Dataset Preview
The full dataset viewer is not available (click to read why). Only showing a preview of the rows.
Job manager crashed while running this job (missing heartbeats).
Error code: JobManagerCrashedError
Need help to make the dataset viewer work? Make sure to review how to configure the dataset viewer, and open a discussion for direct support.
text
string |
|---|
<bos>ئ ماگدالینا کارمین فریدا کالۆ کالدیرۆن (بە ئیسپانی: Magdalena Carmen Frida Kahlo y Calderón) (٦ی تەممووزی ١٩٠٧ – ١٣ی تەممووزی ١٩٥٤) وێنەکێشێکی مەکسیکی بوو کە بەھۆی وێنە پۆرترەیتەکانییەوە ناوبانگی دەرکرد، بەتایبەت بەھۆی خۆپۆرترەیتەکانییەوە. سروشت و کەلەپووری مەکسیک بوو بە سەرچاوەی ئیلھامبەخش بۆ کارەکانی فریدا. بە کەڵکوەرگرتن لە کولتووری عەوامی مەکسیک، فریدا ھونەری ناییڤی بەکار ھێنا بۆ ورووژاندنی پرسەکانی ناسنامە، سەردەمی دوای کۆلۆنیالیزم، جێندەر، چینایەتی و ڕەگەز لەناو کۆمەڵگای مەکسیکی. وێنەکانی فریدا پەیوەندیی پتەویان ھەبوو لەگەڵ ژیانی ئەو لەگەڵ تێکھەڵکێشکردنیان لەگەڵ توخمی ڕیالیزم و خەیاڵ. کالۆ وەک کەسێکی سوریالیست و ڕیالیزمی سیحری دادەنرێت. ئەو بەوەش ناسراوە کە لە وێنەکانیدا ڕەنگدانەوەی ئازاری بەردەوامی خۆی پیشان دەدات. کالۆ لە باوکێکی ئەڵمانی و دایکێکی میستزیۆیی لە دایک بوو. زۆربەی تەمەنی منداڵیی لە لا کاسا ئەزول لە کۆیۆئاکان بەسەر برد. ئێستا ئەم شوێنە بووەتە مۆزەخانەی فریدا کالۆ و بۆ ھەمووان کراوەیە. وێڕای ئەوەی بە دەردی ئیفلیجیی مناڵان دەیناڵاند، بەڵام ھیوای بەوە بوو کە بچێتە بەشی پزیشکی، بەڵام کاتێک تەمەنی ١٨ ساڵان بوو، تووشی ڕووداوێکی ھاتوچۆ ھات، کاتێک لەناو پاسێک بوو. ئەم ڕووداوە وای کرد تەواوی ژیانی لەناو ئازاردا بناڵێنێت و تووشی کێشەی تەندروستی ببێت. دوای ڕووداوەکە، کاتێک تەندروستیی بەرەو گەڕانەوە دەچوو ئەوا خولیای مناڵیی بۆ بوون بە ھونەرمەند گەڕایەوە لای کالۆ. لە ساڵی ١٩٢٧، فریدا دەچێتە ناو بواری سیاسەت و دەبێتە ئەندامی حیزبی کۆمۆنیستی مەکسیکی، لەم ڕێگایەوە ھونەرمەند و وێنەکێش دیێگۆ ڕیڤێرای ناسی. دواتر بەیەکەوە لە ساڵی ١٩٢٩ ھاوسەرگیرییان کرد. لە ساڵانی سییەکان بەیەکەوە گەشتی مەکسیک و ئەمریکایان کرد. لەو کاتانەدا، فریدا شێوازی تایبەتی کارکردنی خۆی دۆزییەوە. تابلۆ سەرەکییەکانی خۆی کە لە کولتوور و فۆلکلۆری مەکسیکی وەرگیرابوون، ھەروەھا ئەو پۆرترێتانەی خۆی کە تێکەڵی کردبوون لەگەڵ بیروباوەڕەکانی سەردەمی پێش کۆلۆمبی و کاتۆلیک. تابلۆکانی ئەو وایان لە وێنەکێشی سووریالیستی ئاندرێ بریتۆن کرد کە لە ساڵی ١٩٣٨ پێشانگایەکی بۆ بکاتەوە لە گالێریی جولیەن لێڤی لە نیویۆرک. پێشانگایەکە سەرکەوتنی بەدەست ھێنا. بۆ ساڵی دواتر (١٩٣٩)، فریدا پێشانگایەکی دیکەی لە پاریس کردەوە. ھەرچەندە کە پێشانگاکەی پاریس بەمجۆرە سەرکەوتوو نەبوو، مۆزەخانەی لووڤر تابلۆیەکی لە کالۆ کڕییەوە. زە فرەیم، یەکەم تابلۆی وێنەکێشی مەکسیکییە کە لە کۆکراوەکانی مۆزەخانەی لووڤر دابنرێت. لە ساڵانی چلەکاندا، کالۆ ھەم لە پێشانگا ھونەرییەکانی مەکسیک و ئەمریکا بەشداری کرد، ھەروەھا لەلایەکی دیکەوە وەک مامۆستای ھونەر کاری کرد. کالۆ یەکێک بوو لە ئەندامانی دامەزرێنەر لە کۆمەڵەی سێمیاریۆ دی کولتوورا مێکسیکانا. لە ساڵی ١٩٥٣، یەکەمین پێشانگای تاکەکەسیی کردەوە لە مەکسیک، ئەمەش بەماوەیەکی کورت بوو بەر لە مردنی لە ساڵی ١٩٥٤، واتە لە تەمەنی ٤٧ ساڵی. کارەکانی فریدا وەک ھونەرمەندێک بە نەناسراوی مایەوە تاکوو کۆتاییی حەفتاکان. ئەمەش کاتێک کارەکانی لەلایەن کەسانی ھونەرمەند، مێژووناس و چالاکوانانی سیاسەت دۆزرانەوە. لە سەرەتای نەوەدەکان، نەک تەنیا وەک کەسایەتییەکی مێژوویی لە ھونەر بەڵکوو وەک ئایکۆنێکی بزووتنەوەی چیکانۆ، فێمێنیزم و کۆمەڵگەی پەلکەزێڕینە ناوبانگی دەرکرد. ئێستا بەرھەمەکانی کالۆ لە جیھاندا پێشوازی لێ دەکرێن، وەک بەرھەمی ڕەسەنی مەکسیکییەکان دەبینرێن، ھەروەھا لەلایەن فێمێنیستەکان بە ئاڕاستەی قووڵی لە دەربڕینی ژنانە دەبینرێن. ماگدالینا کارمینن فریدا کالۆ کالیدرۆن[ئ] لە ساڵی ١٩٠٧ لە گوندی کۆیۆئاکان لە مەکسیکۆ سیتی لە دایک بوو، کالۆ خۆی وتوویەتی لە ماڵی خێزانەکەی لە دایک بووە، واتە لە لا کاسا ئەزل (خانووە شینەکە)، بەڵام بەپێی تۆماری لەدایکبوونی فەرمی ئەوا لە شوێنێک لە نزیک ماڵی داپیری لەدایکبووە. دایک و باوک کالۆ وێنەگر بوون، گویلێرمۆ کالۆ (١٨٧١–١٩٤١) و ماتیڵدە کاڵدیرۆن گۆنزالێز (١٨٧٦–١٩٣٢)، ئەو کاتەی کالۆ لەدایکبوو ئەوان تەمەنیان ٣٦ و ٣٠ ساڵان بوو. باوکی بەڕەچەلەک ئەڵمانی بوو، گویلێرمۆ لە ساڵی ١٨٩١ بە پەنابەری ھاتبووە مەکسیک. ھەرچەند کالۆ گوتوویەتی کە باوکی جوولەکە بووە، بەڵام لە ڕاستیدا ئەو لەسەر پەیڕەوی لوتەریانیزم بوو. ماتیڵدە (دایکی کالۆ) لە دایکبووی واخاکا بوو، لە باوکێکی ڕەسەن مەکسیکی و دایکێکی ئیسپانی زمان بوو. جگە لە کالۆ، خێزانەکە سێ کچی دیکەیان ھەبوو؛ ماتیڵدە (بەنزیکی ١٨٩٨–١٩٥١)، ئەدریانا (بەنزیکی ١٩٠٢–١٩٦٨) ھەروەھا کریستینا (بەنزیکی ١٩٠٨–١٩٦٤). کالۆ دوو زڕخوشکی دیکەی ھەبوو لە ژنی یەکەمی باوکی، ماریا لوسیا و مارگاریتا، بەڵام ئەوان بەجیا بەخێوکران. لە کۆتایییەکانی ژیانیدا، کالۆ لە وەسفی ژینگەی ژیانی منداڵیی گوتبووی «زۆر زۆر خەمگینانە بوو.» دایک و باوکی نەخۆش بوون، ھاوسەرگیرییەکەیان دوور بوو لە خۆشەویستی. پەیوەندی فریدا لەگەڵ دایکی ھەردەم لە گرژیدا بوو. کالۆ لە وەسفی دایکی گوتوویەتی، «ئەو میھرەبان، چالاک و زیرەک بوو، بەڵام ئەو کەسێکی بەحساب، دڵڕەق و دەرماگیریی ئایینی بوو.» لە ماوەی شۆڕشی مەکسیک، کارەکەی باوکی وەک وێنەگر زیانی گەورەی بەرکەوت، بەوەی حکوومەتی نوێ کارەکەی لێ سەندەوە و بەھۆی درێژیی ماوەی شەڕی ناوخۆی وڵاتیشەوە لەو کاتەدا کاری تایبەت زۆر کەمی کردبوو. کاتێک تەمەنی شەش ساڵان بوو تووشی دەردی شەپڵەی مناڵان بوو. ئەم نەخۆشییەی وای لە قاچی ڕاستی کرد زۆر لاوازتر بێت بەراورد بە قاچی چەپی. [ا] نەخۆشییەکەی وای کرد خۆی لە ھاوڕێ و ھاوپۆلەکانی بشارێتەوە، لەبەر ئەوەی گاڵتەی پێدەکرا. دوای چاکبوونەوەی لە نەخۆشییەکە، شێوازی ڕۆیشتنی ناڕێک بوو (شەل)، ھەر لەبەر سەرەنجامەکانی نەخۆشییەکەی، بەناچاری تەنوورەی درێژی دەپۆشی. بۆ ئەوەی بەسەر نەخۆشییەکەی زاڵ بێت، باوکی ھەمیشە ھانی دەدا کە وەرزش بکات، ھەر بۆیە لە کاتی منداڵیدا تۆپی پێی، مەلەوانی و تەنانەت زۆرانبازیشی دەکرد، ئەم کارانەش لەو کاتە بۆ کچان نامۆ بوون. باوکی فێری کاری وێنەگریشی کرد لەگەڵ دەستکاریکردنەوەی وێنە و ڕەنگەکان. ھەرچەندە نەخۆشییەکەی دڵتەنگی کرد، بەڵام وای کرد کالۆ لەماوەی ژیانیدا، لە پەیوەندییەکی بەرزی ھاوڕێیەتی بێت لەگەڵ باوکی. کالۆ سوپاسی باوکی کرد بەوەی وای کرد ژیانی منداڵی نایاب بێت، «ناوازەیە… ئەو نموونەیەکی باڵای خۆشەویستی بوو بۆ من، لە کارەکانی وێنەگری و وێنەکێشی، لە سەرووی ھەمووشیانەوە ئەوە بوو کە ئەو لە ئازەرەکانم تێدەگەیشت.» بەھۆی دەردی ئیفلیجییەکەیەوە، کالۆ بەراورد بە ھاوتەمەنەکانی درەنگتر خوێندنی تەواو کرد، کالۆ لەگەڵ خوشکە بچووکەکەی کریستینا خوێندنی باخچەی ساویانی دەست پێکرد، پاشان ھەر لە گوندەکەیان خوێندنی سەرەتایی کرد، پۆلەکانی پێنج و شەشی بە سیستمی خوێندنی ماڵەوە تەواو کرد. کریستینا چووە قوتابخانەی کریستیانەکان، بەڵام فریدا لەسەر خواستی باوکی چووە قوتابخانەی ئەڵمانی. دواتر بەھۆی نەخۆشییەکەیەوە دوورخرایەوە بۆ خوێندنی مامۆستای پیشەیی. ژیانی خوێندنی فریدا پوخت بوو، لەلایەن مامۆستا ژنەکانیشەوە دووچاری سووکایەتیی سێکسی بوو. لە ساڵی ١٩٢٢، فریدا لە دواناوەندییەکی ناسراو وەرگیرا و ئامانجی ئەوە بوو بچێتە خوێندنی پزیشکی. ئەم خوێندگایە، تازە کرابوویەوە لە کۆی ٢٠٠٠ کچ، تەنیا ٣٥یان وەرگرت. ئەو لە خوێندنەکەی بەباشی ھەنگاوی دەنایە پێشەوە، لەپاڵ ئەوەشدا بووە خوێنەرێکی باش و بە قووڵی کەوتە خوێندنەوە و کاریگەریی کولتووری مەکیسیکی، چالاکی سیاسی و دادگەریی کۆمەڵایەتی. قوتابخانەکە گرنگی و بانگەشەی بۆ شوناس و ڕەسەنبوونی مەکسیکییەکان دەکرد، کە ڕۆحیەتێکی ئەوسا بوو بۆ بەرزکردنەوەی شوناس و کەلەپووری مەکسیکی، ئەمەش لەپێناو ڕزگاربوون بوو لەژێر کاریگەرییەکانی کۆلۆنیالیزمی ئەورووپی و بینینی ئەورووپییەکان وەک ھێزێکی باڵا. لەگەڵ قوتابیانی قوتابخانەکەی گرووپێکی تایبەتیان دامەزراندبوو، ئەوان دژی زۆر شت دەوەستانەوە، وتووێژیشیان لەسەر فەلسەفەی کلاسیکی ڕووسی دەکرد.<eos> |
<bos>فریدا لەو کاتەدا، ھەوڵی دەدا تەمەنی ڕاستەقینەی لەوانی دیکەش بشارێتەوە، خۆی وەک «کچی شۆڕش» دەبینی، ھەربۆیە دەیگووت لە ٧ی تەممووزی ١٩١٠ لەدایکبووە، واتە ھەمان ساڵی دەستپێکردنی شۆڕش، دواتر ئەمە بەدرێژایی ژیانی بەردەوامی ھەبوو. دواتر کەوتە خۆشەویستی لەگەڵ ئەلیخاندرۆ گۆمێز ئەریاز، کە سەرکردەی گرووپەکەیان بوو لە قوتابخانە، دایک و باوکی فریدا بەم پەیوەندییە ڕازی نەبوون، دواتر لەیەکتری جیابوونەوە بەبۆنەی دروست بوونی توندوتیژی و ناجێگیریی دۆخی سیاسەت لە وڵات، لەم ماوەیە کالۆ و ئەلیخاندرۆ نامەی دڵداریی و سۆزداریان دەگۆڕییەوە. لە ١٧ی ئەیلوولی ١٩٢٥، کاتێک کالۆ لەگەڵ کوڕە دڵدارەکەی ئەریاس، بەیەکەوە بە پاسێک لە قوتابخانە دەگەڕانەوە ماڵەوە، لەو دەمە پاسەکە جەنجاڵ بووە و شوفێرەکە ویستوویەتی لە ترامێکی کارەبایی تێپەڕبێت، لە ئەنجامدا دەبێتە ھۆی دروست بوونی ڕووداوێکی ھاتووچۆ، بەشێک لە سەرنشینەکانی پاسەکە مردن. لە ڕووداوەکە، ئەریاس زیانێکی کەمی بەرکەوت بەڵام ئاسنی دەستگرتنی پاسەکە بەر لەگەنەی فریدا دەکەوێت و بە سەختی برینداریی دەکات. دواتر لە وەسفی ئەم ڕووداوە فریدا وتویەتی، «ئەوە ھاوشێوەی کونکردنی گامێشێک وابوو لەڕێی شمشێرێکەوە.» ئاسنەکە لەلایەن ئەریاس و خەڵکەکە لە لەشی فریدا دەرھێنرا، کە ئەمەش زۆر بە ئازار بوو بۆ فریدا. جەستەی فریدا چەند زیانێکی بەرکەوت، ئێسکی کزیەی شکا. بەھۆی ئاسنەکەوە، سک و مناڵدانی کون بوو، بڕبڕەی پشتی لە سێ شوێنەوە شکا، قاچی ڕاستی لە یانزدە جێگاوە شکا، پێی ڕاستەی شکا و لەجێی خۆیدا چوو، ئێسکی چەڵەمەی شکا، ھەروەھا شانی لەجێی خۆیان چوون. فریدا بەرلەوەی جارێکی دیکە بگەڕێتەوە دۆخێکی ئاسایی، مانگێک لە نەخۆشخانەی بەسەربرد، ھەروەھا دوو مانگیش لەماڵەوە لەجێگای خۆی مایەوە. دوای ئەوەی بەردەوام تووشی ماندووبوون و ئازار چەشتن دەھاتەوە، دکتۆرەکەی دووبارە پشکنینی ئێکسی بۆ کرد و دەرکەوت بەھۆی ڕووداوەکەوە سێ لە فەقەرەکانی لە شوێنی خۆی دەرچوو بوون. بۆئەوەش فریدا ناچاربوو کە پلاستەرێکی گەورە بە قەبارەی جلێکی کۆرسێت بپۆشێت. ئەم ڕووداوە خەونی فریدای بۆ بوون بە پزیشک بەکۆتا ھێنا، بەپێی قسەی ئەندرێس ھێنیسترۆسای ھاوڕێی لەو دەمە فریدا، «وەک مردوو دەژیا». لە کۆتایییەکانی ١٩٢٧، باروودۆخی کالۆ باشتر بوو، بەتایبەت دوای بە کۆمەڵایەتیی بوون و تێکەڵ بوون لەگەڵ ھاوڕێیەکانی قوتابخانەی، ئەوان بەشی زانستە سیاسییەکانیان خوێند بوو. کالۆ پەیوەندیکرد بە حیزبی کۆمۆنیستی مەکسیکی (PCM). لەم نێوانەدا، چەندین کەسایەتی سیاسیی، چالاکوان و ھونەرمەندی ناسی، لە نێویاندا کۆمۆنیستی دوورخراوەی کووبایی خولیۆ ئەنتۆنیۆ مێلا و وێنەگری ئەمریکی-ئیتالی تینا مۆدۆتی. لە یەکێک لەو ئاھەنگانەی کە مۆدۆتی ڕێکی خستبوون، بەدیاریکراوی لە حوزەیرانی ١٩٢٨، فریدا بە دیێگۆ ڕیڤێرا ناسێندرا. پێشتر لە ساڵی ١٩٢٢، بە کورتی چاویان بەیەک کەوتبوو، کاتێک ناوبراو خەریکی وێنەکێشان بوو لە قوتابخانەکەی فریدا. دوای تێپەڕینی ماوەیەکی کورت بەو دیدارە، کالۆ داوای لە دیێگۆ کرد کە بۆچوونی لەسەر کارەکانی ئەو دەرببڕێت، بۆئەوەی بزانێت ھیچ ھونەرێک لە کارەکانیدا ھەیە تاکوو ببێتە ھونەرمەند. دیێگۆ کاتێک کارەکانی کالۆی بینیوە، سەرسام بووە بەکارەکانی و وتوویەتی کە ئەو ھونەرمەندێکی تەواو بڕواپێکراوە. دواتر فریدا و دیێگۆ کەوتە پەیوەندی خۆشەویستی، تا لە ڕۆژی ٢١ی ئابی ١٩٢٩ لە کۆیۆئاکان ھاوسەرگیرییان کرد، دیێگۆ دوو ژنی دیکەشی ھەبوو و ٢٠ ساڵیش لە فریدا گەورەتر بوو. دایکی دژی ھاوسەرگیرییەکەیان بوو، دایک و باوکی لە وەسفی ئەم پڕۆسەیە وتیان، «ئەمە ھاوسەرگیری فیل و کۆتر»، بەو مانایەی ھەردووکیان لە قەبارەوە جیاوازییان زۆر بوو؛ دیێگۆ درێژ و قەڵەو بوو، لەبەرامبەردا کالۆ لاواز و بچووکتر. باوکی بە ھاوسەرگیرییەکە ڕازی بوو، بەوەی دیێگۆ دەوڵەمەند بوو و توانای ھەبوو کە پشتگیری کالۆ بکات، بەتایبەت کە خەرجییە پزیشکییەکان کالۆ زۆر بوون. ھاوسەرگیرییەکەیان لە ناو ھەواڵەکانی میدیای مەکسیک و نێودەوڵەتی باسکرا، بەماوەیەکی زوو لەدوای ھاوسەرگیرییەکەیان، فریدا و دیێگۆ چوونە شاری کویرناڤاکا لە ویلایەتی مۆریلۆس، لەوێ ئەرکی وێنەکێشان لە پالاسی کۆرتێسیان پێ سپێدرابوو. ھەر لەوکاتەدا، فریدا لە ئەندامبوون بۆ حیزبی کۆمۆنیست کشایەوە ئەمەش لەپێناو پاڵپشتیکردنی دیێگۆ، کە بەماوەیەکی کورت پێش ھاوسەرگیرییەکەیان لە ماڵی دوور خرابوویەوە بەھۆی پشتگیرییەکانی لە کۆمەڵەی چەپەکان. لەماوەی شەڕی ناوخۆیی مەکسیک، مۆرۆلێس کۆمەڵێک جەنگی دژواری بەخۆیەوە بینی، ژیانکردن لە شارێکی شێوە ئیسپانیایی (کویرناڤاکا)، وای لە فریدا کرد