абаша уаа рҟынӡа азҵаара ықәнаргылеит : "Мона Лиза" зӷьычда?". Сахьала еиқәыршәаз аҭыжьрақәа - ателехәаԥшра хаҿыс иамоу - асахьа зцыз аҭоурых рҭахын, "Џьоконда" аӡра зеиӷьыҟам агьама рнаҭеит. Арепартиорцәа рхы иадырхәон "Мона Лиза" иацыз "аидара" зегьы. «Le Petit Parisien[en]» "Мона Лиза" иазкыз арепродукциа аԥхьатәи абӷьыц аҟны мызкы иакьыԥхьуан. Џьоконда акриминалтәи зеиӷьыҟам аилазаареи рҟны хаҿсахьа хаданы дҟалеит. "Титаник" аҭахарала "Џьоконда" аӡра адунеи агазеҭқәа раԥхьатәи ацәаҳәақәа рҟынтә наҟ инаскьагахеит.
Асахьа рыԥшааит ҩышықәса рнаҩс, Италиа- ари аус азы ахара идын аӷьыч, агазеҭқәа иҟарҵоз алаҳәарақәа мап рыцәкны, "Џьоконда" агалереиа адиректор Уффици изыраахәаз. Иазгәаҭоуп, ахҩылаақәа ҟаҵаны оригинал аҳасаб ала иҭиирц игәы ишҭаз. Перуџьа, ганкахьала италиатәи апатриотизм азы ддырҽхәон, даҽа ганкахьала - абахҭаҟны идуумыз аҿҳәара ирҭеит.
1914 ш. ажьарныҳәамза 4 рзы (италиатәи ақалақьқәа рҟны еиҿкааз ацәыргақәҵақәа рнаҩс), дхынҳәит Парижҟа. Убри аамҭа иалагӡаны "Мона Лиза" адунеи агазеҭқәеи ажурналқәеи рдаҟьақәа дырныҵуамызт, иара убас аԥошьҭатә сахьақәа, иагьџьашьатәым, "Мона Лиза" егьырҭ асахьақәа реиҳа дахьхырҩылаауаз. Асахьа адунеитә классика иашедеврхеит. Козлов иҩуеит : " Апресса аспектакль ду аус аднаулеит "Мона Лиза" лыхынҳәра". Хышықәса рахьтә ҩынтә асахьа адунеитә сенсациа иафырԥҳәысхеит. Асахьа аӷьычреи архынҳәреи аҟазара иасимволны иҟалеит, акиноактрисацәеи апримадоннақәеи раасҭа ахьӡ адунеи иахыҵәеит. Ахәыҟаҵаҩцәеи амаҭәаӡәӡәаҩцәеи асахьа агазеҭ иагәылаԥҟаны руада аҭыӡқәа рҟны икнарҳауан. Афабрика аусзуцәа рзы уахынлатәи аныҟәарақәа анеиҿыркаауаз, уаҳа даҽакы ахәаԥшра ргәы азыҳәомызт , "Мона Лиза" леиԥш. Аинтеллигенциа рыбжьара ицәырҵит Џьоконда лыдымкылара - ажәлар бзиа ирбаз".
Лара лыхҭысқәа ркритик Абрам Ефрос иҩуан : "... амузеи аҷаԥшьаҩ, асахьа шьаҿак иадымҵуаз, Луврҟа ианааз анаҩс 1911 ш. рзы иара анырӷьычыз анаҩс, Франческо дель Џьокондо иԥҳзыс лпатреҭ акәмызт иихьчоз, уаҩыбжак исахьа акәын, амаҭсахьа змаз, зны ихәмаруаз, зны иџьбараз, зхатә ҭыԥ ылхны измаз".
== Авандализм ==
* 1956 ш. рзы асахьа азбжа ааха аҭан, аҭааҩцәа руаӡәк акислота ақәиҭәеит.
* 1956 ш. ԥхынҷкәынмза 30 рзы, аболивиец Уго Унгаза Вильегас ахаҳә агәыдиҵеит, амашьхәылҵ иамаз ашәыга ааха аиҭеит. Убри анаҩс, "Мона Лиза" рыхьчеит ахы злымҟьо асаркьа ала, убриала аԥхьаҟатәи ашәарҭарақәа ирыцәган.
* 1974 ш. мшаԥымзазы, Токио асахьақәа рцәыргақәҵаҿы, аинволидцәа рганахь ала амузеи аполитика згәамԥхаз аԥҳәыс (ацәыргақәҵахь инармышьҭуаз, азал аҩналаразы аҭагылазаашьа аԥҵаразы) аболлон иҭаз ашәыга ҟаԥшь рылалҭәарц лҽазылшәеит.
* 2009 ш. мшаԥымза 2 рзы, аурыс ԥҳәыс, афранцыз тәылауаҩра змауз, убас еиԥш анышәаԥшьлыхтә чанах ааха алҭеит.
* 2022 ш. лаҵарамза 29 рзы, аинволидтә колиаска иантәалаз ахаҵа асаркьа аторт агәыдиҵеит.
* 2024ш. ажьарныҳәамза 28 рзы, ҩыџьа аҳәса -аекоактивистцәа, Лувр инеины "Мона Лиза" асуԥ агәыдырҭәалеит. Авандализм аҵыхәтәантәи ԥшьыхҭыск асахьа ааха ҳәа акагьы анамҭеит, избанзар ахы злымсуаз асаркьа иҭан.
== Алитература ==
* «100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015
# ↑ LÉONARD DE VINCI 1452-1519. FlippingBook. Дата обращения: 12 августа 2022. Архивировано 12 августа 2022 года.
==Алитература==
* [http://apsnyteka.org/file/100_tekstov_na_abkhazskonm_yazyke_2015_abh.pdf «100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1452 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Мшаԥымза 15 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1519 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Лаҵарамза 2 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Италиатәи асахьаҭыхҩцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи аҿыцхәыцҩцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи архитекторцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи аматематикцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи аҵарауаа]]
[[Акатегориа:Италиатәи аскульпторцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи анатомистцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи акарикатуристцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи ицивилтәу анџьнырцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи арратә нџьнырцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи афизиологцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи аиҭарҿиара аамҭазы агуманистцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи аиҭарҿиара аамҭазы асахьаҭыхҩцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи аиҭарҿиара аамҭазы аскульпторцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи аиҭарҿиара аамҭазы архитекторцәа]]
[[Акатегориа:Италиатәи Римтәи акатоликцәа]]
[[Акатегориа:Флоренциатәи Ареспублика инхоз ауаа]]
[[Акатегориа:Флоренциатәи асахьаҭыхҩцәа]]
[[Акатегориа:Абаллистика аспециалистцәа]]
[[Акатегориа:Ажәамаанаҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Аӡыхьқәа рдинамикцәа]]
[[Акатегориа:Аматематикатә ҟазацәа]]
[[Акатегориа:Афилософтә теистцәа]]
[[Акатегориа:Афизиогномистцәа]]
[[Акатегориа:Зхатәы аԥҵамҭақәа сахьала еиқәзыршәоз ашәҟәыҩҩцәа]] | thumb
Леонардо ди сер Пиеро да Винчи (; , Анкиано ақыҭа, Флоренциа ареспублика — , Кло-Лиусе ахан, Амбуаз, Франциа) — адуу италиатә асахьаҭыхҩы (архитектор, аскульптор) аҭҵаарадырраҩы (аматематик, афизик, анатом), илашу "ауниверсалтә ауаҩы" () ахкы, италиатә Ренессанс аидеал.
Абиографиа
Аӡәгьы иҳамаикӡом, Леонардо да Винчи (1452-1519) зегь реиҳаӡоу асахьаҭыхҩцәа дыруаӡәкуп ҳҳәар. Иара иҭихыз асахьа «Уаххьа маӡа» адунеиаҿ зегь реиҳа еицырдыруа сахьақәа иреиуоуп. Леонардо зегьы деицырдыруа дҟалон акгьы ҭимхыргьы. Избанзар уи дыԥҵаҩ дуун. Уи адагьы Леонардо дҵарауаҩ дуун, дконструкторын. Иара убас уи дпоетын, дмузыкантны, дыскульпторын. Иара идагьы ауаатәҩса рыԥсҭазаарҿ уаҳа аӡәгьы илымшацзар ҟалап ииҵаз аҟара аҵара. Уи абџьар хкқәеи рмеханизмқәеи аԥиҵеит. Иара убас аҳаирпланқәеи аӡаҵаҟатәи анышьқәеи рмодельқәа рыла аԥышәарақәа мҩаԥигон. Леонардо до Винчи, аиашазы, генииуп изуҳәар алшоит. Леонардо диит Италиа Винчи ақыҭан. Уи ихәыҷра аиҳарак иаб иҭаацәа рҿы ихигеит. Леонардо дхәыҷыԥшӡан, ихахәы еиларҳәы, илақәа иаҵәаӡа дыҟан. Леонардо иаб иҷкәын асахьаҭыхра аинтересс шимоу иангәеиҭа, уи иреиӷьӡоу асахьаҭыхҩы бзиа, арҵаҩы иахь дишьҭуеит. Ҽнак Леонардо ирҵаҩы исахьаҿы амаалақь исахьа ҭихуеит. Уара сахьаҭыхыҩҵас усеиҳауп, арҵаҩы – уаҳа сара асахьа ҭысхӡом”, – иҳәеит арҵаҩы. ԥыҭрак ашьҭахь, Леонардо иаб арҵаҩы уаҳа аԥара изысшәаӡом ҳәа иӡбеит. Уи иҷкәын ихигоит ахаҳәқәеи, аҵиаақәеи ҭҵаауа, аԥсааҭқәа дрышьклаԥшуа, урҭ рцәеижьы шеиҿартәу аилкаара дахьашьҭаз, амеханизмқәа рмодельқәа анаԥиҵоз мыцхәы аамҭа рықәирӡуеит ҳәа иԥхьаӡон. Аха Леонардо ирҵаҩы иҿы даанхеит цхырааҩык иаҳасабала. 25-шықәса раҟара иара иҿы дыҟан. Нас ихала асахьа аҭыхра далагоит, раԥхьа Флоренции, нас Милан, Венециа, иԥсҭазаара аҵыхәан – Франциа. Леонардо идеиақәа асахьаҭыхыҩцәа аӡәырҩы рсахьақәа рҿы рхы иадырхәон. Иара, – сара урҭ аԥысҵалоит. Дара урҭ хырҩылаалааит, – иҳәон. Абасала, ирацәаӡам ари асахьаҭыхҩ дуӡӡа иҭынхаз асахьақәа. Аидеиақәа рацәаны иман, ирацәоуп уи карандашьлеи меланлеи иаԥиҵаз аескиз ссирқәа. Леонардо исахьақәа убас иԥшӡоуп, урҭ амузыка еиԥш, еиҭаҳәашьа рымаӡам. (Картины Леонардо так красивы, что их так же трудно описать, как прекрасную музыку). Асахьақәа рҿы ауаа рхаҿқәа даара иҵаулоуп. Уи алашараеи агагеи даҽакала (ҿыцла) ихы иаирхәеит иперсонажцәа еиҳа иԥсабаратәны, ишыҟаҵәҟьаз иааирԥшырц азы. Исахьақәа руак «Мона Лиза» ахьӡуп. Ари аччаԥшь зҿықәу аԥҳәыс лпортреҭ ауп. Апортреҭ ари аԥҳәыск лхаҵа иаҿеиҵеит. Аха Лео - нарда уи апортреҭ убас игәаԥхеит, ихазы иаанижьырц иӡбеит. Уи Франциаҟа иманы дцеит. Ара аҵыхәтәантәи ашықәсқәагьы ихигеит, Франциатәи акрал иҿы аҳҭынратә сахьаҭыхҩыс дыҟан. Уажәшьҭа ари асахьа – Парижтәи Лувр аҿы хәы аԥҵамҭа хазынақәа ируакуп.