کە ھەستی بۆ شووناسی مەکسیکی بوون و مێژووەکەی بجووڵێت. ھاوشانی ھونەرمەندە ژنەکانی دیکەی مەکسیک، کالۆ دەستیکرد بە پۆشینی جلووبەرگی ڕەسەنی مەکسیکییەکان، تەنوورەیەکی درێژی ڕەنگا و ڕەنگیشی پۆشی. جلەکانی وایان لە کالۆ کرد کە بیرۆکە فێمێنیستی و دژە-کۆلۆنیالیزم دەرببڕێت. دوای ئەوەی دیێگۆ کارەکانی لە کویرناڤاکا، لە کۆتایییەکانی دەیەی سییەکان، کالۆ و دیێگۆ چوونە سان فرانسیسکۆ، ئەمریکا. لەوێ بەیەکەوە وێنەی سەر دیواریان دەکێشا بۆ یانەی لەنچیۆنی بازاڕی ئاڵووگۆڕی دراوی سان فرانسیسکۆ ھەروەھا بۆ بەشی ھونەرەجوانەکانی کالیفۆرنیا. لەمانەوەی مانەوەشیان، لەلایەن کۆکەرەوەکان و کڕیارەکان ڕێزیان لێدەگیرا و بێزاریش دەکران. ھەر لەوکاتەدا، فریدا پەیوەندییە خۆشەویستییە درێژەکەی لەگەڵ وێنەگری ئەمریکی-ھەنگاری، نیکۆلاس موراس دەستی پێکرد. لە ھاوینی ١٩٣١، فریدا و دیێگۆ گەڕانەوە مەکسیک، دواتر لە پاییز گەشتیان کرد بۆ نیویۆرک ستی بۆ کردنەوەی کارەکەی دیێگۆ لە مۆزەخانەی مۆدێرن ئارت. لە نیسانی ١٩٣٢، چوونە دێترۆیت، لەوێ دیێگۆ کارێکی پێدرابوو بۆ وێنەکێشان لە پەیمانگای ھونەرەکانی دێترۆیت. لەم کاتەدا، بەرکەوتنەکانی کالۆ لەگەڵ میدیاکان زیاتر بوون، میدیاکان سەرسامیی ئینگلیزییە ڕەوانەکەی ئەو بوون. لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ دەزگای دێترۆیت نیوز، لە ٢ی شوباتی ١٩٣٣ وتی، «بێگوومان ئەو [دیێگۆ] شتی چاکی کردووە وەک کوڕیژگە (منداڵی بچووک)، بەڵام ھەنەرمەندە مەزنەکە منم.» ئەو ساڵانەی لە ئەمریکا بەسەری برد بۆ فریدا دژواربوون، وێڕای ئەوەی چێژی لە دیتنی نیویۆرک و سان فرانسیکۆ دیت، بەڵام ئەو ناڕەحەت بوو بە کۆمەڵگای ئەمریکی بەوەی وەک وڵاتێکی کۆلۆنیالیست دەیدیت، ھەروەھا بەوەی ئەمریکییەکانیش ئەویان وەک کەسێکی «بێزارکەر» تەماشا دەکرد. فریدا حەزی نەدەکرد تێکەڵبێت لەگەڵ کەسانی سەرمایەدار (کاپیتالیست)ی وەک ھێنری فۆرد و ئێدسل فۆرد، ھەروەھا تووڕەبوو، بەوەی زانی کە زۆرێک لە ھۆتێلەکانی نیویۆرک پێشوازی لە میوانی جوولەکە ناکەن. لە نامەیەکیدا بۆ ھاوڕێیەکی، فریدا نووسی بووی، «وێڕای ئەوەی کە پێشکەوتنی پیشەسازیی و میکانیکی لە ئەمریکا سەرنجی ڕاکێشاوم… توڕەم لە گشت ئەو پیاوە دەوڵەمەندانەی ئێرە، لەبەرئەوەی لێرە بە ھەزاران کەس دەبینم لە گوزەرانێکی زۆر وێراندان، ھیچ شتێکیان نییە بیخۆن و ھیچ شوێنێکیان نییە لێی بخەون، ئەم بابەتەیە کە زۆرترین سەرنجی من ڕاکێشاوە، لەکاتێک دەوڵەمەندەکان ھەموو شەو و ڕۆژێک ئاھەنگ دەگێڕن، لەکاتێکدا بە ھەزاران و ھەزاران کەسی دیکەش لە برسان دەمرن». ئەو کاتەی لە دێترۆیت بوو، بەھۆی دووگیان بوونییەوە ئاڵۆزی تێکەوت، دکتۆرەکەی ڕازی بوو کە کرداری لەباربردن ئەنجام بدات، بەڵام ئەو دەرمانەی کە بەکارھات کاریگەریی نەبوو. کالۆ تەواو ڕاڕا بوو لەوەی منداڵێکی ببێت، لەبەرئەوەی پێشتریش منداڵێکی دیکەی خۆی لە دیێگۆ لەبار بردبوو. دوای ئەوەشی کە لە باربردنەکە سەرکەوتوو نەبوو، بڕیاریدا کە بەردەوامیی بدات بە دووگیانییەکەی، بەڵام لە مانگی تەممووز منداڵەکەی لەبارچوو، ئەمەش کێشەی ھۆرمۆنی بۆ دروستکرد و وایکرد دوو حەفتە لە نەخۆشخانە بمێنێتەوە. دوای کەمتر لە سێ مانگ، دایکی لە ئەنجامدانی نەشتەرگەرییەکی ئاڵۆز مرد. لە ئازاری ١٩٣٣، فریدا و دیێگۆ گەڕانەوە نیویۆرک، کارێکی دیکەیان پێدرابوو بۆ وێنەکردنی لە باڵەخانەی سەنتەری ڕاکفلر. لەم ماوەیەدا، کالۆ تەنیا تابلۆ جلەکەم لەوسەرەوە ھەڵواسراوە (١٩٣٤) کێشا. ھەروەھا چاوپێکەوتنی زیاتری ئەنجام دا لەگەڵ میدیا ئەمریکییەکان.<eos> |
<bos>لە مانگی ئایار، دیێگۆ لە کاری وێنەکردن بۆ سەنتەری ڕاکفلر دوور خرایەوە، لەبەرامبەردا کارێکی دیکەی وەرگرت بۆ قوتابخانەی نیویۆرکەرس. ھەرچەند کە دیێگۆ حەزی بەوەدەکرد لە ئەمریکا بژیێت، بەڵام فریدا تووشی غەریبی بوو بۆ وڵاتەکەی، لە کانوونی یەکەمی ١٩٣٣ گەڕانەوە ئەمەش بەماوەیەکی کورت لەدوای تەواوکردنی کارەکەیان. فریدا و دیێگۆ گەڕانەوە مەکسیکۆ ستی، دواتر ماڵیان گواستەوە بۆ ماڵێکی نوێ و لە گەڕەکێکی خانەدانانە لە سان ئەنخێل. ماڵەکە لەلایەن قوتابییەکی لو کۆربوزیێ، خوان ئۆ'گۆرمان دیزاین کرابوو، ئەم ماڵە لە دوو بەش پێکدەھات، لەڕێگای پردێکەوە بەیەکتری بەسترابوونەوە؛ بەشەکەی کالۆ بە شین ڕەنگ کرابوو، بەشەکەی دیێگۆش بە سپی و پەمەیی. دواتر ماڵەکە بووە شوێنی کۆبوونەوەی ھونەرمەندان و چالاکوانانی سیاسیی لە مەکسیک و دەرەوە. دواتر بۆ جارێکی دیکە، فریدا تووشی کێشە تەندرووستییەکانی بوویە، کاتێک تووشی کێشەی ڕیخۆڵە، دووجار لەبارچوون ھەروەھا قاچی تووشی لاڕەشە (گانگرین) ھات. لەلایەکی دیکەشەوە کێشە کەوتە نێوان خۆی و ھاوسەرەکەی، دیێگۆ بە گەڕانەوەیان بۆ مەکسیک دڵخۆش نەبوو، سەرزەنشتی دەکرد کە بووە ھۆی گەڕانەوەیان. ھەرچەند کە کالۆ متمانەی بە دیێگۆ نەبوو، بەڵام کاتێک بینی دیێگۆ لە پەیوەندیدایە لەگەڵ کریستینای خوشکی، ئەوا ھەستەکانی بریندار بوون. دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٣٥ بەم پەیوەندییەی زانی، فریدا ماڵەکەی گواستەوە بۆ شوقەیەک لە ناوەڕاستی مەکسیکۆ ستی و وای دانا لە دیێگۆ جیابووەتەوە. فریدا خۆشی کەوتبووە داوای خۆشەویستی لەگەڵ ھونەرمەند و تەلارسازی ئەمریکی ئیسامو نوگوچی، پەیوەندییەکەیان ئەوەندەی نەکێشا، بەڵام تاکوو مردنی فریدا وەک دوو ھاوڕێ مانەوە. لە ساڵی ١٩٣٥، کالۆ گەڕایەوە سان ئەنخێل و چاوی کەوتەوە بە دیێگۆ و کریستینا. کالۆ دڵی بەوە خۆشبوو کە بووەتە پوور بۆ منداڵەکانی کریستینا، ئیسۆلدا و ئەنتۆنیۆ. وێڕای ئەوەی دیێگۆ و کالۆ ئاشت بوونەوە، بەڵام درێژەیان بە دڵپیسییەکانیان دا. لە ساڵی ١٩٣٦، کالۆ گەڕایەوە ناو سیاسەت و پەیوەندی بە فۆرت ئینتەرناشنال کرد (کۆمەڵە چەپەکەی ترۆتسکی)، ھاوکات بووە دامەزرێنەری لیژنەی گەیاندنی کۆمەک بۆ کۆمارییەکان لەکاتی شەڕی ناوخۆیی ئیسپانیا. فریدا و دیێگۆ بەیەکەوە توانیان حکوومەتی مەکسیک ڕازی بکەن، بۆئەوەی مافی پەنابەریی سیاسیی بداتە لیۆن ترۆرتسکی، دواتریش پێشنیاریان کرد کە خۆی و ژنەکەی ناتالیا سیدۆڤا لە ماڵەکەیان (لا کاسا ئەزول) نیشتەجێبن. ترۆتسکی و ژنەکەی لە ماوەی کانوونی دووەمی ١٩٣٧ تاکوو نیسانی ١٩٣٩ لەو ماڵەدا ژیانیان بەڕێ کرد، لەم دەمەدا کالۆ و ترۆتسکی ھەر نەبوونە ھاوڕێ، بەڵکوو بۆ ماوەیەکی کەمیش پەیوەندی دڵدارییان ھەبوو. دوای کردنەوەی پێشانگایەک لە پاریس، کالۆ گەڕایەوە نیویۆرک. لەوکاتەدا، تامەزرۆ بوو بچێتەوە لای مورای بەڵام ئەو بڕیاریدا بوو کە کۆتایی بە پەیوەندییەکەیان بھێنێت، بەوەی ژنێکی دیکەی دۆزیبوویەوە و دەیویست ھاوسەرگیری لەگەڵ ئەودا بکات. کالۆ گەڕایەوە مەکسیکۆ ستی، لەوێ دیێگۆ داوکاری جیابوونەوەی پێدا. ھۆکاری ئەم داواکارییەش دیار نەبوو، بەڵام دواتر دیێگۆ بۆ ڕای گشتی ئاماژەی بەوە کرد، ئەمە تەنیا پەیوەندی بەلایەنی یاسایییەوە ھەیە کە لە نەریتی نوێی کۆمەڵگا پەیڕەو دەکرێت، ھیچ پەیوەندی بە لایەنی ھونەری و ئابوورییەوە نییە. بەڵام بەگوێرەی قسەی ھاوڕێکانیان بێت، ھۆکاری جیابوونەوەیان بۆ ئەو پەیوەندییە ئەویندارییانە بوون کە ھەردوولا لەگەڵ کەسانی دیکە ھەیان بوو. لە تشرینی دووەمی ١٩٣٩، کالۆ و دیێگۆ بەفەرمی جیابوونەوە بەڵام ھەروەک دوو ھاوڕێ مانەوە؛ کالۆ خۆی خەرجییەکانی خۆی بەڕێوە دەبرد. دوای جیابوونەوەی لە دیێگۆ، کالۆ گەڕایەوە بۆ لا کاسا ئەزول، لەو دەمە بڕیاریدا کە خۆی بژیێنێت، ھەموو ئەم ڕووداوانەی ئەم دواییانە وایانکرد کە سەردەمێکی دیکەی چالاکی بۆ فریدا بێتە ئاراوە، ئەمەش بەوەرگرتنی ئەو ئیلھامانە بوو کە لە گەشتەکانی بۆ دەرەوە وەری گرتبوو. لەم سەردەمە کارەکانی فریدا، تەکنیکی کەمتری بەکاردەھێنا و پۆرترەیتەکانی کردە قەبارەی چوارگۆشە، ئەمەش وایکرد کە بە ئاسانتر بفرۆشرێن. لەم ماوەیە زۆرێک لە بەرھەمە دیارەکانی خۆی کێشا لەوانە، دوو فریداکە (١٩٣٩)، پۆرترەیتی خود بە قژبڕانەوە (١٩٤٠)، مێزە بریندارەکە (١٩٤٠)، خۆپۆترەیت بە ملوانکەیەکی دڕکاوی و ھەمینگبێرد (١٩٤٠). لە ساڵی ١٩٤٠، بەرھەمەکانی لە سێ پێشانگای ھونەریی نمایشکران؛ لە نێویاندا چوارەمین پێشانگای نێونەتەوەیی سووریالی لە مەکسیکۆ ستی، گۆڵدن گەیت ئینتەرناشنال ئێکسپۆشن لە سان فرانسیسکۆ، ھەروەھا ھونەری مەکیسیکی سەدەی بیستەم لە نیویۆرک. لە ٢١ی ئابی ١٩٤٠، لە کۆیۆئاکان ترۆتسکی تیرۆرکرا، ئەو تا ئەوکاتەش لە مەکسیک دەژیا. بۆ ماوەیەکی کورت وەک بکووژێک، گومان خرایە سەر کالۆ، ئەو لەگەڵ کریستینای خوشکی بۆ ماوەی دوو ڕۆژان دەستبەسەر کران. بۆ مانگی دواتر، فریدا چووە سان فرانسیسکۆ بۆ وەرگرتنی چارەسەر پزیشکی، ئەمەش دوای ئەوەبوو کە دەستی ئازاری ھەبوو. دوای جیابوونەوەکەی، کالۆ بەسەختی ئاڵوودەی مەی ببوو. لەو کاتەدا، دیێگۆش لە سان فرانسیسکۆ بوو، ئەمەش دوای مردنی ترۆتسکی بوو کە کارێکی لە ئەمریکا پێسپرێردا بوو. لەو کاتەی لە سان فرانسیسکۆ بوو، بۆ ماوەیەکی کورت کالۆ لەگەڵ بازرگانی ھونەر ھێنز بەرگروین کەوتە پەیوەندییەوە. دواتر، لەگەڵ دیێگۆ ئاشت بوویەوە. لە ڕۆژی ٨ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٠، لە ڕێوەڕەسمێکی سادەدا بۆ دووەمجار ھاوسەرگیرییان کرد. زوو لەدوای ھاوسەرگیرییەکەیان، بەیەکەوە گەڕانەوە مەکسیک. ئەم بەیەکەوەبوونە، کێشەیەکی وایانی بۆ دروست نەکردن، بەوەی ھەردووکیان ئازادی زیاتریان بەیەکتری دا، بەیەکەوە لە لا کاسا ئەزول دەژیان، لەگەڵ ئەوەشدا دیێگۆ ماڵەکەی دیکەی واتە سان ئەنخێل کردە ستۆدیۆیەک بۆ کارکردن. ھەردووکیان درێژەیان دا بە پەیوەندییە دڵدارییە دەرکییەکانیان، کالۆ کە دووڕەگەزخواز بوو، واتە پەیوەندی لەگەڵ ژن و پیاوان دەبەست، بەپێی بەڵگەکان، پەیوەندییەکانی لەگەڵ پیاوان بۆ کالۆ گرنگترن بوون لەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ژنان. لە ساڵانی چلەکان، وێڕای وەرگرتنی چارەسەرەکانی سان فرانسیسکۆ، بەڵام تەندرووستی کالۆ بەبەردەوامی خراپ بووە. بەھۆی ھەبوونی کێشە لە دڕکەپەتکی ئەوا فریدا ٢٨ جلی کۆرسێتی دەپۆشی بۆئەوەی پاڵپشتی لە جەستەی بکات، ئەمەش لە ساڵانی نیوان ١٩٤٠ بۆ ١٩٥٤ بەردەوامیی ھەبوو. لەو کاتانەدا، فریدا ھەستی بە ئازار دەکرد لە قاچەکانی ھەروەھا ئەو نەخۆشییەی کە لەدەستی بۆی دروست ببوو، لێی بوو بە نەخۆشییەکی درێژخایەن، فریدا چارەسەریشی وەردەگرت بۆ نەخۆشی سفلس. دوای ئەوەی باوکی لە نیسانی ١٩٤١ کۆچی دوایی کرد، فریدا تووشی خەمۆکی بوو. لەو کاتەدا، فریدا کاتەکانی زیاتر لە لا کاسا ئەزول بەسەر دەبرد بە گرنگیدان بەو ماڵ و باخچەکەی، ھاوکات چەند ئاژەڵێکیشی بەخێو دەکرد لەوانە مەیموونی جاڵجاڵۆکەیی، سەگی مەکسیکی و تووتی. لەوکاتانەدا، فریدا لەناو وڵاتەکەی بەناوبانگ دەبوو، بەڵام ڕەوشی تەندرووستی بەردەوام بەرەو خراپی دەچوو. لە ناوەڕاستی چلەکان گەیشتە بڕیارێک کە ئەو چیتر ناتوانێت چاوەڕێ بکات و دانیشێت. لە حوزەیرانی ١٩٤٥، چووە نیویۆرک بۆ ئەنجامدانی نەشتەرگەرییەکی دژوار، نەشتەرگەرییەکە شکستی ھێنا، بەقسەی ھێریرا، کالۆ خۆی بەشێک بووە لە ھۆکاری چارەنەبوونی کێشە تەندرووستییەکانی، بەوەی ئەو پشووی نەدەدا کە لێی داواکرابوو، ھەروەھا جارێکیش بەئەندازەیەکی خراپ برینەکەی کردبوویەوە. وێنەکانی ئەو کاتانەی فیردا، دەربڕین بوو لە خراپی ڕەشی تەندرووستی لەوانە، ستوونە شکاوەکان (١٩٤٤)، بێ ھیوا (١٩٤٥)، داری ھیوا، خێرا وەستاو (١٩٤٦)، ھەروەھا ئاسکە بریندارەکە (١٩٤٦). لە ساڵی ١٩٥٠، کالۆ زۆربەی ساڵەکەی لە نەخۆشخانەی ئەی بی سی لە مەکسیکۆ ستی بەسەر برد، جارێکی دیکە نەشتەرگەری ئێسکی کردەوە. ئەم نەشتەرگەرییە تەندرووستی خراپتر کرد، پێویستی کرد کە نەشتەرگەری دیکەش بکات. دوای دەرچوونی لە نەخۆشخانە، کالۆ لە ماڵەکەی لە لا کاسا ئەزول گیری خوارد، بۆئەوەی ڕێ بکات بەناچاری کورسی و دارشەقەی بەکاردەھێنا. لە کۆتا ساڵەکانی ژیانی، کالۆ کاتەکانی تەرخان کرد بۆ بواری سیاسەت. ئەو جارێکی دیکە لە ساڵی ١٩٤٨، چووە پاڵ حیزبی کۆمۆنیستی مەکسیک. ئەو دەستی بە دروستکردنی کەمپەینی ئاشتی کرد.<eos> |