Леона́рдо ди сер Пье́ро да Ви́нчи диит (итал. Leonardo di ser Piero da Vinci[1]; 1452 шықәса мшаԥымза 15 рзы , Анкиано ақыҭа, Винчи ақалақь хәыҷ азааигәара, Флоренциа иацәыхарамкәа —1519 лаҵарамза 2 рзы, Кло-Лиусе азамок Амбуаза азааигәара, Турень, Франциа) — италиатәи асахьаҭыхҩы (аҿыханҵаҩ, аскульптор, архитектор) аҵарауаҩ (анатом, аԥсабараҭҵааҩ), аҿыцаԥшьгаҩ, ашәҟәыҩҩы, амузыкант, Иҳараку Аиҭаира аҟазара иналукааәа ахаҭарнак, "здырра ҭбаау ауаҩы" (лат. homo universalis) изы аҿырԥшы бзиа.
Анысмҩа
Ахәыҷра
мини|Аҩны, Леонардо ихәыҷраан дахьынхоз
Леонардо да Винчи диит 1452ш. мшаԥымза 15 рзы Анкиано ақыҭа, Винчи ақалақь хәыҷ азааигәара, Флоренциа инацәыхарамкәа "асааҭ хԥа рзы, уахынланы", 22:30 рзы (ҳаамҭазтәи аамҭаԥхьаӡарала). Леонардо иабду Антонио да Винчи (1372-1468) имшынҵаҟны абас еиԥш иҟоу азгәаҭа ануп: «Асабшаҽны, уахынла асааҭ хԥа, мшаԥымза 15 рзы дииҭ смоҭа, сԥа Пьеро иԥа. Аҷкәын Леонардо ихьӡырҵеит. Уи аб Пьеро Бартоломео динаҭит». Иара ҭаацәас иман 25 ш. зхыҵуаз анотариус Пьерои (1427-1504), уи бзиа иибоз анхаҩ ҭыԥҳа Катеринеи. Леонардо иԥсҭазаара раԥхьатәи ашықәсқәа иан лҟны ихигеит. Иара иаб хара имгакәа амал змаз, зыхьӡ нагаз ҭыԥҳак ԥҳәысс дигеит, аха ахшара рхылымҵит, убри аҟынтә Пьеро хышықәса зхыҵуаз иԥа ааӡара дигеит. Зан илҟәыҭхаз Леонардо иԥсҭазаара зегьы иан лхаҿсахьала ашедеврқәа раԥҵара ихы азикит. Иара усҟан иабду иҟны дыҟан.
Аренессанс аамҭазы ус иаԥын, италиатәи аҭаацәарақәа рҿы аганахьтәи рыхшара рхәыҷқәа ирхырааӡалон. Винчи ақалақь аҟны инхоз зхыԥша ыҟаз ауаа Леонардо аԥхьаҟатәи илахьынҵа анырра арҭеит.
Леонардо 13 ш. анихыҵуаз, ианԥса ахшараиура дахыԥсааит. Иаб ҩаԥхьа ԥхәыс дигеит, аха иаарласны иԥшәма дыԥсуеит азы деибахеит. Иара 77 ш. ниҵит, ԥшьынтә аҳәса ааигахьан, 12-ҩык ахшара иман. Аб Леонардо абшьҭрала иааргоз азанааҭ дадиԥхьаларц далагеит, аха аҷкәын азиндырра зҿлымҳара аимҭеит, мап ацәикит.
Леонардо ишаабац еиԥш, ажәла имамызт; «да Винчи» иаанагоит (шьҭрала) Винчи ақ. аҟынтә ҳәа. Ихьӡ наӡа - итал. . Leonardo di ser Piero da Vinci, даҽакала иаҳҳәозар, «Леонардо, ҳаҭыр зқәу Винчиатәи Пьер иԥа» ҳәа.
Амедуза аԥырак иазку алегьенда
"Еҳа еицырдыруа аҿыханҵаҩцәеи, арыԥшьшьаҩцәеи, аргылаҩцәеи рыԥсҭазаартә мҩа" дахьахцәажәо, Вазари иҳәоит, нхаҩык Леонардо иаб дышиҳәаз асахьаҭыхҩы диԥшаарц, уи ихагьежьу амҿтәы ԥырак асахьақәа аниҵарц. Пьер амҿтәы ԥырак иҷқәын ииҭеит. Леонардо иӡбеит Амедуза горгона ахы ҭихырц, уи асахьа ахәаԥшцәа анырра ӷәӷәа рнаҭарц азы акаркалмышә, амаҭ, арҵу, ахәац уҳәа рхәамцқәа ихы иаирхәеит, «урҭ рызегьы еиуеиԥшымкәа реинырнаалаарала амамыршәага ҿаасҭа аԥиҵеит, уи иахылҵуаз аԥсыԥ шҳамны, аҳауа амцабз алнарҟьо». Алҵшәа иара дшазыԥшыз аасҭагьы иеиӷьхеит: Леонардо иусумҭа даналга ашьҭахь иаб ианиирба, иаб дшәеит. Аԥа ус иеиҳәеит: «Ари аԥҵамҭа иара зззыҟаҵоу амаҵ аура иазкуп. Иганы иара ишәҭ, аҟазара аԥцамҭа зызкыз уи ауп аҟнытә». Пьер Леонардо иусумҭа анхаҩы иимҭаӡеит: ажә-мыжә зҭиуаз аӡә даҽа ԥыракык изааихәеит. Амедуза асахьа зныз аԥырак Леонардо иаб Флоренциа иҭиит шәрдукатк ҳәа. Изларҳәо ала, ари аԥырак Медичи рҭаацәа рахь ииасит, иара аныӡ, Флоренциа азинмчы змаз аԥшәмацәа иқәгылаз ажәлар ақалақь иалырцеит. Акыршықәсқәа рнаҩс, акардинал дель Монте Амедуза Горгона асахьа Караваџьо иҿы аҿеиҵеит. Аталисман ҿыц Фердинанд Медичи I иԥа ԥҳәыс данааига ҳамҭас ииҭеит.
Верроккьо иҟазарҭа
1466 ш. рзы Леонардо да Винчи Вероккьо иҟазарҭаҟны дрыдыркылоит асахьаҭыхҩы иҵаҩы иаҳасаб ала.
Вероккьо инапҟазарҭа усҟантәи Италиа аинтеллектуалтә центр аҟны иҟан, Флоренциа ақалақь аҿы, ари Леонардо агуманитартә ҭҵаарақәа рҵаразы алшара инаҭеит, иара убас атехникатә шьцыларақәакгьы иҵоит ара. Иара иҵеит аҵәаӷәанҵара, ахимиа, аметаллургиа, аиха, агиԥс, асахҭан аус рыдулашьа. Убри инаҷыданы инапы рылакын асахьаҭыхра, аҿыханҵа, амодельҟаҵара. Анапҟазарҭаҟны Леонардо еиԥш аҵара рҵон Перуџьино, Лоренцо ди Креди, Аньоло ди Поло, аус иуан Боттичели, лассы-лассы инеиуан еицырдыруаз аҟазацәа, Гирландаио еиԥш иҟақәаз. Анаҩс, Леонардо иаб иара иҟазарҭахь аусура даниаига ашьҭахьгьы,
мини|Вероккьо исахьа «Қьырса аӡиӡаахра». Армарахь -амаалықь (арамарахьтәи ҵаҟатәи акәакь)- Леонардо инапы иҵыҵыз аԥҵамҭа.
Верроккьо аус ицура дшаҿыц даҿын.
1473 ш.рзы 20 ш. зхыҵуаз Леонардо да Винчи Ацқьа Лука и-Гильдиаҟны аҟаза икфалификациа иоуеит.
Изиааиз арҵаҩы
Вероккьо исахьа «Қьырса аӡиӡаахра». Армарахь -амаалықь (арамарахьтәи ҵаҟатәи акәакь)- Леонардо инапы иҵыҵыз аԥҵамҭа.
XV- тәи ашәышықәсазы аҳауа иалан антикатәи аидеалқәа реиҭеира иазкыз аидеиақәа. Флоренциатәи Академиаҟны Италиа иреиӷьыз ахшыҩқәа аҟазара ҿыц атеориақәа аԥырҵон. Арҿиара знапы алакыз аҿар еиуеиԥшым аимак-аиҿакқәа мҩаԥыргон. Леонардо еилашуаз ауаажәларратә ԥсҭазаара даламызт, шамахамзар, аҟазарҭа дыҩныҵны иҟаломызт. Атеориатә еиҿагыларақәа раамҭа имамызт, иҟазара есааира иазирҳауан.
Зны, Верроккьо иҿы асахьа «Қьырса аӡиӡаахра» анҿарҵа, иара Леонардо амаалықьцәа ҩыџьа рахьтә руаӡәы иҭыхра иара идиҵеит. Усҟантәи аамҭазы ус иҟан: арҵаҩы иҵаҩы-ицхырааҩ диваргыланы аус иуан. Зегь раасҭа зҟыбаҩ бзиаз, еиҳа аусура иазыҳаҵҳаҵоз ирыдҵахон еибгаз асахьа ахәҭак анагӡара. Ҩыџьа амаалықьцәа, Леонардеи Верроккьеи иҭырхыз, арҵаҩ иаасҭа аҵаҩи дшеиҳау аадырԥшит хьаҳәа-ԥаҳәарада. Вазари излаиҩуа ала, Верроккьо дшанханы иқыцә ахькаиршәыз, уаҳагьы уи нахыс аҿыханҵахь дымгьежьӡеит.
Амилаҭтә музеи, Краков
Азанааҭҟазаратә усура, 1472-1513
мини|Леонардо да Винчи, «Аԥшӡаҳ зку аԥҳәыс», 1490, Амилаҭтә музеи, Краков
1472-1477 шш. рзы Леонардо аус рыдиулон асахьақәа «Қьырса аӡиӡаахра», «Ажәабжь бзиаҳәара», «Ашәҭ зку Мадонна» («Мадонна Бенуа»).
1470 - тәи ашықәс азбжазы иаԥҵан «Мадонна с цветком» («Мадонна Бенуа»).
24 ш. зхыҵуаз Леонардои даҽа хҩык арԥарцәеи аӡбаратә усеилыргара иаларгалеит маӡалатәи мыцла ахарадҵарала, аха ириашан. Абри ахҭыс анаҩс иԥсҭазааразы еилкаау маҷуп, аха иҟоуп адокументқәа 1476-1481 шш. рзы Флоренциа ихатә ҟазарҭа шимаз атәы зҳәо.
1481 ш. да Винчи иԥсҭазаараҟны раԥхьаӡа акәны инаигӡеит иҿарҵаз аусумҭа ду – аӡатәнагарҭаә хаҿсахьа «Адырҩцәа (анцәа) иашьапкраан)» (ихыркәшаӡам) Флоренциа иацәыхарамкәа иҟаз Сан Донато а Систо амонастыр азы. Иара убри ашықәс азы ихацыркын "Иԥшьоу Иероним" аусумҭа.
1482 ш. Леонардо, Вазари иажәақәа рыла, абаҩхатәра ду злаз музыкантны дызлаҟаз ала иаԥиҵеит аҽхы асахьа змаз араӡын лира. Лоренцо Медичи уи Миланҟа ддәықәиҵеит, Лодовико Моро иахь абжьаҟазаҩык иаҳсабала, алира ҳамҭас ицҵаны. Иара убасҟан нап аркын Франческо Сфорц изы аҽы абаҟа аус адулара.
1483 — ихацыркын аусумҭа «Мадонна аҿыџь аҟны (в гроте)»
1487 — аԥрыгатә машьына -орнитоптер, аԥсаатә ԥырра шьаҭас измаз аус адулара.
1489—1490 — асахьа «Аԥшӡаҳ зку аԥҳәыс»
1489 — ахыбаҩқәа ранатомиатә сахьақәа
1490 — асахьа " Амузыкант ипортреҭ». Франческо Сфорц ибаҟа анышәаԥшьтә модель нагӡоуп.
1490 — Витрувиантәи ауаҩы —еицырдыруа асахьа, зны-зынла аканонтә еизышәарақәа ҳәа изышьҭоу
1490—1491 — иаԥҵоуп «Мадонна Литта»
1490—1494 — ихыркәшоуп «Мадонна аҿыџь аҟны (в гроте)»
1495—1498 — афреска аус адулара "Маӡалатәи уаххьа» , Милан, Санта-Мариа делле Грациа аамонастыр аҟны.
1499 —Милан Лиудовик XII франциатәи ирхәҭақәа ирымпыҵархалеит, Леонардо Милан аанижьуеит, Сфорц ибаҟа амодель ааха ӷәӷәа аҭоуп.
1502 — архитектори арратә нџьныри раҳасабала Чеза Борџьиа иҟны амаҵура далалоит.
1503 — Флоренциаҟа ахынҳәра
1503 - афреска «Анџьари аибашьраҟны(Ангиари аҟны)» азы акартон, иара убас асахьа «Мона Лиза»
1505 —аԥсаатә рыԥырра азгәаҭақәак
1506 — Миланҟа ахынҳәра, Фарнциатәи аҳ Лиудовик XII (усҟан аҩадатәи Италиа иахылаԥшуаз, шәахә. Италиатәи аибашьра) иҟны амаҵзура ахысра
1507 — ауаҩытәыҩса илақәа реиҿартәышьа аҭҵаара
1508—1512 — Милан амаршал Тривульцио изы аҽы абаҟа аус адулара
1509 — Иԥшьоу Анна аныхабааҟны асахьанҵақәа
1512 — «Автопотреҭ»
1512 — Римҟа аиасра папа Лев X инапаҵаҟа аҟазаара
Ихатә ԥсҭазаара
Леонардо аҩызцәеи аҵаҩцәеи рацәаҩны иман. Абзиабара аганахь ала иҵабыргу адырраҭарақәа ыҟам, избанзар Леонардо ихатә ԥсҭазаара ҵәахын. Аҭаацәара далаӡамызт, аҳәсеи иареи реизыҟазаашьақәа еилкаам. Иҟоу гәаанагарақәак рыла, Леонардои Лодовико Моро иалкаан бзиа иибоз, Чечилие Галлерани иареи еимадан, уи лхаҿсахьоуп еицырдыруа исахьа «Аԥшӡаҳ зку аԥҳәыс» аҟны иаарԥшугьы. Вазари иажәақәа рнаҩс, гәыԥҩык авторцәа иазгәарҭоит, Леонардо иҵаҩцәа рҟынгьы аинтимтә зыҟазаашьа шимаз, аха уи зырҵабыргуа иарбанзаалак акы ыҟам. Даҽа џьоукых изларыԥхьаӡо ала, абзиабара џьаргьы имамызт, уи аԥсҭазаара зҿлымҳара аиҭомызт ҳәа, аҭҵаареи аҟазареи рус ԥыжәара аиҭон ҳәа.
Ирҳәоит, да Винчи акәац ифомызт ҳәа ( Андреа Корсали Џьулиано ди Лоренцо Медичи изиҩуаз асалам шәҟәаҿы индуск диҿирԥшуеит, акәац зымфоз). Да Винчи инысымҩа ҭызҵаауаз 70-ҩык авторцәа рахьтә ҩыџьа иазгәарҭоит авегетарианрахь азҿлымҳара шааирԥшуаз, хҩык Корсали исаламшәҟәы аҟынтә ацыԥҵәахақәа ааргон. Да Винчи идырҳәалоз ахшыҩҵак: "Ауаҩы аҭынчра иҭахызар, избан аԥстәқәеи аԥсаатәқәеи ахац иҭакны изимоу?.. ауаҩы аԥстәқәа драҳуп, урҭ гәымбалџьбарыла иҭаирхоит. Ҳарҭ зыԥсы ҭаны иныҟәоу нышәынҭрақәоуп! Санқәыԥшӡаз инаркны акәацфара мап ацәыскхьан",-иаагоуп Дмитри Мережковски ироман англыз быз. аҟынтә аиҭагахьтә «Воскресшие боги. Леонардо да Винчи»[
Леонардо бзиа иибақәоз ирхыԥхьаӡалоуп афатәҟаҵареи ҟазарыла аишәа архиареи. Милан, 13 ш. инарзынаԥшуа аҳҭынраҿы имҩаԥысуаз аишәачарақәа хылаԥшҩыс дрыман. Ахәыҟаҵаҩцәа рус зырманшәалоз афатә ҟаҵага хархәагақәак аԥшьигахьан. "Леонардо иҟынтә" иоригиналтәу афатә хкы - ижәу акәац ҵаӷаны ихыхны, хыхь ауҭраҭых хкқәа ақәҵаны, - аҳҭынратә аишәа-чарақәа раан акырӡа ирылаҵәан иҟаз ак акәын.
Аҵыхәтәантәи ашықәсқәеи иԥсреи
Кло - Лиусе аҳҭынраҿы Леонардо иԥсыбаҩ ахьамадоу
Амбуазе иҟоу Леонардо ибаҟа
Аҳ Франциска I папа Лев X Болонье реиқәшәара Леонардо далахәын, ахҭыс мҩаԥысуан 1515 ш. ԥхынҷкәынмза 19, рзы. 1513-1516шықәсқәа рзы Леонардо дынхон Бельведер, аус адиулон асахьа «Иоанн Аӡӡаахҩы».
Франциск аҟаза адҵа ииҭеит еиҭаҵуа амеханикатә алым аконструкциа аҟаҵаразы, агәышԥы аҟынтә аӡышәҭыш ааҭыҵуа. Иҟалап, ари алым Лион даныҟаз аҳ аԥсшәа ианаҳәозар, мамзаргьы папа иҿцәажәарақәа раан ахархәара амазаргьы.
мини|Кло - Лиусе аҳҭынраҿы Леонардо иԥсыбаҩ ахьамадоу
1516 ш. рзы Леонардо ааԥхьара иоуит афранцыз крал иҟынтә, уа Кло-Лиусе иаҳҭынраҿы дынирхеит (ароуп Франциск I ихәыҷра ахьымҩаԥысыз), Амбуз икралтә ҳҭынра инацәыхарамкәа. Акралтә сахьаҭыхҩы, анџьныр, архитектор ҳәа аофициалла ихҵаз ахьӡ азы Леонардо шықәсыктәи арента зықь екиу иоуан. Уаанӡа Италиа Леонардо анџьныр ҳәа ахьӡ имамызт. Леонардо, афранцыз крал ибзоурала «игәы ззыҳәоз азгәышьреи, ахәыцреи, арҿиареи рзы ахақәиҭра» зауыз, раԥхьатәи италиатәи сахьаҭыхҩымызт. Иара иаԥхьа ари аҩыза аҳаҭыр рыман Андреа Солариои Фра Џьованни Џьокондои. Франциа Леонардо шамахамзар дҭыхуамызт, ҟазарыла аҳҭынратә ныҳәатә усмҩаԥгатәқәа, Роморантен ахан ҿыц аҟны аӡиас ахырхарҭа аԥсахра аплан, Луареи Сонои рыбжьара аканал апроект, Шамбор ахан аҟны ихадоу ҩ-халарҭак змаз амардуан рҳәы реиҿкаара инапы алакын.
мини|Амбуазе иҟоу Леонардо ибаҟа
Иԥсҭазаара иалҵра ҩышықәса шагыз аҟаза иарӷьа напы дысит, цхыраарада ииулак дныҟәон. Леонардо Амбуазе хышықәса аиарҭа даман. 1519 ш. мшаԥымза 23 рзы ауасиаҭ нижьит, лаҵарамза 2 рзы, 68 ш. дшырҭагылаз иҵаҩцәеи ишедеврқәеи рыгәҭаны Кло-Лиусе ахан иԥсҭазаара далҵуеит.
Леонардо да Винчи иԥсыжырҭа Амбуаз ахан аҟны.
мини|Леонардо да Винчи иԥсыжырҭа Амбуаз ахан аҟны.
Вазари иажәақәа рыла, да Винчи иԥсҭазаара далҵит иҩыза гәакьа акрал Франциска I инапаҟны,. Зыгәрагара маҷу, аха Франциа аларҵәара ду змаз алегьенда Енгр, Ангелика, Каумфан уҳәа аҿыханҵаҩцәа аӡәырҩы рсахьақәа ирныԥшит. Леонардо да Винчи анышә дамадоуп Амбуаз ахан аҟны. Аԥсыжырҭа иахагылоу ахаҳә аҟны абас еиԥш иҟоу аҩыра анҵоу иҭыҟааны: "Ари амонастыр аҩныҵҟа Леонардо да Винчи иԥсыбаҩ амадоуп Афранцыз кралра асахьаҭыхҩы дуӡӡа, анџьныр , архитектор.