<bos>لە ساڵی ١٩٥٨، قاچی ڕاستی لە ئەژنۆیەوە بڕایەوە بەھۆی نەخۆشی لاڕەشە (گانگرین). لەو ساتانەدا دەیناڵاند بە خەمۆکی و ڕاڕایی، ئەوەی ھێشتبوویەوە پشت بەستن بوو دەرمانی ئازارشکێنەکان. کاتێک دیێگۆ خەریکی ئەوەبوو پەیوەندییەکی دیکەی دڵداری ببەستێت، کالۆ خەریک بوو خۆی بە دەرمان بکووژێت. لە یادنامەکەیدا، لە شوباتی ١٩٥٤، فریدا نووسی، "ئەوان شەش مانگ لەمەوبەر قاچیان بڕیمەوە، ئەوان سەدەیەکی دیکە لە ئازاریان پێبەخشیم، ئەمەش لە ساتێکدا کە ھۆکارێک نابینمەوە بۆ بەردەوامبوونم. بەردەوام دەبم لەو ویستەی کە دەکەمەوێت خۆم بکوژم. لە ٢ی تەممووزی ١٩٥٤، لە کۆتا ڕۆژەکانی ژیانیدا، وێڕای ئەوەی تەندرووستی باش نەبوو، بەڵام لەگەڵ دیێگۆ بەشداریکرد لە گردبوونەوەیەکی ناڕەزایی لە دژی دەستێوەردانی سی ئای ئەی لەمەڕ کێشەکان و کودەتای گواتیمالا. واپێدەچێت لەوکاتەدا ھەستی بە نزیکبوونەوە لەکاتی مردنی کردبێت، بەوەی لەبارەیەوە قسەی لەگەڵ سەردانیکەرانی دەکرد، ھەروەھا وێنەی ئێسکبەند و فریشتەی لەسەر دەفتەری یادنامەکەی کێشا. دوایین وێنەشی، فریشتەیەکی ڕەش بوو، وەک ھایدن ھێرێرا، ژیاننامەنووسی کالۆ ئەمەی وەک فریشتەی مەرگ لێکداوە. لە کۆتا نووسینیدا کالۆ نووسی، «بەشادییەوە چاوەڕێی دەرچوون دەکەم - و ھیوادارم ھەرگیز بۆی نەگەڕێمەوە. — فریدا» باروودۆخی کالۆ خراپتر دەبوو، شەوی ١٢ی تەممووزی ١٩٥٤ کۆتا شەوی بوو، کالۆ تایەکی بەرز و ئازارێکی زۆری ھەبوو. نزیکی ٦ی بەیانی بوو، لە ١٣ی تەممووزی ١٩٥٤، پەرستیارەکەی کالۆی بە مردوویی لەسەر جێگا بینی. لە تۆماری فەرمیدا، ھۆکاری مردنی کالۆ بە جەڵتەی سی نووسراوە. ژیاننامەنووس ھێرێرا مشتموڕی ئەوەی کردووە کە ئەگەری ھەیە کالۆ خۆی کوشتبێت. ئەو پەرستیارەی کە کالۆی بە مردوویی بینی، ئاماژەی بەوە کردووە لەکاتی پشکنینی بۆ بەکارھێنانی دەرمانەکانی کردووە، ئەوا بۆی دەرکەوتووە لە شەوی مردنیدا دەرمانی ئازارشکێنی زۆر خواردووە، لە کۆی ٧ دەرمان ئەوا ١١ی خواردووە. ھەر لەو شەوەدا، فریدا دیارییەکی بۆ دیێگۆ جێھێشت بەبۆنەی ساڵیادی ھاوسەرگیرییەکەیان، ھەرچەند کە مانگێک مابوو بۆ ئەو یادە. لە ١٣ی تەممووز، جەستەی فریدا برایە پالاسیۆ دی بێلاس ئارتیس، لەوێ لەژێر ئاڵایەکی کۆمۆنیستیی دانرا. ڕۆژی دواتر، لەنێوان خزم و ھاوڕێکانی لە پرسە و ماتەمینێکی نافەرمی ئامادەبوون، بە سەدان لە ھەوادارانیشی لە دەرەوە ئامادەبوون. لەسەر ویستی خۆی، جەستەی فریدا بەخۆڵەمێشی کرا. دیێگۆ لەبارەی ئەم ڕۆژەوە وتی، «ئەوە تراژیدیاترینن ڕۆژە لە ژیانم.» دوای سێ ساڵ، دیێگۆ لە ساڵی ١٩٥٧ کۆچی دوایی کرد. خۆڵەمێشەکەی فریدا لە ناو گۆزەیەکی کۆنی پێش سەردەمی کۆلۆمبی لە لا کاسا ئەزل دانراوە، لە ساڵی ١٩٥٨ ماڵەکەی وەک مۆزەخانەیەکی گشتی کرایەوە. کالۆ ھەر لە منداڵییەوە خولیای کاری ھونەری و وێنەکێشان پەرەی سەند، بەتایبەتیش کاتێک وێنەکێش فێرناندۆ فێرناندێز (ھاوڕێی باوکی) ڕێنمایی دەکرد، کالۆ لەسەر دەفتەرەکەی وێنەکەی دەکێشا. لە ساڵی ١٩٢٥، بۆ یارمەتیدانی خێزانەکەی دەستی بەکارکردن کرد. یەکێک لەو کارانە لەگەڵ فێرناندێز بوو کە بەیەکەوە خەریکی کاری نەخش کردن بوون. ھێرناندێز سەرسامیی بەھرەمەندی فریدا بوو، ئەمەش وێڕای ئەوەی لەوکاتەدا فریدا خەون و خولیای ئەوەی نەبوو ببێتە ھونەرمەند، ھونەر بکاتە پیشەی خۆی. بەھۆی ڕووداوی پاسەکەوە کە لە ساڵی ١٩٢٥ تووشی ھات، کالۆ سێ مانگ لەسەر جێگا کەوت، دوای ئەم ڕووداوە دەستی کرد بە وێنەکێشان. لەبەرئەوەی پێش ڕووداوەکە، خولیای بوونی بە پزیشک ھەبوو، ھەر بۆیە لە سەرەتاکان وەک وێنەکێشی پزیشکی دەستی پێکرد، بەمەش خولیاکانی لە ھونەر و زانست تێکەڵکێش کرد. دایکی تەختەیەکی نیگارکێشی تایبەتی بۆ دروست کرد، ئەمەش بۆ ئەوەی بتوانێت لەسەر جێگاکەشی خەریکی کاری وێنەکێشان بێت، باوکیشی کۆمەڵێ ڕەنگی زەیتی خۆی پێشەشکرد، کالۆ ئاوێنەیەکیشی ھەبوو، بەھۆی ئەوەوە خۆی دەبینی و وێنەی خودی خۆی کێشا. وێنەکێشان وای لە فریدا کرد بەدوای پرسیارەکانی شوناس و بوون بگەڕێت. لە بارەی وێنەکێشانەوە، فریدا وتویەتی، «وێنەی خۆم دەکێشم، چونکە ھەندێک کات بەتەنیام و من توخمێکم، ئەوە بەباشترین شێوە دەزانم.» دواتر ئەوەشی درکاند کە ئەو ڕووداوە و ماوەی چاکبوونەوە وای لێکرد «جارێکی تر دەستپێبکەمەوە، وێنەکێشان ھەر ئەوەیە کە بە چاوانم دەیبینم. لەوە زیاتر نییە.» زۆرترین ئەو تابلۆیانەی کە لەم کاتەدا کالۆ دەیکرد، پۆرترەیتی خۆی، خوشکەکانی و ھاوڕێیانی قوتابخانەی بوون. وێنە سەرەتایییەکانی کالۆ سەرچاوەی ئیلھامیان لە ھونەرمەندە ئەورووپییەکان سەرچاوەی گرتبوو، بەتایبەت مامۆستایانی سەردەمی ڕێنیسانس وەک ساندرۆ بۆتیچلی، برۆنزینۆ، ھەروەھا لە بزووتنەوە ئاڤانت-گارد. کاتێک لە ساڵی ١٩٢٩، لەگەڵ ھاوسەرەکەی دیێگۆ چوونە ویلایەتی مۆریلۆس ئەوا فریدا ئیلھامی لە شاری کویرناڤاکا وەرگرت، ئەو شارەی کە لێی دەژیا. لەو دەمە، فریدا شێوازی ھونەری خۆی گۆڕی، کەوتە ژێر کاریگەری فۆلکلۆر و کەلەپووری مەکسیکی. بەپێی قسەی مێژوونووسی ھونەر، ئەندریا کیتێنمان ئەوا ئەگەری ھەیە کە فریدا کەوتبێتە ژێر کاریگەریی وێنەکێشەی مەکسیکی ئەدۆلفۆ ماوگارد. شووناسی فریدا وەک کەسێکی لا ڕازای مەکسیکی، و ئەو خولیایەی پێشووی لەبارەی کەلتوور ھەیبوو بوونە ڕوخساری ھونەری بۆ تەواوی کارەکانی فریدا کالۆ. کاتێک کالۆ و دیێگۆ لە ساڵی ١٩٣٠ چوونە سان فرانسیسکۆ، کالۆ ئاشنایەتی لەگەڵ ھونەرمەندانی ئەمریکی پەیدا کرد لەوانە ئێدوارد ویستن، ڕالف ستاکپۆل، تیمۆتی ئێل فلویگەر و نیکۆلاس مورای. بەسەربردنی شەش مانگ لە سان فرانسیسکۆ بۆ فریدا ماوەیەکی پڕ لە بەرھەم بوو، لەوکاتەدا گەشەی زیاتری بەخۆیەوە بینی بەراورد بەوەی لە شاری کویرناڤاکا دەستی کەوتبوو. ھەروەھا گرێبەستی زیاتر بۆ کاکردن بۆ وێنەکێشانی پۆرترەیتی بەدەستھێنا. لە ساڵی ١٩٣١، تابلۆی فریدا و دیێگۆ ڕیڤێرای تەواوکرد، ئەم تابلۆیە لە دوو پۆرترەیتی خۆی و دیێگۆ پێکدێت کە بە تابلۆی ھاوسەرگیرییەکان دەناسرێت، ھەر لەو ساڵەدا، تابلۆی پۆرترەیتی لوتەر بێربانکی تەواوکرد، لە وێنەکە پۆرترەیتی لوتەر لەگەڵ درەختێک تێھەڵکێش کرابوون. وێڕای ئەوەی فریدا زیاتر خۆی وەک کەسێکی سادە و ژنی دیێگۆ پشان دەدا لەوەی وەک ھونەرمەندێک، بەڵام لە شەشەمین پێشانگای ساڵانەی کۆمەڵگای ژنانی ھونەرمەند لە سان فرانسیسکۆ بە تابلۆی فریدا و دیێگۆ ڕیڤێرا بەشداربوو، پێشانگاکە لە کۆشکی لیگیۆن ئۆف ئۆنەر ئەنجامدرا. دواتر کە لەگەڵ دیێگۆ چوونە دێترۆیت، کالۆ تووشی چەند کێشەیەکی تەندرووستی بوو لەوانەش دووگیانبوون. سەرباری ئەو کێشە تەندرووستیانە و ڕقبوونی لە کەلتووری سەرمایەداریی (کاپیتالیست) ئەمریکا، مانەوەی لەو شارەدا ئیلھامی زیاتری پێبەخشی بۆ پشاندانی دەربڕینە ھونەرییەکانی. لەو دەمە، فریدا فێری تەکنیکی زیاتر بوو، ھەروەھا تابلۆکانیشی پەیام و گێڕانەوەی زیاتری لە خۆ ھەڵدەگرت. ھەروەھا دەستیکرد بە پشاندانی «تیرۆر، ناڵاندن، برین و ئازار» لە ڕووکاری تابلۆکانی. لە دێترۆیت چەند کارێکی دیکە ئەنجامدا، لەو تابلۆیانەش وەک نەخۆشخانەی ھێنری فۆرد (١٩٣٢)، لەدایکبوونم (١٩٣٢)، پۆرترەیتی خۆد لەسەر سنووری مەکسیک و ویلایەتە یەکگرتووەکان (١٩٣٢). لەوکاتەی لە دیترۆیت بوو، ھیچێک لە کارەکانی لە پێشانگاکان نمایش نەکران، کالۆ لە چاوپێکەوتنێکی میدیایی لەگەڵ دێترۆیت نیوز بەشدار بوو، قسەی لەبارەی ھونەرەکانی خۆی کرد. دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٣٤، گەڕایەوە مەکسیکۆ ستی، کالۆ بۆ ماوەی دوو ساڵ ھیچ تابلۆیەکی نوێی نەبوو، ئەمەش بەھۆی کێشە تەندرووستییەکانی. لە ساڵی ١٩٣٧ و ١٩٣٨، ژیانی پیشەگەریی کالۆ بەرھەمدار بوو، ئەمەش دوای جیابوونەوە و ئاشتبوونەوەی بوو لەگەڵ دیێگۆ. لەم ماوە کورتەدا، تابلۆی زیاتری دروستکرد بەراورد بە ھەشت ساڵی کاتی ھاوسەرگیرییەکەی، لەم ماوەیەدا چەند تابلۆیەکی کێشا لەوانە، من و پەستیارەکەم (١٩٣٧)، بیرەوەری، دڵەکە (١٩٣٧)، چوار دانیشتووانەکەی مەکسیک (١٩٣٨)، ھەروەھا ئاو چی پێ بەخشیم (١٩٣٨). ھەرچەند خۆی دڵنیا نەبوو لە باشی کارەکانی، لە سەرەتاکانی ١٩٣٨، زانکۆی ناشنال ئۆتۆنۆمی مەکسیک بەشێک لە کارەکانی فریدای لە پێشانگایەک نمایش کرد.<eos> |
<bos>یەکەم گەورە فرۆشی بەرھەمەکانی، لە ھاوینی ١٩٣٨ بوو، کاتێک ئەستێرەی فیلم و کۆکرەوەی بەرھەمی ھونەری، ئێدوار گی ڕۆبنسن چوار لە تابلۆکانی فریدای کڕی، بۆ ھەریەکێکیان بڕی ٢٠٠ دۆلاری ئەمریکا دا. لەوە زیاتر، لە نیسانی ١٩٣٨، وێنەکێشی سوریالیستی-فەڕەنسی ئاندرێ بریتۆن سەردانی دیێگۆی کرد. لەو دەمە، بریتۆن سەرسامی کارەکانی کالۆ بوو، ڕاستەوخۆ ئەوی بە سوریالیست دانا، لەوەسفی کارەکانیشی وتی، «وەک شریتێک وان لەدەوری بۆمبێک». ئەو نەک تەنیا بەڵێنی بە کالۆ دا کە پێشانگایەکی بۆ بکاتەوە لە پاریس، بەڵکو نامەیەکیشی نووسی بۆ ھاوڕی و بازرگانی ھونەری، جولیەن لێڤی کە دواتر بانگێشتی فریدای کرد بۆ بەشداریکردن لە یەکەمین پێشانگای تاکەکەسی خۆی لە مەنھاتن. لە تشرینی یەکەم، کالۆ بەتەنیا گەشتی کرد بەرەو نیویۆرک، لەوێ بەدرێسێکی ڕەنگاوڕەنگی مەکسیکی دەرکەوت، ئەمەش وایکرد بە نامۆ و جیاواز دەربکەوێت. پێشانگاکەی فریدا لە تشرینی دووەم کرایەوە، کەسایەتی ھونەرمەند و بەناوبانگی وەک جۆرجیا ئۆکیفی و کلێر بووت لوسی ئامادەبوون، بەھۆی ئەم پێشانگایەوە، فریدا گرنگی میدایی بەدەست ھێنا، ھاوکات کۆمەڵێک ڕەخنەگریش بۆچوونی توندیان لەسەر کارەکانی بڵاوکردەوە. سەرباری بوونی بێبازاڕیی مەزن، کالۆ نیوە لە ٢٥ تابلۆ نمایشکراوەکانی پێشانگاکەی فرۆشت. دوای ئەوە کاری دیکەی وەرگرت لەلایەن ئەنسن گوودیەر (ئەوکاتە سەرۆکی مۆزەخانەی مۆدێرن ئارت بوو لە نیویۆرک)، ھەروەھا کلێر بووت لوسی، کە بۆ ئەویان وێنەی پۆرترەیتی ھاوڕێکەی دۆرۆتی ھال کێشا، ناوبراو خۆی کوشتبوو بەخۆ فڕێدانی لە باڵەخانەکەیەوە. لە ماوەی ئەو سێ مانگەی لە نیویۆرک بەسەری برد، فریدا زۆر بەکەمی وێنەی دەکێشا، لەبڕی ئەوە چێژی لە گەڕانکردن بەناو شارەکە بەسەر دەبرد لەپێناو باشتربوونی ڕەوشی تەندرووستی. ھەر لەوکاتەدا، چەندجارێک کەوتە پەیوەندی لەگەڵ ھەریەکە لە نیکۆلاس مورای، لێڤی و ئیدگار کاوفمان جونیۆر. لە کانوونی دووەمی ١٩٣٩، کالۆ چووە پاریس لەسەر بانگیشتنامەی ئەندرێ بریتۆن بۆئەوەی لە پێشانگای نمایشکردنی کارەکانی ئامادەبێت. کاتێک کالۆ گەیشتە پاریس، بۆی دەرکەوت کە ئەندرێ ھیچێک لە تابلۆکانی ئەوی لە تێچووی گومرگ پاکنەکردووەتەوە، ھەروەھا ئەو خاوەنی ھیچ پێشانگایەکیش نییە. بە ھاوکاری مارسێل دوشامپ، فریدا پێشانگایەکی بۆ کارەکانی بکاتەوە. دواتر فریدا تووشی کێشەی دیکە بوویەوە، پێشانگاکە ڕەتی کردەوە ھەندێ لە کارەکانی نمایش بکات، بەھۆکاری ئەوەی کە زۆر شۆکھێنەرن بۆ ئامادەبووان. پێشانگاکە لە مانگی ئازار کرایەوە، بەڵام پێشوازییەکی کەمتری لێکرا بەراورد بەوەی لە ئەمریکا لێی کرابوو، ڕەنگە ھۆکاری جەنگی جیھانیی دووەم بووبێت، ھەموو ئەمانەش زیانی دارایی بە کالۆ گەیاند، بووە ھۆکارێکیش بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پێشانگایەکی لە لەندەن. ھاوکات، مۆزەخانەی لووڤر تابلۆ زە فرەیمی لێ کڕییەوە، بەمەش بووە یەکەم ھونەرمەندی مەکسیکی لەلایەن مۆزەخانەکەوە بەرھەمێکی کۆبکرێتەوە. لە پاریس، لەلایەن ھونەرمەندانی ناسراو پێشوازی گەرمی لێکرا لەوانەش پابلۆ پیکاسۆ و خوان میرۆ. ھەر لە گەشتەکەی پاریس، وێنەیەکی فریدا خرایە سەر ڕووپەڕی گۆڤاری ڤۆگی (چاپی پاریس). سەرباری ھەموو ئەوانە بیرووباوەڕی خۆی لەسەر پاریس و سووریالیستەکان ھەر بە نەرێنی مایەوە، لە نامەیەکی بۆ مورای نووسی، ئەوان «کۆمەڵە کووکوویێکی گەلحۆ و سووریالیستی زۆر گێژن» ، ھەروەھا «ئەوان زۆر گێلن، من چیتر بەرگە ناگرم لایان بمێنمەوە». لە ئەمریکا، تابلۆکانی کالۆ بەردەوام نرخیان بەرز دەبوویەوە. لە ساڵی ١٩٤١، کارەکانی لە پەیمانگای ھونەری ھاوچەرخ لە بۆستن پشاندران، دوای ساڵێک لەوەش، بەشداری لە دوو پێشانگای ھونەرمەندە گەورەکانی کرد لە نیویۆرک. تابلۆی پۆرترەیتی سەدەی بیستەم لە پێشانگاکانی مۆزەخانەی مۆدێرن ئارت لە نیویۆرک و پێشانگای یەکەم کاغەزی سووریالی نمایشکران. لە ساڵی ١٩٤٣، بەشداری کرد لە پێشانگای ھونەری مەکسیکی ئەمڕۆ لە مۆزەخانەی ھونەریی فیلادلفیا و ژنانی ھونەرمەند لە گالێری زە ئارت ئۆف زیس سێنتری لە نیویۆرک کرد. دواتر کالۆ لە ناوخۆی مەکسیک زیاتر ناسرا. کالۆ بووە ئەندامی دامەزرێنەری سیمیناریۆ دی کەلتورا مێکسیکانا، گرووپێکی ٢٥ ھونەرمەندی بوون، کە لە ساڵی ١٩٤٢، لایەن وەزارەتی پەروەردەوە ئەرکیان پێ سپێردرا، بۆ ئەوەی زانیاری لەبارەی کەلتووری مەکسیکی لە نێو خەڵک بڵاوبکەنەوە. وەک ئەندامێک، ئەرکی ڕێکخستنی پێشانگا و ئامادەبوون لە کۆنفرانسەکانی ھونەری گرتە ئەستۆ. لەساڵانی ١٩٤٣ و ١٩٤٤، کالۆ لە دوو پێشانگای ھونەری لە مەکسیک بەشداربوو. وتارەکەی دیێگۆ لەسەر ھونەری فریدا لەو ڕۆژنامەیە بڵاوبوویەوە کە لەلایەن سیمیناریۆ دی کەلتورا مێکسیکانا چاپدەکرا. لە ساڵی ١٩٤٣، کالۆ بووە مامۆستا، ھانی قوتابییەکانیشی دەدا بۆ ئەوەی کە بەشێوەیەکی ئازادانە و ناڕەسمی مامەڵە لەگەڵ ئەودا بکەن، ھەروەھا ھانیدان بۆ ئەوەی فەرھەنگ و کەلەپووری مەکسیکییان خۆش بوێت و وەک توخمێک لە کارەکانیان لەسەر شەقام بەکاری بھێنن. کاتێک باری تەندرووستی ڕێگری لەکاری مامۆستایەتی ئەو دەکرد، ئەوا وانەکانی بردە ماڵەکەی لە لاکاسا دی ئەزول. چوار لە قوتابییەکانی، فانی ڕابێل، ئەرتورۆ گارسیا بوستۆس، گویلێرمۆ مۆنرۆی، ھەروەھا ئەرتورۆ ئستاردا بوونە ھەواداری فریدا، ھەندێکجار بە «لۆس فریدۆس» بانگدەکران. کالۆ سێ کاری ھونەریی سەر شەقامی بۆخۆی و قوتابییەکانی دەستەبەر کرد. لە ساڵانی چلەکان، گوزەرانی ئابووری کالۆ باش نەبوو، ئەمەش لەبەر ئەوەبوو کە ستایلی کارەکانی لەگەڵ خواستی کڕیارەکان یەکانگیر نەدەبوون. لە سەرەتای چلەکان، دوو کاری پێدرا لەلایەن حکوومەتەوە، کاری یەکەمیانی تەواونەکرد، لەوانەیە لەبەر ئەوەبووبێت کە خۆی حەزی بەبابەتەکە نەکردبێت، کاری دووەمیشی لەلایەن لیژنەی سەرپەرشتیار ڕەتکرایەوە. سەرباری ئەوانەش، ئەو ھەر کڕیاری تایبەتی ھەبوو، یەکێک لەوانەش ئەندازیار ئێدواردۆ مۆریلۆ سافا بوو، ئەو زیاتر لە ٣٠ پۆرترەیتی ئەندامانی خێزانەکەی داواکردبوو لەماوەی ئەو دە ساڵەدا. دواتر گوزەرانی ئابووری باشتربوو کاتێک لە ساڵی ١٩٤٦، بڕی ٥٠٠٠ پیسۆی وەرگرت بۆ تابلۆی موسا (١٩٤٥)، ھەروەھا کاتێک لە ساڵی ١٩٤٧، تابلۆی دوو فریداکە لەلایەن مۆزەخانەی ھونەری ھاوچەرخ کڕا. بە قسەی مێژوونووسی ھونەری ئەندریا کاتینمان، لە ناوەڕاستی چلەکان، فریدا وێنەی ھەر چ شتێکی کێشابێت ئەوا لە پێشانگاکان پشاندراوە، ھەروەھا مارتا زامۆرا، ئەوەی نووسیوە کە لەو سەردەمە وێنەی ھەرچی کێشابێت ئەوا فرۆشراوە، تەنانەت ھەندێکجار وێنەی تەواونەکراویشی فرۆشراوە کاتێک لەسەر تەختەی وێنەکێشان بووە. لە کۆتا ساڵەکانیدا، کالۆ لەناوخۆی مەکسیکدا ناوبانگی پەیدا کردبوو، لەگەڵ ئەوەشدا تەندرووستی ھەر بەرەو خراپ بوون دەچوو، نەشتەرگەرییەکی کرد بۆ بڕبڕەی بەڵام شکستی ھێنا. لەو کاتەدا، چەند تابلۆیەکی کێشا لەوانە، ستوونە شکاوەکان (١٩٤٤)، بێ ھیوا (١٩٤٥)، داری ھیوا، خێرا وەستاو (١٩٤٦)، ھەروەھا ئاسکە بریندارەکە (١٩٤٦)، ھەموو ئەو تابلۆیانە ڕەنگدانەوەی خراپی ڕەوشی تەندرووستی جەستەی ئەو بوون. لە کۆتا ساڵانی تەمەنیدا، کالۆ کە زیاتر لە لاکاسا ئەزل بوو، دەستیکرد بەکارکردن لەبابەتی سروشت/ژیان لەڕێگای وێنەکێشانی میوە و گوڵ لەگەڵ سیمبوڵی سیاسیی وەک ئاڵا و کۆتر. لە بارەی کارە سیاسییەکانی وتویەتی، «بێ ئۆقرەیییەکی گەورەم ھەیە لەبارەی تابلۆکانم. زیاتر لەبەر ئەوەیە دەمەوێت سوودیان ھەبێت بۆ شۆڕشی کۆمۆنیستی… تا ئێستا بە سادەیی و ڕاستگۆیانە لەبارەی خۆم دواوم… دەبێت بەوپەڕی توانامەوە کاربکەم بۆئەوەی وابکەم کە ئەو بڕە کەمە تەندرووستییەی ھەمە، ڕێگام بدات لە سوودی شۆڕش بەکاری بھێنم، ئەوە تاکە ھۆکاری ڕاستەقینەی مانەوەمە لە ژیان.» وێنەگر لۆلا ئەلڤارێس براڤۆ لەوە گەیشت بوو کە کالۆ لە کۆتا ساڵەکانی ژیانیدایە، ھەربۆیە یەکەمین پێشانگای تاکەکەسی بۆ کالۆ کردەوە لە مەکسیک، ئەمەش لە نیسانی ١٩٥٣ بوو. سەرەتا بەھۆی نەخۆشییەکەیەوە نەیتوانی ئامادەبێت، بەڵام دواتر داوای کرد لەسەر جێگاکەیەوە بیگوازنەوە بۆ ھۆڵی گالێری پێشانگاکە. کالۆ بە ئەمبولانسێکەوە گەیەندرایە گالێرییەکە، لەوێ بە ئامادەبوونی میوانەکانی سەرسام کرد، کالۆ لەماوەی ئاھەنگی گالێرییەکە بەشداری کرد.<eos> |
<bos>ئەم پێشانگایە لەناوخۆی مەکسیک و دەرەوەش بووە جێگای سەرنجی میدیاکان. ھەر لەو ساڵەدا، لە پێشانگایەکی گالێری تیت، لە لەندەن دەربارەی ھونەری مەکسیکی، پێنج لە تابلۆکانی فریدا نمایشکران. لە نیسان و ئایاری ١٩٥٤، کالۆ جارێکی دیکە لە نەخۆشخانە خەوێندرا. دواتر ھەر لە بەھاری ئەو ساڵەدا، فریدا دەستی کردەوە بەکاری وێنەکێشان، ئەمەش دوای نزیکەی ساڵێک بوو لە دابڕان. کۆتا تابلۆکانی سیاسیی بوون لەوانە، مارکسیزم لە تەندرووستی بۆ نەخۆشی دەبەخشێت (دەورووبەری ١٩٥٤)، تابلۆی فریدا و ستالین (دەورووبەری ١٩٥٤)، ھەروەھا تابلۆیەک لە جۆری ژیان لەژێر ناونیشانی، ڤیڤا لا ڤیدا (١٩٥٤). ژمارەی ئەو تابلۆیانەی کە کالۆ لەماوەی ژیانیدا کێشابووی نەزانراوە، لەگەڵ ئەوەش بەپێی ئەگەرەکان بەنزیکەی ١٥٠ بۆ ٢٠٠ تابلۆ دەخەملێندرێت. ئەو تابلۆیانەی کە سەرەتا لە دەیەی بیستەم دەیکێشا لەژێر کاریگەری ڕێنیناس و مامۆستایانی ئەورووپی بوون، لەنێویشاندا ساندرۆ بۆتیچلی و ئەمیدیۆ مۆدیلیانی. تا لەکۆتایییەکانی ئەو دەیەیە، کالۆ ھەنگاوی نا بۆ وەرگرتنی ئیلھام لە کەلەپوور و فۆلکلۆری مەکسیکی، لە تابلۆکانیدا، توخمەکانی «خەیاڵ، بێتاوان، سۆز و تووندووتیژی و مەرگ» بەرچاو دەکەون. ستایلی کالۆ تێکەڵەیەک بووە لە نێوان سووریالیزم و واقعی، کارەکانی دەربڕین بوو لە ئازار و مردن. لە سەرەتادا، لای فریدا یەکێک لە ھونەرمەندە پاڵەوانەکانی، ئەندرێ بریتۆن بوو، ئەو کاتێک فریدای بینی ئەوا وەک یەکێک لە بزووتنەوەی سووریالیستی دانا و پێشی گوت کە وەک ھونەرمەندێک دەبێت ستایلی خۆی ھەبێت. بریتۆن کالۆی وەک ھێزێکی ژن دەبینی بۆ بزووتنەوەی سووریالی. کالۆ پرسی دوای-کۆلۆنیالیزیمی لە کارەکانی بە سووریالیزم ورووژاند. بەڵام دواتر فریدا ڕایگەیاند کە ڕقی لە سووریالیزمە، بەھونەرێکی بورژوازی (چینی ناوەند) دانا و ھەروەھا پێی وابوو، «ئەو ھونەرە ڕاستەقینەیە نییە کە خەڵک لە ھونەرمەندی دەوێت». ھەندێ لە مێژوونووسانی ھونەر بۆچوونیان جیاوازە کە فریدا بخەنە پاڵ بزووتنەوەی سووریالیزم، پێیان وایە ئەو ھەرگیز سووریالیزم نەبووە. بەپێی قسەی ئەندریا کیتێنمان، کالۆ زیاتر ھونەرمەندێکی سیمبوڵی بووە، ئەو ویستوویەتی ئەزموونی ناخی خۆی دەرببڕێت. ئێما دێکستەر لەبارەی کالۆوە وتوویەتی، کارەکانی کالۆ تێکەڵەی خەیاڵ و واقع بوون، بەتایبەتیش لە نێوان میتۆلۆژیای ئەزتێک و کەلەپووری مەکسیکییە لەوەی ھونەرێکی سووریالیستی بێت، واباشترە کارەکانی کالۆ وەک بەرھەمێک لە نێوان ڕیالیزمی سیحری و خەیاڵیدا ببینین. ھاوشانی ھونەرمەندە مەکسیکییەکانی ئەو سەردەمە، کالۆ بەچڕی کەوتە ژێر کاریگەری بزووتنەوەی مێکسیکاندید، کە ناسیۆنالیزمێکی ڕۆمانتیکانە بوو لەدەرەنجامەکانی شۆڕش دروست ببوو. ئامانجی ئەم بزووتنەوە ئەوەبوو کە دژی بەبچووک زانینی کەلتووری وڵاتەکەیان بووەستنەوە کە لەلایەن وڵاتی کۆلۆنیالیستەوە دروست کرابوو، لەبەرامبەردا گرنگی کەلتووری ڕەسەنیان شی دەرکردەوە. بەر لە شۆڕش، کەلتوور و کەلەپووری مەکسیکی ببووە تێکەڵەیەک لە بابەتی ڕەسەن و توخمی ئەورووپییەکان، ئەمەش لەلایەن دەسەڵاتدار و خانەدانەکانەوە جێی نیگەرانی بوو، ئەوان دەیانویست تەواوی شارستانییەتی وڵاتەکە بگوازنەوە سەر ئەورووپا و ئەوەیان بەھۆکاری پێشکەوتنیان دەزانی. لەوکاتەدا، ئامانجی کالۆ ئەوەبوو کە وێنەی خەڵکی مەکسیک بکات، و ئەوەشی وت، «ھیوادارم ببێتە شتێکی بەنرخ، وێنەی ئەو خەڵکانە دەکەم کە خۆم بەیەکێک لەوان دادەنێم و ئەم بیرکردنەوەیەش بەھێزترم دەکات». کاتێک لە ساڵانی بیستەکان، کالۆ دەستی بە وێنەکێشان کرد، ھونەری نیگارکێشانی سەر دیوار لە مەکسیک برەوی سەندبوو. ھونەرمەندە مەکسیکییەکان ئەم ھونەرەیان بۆ گەیاندنی پەیامی سیاسیی بۆ خەڵک بەکاردەھێنا. وێڕای ئەوەی کە کالۆ لەگەڵ ھونەرمەندان و نیگارکێشانی سەر دیوار نزیکایەتی ھەبوو لەوانە، دیێگۆ ڕیڤێرا، خۆزێ کلیمێنتی ئرۆزکۆ و دەیڤد ئالفارۆ، بەڵام کالۆ زیاتر خەریکی وێنە پۆرترەیتەکانی خۆی و دروستکردنی تابلۆ بوو بە قەبارەی بچووک. ئەمەش بەتایبەت لە ساڵانی سییەکان وابوو، کاتێک وێنەکێشە ئاست ناوەندییەکان خەریکی وێنەکردن بوو لەسەر ماددەی بچووک، بەتایبەتیش وێنە ئاینییەکان. کالۆ نزیکەی ٢٠٠٠ وێنەی لەسەر ماددە بچووکەکان کێشاوە، کە دواتر لە ماڵەکەی لە لاکاسا ئوزول وەک نمایش داینابوون. بەقسەی لاورا مولڤی و پیتەر وۆڵن، وێنەکێشانی فریدا لەسەر ماددەی بچووک (ھونەری ڕیتابلۆ)، وایانکرد کە باشتربێت لە ھونەری گێڕانەوە و باسکردن. زۆرێک لە تابلۆکانی فریدا لاسایی کردنەوە بوون بە یەو پۆرترەیتە کلاسیکییانەی سەردەمی کۆلۆنیالیزم، ئەو بە وێنەکانی ئەوەی پشاندا ئەم ھونەرەی ئەوان ئەوەندە سەرنجڕاکێش نییە بەراورد بە واقیع. کالۆ لەنێو ھونەرمەندە مەکسیکییەکان زیاتر کاریگەر بوو بە ھیرمێنگیلدۆ بوستۆس، ئەو زیاتر خەریکی وێنەکشانی تابلۆی کەلتووری مەکسیکی و ژیانی جوتیاران بوو، ھەروەھا فریدا سەرسام بوو بە خۆزێ گوادالوپە پۆسادا، ئەو وێنەی ڕووداوەکان و تاوانی لەڕێی ھونەری تیزەوە دەکێشا. کالۆ ئیلھامیشی لە کارەکانی ھیرۆنیموس بۆچ وەرگرت، فریدا ئەوی بە «پیاوی ژیر» ناودەھێنا، ھەروەھا بۆ کارەکانی پیتەر بروگێل ئلدەر، کە ناوبراو خەریکی وێنەکردنی سروشت بوو. شاعیری مەکسیکی ڕۆزاریۆ کاتێلانۆس، کاریگەری لەسەر فریدا ھەبوو بەتایبەت کە ناوبراو گرنگی بە جەستەی ژنان دابوو، باسی لە ئازارە جەستەیی و سۆزدارییەکانی ژنانی کردبوو. زۆرجار لە تابلۆکانی کالۆ، وێنەی ڕەگ دەبینرێت کە لە جەستەیەوە بەرزبووەتەوە، لەلایەنی ئەرێنییەوە وەک گەشەپێدانی خود دەبینرێت، لەبەرامبەردا وەک لایەنێکی نەرێنی ئەوا وەک گیرخواردن لە شوێن، کات و باروودۆخێکی دیاریکراو دادەنرێت، ھەندێک کەسی دیکەش ئەمە بەجۆرێکی دیکە لێکدەدەنەوە، ئەوان پێیان وایە کە ئەمە نیشانی یادەوەرییەکانی ڕابردووە کە چۆن کاریگەرن بەسەر ژیانی ئەمڕۆدا جا چ بە باشە یان بە خراپە. لە تابلۆی من و باوانم، کالۆ وێنەی خۆی وەک کچێکی ١٠ ساڵانە کێشا ھەروەھا قردێلەیەکی ھەڵگرتووە کە لە شێوەی دارێک درێژدەبێتەوە و وێنەی پۆرترەیتی ھەردوو داپیرە و باپیرەی (دایبابی باوک و دایکی) ھەڵگرتووە، ھەروەھا قاچی چەپی فریدا لە درەختێکەوە دەردەچێت، ھەموو ئەوانە ڕەنگدانەوە بیری کالۆن بۆ یەکگرتنی مرۆڤایەتی لەگەڵ زەوی، ھەروەھا ھەستی خۆیەتی بۆ یەکێتیی مەکسیکییەکان. لە تابلۆکانی فریدا، دار ھێمای ھیوایە بۆ ئەو بەھێزی و بەردەوامییەی کە نەوەکان دەبڕێت. قژ لە تابلۆکانی کالۆ و ھێمای گەشەکردن و ژنایەتی بەکارھاتووە، لە تابلۆی پۆرترەیتی خود بە قژبڕانەوە، کالۆ وێنەی خۆی بە قاتێکی پیاوانە و قژێکی بڕاوە کێشا. لە تابلۆکەدا، کالۆ مەقەسێکی بەدەستەوەیە و لە نزیکی ئەندامی زاوزێی گرتووە، کە وا لێکدەدرێتەوە کە ئەمە ھەڕەشەیەک بووبێت لە دیێگۆ ڕیڤێرا لەبەرامبەر ئەو ناپاکییە بەردەوامانەی لێی دەکرد، کالۆ پەیامی ئەوەی گەیاندووە کە زیان بە جەستەی خۆی دەگەیەنێت ھەرچۆن وەک ئەوەی قژی بڕیوە، ئەمەش نیشانەیەکە کە پشانی دەدات کە ھەندێکجار ژنان توڕەیی خۆیان بەسەر کەسانی دیکەدا بەسەر خۆیاندا دەنوێنن. زیاتر لەوەش، تابلۆکە نەک تەنیا تووڕەبوون بێت لە کارەکانی دیێگۆ، بەڵکوو توڕەیی کالۆیە لەگەڵ کەلتووری پیاوسالاری لە مەکسیک، مەقەسەکان وەک ھێز و ھێمای پیاوانەیە کە چۆن ھەڕەشەی «بڕینی» ژنان دەکەن، لێرەدا کالۆ ئەم کەرەستەیەی ھەم وەک مێتافۆر و ھەمیش وەک دەربڕینی قسەکردن بەکارھێناوە. لە مەکسیک، کەلتووری ئیسپانی بۆ بەھادانانی زۆر بۆ نێربوون (ماچیزمۆ) زۆر باوبووە، بەڵام کالۆ ھەمیشە ناڕەحەتی خۆی بۆ ئەم کەلتوورە دەربڕیوە. ھەر بەھۆی بەرکەوتنی لە ڕووداوی پاسەکە، کالۆ بەشێکی زۆری لە ژیانیدا لە نەخۆشخانە بەسەر برد و نەشتەرگەری بۆ دەکرا، کە زۆربەیان لەلایەنی کەسانی ناشارەزا و پسپۆڕ بوون، کالۆ بڕوای بوو کە بەھۆی ئەمەوە پشتی دگەڕێتەوە بۆ باروودۆخی پێش ڕووداوەکە. زۆرێک لە تابلۆکانی کالۆ، بە وێنەی داو و دەرمانە پزیشکییەکانی ئەون، ئەمەش نیشانەی ئازار و ناڕەحەتییەکانی خۆی دەردەخەن، ھەروەھا لە تابلۆکانی خوێنڕژان و بیرنەکانی بەشێوەی کراوە دەردەکەون.<eos> |
<bos>ئەو وێنانەی کە کالۆ لەبارەی ڕەوشی تەندرووستی خۆیەوە بوون، زیاتر ئەو وێنانەبوون کە باسیان لە منداڵبوون و منداڵ لە بارچوون دەکرد، لەم تابلۆیانە ھەستێکی بەھێزی تاوانیان ھەیە، ھەستێک کە دەربڕینێک دەکات کە ژیانی کەسێک پەیوەستە بەژیانی کەسێکی دیکەوە کە دەشێت بمرێت بۆئەوەی یەکێکیان بژیێت. ھەر چەند کە کالۆ وێنەی کەسی خۆی و ڕووداوەکانی دەکێشا، بەڵام مانای تابلۆکانی ھەر ئاوا ساکار نەبوون کە تەنیا پەیوەست بن بەژیانی خۆیەوە. بەڵکو زۆرجار مەبەستی کالۆ لە پرسیارکردن بووە لە کۆمەڵگای مەکسیکی و دروستکردنی کەسایەتی بووە، بەدیاریکراویش لە پرسەکانی جێندەر، ڕەگەز و چینە کۆمەڵایەتییەکان. مێژوونووس لیزا باکوێڵ، باسی ئەوەی کردووە کە کالۆ باسی ئەو کێشانەشی کردووە کە بەھۆی ئایدۆلۆژیای شۆڕشەوە دروست بوون. بۆ گەڕان لە نێو ئەم پرسیارانەدا، کالۆ چەند ئایکۆنگرافییەکی ئاڵۆزی لە تابلۆکانی بەکاردەھێنا لە نێویاندا میتۆلۆژیا و سیمبوڵەکانی سەردەمی پێش کۆلۆمبی و کریستیانەکاندا ھەبوون. لە زۆرێک لە تابلۆکانیدا، کالۆ ڕوخساری خۆی وەک ماسکێک بەکاردەھێنا، بەڵام لە دەورووبەریدا ھەندێک ھێما و سیمبوڵی وەک مەیموون، ئێسکبەند، خوێنن و دڵ بەکاردەھێنا؛ ئەم ھێمایانە ژێدەرێکن بۆ میتۆلۆژیای کوتلیکۆ، کیتزالکواتل و شۆلوتل. بەشێک لە تابلۆکانی کالۆ توخمی دژە یەکیان لەخۆ گرتبوو، لەوانە ژیان و مردن، پێش مۆدێرن و مۆدێرنبوون، مەکسیکی و ئەورووپی، ھەروەھا پیاو و ژن. لەپاڵ ئەفسانەکانی ئەزتیک، کالۆ چەندجارێک دوو کەسایەتی ژنی ناسراو لە فۆلکلۆری مەکسیکی لە تابلۆکانیدا بەکارھێناوە، ئەوانیش لا لۆرۆنا و لا مالینە بوون. فریدا تابلۆی نەخۆشخانەی ھێنری فۆرد کێشا، ئەمەش لەدوای لەبارچوونی منداڵەکەی بوو لەو نەخۆشخانەیە لە شاری دێترۆیت، فریدای لە تابلۆکە بەچاوی پڕ لە فرمێسک لەگەڵ ھەستکردن بە ئازار دەرکەوێت، ھەر لە تابلۆکەدا وێنەی قژێکی پەشۆکاو و دڵێکی شیکراوە دەردەکەوێت، ھەموو ئەوانە دەربڕینن لەبوونی لا لۆرۆنا، ژنێک کە بکووژی منداڵەکانییەتی. فریدا کالۆ کاتێک پۆرترەیتی خۆی لەناو تابلۆکاندا دەکێشا، زۆربەی کات بە شێواز و دەکەوتنی جیاوازبوون لەیەکتری، نموونە وەک کەسێکی بریندار، شکاو، منداڵ، بەپۆشینی جلووبەرگی جیاوازی تیھوانا، جلی پیاوانە، ھەروەھا جلی ئەورووپییەکان پشان دەدا. ئەو جەستەی خۆی وەک مێتافۆرێک بەکاردەھێنا بۆ گەڕان بەناو پرسەکانی ڕۆڵەکانی کۆمەڵگا. تابلۆکانی زۆرجار بە شێوەیەکی ناباو وێنای جەستەی مێینەیان پشان دەدا، وەک لەکاتی لەبارچوون، منداڵبوون یان پۆشینی جلی ڕەگەزی بەرامبەر. بەپێی قسەی نانسی کوویی، لە تابلۆکانیدا «کالۆ وەک کەسایەتیی سەرەکی لە میتالۆژییەکانیدا، وەک ژنێک، مەکسیکییەک و کەسێکی ئازارکێش دەردەخات… ئەو شارەزابوو لەوەی کە ھەریەکێک لە شتانە بگۆڕێت بۆ سیمبوڵ و ھێمایەک بۆ دەربڕینی بەرگرییە ڕۆحییە مەزنەکەی مرۆڤ و ھەستە بەرزەکانی لە سێکس.» تێت مۆدێرن (گالێری ھونەری چاوچەرخ)ی لەندەن پێی وایە «کالۆ یەکێکە لە ھەرە گەورەترین ھونەرمەندەکانی سەدەی بیستەم»، بەلای مێژوونووسی ھونەر