Леонардо иҭынхаз иҵаҩы, иҩыза Франческо Мельци иоуп, 50 ш. инарзынаԥшуа аҟаза иҭынха ахылаԥшра аиҭон, уахь иаҵанакуан (асахьақәа рнаҩс) амаҭәахәқәа, абиблиотека, 50 нызқь инарзынаԥшуа еиуеиԥшым атемақәа ирызкыз аоригиналтә документқәа, ҳазҭагылоу аамҭазы урҭ рахьтә еиқәхаз хыџьара ишаны хәҭак ауп. Егьи иҵаҩы Салаии имаҵуҩи ирзынхеит Леонардо иӡахәаҭрақәа рыбжа рыбжа.
Аихьӡарақәа
Аҟазара
Леонардо раԥхьа иргыланы деицырдыруеит сахьаҭыхҩык иаҳасабала. Убри адагьы, да Винчи скульпторны дыҟан ҳәа уҳәаргьы алшоит рҳәоит. Перуџьи ауниверситет аҟнытәи аҭҵааҩцәа Џьанкарло Џьентилинии Карло Сисии изшьақәдырӷәӷәо ала, 1990 ш. рзы ирыԥшааз атерракоттә хы заҵәык ауп ҳара ҳҟынӡа иааӡаз Леонардо да Винчи искульптуратә усумҭақәа рахьтә. Аха Да Винчи иԥсҭазаара еиуеиԥшым аамҭақәа рзы раԥхьа иргыланы нџьнырс мамзаргьы ҵарауаҩыс ихы иԥхьаӡон. Аҿыханҵатә ҟазара уи аҟара аамҭа азикуамызт, дагьахыццакуамызт аусура. Убри аҟынтә, Леонардо исахьаҭыхратә иҭынха хыԥхьаӡарала ирацәам, иусумҭақәагьы жәпакы ыӡит, иҟоуп аԥхасҭа ӷәӷәаны изаузгьы. Аха адунеитә сахьаҭыхратә культураҟны илагала ду акырӡа аҵанакуеит, Италиатәи Аиҭаира агеницәа жәпакы рыбжьарагьы. Иара иусумҭақәа иабзоураны аҿыханҵа аҟазара хаҭабзиала аҿиара ҿыц ахь ииасит. Леонардо иаԥхьа иҟаз Ренессанс асахьаҭыхыҩцәа абжьарашәышықәсатә ҟазара аҷыдарақәа жәпакы мап ацәыркуан. Уи ареализм ахь ахы кыдын, усҟан изыхьӡахьаз рацәан аперспектива, анатомиа аҭҵаараҟны, акомпозициатә
мини|Мона Лиза (1503—1505/1506)
шьақәгыларақәа рыҟны еиҳа ахақәиҭрагьы цәырҵхьан. Аха, аҿыханҵара аганахьала, шәыгала аусура аганахьала, асахьаҭыхыҩцәа акырӡа иҿаҳәан, рхы иақәиҭмызт. Асахьаҿы ацәаҳәа амаҭәар нҭырҳәыцааны иаанарԥшуан, анҵамҭа ишәыз асахьа аԥшра аман. Леонардо иҿыцыз аҿыханҵатә техника дазнеит иагьалаирҵәеит. Иара иҟны ацәаҳәа ахы иақәиҭуп, избанзар убас ауп ҳаргьы ишаҳбо. Иара дазнеит алашара аҳауа иԥсаҟьаны, ирԥсыҽны алаҵареи сфумто – ахәаԥшҩи иаарԥшу амаҭәари рыбжьара алҩақәа рцәыргареи, ари аԥшшәқәа реиҿагылареи ацәаҳәақәеи дырԥсыҽуан. Абасала, аҿыханҵа аҟны ареализм зхаҭабзиара ҳаракыз аҩаӡарахь ииасит.
Леонардо зегь раԥхьа еилкааны иҳәеит ажәҩан зиаҵәоу. "Аҿыханҵа" захьӡу ашәҟәаҟны, иара иҩуан: "Ажәҩан аиаҵәара Адгьыли хыхь иҟоу аиқәаҵәареи рыбжьара иҟоу ирлашоу аҳауа ахәҭаҷқәа рыжәпара иабзоураны ишьақәгылоит" ҳәа.
Иҟлап, Леонардо иавтопотреҭ акәҵәҟьоуп ззуҳәаша ак гьы аанимыжьӡеит. Аҵарауаа агәыҩбара роуит сангинала иҩу еицырдыруа Леонардо иавтопотреҭ (1512-1515шш. ирыҵанакуеит ҳәа ишьақәыргылоу) иажәра ашықәсқәа рызтәи исахьа аазырԥшуа ус иҟоуп ҳәа. Ирыԥхьаӡоит, ари «Маҵзалатәи уаххьа» азы иҩу апостол ихы аетиуд ҳәа. Асахьаҭыхҩы иавтопатреҭ азы агәыҩбара XIX ашәышықәсазгьы иҟан, аҵыхәтәан уи атәы иҳәеит Леонардо иҭҵаараз знапы алакыз аспециалист дуцәа ируаӡәкыз апрофессор Пьетро Марани. Италиатәи аҵарауаа аҳәамҭа ҟарҵеит Леонардо да Винчи заатәи иавтопотреҭ шыԥшаау азы. Уи аарта ҟаиҵеит ажурналист Пьеро Анџьел.
Леонардо ҟазарыла алир аҟны дыхәмаруан. Милан аӡбарҭаҟны Леонардо иус ианахәаԥшуаз, музыкант иаҳасабалоуп дшарбаз, сахьаҭыхҩык мамзаргьы ҿыцаартҩык иаҳасаб ала акәымкәа.
Аҭҵаарадыреи анџьныртә уси
Иаԥҵамҭақәа рахьтә акызаҵәык азхаҵара зауз – амцәазтә тапанча азы иҟаҵаз асапаҭ ауп. Раԥхьа ас еиԥш иҟаз атапанча аларҵәара амамызт, аха XVI-тәи ашәышықәса азбжазы аамсҭацәа рыбжьара ирылаҵәеит, еиҳаракгьы аҽыуаа рҟны. Леонардо да Винчи атапанчазы амацәаз цаԥха иаԥшьигаз ацәырҵра, XIX -тәи ашәышықәсазгьыы ахархәара ду аман.
Леонардо да Винчи аԥырра иаҵаз амаӡақәа рыҭҵаара дашьҭан. Милан иара асахьаҭыхымҭақәа рацәаны иҟаиҵон, еиуеиԥшым аԥсаатә хкқәа, ахәылԥҵысқәа рыԥырратә механизм ҭиҵаауан. Убри инаҷыданы аԥышәарақәагьы мҩаԥигон, аха урҭ зегьы алҵшәа рыман ҳәа иҟамызт. Леонардо даара иҭахын аԥрыгатә аппарат аргылара. Иара ус иҳәон: "Зегь здыруа, зегь илшоит. Исзеилкаар – амҵәыжәҩақәагьы ҟалоит!". Раԥхьа Леонардо аԥырра апроблема аус адиулон амҵәыжәҩақәа рхархәарала, ауаҩытәыҩса ижьышәтә мчы ахархәарала аусура алиршон: Дедали Икари раппарат аидеиа. Анаҩс иара дазхәыцит убас еиԥш иҟаз аппарат аргылара, ауаҩы дадҳәаламкәа, ихы дақәиҭны амҩаԥгара илшо. Ари аҳаирплан аидеиа ауп.
Леонардо да Винчи аппарат хагәҵәылатәи аԥырреи артәареи аус адиулон. Хагәҵәылатәи аԥырраҟны «ornitottero» Леонардо иазгәаиҭон амардуан ахәланагало аҟаҵара. Ус еиԥш иҟаз аҿырԥштәы иҵанаҳәеит аԥсабара: «уахәаԥш ахаҳәтә уахәамажәҵыс, адгьыл иқәтәаз, аха ашьапқәа ахькьаҿу азы ишзыҵмыԥрааз; аԥырра ианаҿу аамҭазы амардуан ҭыг, аҩбатәи анҵамҭаҿы хыхь ишарбоу еиԥш… убас иҵԥраатәуп адгьыл аҟнытә; арҭ амардуанқәа шьапҵас ахархәара рымазароуп...» Атәара иазкны иҩуан: «Арҭ ахыцқәа, амардуан ашьаҭаҟны иарку, ауаҩытәыҩса ишьацәкьарақәа рԥынҵеиԥш хархәара рымоуп, ауаҩы урҭ дрықәԥалоит, ашьхәа ҳаракы ишьаҵаны дыԥаргьы ицәеижь зегьы аҽшыннакыло еиԥш».
Леонардо да Винчи иоуп алашарбагатә труба (ателескоп) раԥхьатәи асхема аԥшьызгаз ҩ-линзак аҭаны (уажәы Кеплер системала алабаратә труба ҳәа ауп ишырдыруа). «Атлантикатә закәанеидкыла» анапылаҩыраҿы, 190а бӷьыц аҟны анҵамҭа ыҟоуп: "Абла саркьақәа (ochiali) ҟаҵа аблақәа рзы, Амза дуны иубарц азы" (Leonardo da Vinci. «LIL Codice Atlantico…», I Tavole, С. А. 190а),
Иҟалап, Леонардо да Винчи иакәзар раԥхьаӡа акәны аус адызулаз аӡиас шлеиуа аарԥшны аӡшьарқәа реиҭаҵразы амасса аиқәырхара имариаӡоу азакәан аформа, , аха уи аформула еилкааны иахьаарԥшымыз азы ари акритика азын.
Аҭоурых аҭҵаара знапы алаку аӡәырҩы, иаҳҳәап П. Диуем, К. Трусделл, Г.К. Михаилов да Винчи имеханикатә лыҵшәақәа акыр роригиналрзы агәыҩбара рымоуп.
Анатомиеи амедицинеи
Иԥсҭазааратә шықәсқәа рыҩныҵҟа Леонардо да Винчи зқьыла анатомиа иазкыз азгәаҭақәеи асахьақәеи ҟаиҵеит, аха иусумҭақәа икьыԥхьуамызт. Ауаатәыҩсеи аԥстәқәеи рцәеижьқәа ԥҟаны, абаҩеибаркыреи рыҩныҵҟатәи арҳәарахқәа рибыҭашьа дақәшәаны иааирԥшуан, ахәҭа хәыҷқәагьы налаҵаны. Аклиникатә анатомиа апрофессор Питер Абрамс игәаанагарала, да Винчи иҭҵааратә усумҭақәа 300 ш. ԥхьаҟа иаԥыргеит, акыр иеиҳан еицырдыруа «Греи ианатомиа» (XIX ашә. аклассикатә рҵагатә шәҟәы).