ئیلیزابێت باکوێڵ، فریدا «دیارترین کەسایەتی مەکسیکییە لە سەدەی بیستەم». ناوبانگی کالۆ زیاتر لەدوای مردنی دەرکەوت، ئەمەش لەبەر ئەوەی تا ئەوکاتەی لەژیاندا بوو وەک ژنی دیێگۆ ڕیڤێرا دەناسرا یانیش وەک کەسایەتییەکی نامۆ و نائاسایی لە نێو کۆمەڵگای نێودەوڵەتیی ھونەر و کەلتوور. لە کۆتایی حەفتاکان، کالۆ زیاتر ناسراوبوو ئەمەش لەبەر ئەوەی زانا و لێکۆلەرەوەرە فێمێنیستەکان لە مێژووی ھونەردا بەدوای کەسی نەناسراو، پشتگوێخراو و ھەروەھا ھونەرمەندانی دەرەوەی وڵاتانی ڕۆژاوا دەدا دەگەڕان، ھەروەھا بزووتنەوەی چیکانۆ ئەویان وەک یەکێک لە ئایکۆنی خۆیان دانا. یەکەمینن دوو کتێب لەبارەی کار و ژیانی کالۆ، لە ساڵانی ١٩٧٦ و ١٩٧٧، لەلایەن ھەریەکە لە تیرێسا دێل کۆندی و ڕاکێڵ تیبۆل نووسران. لە ساڵی ١٩٧٧، تابلۆی داری ھیوای لە شوێنی خۆیەتی (١٩٤٤) بووە یەکەمین تابلۆی کالۆ بخرێتە زیادکردنەوە، کە بەبڕی ١٩٬٠٠٠ دۆلاری ئەمریکی فرۆشرا. لە دەرەوەی مەکسیک، دوو بۆنە ڕێکخران لەسەر ژیانی کالۆ. یەکەم بۆنەیان کاری ھاوبەشی لە نێوان تابلۆکانی کالۆ لەگەڵ وێنەکانی وێنەگرت تیننا مۆدۆتی لە گالێری وایتچاپێل لە لەندەن نمایشکران، ئەم بۆنەیە لەلایەن پیتەر وۆلن و لاورا مولڤی ڕێکخرا. ئەم بۆنەیە لە ئایاری ١٩٨٢ ڕێکخرا، دواتر چووە وڵاتانی سوێد، ئەڵمانیا، ئەمریکا و مەکسیک. دووەم بۆنەش لە ساڵی ١٩٨٣ بوو، بڵاوکراوەیەکی مێژوونووسی ھونەر ھایدن ھێرێرا بوو کە لەئاستی جیھان فرۆشێکی زۆری ھەبوو، کتێبەکە بەناوی فریدا:ژیاننامەی فریادا کالۆ بوو. لە ساڵی ١٩٨٤، ناوبانگی فریدا زیاتر بەربڵاوبوو بەجۆرێک، لە مەکسیک بڕیاردرا کارەکانی ببنە بەشێک لە میراتی کەلتووری نەتەوە، ھەناردەکردنی کارەکانی بۆ دەرەوەی وڵات قەدەغەکران. لە ئەنجامدا، کارەکانی بەدەگمەن لەڕێی مەزادخانە نێودەوڵەتییەکان فرۆشران. سەرباری ئەوەش، کالۆ ڕیکۆردی گرانترین تابلۆی دەشکاند لەناو ھونەرمەندەکانی ئەمریکای لاتین، ئەمەش لە ساڵانی نەوەدەکان و دوو ھەزارەکان بوو. لە ساڵی ١٩٩٠، کالۆ بووە یەکەم ھونەرمەندی ئەمریکای لاتین کە تابلۆیەکی بە زیاتر لە ١ ملیۆنن دۆلار بفرۆشێت، ئەویش تابلۆ من و دیێگۆ بوو کە بەبڕی ١٬٤٣٠٬٠٠٠ دۆلاری ئەمریکی فرۆشرا. لە ساڵی ٢٠٠٦، تابلۆی ڕەگەکان (١٩٤٣) بەبڕی ٥٫٦ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی فرۆشرا، ھەروەھا لە ساڵی ٢٠١٦ تابلۆی دوو دڵدارەکە لە دارستانێک (١٩٣٩) بە بڕی ٨ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی فرۆشرا. فریدا بووە کەسایەتییەکی بەناوبانگ لە نێو خەڵکدا و ھەر بەمھۆیەشەوە وشەی «فریدامانیا» داھێنرا. ئەو ھەر زوو بە ھونەرمەندێک دانرا، کە ڕوخساری ببێتە سیمبوڵێک لەپاڵ کەسانی وەک چێ گیڤار و بۆب مارلی بەکاردێت. ژیان و ھونەری فریدا، بووە سەرچاوەی ئیلھام بۆ دروستیکردنی چەندین کەرستەی بووکەڵە و دیاری جۆراوجۆر، ھەروەھا دەرکەوتن و شێوەیە ھاتە ناوبراوی فاشیۆنی جیھانی. لە ساڵی ٢٠٠٢، فیلمێکی ژیاننامەیی بەناوی فریدا نمایشکرا، فیلمەکە لە دەرھێنانی ژوولی تایمۆر بوو. فیلمەکە لەسەر نووسراوەکانی ھێرێرا بەرھەمھێنرابوو، سەلما حایک ڕۆڵی فریدای گێڕا، فیلمەکە لە بۆکس ئۆفیس بڕی ٥٦ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی کۆکردەوە، بووە پاڵێوراوی شەش خەڵاتی ئۆسکاریش، لە نێویاندا خەڵاتەکانی باشترین مەیک ئەپ و باشترین ئۆرجیناڵ سکۆری بەدەستھێنا. لە ساڵی ٢٠١٧، لە ئەنیمەیشنی کۆکۆ، کالۆ وەک کارەکتەرێکی پاڵپشت دەرکەوت، ناتالیا کۆردۆڤا بەکلی دەنگی کالۆی ھێنا. ناوبانگی کالۆ بەھۆی کارە ھونەری و ئەو ئازارانە بوون کە لەژیانی چەشتی. ئەو بووە ئایکۆنێکیش بۆ کۆمەڵێک بزاڤ و کۆمەڵەی بچووک لەوانەش فێمێنیستەکان، کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە و چیکانۆس. لەپاڵ ئەوانەش، ناوبانگ دەرکردنی کالۆ لە دوای مردنی، لەلایەن ھەندێ کەسەوە بووەتە جێگای سەرنج و ڕەخنە، پیتەر وۆلن و ستیفانی مینکیمر پێیان وایە کە ھەموو ژیانی کالۆ بەشێوەیەکی دروست و ڕاستی نەگواستراوەتەوە. ئەوان پێیان وایە کە دراماتیکی بوونی ژیانی ئەو، بەزیان بۆ کار و ھونەری کالۆ شکاوەتەوە. میراتی کالۆ بە چەند جۆرێک یاد دەکرێتەوە و پشان دەدرێت. لە ساڵی ١٩٥٨، لا کاسا ئەزول، ماڵەکەی خۆی لە کۆیۆئاکان وەک مۆزەخانەیەک کرایەوە، بووە یەکێک لە دیارترین مۆزەخانەکانی مەکسیکۆ سیتی، مانگانە نزیکەی ٢٥ ھەزار سەردانیکەری ھەیە. ھەر لەوشارە، پاڕکێک بەناوی فریدا کالۆ نراوە. لە پاڕکەکە، پەیکەرێکی بڕۆنزی کالۆ و دیێگۆی لێیە. لە ساڵی ٢٠٠١، فریدا بووە یەکەم ژنی ئیسپانیزمان، وێنەی لەسەر پوولی پۆستەی ئەمریکا دابنرێت. لە ساڵی ٢٠١٢، ناوی فریدا خرایە لیستی کەسە بەناوبانگەکانی کۆمەڵگەی پەلکەزێڕینە لە شیکاگۆ. لە ساڵی ٢٠٠٧ و ٢٠١٠، لە ساڵڕۆژی لەدایکبوونی چەندین بۆنە و یادکردنەوەی ڕێکخرا. یەکێک لەو کارانەش وێنەی کالۆ خرایە سەر دراوی ٥٠٠ پیستۆ. کە لەپاڵ وێنەی خۆی ئەوا تابلۆی لە ئامێزگرتنی خۆشەویستی گەردوون، زەوی (مەکسیک)، خۆم، دیێگۆ و سێنۆر شۆلوتل لەسەر دراوەکە ھەبوو، لە دیوەکەی دیکەش وێنەی دیێگۆ دەبینرێت.<eos> |
<bos>لە ساڵی ١٩٨٤، پۆڵ لیدوک فیلمێکی درامی و ژیاننامەیی لەسەر کالۆ بەناوی فریدا:ھێشتا لەژیانە بەڕۆڵگێڕانی سەرەکی ئفیلا مەدینا بڵاوکردەوە، مەکسیک فیلمەکەی نارد بۆ ئۆسکار بەڵام نەبووە پاڵێوراو بۆ باشترین فیلمی بیانی. فریدا بووە پاڵەوانی چیڕۆک بۆ چەند ڕۆمانێکی خەیاڵ لەوانە باربارا موجیکای فریدا (٢٠٠١)، ژووری خەوتنی فریدا (٢٠٠٨) ھەروەھا زە لاکونا (٢٠٠٩). لە ساڵی ١٩٩٤، ئاوازدانەری ئەمریکی جەیمز نیوتن، ئەلبوومێکی بەناونیشانی سویت فۆر فریدا کالۆ بڵاوکردەوە. لە ساڵی ٢٠١٧، وێنەکێش جۆن پارا کتێبێکی بۆ منداڵان لەسەر فریدا بڵاوکردەوە، کتێبەکە بەناونیشانی فریدا و ئاژەڵەکانی بوو، ئەم کتێبە زیاتر تیشکی دەخستە سەر ئەو ئاژەڵانی لە ژیان و تابلۆکانی فریدا ھەبوو. ھەندێ لە ھونەرمەندان و وێنەکێشان، وێنەی کالۆیان لە کارەکانیان بەکارھێناوە لەوانە مارینا ئەبرامۆڤیچ، ئالانا ئەرکەر، گابرێلا گۆنزالێز دێلۆسۆ، یاسوماسا مۆریمورا، کریس مێلۆ، ڕوپەرت گارسیا و کۆمەڵێکی دیکە. Citations بیبلیۆگرافی ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگەکانی <ref> بۆ گرووپێک بەناوی «kurdish-alpha» ھەن، بەڵام ھیچ تاگێکی ھاوتای <references group="kurdish-alpha"/> نەدۆزرایەوە<eos> |
<bos><eos> |
<bos>محەممەدی کوڕی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەڵیب عەرەبی أَبُو الْقَاسِم مُحَمَّد بْن عَبْد الله بْن عَبْد المُطَّلِب بْن ھَاشِم لەدایکبووی ٢٢ی نیسانی ٥٧١–٨ی حوزەیرانی ٦٣٢ موسڵمانان پێغەمبەری خوای دادەنێن ھەموو مرۆڤایەتی جنۆکە تاوەکوو خەڵک بگەڕێنێتەوە یەکتاپەرستی پەرستنی خوا ڕێبازی ئیبراھیم باوەڕەدان کۆتا پێغەمبەر باشترینی دروستکراوانی خوایە پێشەوای مرۆڤە باوەڕیان وایە پارێزراوە لەهەڵەکردن ناوھێنانیدا دەڵێن واتە دروودی خوای لێبێت قورئان سوننەتدا ئەوە ھاتووە وایان لێدەکات سەڵاواتی بدەن شوێنەوارێکی موسڵمانان بەجێهێشتووە بەگەورەیان داناوە فەرمانەکان شێوازی ژیان پەرستشی کەوتوون وتە کردار سیفەتەکانیان پاراستووە کتێبەکانی سیرە فەرموودە یادی لەدایکبوونی دەکەنەوە لەمانگی ڕەبیعول ئەوەل ساڵێکدا دایک مەککە مانگی ڕەبیعولئەولی ساڵی فیل ساڵی ٥٧٠ ٥٧١ی زایینی لەدایک باوکی کۆچی دواییی کردووە ھەر مناڵیشدا دایکی لەدەست پەروەردە عەبدولموتەڵیب کوڕی ھاشم باپیرەی پاشان ئەبو تاڵیب کوڕی عەبدولموتەڵیب مامی ماوەیەدا خەریکی شوانی پاشان بازرگانی تەمەنی ٢٥ ساڵیدا ژیانی ھاوسەری پێک ھێناوە خەدیجە کچی خووەیلید دایکی ھەموو مناڵەکانی ئیبراھیم ئیسلامدا حەنیفی خوای پەرستووە ڕیبازی ئیبراھیم پەرستنی بتی ڕەتکردووەتەوە کاتانەدا بەربڵاوبووە مەککەدا موسڵمانان باوەڕەدان نیگای خوای گەیشتووە تەمەنی چل ساڵیدا سێ نھێنی بانگەوازی پاشان ساڵی مەککە برد بانگکردنی خەڵکەکەی بازرگانەکان سەردانکەرانی کەعبە دەھاتنە مەککە ساڵی ٦٢٢ز کۆچی شاری مەدینە ناودەبرا یەسرب گەورەکانی قوڕەیش کەوتنە پیلان گێڕان لێی بانگەوازەکەیان ڕەت دەکردەوە ساڵی کۆتایی ژیانی مەدینە برد بانگەوازی ئیسلامی بناغەی دەوڵەتی ئیسلامیی دانا فراوان مەککە ھەموو شار ھۆزە عەرەبییەکانی گرتەوە عەرەبی یەکخست ئایینی یەکتاپەرستی دەوڵەتێکی یەکگرتوودا بانگەشەی دورکەوتنەوە ڕەگەزپەرستی وەلانانی دەمارگیری هۆزایەتی سەرچاوەکانی ژیاننامەی کەسایەتییەکی کاریگەرە مێژوودا بۆیە ژیان کاروبار بیروباوەڕی بەرفراوان لێدوانی کراوە لایەنگران نەیارەکانی درێژایی سەدەکان موسڵمانان کۆن نوێدا گرنگییان داوە ژیاننامەکەی بەوەی پەیڕەوێکی کرداری دادەنرێت ئیسلام زانایانی ئیسلام دانراوی زۆریان داناوە ھەموو شتێکی پەیوەندیداریان پێوەی نوسیوەتەوە قورئان قورئان سەرچاوەیەکی سەرەکیی دادەنرێت زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەد دێرینترن باوەڕپێکراوترین سەرچاوەی ژیاننامەی پێغەمبەرە لەبەرئەوەی دەگەڕێتەوە سەردەمی محەممەد ھەموو موسڵمانان نوسخەی قورئان کۆیان دەکاتەوە جیاوازی کۆمەڵە ئیسلامییەکاندا قورئان ھەموو ژیاننامەی محەممەد خۆناگرێت ئاماژەدانێکی تیایە ژیانی دەربڕینی ئاشکرا ئاماژەدان ھەندێک سیفەتەکانی باسکراوە بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی ڕەوشت تایبەتمەندییەکانی باری دەروونی ھەندێک شت غەزاکانییەوە باسکراوە لەقورئاندا ٢٨٠ ئایەت غەزاکان دەکاتە ڕێژەی ٪٤ ٦٥ ی قورئان هەندێکیان ئاماژە باسیان کردووە هەندێکیان ڕاستەوخۆ غەزای بەدر غەزای ئوحود غەزای خەندەق سوڵحی حودەیبییە غەزای خەیبەر فەتحی مەککە نموونە سوورەتی ئەحزاب ژیانی پێغەمبەر خێزان هاوەڵەکانی وردەکاری تێدایە غەزای خەندەق کتێبی فەرموودە ژیاننامەی پێغەمبەر فراوانی گرتووە کتێبەکانی فەرموودەدا ھەموو کتێبیان فەرموودەدا داناوە بەش دەروازەی تایبەتیان داناوە ژیانی پێغەمبەر محەممەد بانگەوازەکەی ھاوەڵەکانی ڕووداوانە کات ڕیزبەند نەکراوان لەبەرئەوەی مەبەستیان کۆکردنەوەی وتەکانی محەممەد کردار فەرمان حوکمەکانی بەشێک ژیاننامەکەی کێبانەدا بەڵگە هێنانەوە حوکمی شەرعی هۆیەوە بەوردی نەکراوە گێرانەوەی هەواڵ ڕێبازی فەرموودەناسان زانایانی موسڵمان کۆکن لەسەرئەوەی ناودارترین دێرینترین کتێب ھەواڵی ژیاننامەی پێغەمبەرەوە موەتتەئی مالیکە کۆمەڵێک فەرموودەی ژیاننامە سیفاتەکانی پێغەمبەر هێناوە باسێکی تایبەتی جیهادی کردووە پاشان سەحیحی بوخاری لایەنێکی کردووە پێغەمبەرایەتی دابەزینی سروش کتێبێکی تایبەت کردووە غەزاکانی جیهاد لەسیفاتەکانی بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی باسکردووە کەدەکاتە دەیەکی کتێبەکەی سەحیحی موسلیم زۆریان ژیانی محەممەد باسکردووە ھەروەھا ھەریەکە ئەبووداوود ئەحمەد کوڕی حەنبەل ئیبن ماجە ترمزی بەھەمان شێوە کتێبەکانیان تەرخان کردووە ژیانامەی پێغەمبەر جیاوازی ڕێکخستن ڕیزبەندیدا کتێبەکانی ژیاننامە سیرە کتێبەکانی سیرە ژیاننامە قۆناغێکی نوسیەوەی فەرموودە نوسراون ھاوەڵەکان گرنگییان دەدا گێڕانەوەی ژیاننامەکەی زارەکی گرنگی دا نووسینەوەی ژیاننامەکەیدا عوروە کوڕی زوبەیر پاشان ئەبان کوڕی عوسمان مردن ١٠٥کۆچی پاشان وەھاب کوری مونەبی مردن ١١٠ کۆچی پاشان شوڕەحەبیل کوری سەعید مردن ١٢٣کۆچی دواتریش ئیبن شیھابی زوھری مردن ١٢٤کۆچی نووسینەکانیان ناوچوون نەگەیشتوون پاشماوەیەکی پەرتەوازە محەممەد کوڕی جەریری تەبەرییە گێردراوەتەوە دواتردا محەممەد کوڕی ئیسحاق نووسینەوەی ژیاننامەی محەممەددا شارەزایان ڕاسترین کتێبی سیرەی دادەنێن سەردەمەدا کتێبەکەی نەگەیشتووە ئیبن هیشام مردن ٢١٨ کۆچی هەستاوە گێرانەوەی کتێبەکەی پوختکراوەیی ناسراوە سیرەی ئیبن هیشام تەبەری مردووی ٣١٠ی کؤچی مێژووەکەیدا بەشێوەیەکەی پشتی گێڕانەوەکانی ئیبن ئیسحاق بەستووە کتێبەکانی شەمائل دەلائل سەرچاوەیەکی بنەڕەتی دادەنرێت زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەددا ئەمانەش کتێبانەن دانەرەکانیان گرنگییان داوە محەممەد خوو ڕەوشت سیفەتەکانی ھەڵسوکەوتی شەو ڕۆژدا زانستی شەمائیل جێگای گرینگی پێدانی زانایانی موسڵمان بابەتەکانی کتێبەکان فەرموودە زانایان کتێبی تایبەتیان نوسیووە ئەبول بەختەری مردووی ٢٠٠ی کۆچی کەسە کتێبی شەمائیل نوسیووە بەناوی ئەبول حەسەن مەدائینی مردووی ٢٢٤ی کۆچی بەناوی کتێبی شەمائیلە محەممەدیەکان ی ترمزی داوود کوڕی عەلی ئەسفەهانی مردووی ٢٧٠ی کۆچی بەناوی قازی ئیسماعیل مالیکی مردووی ٢٨٢ی کۆچی بەناوی ئیبن فارس مردووی ٢٩٥ی کۆچی بەناوی چەندانی لەسەردەمەکانی دواتردا ھەروەھا کتێبەکانی دەلائل یەکێکی سەرچاوە بنەڕەتییەکانی ژیاننامەکەی دادەنرێن کتێبانە دەگرێتەوە بەڵگە نیشانەکانی پێغەمبەرایەتیی محەممەد دەسەلمێنێت بیروباوەڕی موسڵمانان کتێب بوارەدا دانراون ناودارترینییان بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی بەیھقییە بوخاری موسلیم بەشێک کتێبەکەیان تایبەت کردووە بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی سەرچاوەکانی ھەروەھا جۆری سەرچاوە ھەیە کتێبەکانی تەفسیری قورئان ھۆکانی ھاتنە خوارەوە بەھۆی زانایانی ئیسلامی پشت ڕاڤە لێکدانەوەکانی سەدەکانی سەرەتایی سەرھەڵدانی ئایینی ئیسلام دەبەستن ناویشیان ئایەتانەی پەیوەندی ژیانی پێغەمبەری ئیسلامەوە ھەیە نموونەی کتێبانەش تفسیری ئیبن کەسیر تەفسیری تەبەری ھەروەھا تەفسیری قورتوبی کتێبە مێژوویانەی گشتی گرینگی ڕووداوە مێژووییەکان داوە تاری تەبەری تاریخی ئیبن خەلدوون ھەروەھا سەرچاوانەی جیا زمانی عەرەبی نوسراونەتەوە کورتەیەکی مێژوویی سیاسییەوە نیمچەدوورگەی عەرەبی لێک ھەڵوەشابوو نە دەوڵەتێک یەکی دەخست نە حکوومەتێک بەڕێوەی دەبرد دەوڵەتە دێرینەکانی یەمەن نەجد دەورووبەری عێراق شام لێک ھەڵوەشابوون ژیانی کۆچەری دەستی شارەکانی حیجازدا گرتبوو ھۆزەکان یەکەی سەرەکیی سیاسی کۆمەڵایەتی کاروبارەکانی مەککە ڕێگای دارول نەدوە بەڕێوەدەبرا شاری مەدینە گشتیی کێشە ناکۆکی ئەوس خەزرەج ھەبوو دەوڵەتی مەنازرە حیرە دەوڵەتی غەساسینە شام فارس ڕۆمەکان ڕێگە بەگەشەیان درابوو ببنە ڕێگر لەبەردەم فراوانخوازی عەرەبەکان فارسەکان دەوڵەتی مەنازیرەیان هەشت پێغەمبەرایەتی ڕوخاند ئابوورییەوە دەشتەکییە عەرەبەکان پشتیان شوانکارەیی کۆچکردن دەبەست ناوچانەی ئاویان لێیە ببووە ھۆی شەڕ دەستکەوتنی پێداویستییەکان شارەکاندا چالاکی بازرگانی کشتوکاڵی پیشەسازی ھەبوو مەککە چالاکی بازرگانی باڵادەست ڕێگەی بازرگانی شام یەمەنی بەڕێوە دەبرد سوودی پایە ئاینییەکەی وەردەگرت پاراستنی کاروانە بازرگانیەکان مەدینە کشتوکاڵ لەبرەودا بەھۆی باخی میوە خورما ترێوە عەرەب دیناری بیزەنتی درھەمی فارسییان بەکاردەھێنا ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا پیشەسازییەوە مەدینە ناسرابوو داڕشتنی جوانکاریی زێڕ زیو دروستکردنی شمشێر تیر ڕم زرێپۆش ھەروەھا شارە عەرەبییەکاندا ئاسەنگەری زەڕەنگەری پێست خۆشکردن چنین پەرەی سەند ھەروەھا عەرەب جۆرێک مامەڵەی دارایییان دەزانی قەرز ڕەھن باج ئایینییەوە بت پەرستی نیمچەدوورگەی عەرەبی گرتبوویەوە گشتی کۆمەڵە خواوەندێکیان دەپەرست دروست کرابوون بەرد تەختە ژمارەیان دەگەیشتە ٣٦٠ بت دەوری کەعبە ھۆزانە دەیانپەرستن دەھاتن حەج قوربانی نەزریان دەکردن گەورەترینیان کۆنترینیان بتی هوبەل قوڕەیش کینانە دەیانپەرست بتی عووزا شیان دەپەرست بتی مەنات هوزەیل خوزاعە دەیانپەرست هۆزی سەقیف بتی لات دەپەرست ئەمانەشدا دروشمێکیان پاشماوەی ئایینی ئیبراھیم مابوویەوە بەرز ڕاگرتنی کەعبە سەردان حەج عومرە ھەمان کاتدا تاکێک ھەبوون ڕێبازی ئیبراھیم ئیسماعیل تەنھا ناسرابوون حەنەفییەکان ھەروەھا ئایینێکی ھەبوو شێوەیکی دیاریکراو جوولەکە یەمەن مەدینە مەسیحییەت نەجران حیرە دەوروبەری شام ھەروەھا بڵاوبونەوەیەکی دیاریکراوی ئاگرپەرستی ھەبوو ئێرانەوە ھاتبوون نەژادی ئەبوول قاسم محەممەدی کوڕی عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب کوڕی عەبدولمەنناف کوڕی قوسەیی کوڕی کیلابی کوڕی موڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالیبی کوڕی فیھری کوڕی مالیکی کوڕی نەزڕی کوڕی کینانەی کوڕی خوزیمەی کوڕی مودرکەی کوڕی ئیلیاسی کوڕی مزەڕی کوڕی نزاری کوڕی مەعدی کوڕی عەدنانە تائێرە زانایان کۆدەنگن سەلمێنراوە دەچێتەوە نەسەبی ئیسماعیلی کوڕی ئیبراھیم ھیچ لقێک نییە قوڕەیشدا نزیکایەتی محەممەددا نەبێت موسڵمانان باوەڕەدان خوا ھەڵیبژاردووە ھۆز پشت نەسەبدا گوتویەتی واتا لەئادەمەوە تاوەکوو دایک باوکم لەهاوسەرگیریەوە لەدایکبووم داوێنپیسی لەدایک نەبووم گوتوویەتی واتا خوای گەورە کینانەی منداڵەکانی ئیسماعلدا هەڵبژاردووە قوڕەیشی کینانەدا هەڵبژاردووە بەنی هاشمی قوڕەیشدا هەڵبژاردووە منیشی بەنی هاشمدا هەڵبژاردووە گوتووشیەتی واتا ئێمەی بەنوو نەزر تۆمەتی داوێن پیسی نادەینە پاڵ دایکمان خۆمان بابمان بێبەری ناکەین گوتوویەتی واتا خوای گەورە دروستکراوەکانی دروستکردووە منی کۆمەڵەیان داناوە لەتیرەکان منی تیرە داناوە لەماڵەکان منی ماڵدا داناوە باوکی عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب دایکی فاتیمەی کچی عەمری کوڕی عائیزی کوڕی عیمران کوڕی مەخزوومی کوڕی یەقەزەی کوڕی موڕڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالب عەبدوڵڵا چاکترین کوڕەکانی باوکی لێبوردەترین نزیکترینیان لێوەی بچووکترینیان نازناوی سەربڕدراوە باوکی سەد حوشتری سەربڕی لەجیاتی نەزرەی کردبووی دایکی ئامینەی کچی وەھب کوڕی عەبد مەناف کوڕی زوھرە کوڕی کیلاب سەردەمەدا ژنی قوڕەیش نەسەب شوێندا باوکی پێشەوای بەنی زەھرە نەسەب شەرەفدا باوکی سەرۆک باشترینی بەنوو زوهرە کاتەدا مام پورەکانی عەبباس حەمزە زوبەیر حارس غەیداق قوسەم عەبدول کەعبە موقەوەم جەحل ئەبوو لەهەب ئەبوو تاڵیب زیرار پوورەکانی عاتیکە ئومیمە ئەروا ئوم حەکیم بەڕڕە سەفییە حەمزە عەباس سەفییە موسڵمان ژیانی بانگەواز لەدایکبوونی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەلیب گەیشتە تەمەنی هەژدە ساڵی باوکی خوازبێنی ئامینەی کچی وەهبی لەمامی وهەیب کوڕی عەبدول مەناف کەلەلای دەژیا عەبدوڵڵا لەمەککە گواستیەوە ئامینە پێغەمبەر دووگیان ئامینە دەیگووت پێغەمبەر لەزگیدا گوتراوە واتا گەورەی ئوممەتەت زگدایە لەدایکبوو بڵێ خوای تاک دەیپارێزم خراپەی چاوپیسێک بنێ محەممەد عەبدوڵڵا بازرگانی شام بەڕێکەوت مانگێک بەنەخۆشی مەدینە مایەوە مرد کاتەدا تەمەنی پێغەمبەر دوو مانگ زگی ئامینەدا بۆچوونی زانایان لەدوای پێنج حوشتر ڕانە مەڕێک بەندەیەکی بەناوی بەرەکە کونیەکەی ئوم ئەیمەن بەجێهێشت پێغەمبەری ئیسلام محەممەد ماڵی باوکی شاری مەککە دایکبووە گێڕانەوەکانی سوننە ڕۆژی دووشەممە ١٢ی ڕەبیعولئەوەلی ساڵی فیل ٢٠ ٢٢ی نیسانی ساڵی ٥٧١ ٥٧٠ی زایینی دایکبووە سەرچاوە مێژووییەکان ڕەووشی کاتی دایکبوونی ناکۆکیان ھەیە زۆریان ئاماژە بەوەدەکەن محەممەد سکی دایکیدا باوکی کۆچی دوایکردووە دیکە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە باوکی ژیاندا دایکبووە دیکە دەڵین تەمەنی سێ باوکی کۆچی دوایکردووە دیکە دیکە دەڵێن دووساڵ سەرچاوەیەکی دیکە دەلێت تەمەنی ٧ مانگ دیکە دەلێن تەمەنی مانگ باوکی کۆچی دوایی کردووە سەرچاوە قسانە گشتی ڕەتکراونەتەوە مێژوو نوسان کۆکن پێغەمبەر باوکی لەدایکبووە عەبدولموتەڵیب باپیری پێغەمبەر ھەواڵەکەی پێدەگات خۆش دەچێتە کەعبەوە سوپاسی خوا محەممەدی ھەڵدەبژێرێت کاتەدا ناوە عەرەب باو نەبووە تەنھا سێ ھەڵگری ناوە لەهەندێک گێڕانەوەدا خەتەنکراویی لەدایکبووە گێڕانەوەی ڕاست ئەوەیە عەبدول موتەلیب لەڕۆژی حەوتەمدا خەتەنەی کردووە خوانێکی ڕێکخستووە دایکی گوتبووی ناخۆشی لاوازی قورساییانەی بەسەردا نەهاتووە ژنانی دووگیاندا دێن لەدایکبووە ڕوەوە قیبلە لەدایکبووە سەری بەرزکردبوەوە ئاسمان پەنجەکانی قوچاندبوون تەحیات بخوێنێ لەکاتی لەدایکبوونیدا ئەوە وابووە نورێک لێوەی دەرچوبێت کۆشکەکانی شامی ڕوناک کردۆتەوە ئوم عوسمان کچی ئەبول عاس دەڵێت واتا کاتی لەدایکبوونی پێغەمبەردا مزگەوتی حەڕامم بینی پڕبوبوو نوور ڕوناکی ئەستێرەکانم دیتن نیزیک دەبونەوە وامزانی بەسەرمدا دەکەون لەدایکبووە مژدەیان عەبدول موتەلیب داو خۆشحاڵ بردیە کەعبە سوپاسی خوای گووتی واتا کوڕەم پلە پایەیەکی گەورەی جوولەکە زانی محەممەد لەدایکبووە حەسان کوڕی سابت دەڵێت واتا منداڵ بووم حەوت هەشت دەبووم دەمزانی چ دەگوزەرێ گوێم جوولەکەیەک بەرزایەکی مەدینە دەیگووت هۆ کۆمەڵی جوولەکە ئەوانیش کۆبونەوە گووتیان چی ڕویداوە گووتی ئەمشەو ئەستێرەی لەدایکبوونی ئەحمەد دەرکەوتووە پەروەردە دایکی سوەیبە بەندەی ئەبوو لەهەب شیری پێدا مژدەی لەدایکبوونی پێغەمبەر ئازادی بوخاری دەگێڕێتەوە عوڕوەی کوڕی زوبەیرەوە واتا ئەبوو لەهەب مرد کەسوکارەکەی لەخەودا دیتیان پێیان گووت توشی چ بووی گووتی توشی شتێکی نەبووم ئەوە نەبێت ئاوم پێدراوە ئازادکردنی سوەیبە ئوم ئەیمەن لەباوەشی دەگرت تاوەکوو گەورەبوو پێغەمبەر دەگووت دایە تەماشای دەکرد دەیگووت ئەوە پاشماوەی بنەماڵەکەمە لەدایکبوونی پێغەمبەری ئیسلام تەنھا ماوەیەکی دایکی مایەوە کاتەی دایەنێکیان دۆزییەوە بەھۆی ئەوەبوو خوونەریتی خێزانە دەوڵەمەندەکانی قورەیش ناردنە منداڵەکانیان بیابان نشینیی دووربن نەخۆشی ئاوھەوایەکی تەندروست گەشە سوەیبە لەھەمانکاتدا شیری خۆیداوەتە کوڕەکەی بەناوی مەسروح ھەروەھا ئەبوو سەلەمەی مەخزوومی ھەمزەی کوڕی عبدولموتەڵیب سێ کەسە بوونە برای شیری پێغەمبەر پاشان بردیانە حەلیمەی سەعدیە گرتییە عەبدوڵڵای کوڕی شیری پێدەدا بیابانی بەنی سەعد مێردەکەی حارس کوڕی عەبدول عوزا دوو کچی هەبوو بەناوی ئەنیسە حوزافە کەپێشی دەگوترا شەیما دایکی بەشداری دەکرد لەبەخێوکردنی زانایانی سیرە کۆکن ساڵەدا بیابانی بەنی سەعد وشکەساڵیەوە دەیناڵاند پێغەمبەر زەویەکانی حەلیمە سەوز گوانی ماڵاتەکەی پڕبوون لەشیر دوو لەلای حەلیمە ماوەیەوە تاوەکوو لەشیر چۆوە مانگ جارێک دەیھێنایەوە دایکی جارێکی دیکە حەلیمە دایکی پێغەمبەر ڕازی ماوەیەکی لەلایان بمێنێتەوە ترس لەپەتایەک لەمەککەدا بڵاوبوەتەوە بەرەکەتی پێغەمبەر بۆیە ئامینە ڕازیبوو ھەندێک دیکە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە چوار لەلای حەلیمە ماوەتەوە زانایان مێژوونوسان لەسەری کۆکن ئەوەیە پێنج پێغەمبەر لەلای حەلیمەی سەعدی ماوەتەوە بەھۆی فەرموودەیەی پێغەمبەر شانازیکردن وەرگرتنی شێوازی ئاخاوتنی خێڵی بەنی سەعد کاری شوانی برا شیرییەکەی دا لەتەمەنی چوار پێنج ساڵی سنگی لەتکرا کەچەند جارێکی تریش دووبارە بۆتەوە هۆیەوە حەلیمە گێڕایەوە دایکی موسلیم ڕوداوەی گێڕاوەتەوە دەڵێت واتا محەممەد منداڵان یاری دەکرد جوبرەئیل بۆلای خستیە زەوی سینگی لەت دڵی دەرهێنا پارچەیەکی لەدڵی دەرهێنا گووتی ئەمە شەیتانە لەتەشتێکی زێڕدا بەئاوی زەمزەم شوشتی بۆیەکی هێنایەوە دڵی خستەوە جێگای منداڵەکان ڕایانکردە دایەنەکەی گووتیان محەممەد کوژراوە بەڕەنگی چڕژاوی گەڕایەوە ئەنەس دەڵێت شوێنەواری هێڵەم سینگی دەدیت تەمەنی شەش ساڵیدا دایکی کۆچی دوایی لەکاتی گەڕانەوەیان لەسەردان خاڵوانیان بەنی نەجار گۆڕەکەی لەشوێنێکە پێیدەگوترێت ئەبوا پاشان عەبدول موتەلیبی باپیرەی بردیە منداڵەکانیدا بژی تەمەنی ھەشت ساڵیدا عەبدول موتەلیب کۆچی دوایی مەککە مردنی ئەبو تالیبی کوڕی ڕاسپارد پەروەردەی محەممەد لاویەتی مامی ئەبوتاڵیب داھاتێکی نەبوو لەبەرئەوە محەممەد سەرەتا شوانی دەکرد بەنی سەعد قیڕاتیک خەڵکی مەککە قیڕات بەشێکە درھەم دینار یارمەتیدانی مامی دەڵێت واتا خوای گەورە پێغەمبەرێکی نەناردووە شوانی نەکردبێت هاوەڵەکانی گووتیان تۆش کردووتە گووتی بەڵێ منیش شوانیم خەڵکی مەککە کردووە قیڕاتێک شیعە ھەواڵی شوانییەکەی ڕەت دەکەنەوە گەیشتە تەمەنی ١٢ ساڵی مامی ڕۆیشت شام بازرگانی گەیشتنە بوسڕا چوون بۆلای ڕاهیبێک بەناوی بەحیرا زانا لەئینجیلدا سەیری محەممەدی دەکرد تێیڕادەما ئەبوو تاڵیبی گووت واتا برازایەکەت بگەڕێنەوە شارەکەت ئاگات لەجوولەکە هیچی لێنەکەن سوێند بەخوا محەممەد دەیزانم بیزانن ئەوا دەیکوژن لەکتێبەکانمان قسەی باب باپیرانمان پلە پایەکەی دەزانیین لەمەککە ناونرا ئەمین ڕاستگۆ خەڵک ئەمانەتیان لا دادەنا بەوە ناسراوە هەرگیز کڕنووشی بتەکان نەبردووە سەرەڕای بڵاویان قوڕەیشدا بەشداری گاڵتەو گەپی گەنجەکانی نەکردووە بەڵکوو گەورەکان بەشداری جەنگەکانی کردووە یارمەتی داون لەتەمەنی چواردە ساڵیدا جەنگی فیجار لەنێوان کینانە قەیسی عەیلان ڕویدا پێغەمبەر قوڕەیش بەشێک کینانە بەشداری کردووە بەرامبەرەکانیان بریتی تیرەکانی هەوازن غەتەفان سولەیم عەدوان فەهم چەندانی تیرە قەیسییەکان پێغەمبەر جەنگە دەڵێت واتا مامەکانم بەشداریم جەنگەدا کردووە تیرم هاویشتووە پێشم خۆشنییە بەشداریم نەکردبا دەڵێت واتا مامەکانم تیرم دەهاویشت وەدەشڵێت واتا پێم خۆشنییە بەشدار نەبوبام دەستدرێژیان کردە گەلەکەم سەرەڕای گەلکەم پێشنیازی ڕادەستکردنەوە بەڕڕاز کەسێک لەکینانە پیاوێکی کوشتبوو ئەوەوە جەنگی فیجار هەڵگیرسا کردبووە بەشداری کردووە هاوپەیمانیەتی فزول ڕێککەوتننامەیەک قوڕەیش لەماڵی عەبدوڵڵا کوڕی جودعان لەمەککە بەستبوویان ڕێککەوتبوون پاراستنی کەسانی لاواز ستەملێکراو دەڵێت واتا لەماڵی عەبدوڵڵای کوڕی جودعان بەشداریم هاوپەیمانیەتیەک لەئیسلامدا بەشداریم لێبکەن بەشدار دەبم ماوەیەک دابەزینی سروش پێغەمبەر لافاوەوە دیوارەکانی کەعبە داڕوخان بۆیە خەڵکی مەککە بڕیاریاندا دوبارە کەعبە نوێبکەنەوە کاتی بنیادنانەوەی کەعبە کێشە ناکۆکییەکی کەوتە ھۆزەکانی مەککە بەھۆی ھەریەکەیان ھەوڵی دەدا ھۆزەکەی بەردە ڕەشەکە بخەنەوە جێگای ناکۆیییەکە ڕۆژێکی خایەند چارەسەرکردنی کێشە مزگەوتی حەرام کۆبوونەوە دواجار گەیشتنە ڕێکەوتنێک ھەرکەسێک دەرگای مزگەوتەوە بێتە ژوورەوە ناوبژیوانی بەردەکە جێگای دابنێت ئەوەبوو پێغەمبەر محەممەد ھاتە ژوورەوە بەھۆی ناوبانگی ڕاستگۆی دەستپاکییەوە ھەموویان ڕازی بڕیار قسەکانی گووتیان واتا ئەوە ئەمینە ڕازین ببێ بەناوبژیوان پێغەمبەر کێشەکە گەیشت پۆشاکێکی بەردەکەی خستە سەری ھەموو تیرە ھۆزەکانی شاری مەککەی بانگکرد ھەر یەکەی چەمکێکیان گرت ھەڵیان گرت پاشان دەستی بەردەکەی خستەوە ھۆی چارەسەرکردنی کێشەکە زانایان شوێنکەوتوانی ئایینی ئیسلام ڕووداوەیان دانایی لێھاتوویی پێغەمبەر چارەسەرکردنی خێرای کێشەکان داناوە ھاوسەرگیری خەدیجە خەدیجە کچی خووەیلید ژنێکی