Аԥҵамҭақәа
Аԥҵамҭақәа рсиа, Леонардо да Винчи иитәу, иара убас ихьӡ иадҳәалоу:
Апарашиут
Амацәазтә цаԥха
Амаланыҟәа
Атанк (Леонардо итанк)
Ар рзы еиҭаҵуа ацҳақәа
Апрожектор
Арыԥҟьага (катапульта)
Аробот ( Леонардо иробот)
Ҩ-линзак змоу ателескоп
Ахәыцҩы
«Маӡалатәи уаххьеи» «Џьокондеи» раԥҵаҩы хәыцҩык иаҳасабалагьы ихы ааирԥшит, заа асахьаҭыхратә ԥышәа теориала аҵаҵӷәыркра шаҭахыз дазнеины: «Дыррада аԥышәа иахысуа, аԥсҟы мкыкәа, акомпосда амҩа иқәло амшынуаа иреиԥшуп...аԥышәа еснагь атеориа бзиала шьаҭас иамазароуп».
мини|«Маӡалатәи уаххьа» (1498)
Асахьҭыхҩы иҭихуа амаҭәарқәа рсахьа нарҵауланы аҭҵаара шаҭаху азгәаҭаны, Леонардо да Винчи иазгәаҭақәа зегьы амшынҵа ианиҵон, уи дахьцалакгьы ицын. Аҵыхәтәаны ари аинтимтә мшынҵаны иҟалеит, адунеитә литератураҿы зеиԥш ыҟам акәхеит иаргьы. Асахьақәа, аҵәаӷәанҵқәа, аескизқәа зегьы азгәаҭақәа рыцын, архитектура, амузыка, аԥсабарадырра, арра-анџьныртә усқәа уҳәа азҵаарақәа ирзыкны; урҭ зегьы еиуеиԥшым ахәамҭақәа, афилософиатә хәыцрақәа, аллегориақәа, иара убас алафҳәарақәа, ажәамаанақәа. 120 шәҟәы еидыркыло анҵамҭақәа инеиҵыху аенцциклопедиа дук азы материал ргәылоуп. Аха иара ихәыцрақәа ранҵара дашьҭамызт, уимоу имаӡаз анҵамҭақәа ҟаиҵон, иахьа уажәраанӡагьы урҭ аҵыхәанӡа рҵакы еилкааны ишьақәыргылам.
Аҵабырг аԥышәароуп шьаҭас иамоу ҳәа азхаҵаны, Леонардо да Винчи ажәала мацара акәымкәа, абстракттә логикатә формулақәеи адедукциеи иазгәышьуаз ашәышықәсабжьаратә схоластика ааха ӷәӷәа аиҭеит. Леонардо да Винчи изы ибзианы ацәажәара - ииашаны ахәыцра аанагоит, аӡәы ихьыԥшымкәа ахәыцра, авторитетқәа азгәазымҭоз ажәытәӡатәи ауаа реиԥш. Леонаридо да Винчи афеодал- абжьарашәышықәсатә культура иахылҵуаз ашьҭыбжь - асхоластика мап ацәикуеит, иара убас агәыҳалалра, ажәытәӡатәи авторитетқәа ирымҵахырхәоз макьана имшәыцыз абуржуазиатә хәыцрақәа. Шәҟәыла мацара аҵара мап ацәкуа, аҭҵаарадырреи аҟазареи рхықәкы амаҭәарқәа рдырроуп, реилкаароуп ҳәа азгәаҭо, Леонардо да Винчи аҵарауаа рахь Монтен иҟаиҵоз аҽԥныҳәақәа азгәаиҭахьан заа, Галилеи Бекони рҟынӡа шәышықәса раԥхьа аҿыц ҭҵаарадыррақәа иааиртуеит.
Аҭҵаара бжамҽамуп аԥышәа зцым, уи нагӡаны ахыркәшара залыршахом..
Ауаҩытәыҩса имҩаԥигахьо аҭҵаарақәа иашоуп ҳәа узрызҳәом, аматематикатә шьақәырӷәӷәара рымамзар. Ахәыцрақәа рыҟны зхы ыҵызхуа, иара убас уа инҵәо аҭҵаарақәа ҵабыргуп уҳәар, уа сызуқәшаҳаҭхом, избанзар, хәыцрала мацара еибарку ахцәажәарақәа аԥышәа зцым, иашала еибаркым.
Алитературатә ҭынха
Леонардо да Винчи илитературатә ҭынха ду ҳара ҳамшқәа рҟынӡа хара бӷьара иааӡеит, арма напыла ианҵаз напыла ҩырақәа рыҟны. Леонардо да Винчи цәаҳәакгьы имкьыԥхьӡеит, аха гәаныла аԥхьаҩцәа дрымадан, иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа зегьы иусумҭақәа рҭыжьра дазхәыцуан ( Trattato della pittura, 1-тәи аҭыжь., 1651).
Леонардо да Винчи иԥсҭазааара даналҵ ашьҭахь иара иҩыза-иҵаҩы Франческо Мельци ацыԥҵәахақәа ргәылихит аҿыханҵа иазкыз, анаҩс еидикылеит "Аҿыханҵазы атрактат". Леонардо да Винчи инапылаҩыратә ҭынха акьыԥхь абеит XIX—XX шәышықәсақәа рзы. Аҭҵаарадырратәи аҭоурыхтәи ҵакы инаҷыданы уи асахьаркыратә ҵак ду амоуп, излаҩу абызшәа ацқьара иабзоураны. Агәуманизм аизҳазыӷьара аамҭазы инхоз, аиталиа бызшәа алатын бызшәа ашьҭахь иандыргылоз, Леонардо да Винчи ибызшәа ссир усҟантәи ауаа хнахуан, (изларҳәо ала димпровзитароын), аха иара литеараторс ихы иԥхьаӡомызт, сышцәажәо еиԥш сҩуеит иҳәон; иара ипроза - XV ашәышықәсазы аинтеллигенциа рцәажәаратә бызшәазы ҿырԥшыганы иҟан, адидактикатә нҵамҭақәа рпассажқәа рыҟны агуманисттә стиль апафос аҟазшьақәа шырныԥшуагьы.
Леонардо да Винчиа иажәаҳәа сахьаркуп. Убас «Аҿыханҵазы атрактат» уаршанхоит аҿыханҵатә апластикатә хаҿсақәа рыла (аӡхыҵра дахьахцәажәо атәы ҳҳәозар) акыр ибеиоу абызшәала. Леонардо да Винчи иҟаиҵо ахҳәаақәа рыҟны иубо асахьаҭыхҩы-аҿыханҵаҩ иҩышьа, иманера инаваргыланы инапылаҩыратә нҵамҭақәа ажәабжьҳәаратә проза аҿырԥшқәа рацәоуп: абасниа, алафтә ҟазшьа змоу ажәабжьқәа, афоризмқәа, аллегориақәа, аҿаҳәатәқәа. Абасниақәеи афацециақәеи рыҟны Леонардо да Винчи XIV ашәышықәса иаҵанакуа апрозаикцәа ирыцнеигоит, ифацециақәа жәпакы Сакетти иновеллақәа излареиԥшым аҳәара уадаҩуп.
Афантастикатә ҟазшьа рымоуп аллегориақәеи аҿаҳәатәқәеи: Леонардо да Винчи абжьаратәи ашәышықәса иаҵанакуа аенциклопедиақәа рҩышьақәа ихы иаирхәон. Леонардо да Винчи иафоризмқәа рыҟны аԥсабара афилософиаҿы иаарԥшуп аепиграмматикатә формақәа. Асахьаркыратә литература иара изы аутилитартә ҟазшьа аман, ҵәыхарҭак иаҩызан.
Асахьаҭыхҩы иҭынхаҟны иҷыдоу аҭыԥ ааннакылоит атрактат»Ашахмат ахәмарразы» (алат. «De Ludo Schacorum») - Иҳақәиҭу Идамра ахьӡала иҟоу амонастыр аҟнытә италиатәи амонах-математик Лука Бортоломео Пачоли ишәҟәы лаҭын бызшәала иҩуп. Атракт еицырдыруеит «Агәҿыӷьра ухызцо» (алат. «Schifanoia») ҳәа. Атракт аҟны хархәара змоу аиллиустрациақәа рыхәҭак Леонардо да Винчи ахҳәаа рыциҵеит, аҭҵааҩцәа џьоукы ари аизгаҟны иара иарбоу аҳасабтәқәа иара ишьақәиргылеит ҳәа ирыԥхьаӡоит.
Амшынҵақәа
Леонардо имшынҵақәа рҟынтә иахьазы еиқәханы иҟоуп 7000 бӷьыц, еиуеиԥшым аколлекциақәа рыҟны. Раԥхьа хәы змаӡам азгәаҭақәа бзиа иибо аҵаҩы, аҟаза Франческо Мельци итәын, аха даныԥсы ашьҭахь анапылаҩырақәа зегьы бжьаӡит. Анаҩстәи афрагментқәа цәырҵуа иалагеит XVIII—XIX ашәышықәсақәа рзы, Леонардо инапылаҩырақәа жәпакы кьыԥхьын Амброзиантәи абиблиотека ахылаԥшҩы Карло Аморетти ибзоурала. Раԥхьа иара зыԥсаз ала ирыдрымкылеит. Аӡәырҩы ирзеилкаауамызт изакәытә мазароу ироуз. Аха аҵарауаа автор данышьақәдырӷәӷәа, еилкаахеит, амбартә (ааимҭақәеи ахарџьқәеи ирызкыз) шәҟәқәа, аҟазараҭҵааратә ессеқәа, анатомиатә сахьанҵақәа, аҵәаӷәанҵа џьашьахәқәа, агеологиа иазку аҭҵаррақәа, архитектура, агидравлика, агеометриа, аибашьыгатә фортификациа, афилософиа, аоптика, асахьанҵа атехника – аӡәы имацара ишиҵанакуаз, авторс дшамаз.
Леонардо имшынҵақәа ирну анҵамҭақәа асаркьатә сахьанҵара ҟазшьа рымоуп. Леонардо амбидекстромын - арӷьа напалеиԥш, арма напалагьы дыҩуан. Ирҳәоит, иара иҩ-напык рыла еиуеиԥшым атекстқәа иҩуан ҳәа. Еиҳараӡак иара иусумҭақәа арма напала иҩуан, арӷьарахьтә армарахь. Иҭҵаарақәа маӡазарц иҭахын ҳәа рыԥхьаӡоит аӡәырҩы. Ус акәзаргьы ҟалоит. Иҟоуп "Леонардо ипочерк" ҳәа аилкаара.
Аҵаҩцәа
Ленордо иҟазарҭа идәылҵит аҵаҩцәа -"Леонардоитәқәа".