بازرگانی شاری مەککە ڕێزلێگیراو خاوەنی پارە سامان کچی خوەیلد ی کوڕی ئەسەدی کوری عبدالعزی کوڕی قصی دایکی فاتیمەی کچی زائدە کوڕی ئەسام کوڕی عامری کوڕی لوئەی خەدیجە شوو پێغەمبەر دوو شووی سەرچاوە مێژووییەکان ئاماژە بەوەدەکەن خانەوادەکەی شکۆمەند خاوەن پلە پایە سەروەت سامانی ھەبوو ئەوەشدا سەرچاوە مێژووییەکان گشتی ئەوەیان ڕووننەکردووەتەوە خەدیجە چۆن ماڵ سامانەی دەستکەوتووە بەشێک سەرچاوەکان دەلێن بەھۆی بارزگانییەوە توانیویەتی گەشە سەروەت سامانەکەی کاتیک ھەواڵی دەست پاکی محەممەد گەیشت ناردی شوێن محەممەدا پێشنیاری خستە بەردەمی بەشداری بازرگانییەکەیدا شام محەممەد ڕازی دەرچوو شام شتومەکی کڕی گەشتەکەیدا خزمەتکارێکی بەناوی مەیسەرە گەشتنە شام بازاڕی بوسڕا سێبەری دارێک دانیشت نزیک سەومەعەی ڕاهیبێک بەناوی نەستوڕا ڕاهیبەکە مەیسەرەی گووت واتا پێغەمبەران سێبەری دارەدا دانیشتوون مەیسەرە گەرما بەتین دەبوو دەیبینی دوو فریشتە سێبەر پێغەمبەر حوشترەکەی گەڕایەوە مەککە قازانجێکی دوو ئەوەندەی جارانی پێشوو مەیسەرەی خزمەتکاریش شتانەی خەدیجە گێڕایەوە بەسەریان بۆیە گەڕانەوەکەی شام خەدیجە پێشنیاری ھاوسەرگیری خستە بەردەمی لەڕێی نەفیسە کچی مەنییە محەممەدیش ڕازی داواکەی خستە مامەکانی ئەبوو تاڵیبی مامی لەگەڵی چوو خوازبێنی عەمری کوڕی ئەسەدی مامی مارەییەیەکەی بیست حوشتر خەدیجەی خواست تەمەنی ٢٥ ساڵیدا خەدیجە تەمەنی ٤٠ ساڵیدا ھەندێک دەڵێن تەمەنی ٢٥ ساڵیدا خەدیجە ژنی محەممەدە تاوەکوو لەژیاندا مابوو ژنی نەهێناوە بیست پێنج لەلای مایەوە پازدە پێغەمبەرایەتی پێغەمبەرایەتی دایکی ھەموو منداڵەکانی ئیبراھیم دایکی ماریە قیبتی مناڵەکانی قاسم عەبدوڵڵا زەینەب ئوم کەلسوم فاتمە قاسم عەبدولڵا سەردەمی نەفامیدا مردن ھەموو کچەکانی موسڵمان گەڵیدا کۆچیان مەدینە ھەموویان ھێشتا پێغەمبەر ژیاندا مردن فاتیمە مژدەکان نزیکبوونەوەی ناردنی موسڵمانان بڕوایەدان خوا ھەر پێغەمبەرێکی ناردبێت بەڵێنی لێوەرگرتووە نەتەوەکەی بڵێت باوەڕ دوایین پێغەمبەر بھێنن محەممەدە سەری بخەن محەممەد فەرموویەتی واتا بانگەوازی ئیبڕاھیمی باوکمم مژدەکەی عیسام ھەروەھا کتێبەکانی سیرەدا ھاتووە کەوا حاخامەکانی یەھوود قەشە مەسیحییەکانی عەرەب باسیان ھاتنی پێغەمبەر محەممەد کردووە ناردنی کاتەکەی نزیک بووەتەوە فاڵگرەوە عەرەبەکان جنۆکە شەیتانەکانەوە زانیایان بەدزیەوە گوێیان دەگرت هەواڵەکانیان لەئاسمانەوە دەهێنا ڕێگریان لێبکیرێت قەشە مەسیحییەکان حاخامە جوولەکەکان کتێبەکانیان سیفەتی سیفەتی کاتی هاتنیان دەزانی پێغەمبەرەکانیان بەڵێنیان لێوەرگرتبوون باوەڕی پێبێنن ئیبن عەبباس دەڵێت واتا جوولەکەکانی خەیبەر جەنگیان غەتەفان دەکرد بەیەک گەیشتن جوولەکەکانی خەیبەر دۆڕان جوولەکەکان دوعایەیان خوایە داوات لێدەکەین بەحەقی پێغەمبەر محەممەدی ڕاستگۆ بەڵێنت داوە بۆمانی بنێری سەرمان بخەی بەسەریاندا بۆیە گەیشتن بەغەتەفان دوعایەیان لێیان بردنەوە پێغەمبەر وەحی باوەڕیان پێنەکرد خوای گەورە ئایەتی دابەزاند لەپێشدا پێغەمبەر هەڕەشەیان بێباوەڕان دەکرد باوەڕیان پێنەهێنا لەباسی موسڵمان سەلمانی فارسی دەڵێت لەڕاهیبەکان پێیگووتوە واتا سەردەمی پێغەمبەرێک نیزیک بۆتەوە بەدینی ئیبراهیم نێردراوە لەوڵاتی عەرەب دەردەکەوێت کۆچدەکات زەوییەک لەنێوان دوو چیا دایە خورمای لێدەچێندرێت نیشانەیەکی دیاری وەردەگرێت خێر وەرناگرێت لەنێوان شانەکانی مۆری پێغەمبەرایەتی بتوانی بگەی وڵاتە بگە عامر کوڕی ڕەبیعە دەڵێت واتا گوێم عەمر کوڕی نوفەیل دەیگووت چاوەڕێی پێغەمبەرێک دەکەم لەنەوەی ئیسماعیل لەنەوەی عەبدول موتەڵیب کوڕی هاشم وانازانم پێیبگەم باوەڕم هێناوە بەڕاستی دادەنێم شایەتی دەدەم پێغەمبەرە تەمەنت درێژ گەیشتی لەمنەوە سەلامی لێبکە سیفاتەکانیت پێدەڵێم تاوەکوو لێت تێکنەچێ گووتم پێم بڵێ گووتی پیاوێکە نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە پرچی نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە سورایی هەمیشە لەچاوەکانیدا مۆری پێغەمبەرایەتی لەنێوان شانەکانیەتی ئەحمەدە وڵاتەی ئێرە لەدایکبوون ناردنیەتی گەلەکەی وڵات دەریدەکەن ڕقیان بەرنامەکەیەتی ئینجا کۆچدەکات مەدینە سەردەکەوێت ئاگات لێبێت لێت تێکنەچێت وڵاتان گەڕاوم بەدوای دینی ئیبراهیم پرسیارم لەهەر جوولەکە مەسیحی ئاگرپەرستێک کردبێت گووتویانە بگەڕێوە لەوەڵاتی سەرهەڵدەدا شێوەیەی بۆم وەسف کردی ئاوا بۆیان وەسف کردووم دەیانگووت پێغەمبەرە ماوە بنێردرێت محەممەد پێغەمبەرایەتی شتێکی دەبینی لەوانە واتا بەردێک دەزانم لەمەککە پێغەمبەرایەتی سەلامی لێدەکردم دەیناسمەوە ویستبای دەست بەئاو بگەیەنێت دوور دەکەوەتەوە تاوەکوو ماڵەکانی مەککە وندەبوون دەچوو شیو دۆڵەکانی دەوری مەککە دار بەردێکدا تێپەڕیبا دەیگووت سەلامت لێبێت ئەی پێغەمبەری خوا سەیری ڕاست چەپی خۆیدەکرد بەرد داری دەبینی بارودۆخە تاوەکوو جبرەئیل بۆلای ئەشکەوتی حیرا ژیانی ناردنی کۆچ دابەزینی سروش گەیشتە تەمەنی چل ساڵی دەردەچوو ئەشکەوتی حیڕا دەمایەوە شاخی نوور دووری دوو میل مەککەوە ھەموو ساڵێکدا ئاو خواردنی دەبرد مانگێک دەمایەوە پەرستن تێڕامانی دەکرد موسڵمانان بڕوایەدان سروشی دابەزی ١٧ی ڕەمەزان ٢٤ی ڕەمەزان ٢١ی ڕەمەزان ١٠ی ئابی ٦١٠ز ٢٧ی ڕەجەب دانراوە شیعە عائیشە بەسەرهاتی دابەزینی سروش دەگێڕێتەوە دەڵێت واتا پێغەمبەر سەرەتا خەونی ڕاستی دەبینی خەونێکی دیتبا بەری بەیان دەهاتە خەڵوەتی لەلا خۆشەویستکرا خەڵوەتی دەکرد ئەشکەوتی حیڕا شەوێک دەماوە بەندایەتی دەکرد بگەڕێتەوە بۆلای خێزانەکەی بۆئەوەی کەلوپەلی پێویست ببات کارە بەردەوامبوو تاوەکوو وەحی بۆهات لەئەشکەوتی حیڕادا جوبرەئیل بۆلای پێیگووت بخوێنە گووتی خوێندەواریم نییە پێغەمبەر گووتی توندی باوەشی پێداکردم تاوەکوو ئازاریدام بەریدام گووتی بخوێنە گووتم خوێندەواریم نییە پێغەمبەر گووتی جاری سێیەم توندی باوەشی پێداکردم تاوەکوو ئازاریدام بەریدام گووتی پێغەمبەر ترسێکی زۆرەوە گەڕایەوە ماڵەوە خەدیجەی گووت دامبپۆشن دامبپۆشن دایانپۆشی تاوەکوو ترسەکەی نەما بەخەدیجەی گووت ج ڕویداوە گووت لەژیانی خۆم ترسام خەدیجە گووتی سوێند بەخوای گەورە هەرگیز خوا سەرشۆڕت ناکات خزمایەتی بەجێدەهێنی یارمەتی بێتوانایان دەدەی هاوکاری کەسانی هەژار دەکەی ماف خەڵکی دەگێڕیەوە خەدیجە بردی بۆلای وەرەقە کوڕی نەوفەل ئامۆزای خەدیجە لەنەفامیدا ببوو مەسیحی ئەوەندەی خوا ویستی لەسەربێت ئینجیلی بەعیبری دەنووسی پیاوێکی پیربوو بینایی لەدەستدابوو خەدیجە گووتی ئەی ئامۆزاکەم گوێ لەبرازاکەت بگرە بزانە دەڵێ چی وەرەقە گووتی کوڕە برا دەڵێی چی پێغەمبەر دیتبووی بۆی گێڕایەوە وەرەقە پێیگووت ئەوە شتەیە کەبۆ مووسا دابەزیوە خۆزگە گەنج بەتوانا دەبووم کاتێکک گەلەکەت دەرتدەکەن پێغەمبەر گووتی دەرمدەکەن وەرەقە گووتی بەڵێ کەسێک شتێکی تۆی هێنابێت دوژمنایەتی کراوە خۆئەگەر لەکاتەدا زیندووبم چاک سەرتدەخەم ابن ئیسحاق دەڵێت جوبرائیل خەودا هاتووەتە پێغەمبەر دەگێڕێتەوە پێغەمبەر کاتی خەودا بۆلام وتم بخوێنە وتم خوێندەواریم نیە جارێکی دیکە گەڕایەوە شتی دووبارە کردەوە ووتی بخوێنە منیش وتم خوێندەواریم نیە پاشان ئایەتەی گووت ئایەتی قورئان دابەزی بۆی ڕووداوە ماوەیەک سروشی نەھات گوتراوە چل ڕۆژ کەمتر گوتراوە شەش مانگ گوتراوە نزیکەی سێ کەمتر کۆتایی ھات دابەزینی ئایەتەکانی سەرەتای سورەتی مودەسیر پاشان سروش دابەزی بیست سێ کۆچی دوایی چۆنیەتی دابەزینی وەحی پێغەمبەر دەڵێت واتا زرینگانەوەی زەنگێک هەستی پێدەکەم لەهەموو شێوەکان لەلام گرانترە دەنگەکە نامێنێت ئەوەم لەبەرکردووە گووتویەتی هەندێکجار فریشتەیەک لەشێوەی مرۆڤێک بۆلام قسەم عائیشە دەڵێت واتا لەڕۆژی ساردی زستاندا بینیومە وەحی دادەبەزێت ڕومەتەکانی عارەقیان لێدەچۆڕێتەوە ماوەیەدا بۆدووەم سینگی لەتکرا سەرەتای بانگەواز موسڵمانان باوەڕەدان محەممەد نێردراوە ھەموو مرۆڤایەتی گوتویەتی واتا پێغەمبەر زیندوانم پێغەمبەری ئەوانەشم لەدایک لەدوای ھاتنە خوارەوەی ئایەتەکانی سورەتی مودەسیر دەستیکرد بانگ خەڵک ئیسلام گەورە بچوک سەربەست بەندە پیاوان ژنان باوەڕی ھێنا گێڕانەوەکانی سوننە خەدیجە کچی خووەیلیدی خێزانی عەلی کوڕی ئەبوتالیبی ئامۆزای تەمەنی گێڕانەوەکانی شیعە عەلی باوەڕی ھێناوە کاتە مناڵ تەمەنی ساڵی ھەشت ساڵیدا دەژیا چاودێری محەممەدا زەیدی کوڕی حارسە پیاو باوەڕی ھێناوە پاشان ھاوڕێی نزیکی ئەبوبەکر باوەری ھێنا ھەندێک گێڕانەوەدا ھاتووە ئەبوبەکر عەلی باوەڕی ھێناوە پیاو موسڵمان ئەبوو حەنیفە دەڵێت ئەبوبەکر پیاو باوەڕی پێهێنا وعەلی منداڵ باوەڕی پێهێنا موسڵمان ئەبوبەکر ئیسلام دەرکەوت مەککە کەموسڵمان دەرخست دەستی بانگ ھۆز نزیکەکانی ئیسلام بانگەوازی ئەبوبەکر موسڵمانبوون عوسمان کوڕی عەفان عەبدول ڕەحمان کوڕی عەوف تەڵحە کوڕی عوبەیدوڵڵا زوبێر کوڕی عەوام سەعد کوڕی ئەبی وەقاس محەممەد سەرەتادا سێ نھێنی بانگەوازی یەکەمینی حوکمانەی ھاتنە خوارەوە فەرمان نوێژکردن دوو ڕکات بەیانیان دوو ڕکات لەشەواندا موسڵمانان سەرەتا نھێنی کۆدەبوونەوە نوێژکردن دیداری پێغەمبەر محەممەد دەگەیشتن ژمارەیان گەیشتە سی ژن پیاو محەممەد ماڵی ئەڕقەمی کوڕی ئەبو ئەڕقەمی ھەڵبژاردن کۆببنەوە ڕێنمایی فێربوون ژمارەیان گەیشتە چل فەرمان محەممەد ئاشکرا بانگەواز ڕابگەیەنێت بانگەواز ئاشکرا سێ بانگەوازی نھێنی محەممەد دەستی ئاشکراکردنی بانگەواز خواوە فەرمانی پێکرا عەلی کوڕی ئەبوتاڵیب دەڵێت واتا ئایەتی خزمە نزیکەکانت ئاگادار بکەوە دابەزی پێغەمبەر کەسە نزیکەکانی کۆکردەوە سی کۆبونەوە نان ئاویان خوارد پێغەمبەر گووتی کێ زەمانەتی دینەکەم منە لەبەهەشت دەبێتە جێگرەوەی خێزانەکەمدا عەلی کوڕی ئەبو تاڵیب گووتی ئیبن عەبباس دەڵێت الطبقات الكبرى ابن سعد البغدادي بەرگی1 لاپەڕە199 206 دار صادر بيروت واتا ئایەتی دابەزی پێغەمبەر چووە چیای سەفا گووتی ئەی قوڕەیش قوڕەیش گوتتیان چیبووە ئەی محەممەد ەویش گووتی پێتان بڵێم لەپشت شاخەوە سوپایەک دەیەوێت بەسەرتاندا بڕوام پێدەکەن گوتییان بەڵێ لەلای کەسێکی پاکی هەرگیز درۆمان لێنەبیستووی پێغەمبەر گووتی کەواتە نێردراوم لاتان تاوەکوو لەسزایەکی ئازار ڕزگارتان بکەم ئەی بەنو عەبدولموتەلیب ئەی بەنوو عەبدمەناف ئەی بەنوو زوهرە خوا فەرمانی پێکردووم خزمە نزیکەکانم ئاگادار بکەمەوە لەلای خوا سودێکتان پێناگەیەنم شایەتی نەدەن خوایەک شایەنی پەرستن نییە ئەڵڵا ئەبوو لەهەب گووتی دەستت بڕین چێ ئەوە کۆت کردووینەوە خوای گەورە ئایەتی دابەزاند ڕیوایەتێکی زوھری ئیبن عەباس دەڵێت قوڕەیش بانگەوازی محەممەد نەوەستان ئایەتەکان بت پەرستی ھاتنە خوارەوە موفەسیر نوسەرانی سیرە دەڵێن دژایەتی پێغەمبەر هاوەڵەکانی لەسەرەتای باگەوازی ئیسلامەوە دەستی پێکرد زیادبوونی ژمارەی کەسانەی دەچوونە ئیسلامەوە مەترسی دروستبوو شێوازی ژیانی ئاینی مەککە خراپی کار دەکردە ھێزی ئابووری قوڕەیش بۆیە قوڕەیش بانگەوازەکەی وەستان داوایان لیدەکرد واز بھێنیت محەممەد ڕازی نەبوو ھیچ شتێک دەست بانگەواز ھەڵگرێت ھەر ئەوە قورەیش گوتیان محەممەد توشی جۆرێک شێتی گوتیان جنۆکە شەیتان تێکیان داوە ھەروەھا پێیان گوت ساحیر شاعیرە زانیان بەمە ناتوانن ڕێگە بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکە بگرن بۆیە بڕیاری ئازاردانی موسڵمانانیان دا ھەر سەرۆک ھۆزێک ئازاری کەسانەی دەدا ھۆزەکەی موسڵمانبوون بڕیاری ئازاردان لێدانیان دا ھەر موسڵمان ھەتا گەیاندیانە ئازاری پێغەمبەر خۆشیان دەدا ئیبن مەسعوود دەڵێت حەوت مەککەدا موسڵمان ئاشکرا ئەوانیش پێغەمبەر ئەبووبەکر بیلالی حەبەشی خەبابی کوڕی ئەرەت سوهەیبی ڕۆمی عەماری کوڕی یاسر سومەیە کچی خەیات هەرچی پێغەمبەر ئەبووبەکرن ئەوا هۆزەکانیان دەیان پاراستن ئەوانی بەرگی ئاسنیان لەبەردەکرا خۆری بیابان دادەندران ئەبوو جەهل سومەیەی ڕمێک کوشت هەتاوەکوو پێغەمبەریش پارێزراو نەبوو دژایەتی قوڕەیش عەبدوڵڵای کوڕی عەمری کوڕی عاس دەگێڕێتەوە دەڵێت کاتەی پێغەمبەر نوێژی نزیک کەعبە دەکرد عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت شانی پێغەمبەری گرت جلەکەی لەملی هاڵاند ویستی بیخنکێنێت کاتەدا ئەبووبەکر لەپێغەمبەری دورخستەوە گووتی ئایا کەسێک دەکوژن دەڵێت خوای ئەڵڵایە ئایەت نیشانەی لەلای خواوە هێناون زۆرترین کەسانەی دژایەتی پێغەمبەر هاوەڵەکانیان دەکرد بریتیبوون ئەبوو جەهل ئەبوو لەهەب ئەسوەد کوڕی عەبد یەغوس حارس کوڕی قەیس کوڕی عەدی وەلید کوڕی موغەیڕە ئومەییە کوڕی خەلەف عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت کار گەیشتە پێغەمبەر دووعایان لێبکات بڵێ ئەی خوای گەورە تۆڵە ئەبوو جەهل عوتەبەی کوڕی ڕەبیعە شەیبەی کوڕی ڕەبیعە وەلیدی کوڕی عوتبە ئومەیەی کوڕی خەلەف عوقبەی کوڕی ئەبوو موعەیت عیمارەی کوڕی وەلید بکەیتەوە قوڕەیش هەوڵیاندا لەڕێگەی گفتوگۆوە محەممەد لەئیسلام پاشگەز بکەنەوە عوتبەی کوڕی ڕەبیعەیان مەبەستە نارد کەیەکێک سەرکردەکانی قوڕەیش گوێی لەقورئان گەڕایەوە بەقوڕەیشی گوت بەقسەم واز پیاوە بێنن هەرچی دەڵێت سوێند بەخوا کەدەیڵێت داهاتوویەکی گەورەی خۆئەگەر عەرەب بەسەریدا سەرکەوتن ئەوا کەسانی کارەکەیان کردوون خۆئەگەر سەرکەوت عەرەبدا ئەوا دەسەڵات سەربەرزی دەسەڵات