Амброџьо де Предис
Џьованни Больтраффио
Франческо Мельци
Андреа Соларио
Џьампетрино
Бернардино Луини
Чезаре да Сесто
Еицырдыруа аҟаза иҵаҩцәа рааӡараҟны иԥышәа еидикылеит аԥышәаратә бжьгарақәа рыҟны. Аҵаҩы раԥхьа иргыланы аперспектива инапаы иааигароуп, амаҭәар аформа ҭиҵаароуп, анаҩс аҟаза исахьа иақәҭихроуп, ихиҩаалароуп, ахаҭара аҟынтә иҭыхлароуп, еиуеиԥшым аҿыханҵаҩцәа раԥҵамҭақәа ҭиҵаароуп, убри анаҩс ауп ихатә аԥҵамҭа анап анаиркыша. " Раԥхьа ҩнапык ала аусушьа ҵа, аццакра асҭа", - абжьгара ҟаиҵоит Леонардо. Аҟаза иҳәоит агәынкылара арҿиара шаҭаху, еиҳаракгьы афантазиа, еилкаам амцабз ацәаарақәа рыхәаԥшра дазкны, иҿыцу, иџьашьахәу аформақәа ԥшаауа. Леонардо аҿыханҵаҩцәа аԥсабара аҭҵаара рыдигалоит, амаҭәарқәа зныԥшуа асаркьа еиԥш акәымкәа. Аҵарауаҩ иаԥиҵеит ахаҿсахьа, аиҿартәышьа, ашәҵатәы, аԥстәқәа, аҵлақәа, ажәҩан, ақәа асахьақәа раарԥшышьа «арецептқәа». Аестетикатә принципқәа инарҷыданы, аҟаза ду ианҵамҭақәа иргәылоуп анхаратә абжьгарақәа асахьаҭыхыҩцәа қәыԥшцәа рахь.
"Аҳкәажә Лиза дель 1503—1519
Лувр, Париж
Џьоконда лпортреҭ". итал. Ritratto di Monna Lisa del Giocondo)[1] - Леонарда да Винчи иҭыхымҭа, иҿыханҵатә аԥҵамҭақәа рыҟны зегь реиҳа еицырдыруа. Асахьа анҭыхыз арыцхә ииашаны еилкаам (хыҵхырҭақәак рыла, асахьа ҭыхын 1503-1505ш.ш. ирыбжьанакыз аамҭазы). Ҳазҭагылоу аамҭазы асахьа ҵәахуп Лувр. Издарыԥхьаӡо ала, асахьаҿы дануп Лиза Герардини, абырфын ҭира знапы алакыз флоренциатәи ахәаахәҭҩы Франческо дель Џьокондо иԥшәмаԥҳәыс.
Асахьа аԥҵара аҭоурых
Леонардо да Винчи раԥхьатәи италиатәи ибиографцәа иазгәарҭон ари аусумҭа асахьаҭыхҩы ирҿиараҟны ҭыԥс иааннакылоз атәы. "Мона Лиза" асахьа анҭихуаз Леонардо да Винчи иусура дацәхьаҵуамызт, иҟан егьырҭ асахьақәа рҭыхраан ишҟаиҵоз еиԥш, ари даара игәацԥыхәаны даҿын. Ари иаамҭа зегьы ақәирӡуан, «Ангиари амҵан аибашьра" аусумҭа иҽахаршәаланы. Даара аамҭа рацәа ақәирӡит, дхатәраны, Италиа далҵны данцоз, иаргьы Франциаҟа игоит, егьырҭ иалкааз иусмҭақәа жәпакы реиԥш. Да Винчи ари апортреҭ акыр дадҳәалан, иара анаԥиҵоз, акыр дазхәыцуан, "Аҿыханҵазы атрактат", иара убас аҿыханҵа атехника иадҳәалоу егьырҭ азгәаҭақәа рыҟны, иубарц улшоит хымԥада "Џьоконда" иадҳәалоу абжьгарақәа.
Вазари иаацҳамҭа
Ч. Маккари. Леонардо иҩуеит Џьоконда лпортреҭ. 1863 ш. Асахьаҭыхҩы иҟазарҭа аарԥшуп, Џьоконда лгәы лхадыршҭуеит амузыкантцәа.
1550 ш, Леонардо да Винчи иԥсҭазаара даналҵ 31 ш. ааҵуанеиԥш, италиатәи асахьаҭыхыҩцәа рнысымҩа автор Џьоџьо Вазари, (1511—1574), иҩуан, Мона Лиза (иааркьаҿны мадонна Лиза аҟнытә) афлорентиец Франческо дель Џьоконда иԥшәмаԥҳәыс шлакәыз( итал. Francesco del Giocondo), Леонардо апортреҭ аҭыхра ԥшьышықәса шақәирӡызгьы, аҵыхәтәанынӡа аус адулаӡам.
Ари аҭыхымҭа дарбанзаалак имбарц залшом, аҟазара аԥсабара иахьынӡаҿыԥшуа збарц зҭаху, ари азы алшара бзиаӡаны инаҭоит, избан акәзар аҿыханҵа акәамаҵамарақәа зегьы аныԥшуеит. Убри аҟынтә аблақәа ҭыџьџьаауеит, ацәаакырагьы рымоуп, зыԥсы ҭоу ауаҩы иблақәа реиԥш, арҭ акәамаҵамарақәа зегьы абаҩхатәра дуӡӡа змоу аҟаза иоуп раарԥшра зылшо. Алаԥыџьқәа ауаҩытәыҩса ицәеижь аҟны ишеизҳауа еиԥш иаарԥшуп, џьара ижәпаны, даҽаџьара ираӷаны, аԥынҵа акәзар, акылҵәарсҭа ԥшӡақәа, ицәаԥшьшәа, иԥшқарахӡа иаарԥшу, илабҿабҵәҟьоушәа иҟоуп. Аҿы маҷк иаартуп, аганқәа ақьышә ҟаԥшьқәа рҿыкәыршоуп, ишәуп ҳәа акәымкәа, цәеижьуп ҳәа агәаанагара уоуртә. Ахәда уахьахәаԥшуа иахьеисуа ашьҭыбжь уаҳарашәа иҟоуп. Ари аԥҵамҭа зхашәазымбо дарбан сахьаҭыхҩызаалакгьы ашәареи изцәырнамгарц залшом, убас еиԥш иҩуп.
Мона Лиза даара дыԥшӡан аҟнытә, асахьа анҭихуаз, иара алир аҟны ихәмаруаз, ашәа зҳәоз, дзырлахҿыхшаз, лгәы лхазыршҭшаз ауаа идкыланы иман ҳәа рыҩуеит. Леонардо иаԥҵамҭаҟны Мона Лиза лыччаԥшь убриаҟара иԥшӡоуп, анцәахшак леиԥш уаԥхьа даагылоит, уаҩытәҩсатә хылҵшьҭраны акәымкәа. Аԥҵамҭа акәзар, зеиӷьыҟам акоуп, иџьашьахәуп, избанзар аԥсҭазаара даҽакалагьы изыҟаломызт.
Вазари ақьачақьцәа рҭоурых ациҵеит ҳәа агәаанагарагьы ыҟоуп аԥхьаҩцәа рзы. Вазари итекст аҟны иаарԥшуп аџьымшьқәа лымкаала дрыхцәажәоит, асахьаҟны ишарбам ала. Ас еиԥш аиԥшымзаара ҟалон, автор асахьа дахцәажәозтгьы иара ишигәалашәоз ала, мамзаргьы даҽа џьоукы реиҭаҳәамҭақәа рыла. Алеқсеи Џьивелегов иҩуеит, Вазари излаиҳәо ала, «апортреҭ ԥшьышықәса аус адиулон ҳәа иҟоу агәаанагара иацҵаны иҳәоуп»: Цезар Борџь иҟынтә даныхынҳә аахыс Леонардо Флоренциа уиаҟара дыҟамызт, Цезар иахь дцаанӡа аҩра далагахьазтгьы, Вазари иҳәон, хәышықәса аҩра даҿын ҳәа».
Иара убас, аҵарауаҩ иазгәеиҭоит, апатреҭ аусура ахьхыркәшам азы – «апортреҭ, хымԥада, акраамҭа аҩра даҿын, аҵыхәтәанӡагьы инаганы ихыркәшан, Вазари ииҳәалакгьы, иара инысымҩаҟны Леонардо даарԥшуп идуу усумҭак хызмыркәшаз сахьаҭыхҩык иаҳасаб ала » ҳәа.
Зҿлымҳара зуҭаша фактуп, Вазари иҩымҭақәа рыҟны Леонардо аҟазара злаз, афизикатә феноменқәа аазырԥшуа аӡә иакәны иӡбахә ахьиҳәо, амодели асахьеи рыбжьара иҟоу аиԥшра акәымкәа. Абри ашедевр "афизикатә" ҷыдара асахьаҭыхҩы иҟазарҭа аҭааҩцәа хнахит, Вазари иҟынӡа ианааӡа 50 ш. рнаҩс ауп.
Аҟазара абзиабаҩцәа рыбжьара асахьа акыр амҽхак ҭбаан, Леонардо исахьа иманы Италиантәи Франциаҟа 1516 ш. рзы дышцазгьы. Италиатәи ахыҵхырҭақәа изларҳәо ала, убриижьҭеи иара акрал Франциск 1 иколлекциақәа рыҟны иҟан, еилкаам ианба, насгьы ишиднагалаз, Леонардо асахьа аҿазҵаз иахь изимырхынҳәыз.
Даҽакы
Ж. О. Д. Енгр. Франциск I Леонардо да Винчи аҵыхәтәантәи иқәыԥсычҳара идикылоит ( Асахьаҭыхыҩцәа раҳ иԥсҭазаара далҵуеит Фрациск 1 инапаҟны). 1818 ш. Пти-Пале, Париж.
Иҟалап, асахьаҭыхҩы Флоренциа иусумҭа дзалымгазаргьы, иара дахьцоз игеит, 1516 ш. рзы Вазари иарҳәарц зылшоз ашаҳаҭцәа ыҟамкәа аҵыхтәантәи ахьшьы аниҵазар. Ус анакәха, иара хиркәшеит иԥсра маҷк шагыз, 1519 ш. рзы. Франциа иара дынхон Кло- Лиусе, акралтә баа Амбуаз азааигәара.
1517 ш. рзы, акардинал Луиџьџь Арагонски Леонардо франциатәи иҟазарҭа даҭааит. Ари аныҟәара ахҳәаа ҟаиҵеит акардинал Антонио де Беатис имаӡаныҟәгаҩ: «1517 ш. жьҭаарамза 10 рзы, монсениор, иже, Амбуаз инацәыхараны, Леонардо да Винчи диҭааит, зжакьа шлаз абырг, 70-ҟа шықәса зхыҵуаз, - ҳаамҭазы инарылукааша асахьаҭыхҩы. Иара ицәырганы идирбеит асахьақәа хԥа: актәи, флорентиатәи аԥҳәызба дызныз, иашьа Лоренцо Шьахә Џьулиано Медичи иҟаиҵаз аҳәарала иҭыхыз, аҩбатәи - аԥшьа Иоанн Креститель иҿара аамҭа данҭагылаз, ахԥатәи - Аԥшьа Анна, Мариеи амаалықь Христоси, зеиӷьыҟам асахьақәа ракәын. Аҟаза иҟынтәи иҿыцу асахьақәа уаҳа ҟалашьа рымамызт, иарӷьа напы адаблиа ахьасыз иахҟьаны. Аҭҵааҩцәа гәыԥҩык ргәаанагарала, флорентиатәи аҭыԥҳа «Мона Лиза» лакәын ҳәа иԥхьаӡоуп. Иҟалап, уи даҽа патреҭызтгьы, аршаҳаҭга ҳәа акагьы зцымыз, иара убас ахҩылаагьы, Џьуалино Медичи «Мона Лиза» лахь изаҟаразаалак зыҟазаашьа змамыз.
Анализ
Атехника
Џьивелегов излазгәеиҭо ала, "Мона Лиза" анаԥиҵоз аамҭазы Леонардо иҟазара "хатәран, акомпозициатә иара убас егьырҭ аҟазшьақәа рыӡбаразы иҿаԥхьа иқәгылаз зегьы иӡбахьан, зегь реиҳа иуадаҩыз асахьаҭыхратә техника ахырхарҭалагьы. Мона Лиза лхаҿсахьала амодель анииԥшаа, иҽазишәеит аҿыханҵатә ҟазараҿы зегь реиҳа иуадаҩыз, инаимыгӡацыз аусқәа рыӡбара. Еиуеиԥшым ахархәагақәа рыла иара иҭахын,еиҳаракгыь еицыдрыруа sfumato ахархәарала, уаанӡа иҟаимҵаыз аҟаҵара: зыԥсы ҭоу ауаҩы ихаҿсахьа аԥсы ҭоушәа аарԥшра, убри аан иҩныҵҟатәи аԥсҭазаара аарԥшра ауа. Борис Виппер азҵаара ықәиргылоит: "Ас еиԥш злаилиршазеи, иҿымҵәаауа ахаҿсахьа Мона Лиза лхаҭара иаҿырԥшны аарԥшра, ихадоу ҩзҵаарак алуккар алшоит. Актәи - иџьашьахәу леонардотәи сфумато. Леонардо абас еиԥш аҳәара бзиа ибон, моделировка - аҿыханҵа агәы. Сфумато, Џьоконда лылаԥш хааӡа иаарԥшуп, лыччаԥшь ласӡа иҟоуп, лнапқәа татаӡа унаркьысуеит". Сфумато - ахаҿсахьеи аиҿартәышьеи иласу аконтури ашәшьыреи рыла иҳәаақәызҵо. Леонардо ари ахықәкы азы алашареи ацәеижьи рыбжьара ахыҵхырҭа аԥшаара абжьеигоит "ашәшьы ахкы".
Ротенберг иҩуеит, "Леонардо илиршеит иаԥҵамҭақәа рҟны ренесанстәи ауаҩы ихаҭара аарԥшра. Ас еиԥш иҟоу азнеира асахьа аелемент абызшәақәа зегьы аныԥшуеит, хаз игоу амотивқәа рҟны - иласу авуаль, Мона Лиза лхи лыжәҩахырқәеи ирымҽхаркуа, лыхцәшьыҵәрақәа лыҵкы аконтурқәа ирылаӡҩоит.
Алпатов иациҵоит, "ахаҿсахьеи аиҿартәышьеи ирҿыкәыршо, еилаӡҩо алҩа абзоурала, Леонардо илиршеит ауаҩытәыҩсатә мимика аиқәырхара. Џьоконда лылықәа ракәзар, ахәаԥшҩы ҭынч ихәаԥшуеит, маҷк иахьҭапалоу аҟынтә лылақәа еимарџыхә иҟоушәа иаарԥшуп: лқьышәқәа еизыҵәоуп, аха улаԥш надхаланы унахәаԥшыр. иааччарашәа ухаҿы иааиуеит. Леонардо акыршықәса аус адиулон, изаҟаразаалак ула ихыԥалоз цәаҳәак аныԥшуамызт, акәақәқәа рсахьақәеи рыԥшшәқәеи ишахәҭаз еиԥш еилаӡҩон".
Апеизаж
"Мона Лиза" раԥхьатәи ахҩылаа Прадонынтәи шаҳаҭра ауеит, апартреҭ ахаҿра шаҟа арӡуа анеитралтә фон аҟны
2012 ш. "Мона Лиза" Прадонынтә ирыцқьан, ихьшәаз анҵамҭақәа рҟынтә еиҿкаан апеизажтә фон -асахьауанахәаԥшуа иаразнак уцәанырра уԥсахуеит.
Аҟазараҭҵааҩцәа инаҵшьны иазгәарҭоит, асахьаҭыхҩы апатреҭтә ҟазшьеи апеизажи шедикылаз, уи акырӡа асахьа аҩаӡара шьҭнахит.
Виппер излаиԥхьаӡо ала, апеизаж аҩбатәи аҭыԥ аҟны игылоуп, асахьа аԥсы ахазҵо: "Аҩбатәи ахырхарҭа - аиҿартәышьеи афони реизыҟазаашьа. Ифантастикатәу, амшынтә ӡы Мона Лиза лпатреҭ ахьагәылыԥхаауа ииашаҵәҟьаны аԥсы ахоушәа узааиуеит, леиҿартәышьа ахаҭа аасҭа. Мона Лиза -аԥсҭазаара ахаҭа, апеизаж - аԥсҭазаара аԥхыӡ. Абас еиԥш иҟоу аконтраст иабзоураны, Мона Лиза уамашәа дузааигәоуп, апеизаж акәзар, аԥхьаҟатәи агәазыҳәара аҟазшьа ахылҵуеит".
Ренессанстәи аҟазара аҭҵааҩы Виктор Грашьенков иҩуеит, Леонардо апеизаж иабзоураны илиршеит ауниверсалтә хыҿра аарԥшра. "Иара илиршеит афлорентинка Мона Лиза лпатреҭтә сахьа мҽхакы ҭбаала аарԥшра, асахьа ахаҭа аасҭа, Франческо дель Џьоконда ахԥатәи иԥшәмаԥҳәыс. Ахаҿсахьа адәахьтәи аԥшреи аҩныҵҟатәи агәаҭеи асинтетикатә гьамала иаарԥшуп. Алҩа иагәылыԥхаауа алашараҟны аиҿартәреи апеизажи рцәаҳәақәа рыҽдыртатоит, иара убас акәша-мыкәша ицәырҵуа аԥшшәқәагьы... "Џьоконда" - ари патреҭӡам. Ари - ауаҩытәыҩса иԥстазаареи аԥсабареи ирсимволу, адоуҳатә беиара уеилнаркаауеит".
«Мона Лиза» раԥхьатәи аплан аарԥшуп ихьыԥшәылоу-иҩабжьоу, ицәхаԥшьу аԥшшәқәа рыла, иара убас аҭыԥ рымоуп аизумруд-иаҵәаԥшшәқәа рдетальқәа. "Икеикеиуа иҟоу асаркьеиԥш, аԥшшәқәа аиларҭәа рхылҵуеит, ауаҩы инапала иҟаиҵаз акәымкәа, аматериал аҩныҵҟатәи амч аҟынтә иаауа, аиларшьышь аҟынтә акристалл аформа зхылҿиаауа". Леонардо иусмҭақәа жәпакы, аамҭа иаԥсахит, аиқәара рхылеит, иԥшшәқәа реизыҟазаашьа рҽырыԥсахит.
Џьоконда лыччара
Мона Лиза лыччаԥшь асахьа иагәылаҵәаху амаӡа хадақәа ируакуп. Иџьашьахәу ари аччаԥшь аҟаза иаԥҵамҭақәа рҟнеиԥш, леонардескцәа русумҭақәа рҟынгьы иаарԥшуп, "Мона Лиза" аҟны иҳаракӡоу аҭыԥ ааннакылоит.
Раԥхьатәи ари аҳәаақәҵа (мамзаргьы алитературатә мҳәыр) алаигалеит ашәҟәыҩҩы - аромантик Теофиль Готье 1855 ш. рзы. Иара ихәыцит зегь реиҳа ихадараз - амаӡа зҵоу Џьоконда лыччаԥшь. Иара иаԥхьа уи иаҵаз амаӡа уаҩы имбацызт. Иаҳҳәап, Вазари, Мона Лиза лыччаԥшь гәазырҳагоуп ҳәа иԥхьаӡон. Готье, Џьоконда лыччаԥшь аԥҳәыс лабџьар хадақәа ируакны иԥхьаӡон, уи абзиабара шәарҭан дахәаԥшуан, аха бзиа иумбаргьы ауамызт.
Готье иҩуан:
Џьоконда! Ари ажәа ицәырнагон зеиӷьыҟам аԥшӡара, Леонардо исахьа аҟынтә. Ари аанаур анапҵаҟа аҟалара шәарҭан... Лара лыччаԥшь зеилкаара уадаҩу ак ашҟа укылнагон... Дон Жуан, Џьоконда дибазтгьы, исиа ианыз хнызқьҩык аҳәса рахьтә иара дидыруан...
Леонардо да Винчи. «Иоанн Креститель». 1513—1516, Лувр.
Ари асахьагьы амаӡа аҵоуп: Избан Иоанн Креститель дзырччо, хыхьҟа дыԥшуа?
Леонардо да Винчи. «Святая Анна с Мадонной и младенцем Христом» (фрагмент), ок. 1510, Лувр
Готье инаҩс, аҟазараҭҵааҩы Г. Козлов излаиҩуа ала, амаӡа зҵаз "Џьоконда" лыччаԥшь, ахәаԥшцәа рзы зегь реиҳа ихадароу аҳаҭыр ахь ииасит.
Аҟазаҭҵааҩцәеи аҭоурыхдырҩцәеи имаҷымкәа рцәаҳәақәа азыркит. Грашьенков, иҩуеит: " Еиуеиԥшым ауаҩытәыҩсатә ицәаныррақәеи игәазыҳәарақәеи, Џьоконда лҭеиҭыԥш ианыԥшуеит. Лхы-лҿы иаԥну лқьышәқәа рыварақәа, бжьык рхылҵуеит, адоуҳатә ԥсҭазаара иаҿахәҳәагоу.
Аҟазаҭҵааҩы Ротенберг излаиԥхьаӡо ала, "адунеи аҟазараҟны "Мона Лиза" лпатреҭ иаҩызоу маҷуп, ауаҩытәыҩса ихаҭара аазырԥшуа, аҟазшьеи аинтеллекти ахьеилаӡҩо. Леонардо иаԥҵамҭа аинтеллектә цәаныррала еибыҭоуп. Уи ахаҭара аԥҳәыс лпатреҭ иаҵанакуеит, амодель аҟазшьа аарԥшуп ҽакала, ихыҭҳәаау алирикатә тональност иақәшәоит. "Мона Лиза" мчык ахылҵуеит - ҩныҵҟала уцәа ианыруа ахақәиҭра, ауаҩытәыҩса идоуҳатә гармониа, уи ихдырраҟны аҭыԥ ҷыда аанызкыло. Лыччаԥшь ианыԥшуам аԥыжәара, мамзаргьы атәамбара; иҭышәынтәалоу ахдырра аҳасаб ала иудукылоит".
Аӷьычра
1911 ш. Аҭӡы ҭацәуп, "Мона Лиза" лсахьа ахьыкнаҳаз.
Винченцо Перуџьа. Ашьауӷатә ус абӷьыц.
Мона Лиза аҟазара абзиабаҩцәа ракәын дыздыруаз, иуникалтәу атоурых акәмызтгьы, адунеи аҟны лыхьӡ ахыҵәо изыҟаломызт.
1911 ш. нанҳәамза 1 рзы аусумҭа иӷьичит Лувр аусзуҩы, италиатәи асахьаҭыхҩы- адекоратор Винченцо Перуџьеи (итал. Vincenzo Peruggia). Изырӷьычыз ахықәкы еилкаам. Иҟалап, Перуџьа "Џьоконда" лҭоурыхтә ԥсадгьыл ахь иргьежьырц иҭахызтгьы, афранцызцәа "ирӷьычит" ҳәа азыԥхьаӡо, Леонардо ихаҭа асахьа Франциаҟа ишааигазгьы. Аполициа имҩаԥнагаз аԥшаарақәа лҵшәадахеит. Атәыла аҳәаақәа аркын, амузеи администрациа ахы иақәиҭтәын. Апоет Гииом Аполлинер дырбаандаҩынацәгьоура ҟаиҵеит ҳәа гәҩарас дҟаҵаны, анаҩс ихы дақәиҭтәын. Пабло Пикассо макәзар, уигь гәҩарас дҟаҵан. Асахьа аӷьычра сенсациахеит.
Агазеҭқәа ирнырҵоз ажәабжьқәа, асахьа еиҳагьы ахьӡ аланарҵәон. Козлов иҩуеит: "... Мона Лиза лӷьычра иазку аус аҟны аполициа ракәӡам ахадаратә роль назыгӡо, апресса ауп, Леонардо ипатреҭ ахьӡ адунеи иахыҵәо иҟанаҵеит. Апресса (...) аристократцәа инадыркны абаша уаа рҟынӡа азҵаара ықәнаргылеит : "Мона Лиза" зӷьычда?". Сахьала еиқәыршәаз аҭыжьрақәа - ателехәаԥшра хаҿыс иамоу - асахьа зцыз аҭоурых рҭахын, "Џьоконда" аӡра зеиӷьыҟам агьама рнаҭеит. Арепартиорцәа рхы иадырхәон "Мона Лиза" иацыз "аидара" зегьы. «Le Petit Parisien[en]» "Мона Лиза" иазкыз арепродукциа аԥхьатәи абӷьыц аҟны мызкы иакьыԥхьуан. Џьоконда акриминалтәи зеиӷьыҟам аилазаареи рҟны хаҿсахьа хаданы дҟалеит. "Титаник" аҭахарала "Џьоконда" аӡра адунеи агазеҭқәа раԥхьатәи ацәаҳәақәа рҟынтә наҟ инаскьагахеит.
Асахьа рыԥшааит ҩышықәса рнаҩс, Италиа- ари аус азы ахара идын аӷьыч, агазеҭқәа иҟарҵоз алаҳәарақәа мап рыцәкны, "Џьоконда" агалереиа адиректор Уффици изыраахәаз. Иазгәаҭоуп, ахҩылаақәа ҟаҵаны оригинал аҳасаб ала иҭиирц игәы ишҭаз. Перуџьа, ганкахьала италиатәи апатриотизм азы ддырҽхәон, даҽа ганкахьала - абахҭаҟны идуумыз аҿҳәара ирҭеит.
1914 ш. ажьарныҳәамза 4 рзы (италиатәи ақалақьқәа рҟны еиҿкааз ацәыргақәҵақәа рнаҩс), дхынҳәит Парижҟа. Убри аамҭа иалагӡаны "Мона Лиза" адунеи агазеҭқәеи ажурналқәеи рдаҟьақәа дырныҵуамызт, иара убас аԥошьҭатә сахьақәа, иагьџьашьатәым, "Мона Лиза" егьырҭ асахьақәа реиҳа дахьхырҩылаауаз. Асахьа адунеитә классика иашедеврхеит. Козлов иҩуеит : " Апресса аспектакль ду аус аднаулеит "Мона Лиза" лыхынҳәра". Хышықәса рахьтә ҩынтә асахьа адунеитә сенсациа иафырԥҳәысхеит. Асахьа аӷьычреи архынҳәреи аҟазара иасимволны иҟалеит, акиноактрисацәеи апримадоннақәеи раасҭа ахьӡ адунеи иахыҵәеит. Ахәыҟаҵаҩцәеи амаҭәаӡәӡәаҩцәеи асахьа агазеҭ иагәылаԥҟаны руада аҭыӡқәа рҟны икнарҳауан. Афабрика аусзуцәа рзы уахынлатәи аныҟәарақәа анеиҿыркаауаз, уаҳа даҽакы ахәаԥшра ргәы азыҳәомызт , "Мона Лиза" леиԥш. Аинтеллигенциа рыбжьара ицәырҵит Џьоконда лыдымкылара - ажәлар бзиа ирбаз".
Лара лыхҭысқәа ркритик Абрам Ефрос иҩуан : "... амузеи аҷаԥшьаҩ, асахьа шьаҿак иадымҵуаз, Луврҟа ианааз анаҩс 1911 ш. рзы иара анырӷьычыз анаҩс, Франческо дель Џьокондо иԥҳзыс лпатреҭ акәмызт иихьчоз, уаҩыбжак исахьа акәын, амаҭсахьа змаз, зны ихәмаруаз, зны иџьбараз, зхатә ҭыԥ ылхны измаз".
Авандализм
1956 ш. рзы асахьа азбжа ааха аҭан, аҭааҩцәа руаӡәк акислота ақәиҭәеит.
1956 ш. ԥхынҷкәынмза 30 рзы, аболивиец Уго Унгаза Вильегас ахаҳә агәыдиҵеит, амашьхәылҵ иамаз ашәыга ааха аиҭеит. Убри анаҩс, "Мона Лиза" рыхьчеит ахы злымҟьо асаркьа ала, убриала аԥхьаҟатәи ашәарҭарақәа ирыцәган.
1974 ш. мшаԥымзазы, Токио асахьақәа рцәыргақәҵаҿы, аинволидцәа рганахь ала амузеи аполитика згәамԥхаз аԥҳәыс (ацәыргақәҵахь инармышьҭуаз, азал аҩналаразы аҭагылазаашьа аԥҵаразы) аболлон иҭаз ашәыга ҟаԥшь рылалҭәарц лҽазылшәеит.
2009 ш. мшаԥымза 2 рзы, аурыс ԥҳәыс, афранцыз тәылауаҩра змауз, убас еиԥш анышәаԥшьлыхтә чанах ааха алҭеит.
2022 ш. лаҵарамза 29 рзы, аинволидтә колиаска иантәалаз ахаҵа асаркьа аторт агәыдиҵеит.
2024ш. ажьарныҳәамза 28 рзы, ҩыџьа аҳәса -аекоактивистцәа, Лувр инеины "Мона Лиза" асуԥ агәыдырҭәалеит. Авандализм аҵыхәтәантәи ԥшьыхҭыск асахьа ааха ҳәа акагьы анамҭеит, избанзар ахы злымсуаз асаркьа иҭан.
Алитература
«100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015
↑ LÉONARD DE VINCI 1452-1519. FlippingBook. Дата обращения: 12 августа 2022. Архивировано 12 августа 2022 года.
Алитература
«100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015
Акатегориа:1452 шықәсазы ииз
Акатегориа:Мшаԥымза 15 рзы ииз
Акатегориа:1519 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Лаҵарамза 2 рзы иԥсыз
Акатегориа:Италиатәи асахьаҭыхҩцәа
Акатегориа:Италиатәи аҿыцхәыцҩцәа
Акатегориа:Италиатәи архитекторцәа
Акатегориа:Италиатәи аматематикцәа
Акатегориа:Италиатәи аҵарауаа
Акатегориа:Италиатәи аскульпторцәа
Акатегориа:Италиатәи анатомистцәа
Акатегориа:Италиатәи акарикатуристцәа
Акатегориа:Италиатәи ицивилтәу анџьнырцәа
Акатегориа:Италиатәи арратә нџьнырцәа
Акатегориа:Италиатәи афизиологцәа
Акатегориа:Италиатәи аиҭарҿиара аамҭазы агуманистцәа
Акатегориа:Италиатәи аиҭарҿиара аамҭазы асахьаҭыхҩцәа
Акатегориа:Италиатәи аиҭарҿиара аамҭазы аскульпторцәа
Акатегориа:Италиатәи аиҭарҿиара аамҭазы архитекторцәа
Акатегориа:Италиатәи Римтәи акатоликцәа
Акатегориа:Флоренциатәи Ареспублика инхоз ауаа
Акатегориа:Флоренциатәи асахьаҭыхҩцәа
Акатегориа:Абаллистика аспециалистцәа
Акатегориа:Ажәамаанаҩҩцәа
Акатегориа:Аӡыхьқәа рдинамикцәа
Акатегориа:Аматематикатә ҟазацәа
Акатегориа:Афилософтә теистцәа
Акатегориа:Афизиогномистцәа
Акатегориа:Зхатәы аԥҵамҭақәа сахьала еиқәзыршәоз ашәҟәыҩҩцәа |
3800 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Аџьар_Ҟаԥшь | Аџьар Ҟаԥшь | [[Афаил:Flag of the Red Cross.svg|thumb|250px|Аџьар Ҟаԥшь бираҟ]]
'''Адуне́ижәларбжьа́ратә Аџьа́р Ҟаԥшь Акомите́т''' (ДЏҞК, {{lang-en|International Committee of the Red Cross}}, {{lang-fr|Comité international de la Croix-Rouge}}) — Адунеижәларбжьаратә организациа.
[[Акатегориа:Аџьар Ҟаԥшь| ]] | Адуне́ижәларбжьа́ратә Аџьа́р Ҟаԥшь Акомите́т (ДЏҞК, , ) — Адунеижәларбжьаратә организациа. |
3807 | https://ab.wikipedia.org/wiki/Ахалза | Ахалза | [[Афаил:Steinadler Aquila chrysaetos closeup1 Richard Bartz.jpg|thumb|250px|<span style="color:grey;">Ахалза</span>]]
[[Афаил:GoldenEagle-Nova.jpg|thumb|250px|<span style="color:grey;">Ахалза</span>]]
[[File:Aquila chrysaetos MHNT.ZOO.2010.11.88.3.jpg|thumb| ''Aquila chrysaetos'']]
'''Ахалза́'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-la|Aquila chrysaetos}})
==Азгəаҭақəа==
{{Reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсаатәқәа]] | thumb|250px|Ахалза
thumb| Aquila chrysaetos
Ахалза́ ()
Азгəаҭақəа
Акатегориа:Аԥсаатәқәа |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.