سەربەری ئێوەیە هەوڵیان لەگەڵدا سامان سەرکردایەتییان خستە بەردەست جارێک ڕەتیدەکردەوە کاتەدا محەممەد پارێزراوی ئەبوو تالیبی مامیدا بۆیە قوڕەیش وەفدیان دەنارد گلەییان لێدەکرد تاوەکوو دژایەتی زیاتری قەومەکەی قورسبوو بەلایەوە بەمحەممەدی گوت برازای خۆم ئەوە خزمان هاتوون ئەوە ئەوەیان گوتووە خۆم خۆشت بپارێزە شتێک مەکە نەخۆم نەخۆت نەتوانین هەڵبگرین خزمەکانت پێیان ناخۆشە مەیڵێ پێغەمبەر وایزانی مامی چیتر پاڵپشتی ناکات دەیداتە دەست قوڕەیش چیتر توانای پاراستنی نەماوە کاتەدا پێغەمبەر قسە بەناوبانگەکەی گوتی ئەی مامە خۆر شانی ڕاستم دانێن مانگیش شانی چەپم دانێن واز ئیسلامە ناهێنم تاوەکوو خوای گەورە سەریدەخات لەپێناویدا دەمرم محەممەد گریا ئەبوو تاڵیب گوتی برازای خۆم پێت خۆشە بیکە سوێند بەخوا هەرگیز ناتدەم بەدەستەوە کۆچکردن حەبەشە نەھامەتی زیادی موسڵمانان پێغەمبەر محەممەد ڕێگەی پێدان کۆچ حەبەشە ساڵی ٦١٥ز پاشا ئەسحەمەی نەجاشی لەبەرئەوەی ستەمی نەدەکرد پێغەمبەر گوتی زەوی حەبەشە پاشایەکی لێیە لەلای ستەمی لێناکرێت تاوەکوو کاتەی خوای گەورە دەروتان لێدەکاتەوە سەرەتا ١١ پیاو ٤ ژن کۆچیان لەسەرویانەوە عوسمانی کوڕی عەفان خێزانەکەی لەمانگی رەجەبی ساڵی پێنجی پێغەمبەرایەتی ڕۆشتنی ئەوانە لەشەودا بەنهێنی چوونە دەریا بەندەری شعێبە کاتەدا دوو کەشتی دەڕۆشتن حەبەشە ئەوانیش دوو کەشتییە ڕۆشتن ئەمە کۆچککردنە لەئیسلامدا نزیکەی ٨٠ پیاو ژنی کۆچیان حەبەشە بەکۆچی دووەمی حەبەشە ناسراوە لەدوای کۆکردن حەبەشە بەدیاریکراوی لەرەمەزاندا پێغەمبەر چووە حەرەم دەستی بەنوێژ لەنوێژەکەدا سوورەتی نەجمی خوێند ئەوانە گوێیان لەقورئان نەبوبوو لەدروستکردنی ژاوەژاو لەکاتی قورئان خوێندندا ئایەتی خوێند سوجدەی برد قوڕەیشیانەی ئامادەبوون نزیک کەعبە سوجدەیان برد کەسێکی پیر نەبیت مشتە خۆڵێکی هەڵگرت گوتی ئەوەندە بەسە هۆیەوە بڵاوبۆوە کەوا قورەیش موسڵمانبوون دەنگۆی موسڵمانبوونی قورەیش بڵاوبۆوە بەشێک لەوانەی کۆچیان گەڕانەوە مەککە دەرکەوت هەواڵەکە ڕاست نییە بۆیە بەشاراوەیی چوونە مەککە هەندێکیان پارێزراوی کەسێکدا چوونە مەککە گەڕانەوە حەبەشە موسڵمانانیان دەرچوو کۆچکردنی دووەمە حەبەشە شێوەیە پیاوانەی کۆچیان حەبەشە ٨٣ پیاوبوون قورەیش بینی هاوەڵانی محەممەد حەبەشە پارێزراون عەبدوڵڵای کوڕی رەبیعە عەمری کوڕی عاسیان دیاریەکەوە نارد بۆلای نەجاشی مەبەستەی موسڵمانان دەربکات لەوڵاتەکەی نەجاشی موسڵمانەکانی بانگکرد جەعفەری کوڕی ئەبوو تالیب بەرگری موسڵمانان دەکرد بەشێک سوورەتی مەریەمی خوێندنەوە نەجاشی پیاوە ئاینییەکان گریان گوێگرتن لەقورئان نەجاشی گوتی قورئانە پێغەمبەر عیسا هێناویەتی لەیەک شوێنەوە هاتوون بڕۆن سویند بەخوا هەرگیز موسڵمانەکانتان نادەم بەدەستەوە کۆچیانکردبوو حەبەشە ڕۆیشتن مەدینە ئیسلام مەدینەدا جێگیر هەندێکیان مانەوە فەتحی خەیبەر ساڵی ٧ی کۆجی گەمارۆدانی بەنی ھاشم قوڕەیش زانییان موسڵمانان پارێزراون نەجاشی حەبەشە عومەر کوڕی خەتتاب حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب ئیسلام ئیسلام بڵاوئەبوویەوە ھۆزەکاندا ئەمە زۆربوو بەلایانەوە کۆبوونەوە کوشتنی پیغەمبەر قسەیان بەنی ھاشم داوایان بیدەن دەستەوە ئەوانیش ڕازی نەبوون قوڕەیش ئەمەیان زانی گەمارۆی بەنی ھاشمیان دا بەوەی تێکەڵیان نەبێت لەگەڵیان دانەنیشێت ھیچ مامەڵەیەکیان نەکات محەممەد ئەدەن دەستەوە نوسراوێکیان نوسی کەعبەدا ھەڵیان واسی پێنج سەرکردەکانی قوڕەیش ھەوڵیاندا کۆتایی گەمارۆیە بھێنن پاشان ئەبوتاڵیب کۆچی دوایی ڕەمەزان شەوالی دەیەم ساڵی پێغەمبەرایەتی ٣ کۆچی قوڕەیش نەیانئەتوانی ئازاری پێغەمبەر بدەن ھەتا ئەبوتاڵیب کۆچی دوایی پاشان خەدیجەی خێزانی کۆچی دوایی پێغەمبەر خەمبار دەستدانی مامی ھاوسەرەکەی ئەوە ناونرا ساڵی دڵتەنگی دەرچوون تائیف قوڕەیش ئازاریان توند محەممەد ھاوەڵەکانی وەفاتی ئەبوتالیب مامی محەممەد دەرچوو تائیف لێکردن بێنە ئیسلامەوە توندی ڕەتیان دایەوە ڕازی نەبوون پاشان محەممەد تائیفی جێ ھێشت خەمباری گەڕایەوە مەککە لەبەرئەوەی خەڵکی تائیف نەھاتن دەم بانگەوازەکەیەوە ئیسرا میعراج گەشتەکەی تائیف ڕووداوی ئیسرا میعراج شەوڕەو ڕوویدا بیروباوەڕی ئیسلامی موسڵمانان سوننە شیعەوە باوەڕەدان گەشتە مزگەوتی حەرامەوە مزگەوتی ئەقسا واتە شاری بیت المقدس سواری بوراق ھاوەڵی جوبرەیل لەوێ دابەزیوە نوێژی کردووە پاشان شەوە بیت المقدسەوە ڕۆیشتووە ئاسمانی دنیا لەوێ ئادەمی بینیوە وسڵاوی لێکردوە وەڵامی داوەتەوە ھەر ئاسمان بەدیداری یەحیا عیسا یوسف ئیدریس ھاروون موسا ئیبراھیم گەیشتووە پاشان بوراقەکە بەرزی کردۆتەوە خوا نوێژەکان شەوەدا فەڕز کراون ڕای ئیبن ئیسحاق خوا تەنھا ئیسرای ڕۆحی پێغەمبەر کردووە گەشتێکی ڕۆحی ھەمان کاتدا ھەندێ مێژوو ناسان وایدەبینن محەممەد ڕۆح جەستەشی سەفەری کردووە ھەر ڕۆژەدا محەممەد ھۆزەکەی ڕاگەیاند درۆیان خستەوە باوەڕیان نەکرد تەنھا نەبێت باوەڕیان بانگەوازەکەی ئەبوبەکر بەیعەتی عەقەبەی دووەم محەممەد وەرزی حەجدا بانگەوازی ھۆزە عەرەبەکانی دەکرد خوا ساڵی ١١ی پێغەمبەرایەتیدا شەش لاوی یەسریب مەدینە ھاتن مەککە وەرزی حەجدا لاوانە بەڵێنیان پێغەمبەردا پەیامەکەی بگەیەننە ھۆزەکانیان کاتێکدا عەقەبە وەرزی داھاتووی حەجدا دوانزە پیاو ھاتن پێغەمبەر بینینی ئەوانیش موبایەعەیان داپێی موبایەعەی عەقەبەی ناسراوە لەوەرزی سێیەمی حەجدا ساڵی ١٣ی پێغەمبەرایەتی ساڵی ٦٢٢ز نزیکەی حەفتا کەسێک موسڵمانانی یەسرب مەدینە ھاتن حەج گەیشتنە مەککە پەیوەندی نھێنیان محەممەدەوە ڕێکەوتن محەممەد ھاوڕێکانی کۆچ مەدینە موبایەعەی عەقەبی دووەم ناسراوە کۆچکردن مەدینە بەیعەتی عەقەبەی دووەم بارودۆخەکە توند موسڵمانان پێغەمبەر ڕێگەی موسڵمانان دا کۆچ مەدینە مەککە پێغەمبەر ئەبووبەکر عەلی کوڕی ئەبوتالیب مانەوە کەسانەی لاواز توانای کۆچکردنیان نەبوو قوڕەیش دەرچوونی موسڵمانانیان بینی ترسان محەممەدیش دەربچێت دارولنەدوە کۆ بوونەوە بڕیاری کوشتنی محەممەدیان دا جوبڕەئیل ھەواڵەی گەیاند پێغەمبەر ڕاگەیاند شوێنەکەی نەخەوێت محەممەد فەرمانی عەلی بخەوێت جێگەکەی ئەمانەتەکانی لایەتی بیگەڕێنێتەوە پاشان بڕوات دوایاندا ئەوە پێغەمبەر چووە ئەبووبەکر بەیەکەوە کۆچیان ڕۆژی دووشەممە دەی ڕەبیعولئەووەڵی ٦٢٢ز محەممەد چووە مەدینەوە ئەبووبەکری ھاوەڵی پشتیوانان پێشوازییەکی گەرمیان خەلیفە عومەری کوڕی خەتاب بۆنەیەی سەرەتای مێژووی ئیسلامی موحەڕڕەمی سەرەتای ڕۆژژمێری کۆچیی جیاتی ڕەبیعولئەووەڵ ویستی کۆچەکە موحەڕڕەمدا دەستی شیعە بڕوایەدان ڕۆژژمێری کۆچی ھەر سەردەمی محەممەددا دانراوە ژیانی مەدینە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی ھەنگاوی محەممەد مەدینە فەرمانی پێکردن مزگەوت ناسراوە مزگەوتی پێغەمبەر جێگەکەی ھەڵبژارد دەستیان بنیاتنانی مزگەوتەکە مەدینە گەیشتنی پێغەمبەر ناکۆکی سەد ساڵەوە دەیناڵاند ھۆزە جیاوازەکانیدا سەرکردەکانی مەدینە ھەستیان ئەکرد پێویستیان سەرکردەیەکی یەکگرتوو ھەیە پەیوەندیەکانیان ڕێک بخات ناکۆکی نێوانیان نەھێڵێت وای لێکردن محەممەد قبوڵ سەرکردەی مەدینە پاڵپشتی پارێزگاری کۆچکردووە موسڵمانەکان محەممەد برایەتی خستە کۆچکردووان پشتیوانان ھەر پشتیوانێک کۆچکردوویەکی ھەڵبژارد برای لەماڵەیدا بمێنێتەوە ھەنگاوێکدا دروستکردنی پەیوەندی بەھێزی کۆمەڵایەتی نێوانیاندا سڕینەوە دەمارگیریەی نێویاندا شیوەیە پشتیوانان ماڵ سەروەتیان بەش کۆچکردووەکانی برایاندا ھەروەھا محەممەد سەنەدێکی نوسیوە ناسرا دەستوری مەدینە سەنەدی ڕێکەوتنی ھۆز تیرە جیاوازەکانی مەدینە دەچوو ئەرک مافەکانی دانیشتوانی مەدینە دیاری سەنەدەکە ٥٢ بەندی خۆگرتبوو بیست پێنج بەندیان تایبەت کاروبارە تایبەتەکانی موسڵمانان بیست حەوتیان پەیوەست پەیوەندی موسڵمانان خاوەن ئایین دیانەتەکانی دەستورە ڕێگەی دەدا خاوەن ئاینەکانی موسڵمانان بژین سەربەستی ھەروەھا ھاوپەیمانی ھۆزە جیاوازەکان مەدینە بکەوێتە ھێرش دڵنیای سەربەخۆیی دارایی ھەر ھۆزێکی تیا دووپات کرابوویەوە بت پەرستەکانی مەدینە ئیسلام تەنانەت سەرکردە گەورەکانیان سەعدی کوڕی موعاز تەنھا کەمایەتییەک مانەوە بت پەرستی ئەوانیش کاریگەریان دیار نەبوو سەرەتای ناکۆکیی سەربازی سەرەتای موسڵمانان مەدینە خاخامەکانی یەھوود بەنی قەریزە بەنی قینقاع بەنی نەزیر دەستیان دوژمنایەتی محەممەد ھەندێک پیاوەکانی ئەوس خەزرەج چوونە پاڵیان سەرەوە ئیسلام دەردەخست پێچەوانەی ئەوەیان دەشاردەوە ناونران دوو ڕووەکان ئەوە خوا فەرمانی جەنگی پێغەمبەر محەممەد دەستی ناردنی نوێنەر سریە چووە غەزاوە شەڕی ھاوەڵەکانی ژمارەی غەزایانەی بۆی دەرچوو ٢٧ غەزا ٩ غەزایاندا جەنگاوە ژمارەی سریەکانی ٤٧ سریەیە ھەموو غەزایانەیە محەممەد دەستی کەسی نەکووشتوە تەنھا ئەبی کوڕی خەلەف نەبێت سریەکان حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب مانگی ڕەمەزان سەری حەوتەم مانگی کۆچییدا سی پیاو کۆچگردووان دەرچوون ڕێگەیان کاروانێکی قوڕەیش گرت شەڕ نەدا نێوانیان پاشان سریەی عوبەیدەی کوڕی حاریس سریەی سەعد کوڕی ئەبی وەقاس ڕوویاندا پاشان مانگی سەفەری سەری دوانزەیەم مانگی کۆچییدا پێغەمبەر محەممەد دەرچوو غەزا غەزای ودان پاشان غەزاکانی بوات عەشیرە بەدری ڕوویاندا ١٧ی ڕەمەزانی ساڵی ٢ی کۆچی ئازاری ٦٢٤ز غەزای بەدری گەورە ڕوویدا سەرکەوتنی موسڵمانان جەنگەکە کۆتایی ھات ئەنجامی شەڕەکەدا ١٤ موسڵمانان کوژران ٧٠ باوەڕەکان کوژران ئەبو جەھلیان نێودا ٧٠ی تریان دیل گیران ١٦ کەسیان موسڵمان پاشن دواتردا محەممەد یەھوودەکانی بەنی قینقاعی کردە دەرەوە غەزای بەنی قینقاع گەمارۆی دان وازی لێھێنان بیان کوژێت فەرمانی بڕۆنە دەرەوە مەدینە قوڕەیش ھەوڵیاندا تۆڵەی غەزای بەدر بکەنەوە دەرچوون ھۆزەکاندا ٣٠٠٠ جەنگاوەر ٢٠٠ سوارچاک ٣٠٠٠ ووشترەوە کاتانە ئەبووسوفیان کوڕی حەرب سەرکردایەتی ئەکردن ھەواڵەکە گەیشت محەممەد ئامادەکرد پاشان دەرچوون غەزای ئوحد دەستی پێکرد ٧ی شەوالی ساڵی ٣ی کۆچی سەرەتا شەڕەکە بەرژەوەندی موسڵمانان ڕم ھاوێژەکان وایانزانی شەڕەکە کۆتای ھاتووە فەرمانی پێغەمبەریان شوێنەکەیان چۆڵ خالید کوڕی وەلید قۆستەوە ھاوسەنگی جەنگەکە گۆڕا بەرژەوەندی قوڕەیش ئازارێکی زۆریان موسڵمانان گەیاند شەڕەدا حەممزەی مامی پێغەمبەر کوژرا ٨ی شەوال محەممەد دەرچوو غەزای حەمڕا لئەسەد ڕوودانی جەنگ گەڕایەوە مەدینە کاتێکی دواتردا غەزای بەنی نەزیڕ ڕوویدا یەھوودەکانی بەنی نەزیر غەدریان شکاندنی پەیماننامەکە ھەوڵی کوشتنی پێغەمبەریان دا گەمارۆدانی مەدینە بەنی نەزیر کرانە دەرەوە مەدینە ڕۆیشتن خەیبەر خەڵکیان نارد قوڕەیش ھانیان دان شەڕکردن محەممەد ڕێکەوتن لەگەڵیان قوڕەیش ٤٠٠٠ ٣٠٠ سوارچاکیان کۆکردەوە کۆمەڵێکی تریش ھۆزەکان چوونە پاڵیان ھەموویان نزیکەی ١٠٬٠٠٠ ناونران ئەحزاب سەرکردەکەیان ئەبووسوفیان ئەنجامدا شەڕی خەندەق شەڕی ئەحزاب کەوتەوە شەوالی ساڵی ٥ی کۆچییدا محەممەد ھەواڵەکەی زانی ڕاوێژکردن سەلمانی فارسی ھەستان ھەڵکەندنی خەندەق شارەکەدا قوڕەیش ئەحزابەکانی لەگەڵیان گەمارۆیەکی توندی شارەکەیان دا ڕەشەبایەکی توند ھات سەربازگەکانی ئەحزابدا چۆڵیان پاشان موسڵمانان غەزای بەنی قەریزەدا گەمارۆی بەنی قەریزەیان دا دا دەستەوە ڕێکەوتنی حودەیبیە مانگی زیلعەقدەی ساڵی ٦کۆچی ٦٢٨زاینی محەممەد فەرمانی شوێنکەوتووەکانی ئامادەکاری مەناسکی عومرە مەککە خەونیدا بینی ھاوەڵەکانی چوونە مزگەوتی حەرامەوە ڕۆژی دووشەممە دەرچوون چەک تەنھا چەکی گەشتیار نەبێت قوڕەیش بەوەیان زانی بڕیاریان دا نەھێڵن بچێتە کەعبەوە ٢٠٠ سوارچاکیان سەرکردایەتی خالیدی کوڕی وەلید نارد ڕێگەی مەککە محەممەد ڕێگەیەکی سەختتری ھەڵبژاردبوو ڕووبەڕوویان نەبێتەوە گەیشتە حودەیبیە دووری ٩ میل مەککەوە پاشان ووتوێژ کەوتەوە موسڵمانان قوڕەیشدا ئەنجامدا ڕێکەوتنی حودەیبیە کەوتەوە ڕێکەوتن لەسەرئەوەی موسڵمانان ساڵە عومرە نەکەن ساڵی بگەڕێنەوە ھەروەھا موسڵمان ھەر بگەڕێننەوە مۆڵەت مەککەوە بڕوات ناویان قوڕەیش ئەوە ناگەڕێننەوە مەدینەوە بڕوات ڕێکەوتن پەیماننامەیە ١٠ کاری ئەنجامی ڕێکەوتنەدا محەممەد ھەستا ناردنی نوێنەر بۆلای پاشاکانی جیھان بانگی ئیسلام پەیامبەری نارد بۆلای نەجاشی پاشای حەبەشە نوسراوەکەی گەیشت خستیە چاوی ھاتە زەوی بۆی موسڵمان پەیامبەری نارد قەیسەر ھەرقلی پاشای ڕۆم کیسرای پاشای فارس نووسراوەکەی دڕاند ھەروەھا پەیامبەری نارد مقوقسی پاشای میسر ھەروەھا نوێنەری نارد غەزای خەیبەر مۆتە قوڕەیشی ئاسایش ھۆی حودەیبییەوە محەممەد ویستی یەھوود بپرسێتەوە لەبەرئەوەی ھۆزەکانیان کۆکردەوە شەڕی ئەحزابدا مانگی موحەڕەمی ساڵی ٧ی ک دەرچوو غەزای خەیبەردا نھێنی یەھوودی ھەواڵەکەیان زانی ئامادەکرد موسڵمان ڕۆیشتن قەڵا قەڵا فەتحیان ئەکرد محەممەد ئەیویست یەھوود دەربکات خەیبەر لەگەڵیان ڕێکەوت ساڵانە نیوەی بەروبوومەکەیان بدەن موسڵمانان پاشان ٨ مانگ محەممەد زیلعوقدەی ساڵی ٧ک دەرچوو عومرە پێیەی ڕێکەوتنی حودەیبیە ڕێکەوتبوون لەسەری قوڕەیشدا جەمادی ساڵی ٨ک غەزای مۆتە ڕوویدا باشووری ئوردن ھۆکەی کوژرانی پەیامبەرەکەی پێغەمبەر ناربووی پاشای بەسڕە بانگی ئیسلام محەممەد سوپایەکی ٣٠٠٠ کەسی نارد بەرامبەریاندا سوپای ڕۆم ھەبوو سەرکردایەتی ھەرقل ١٠٠٬٠٠٠ جەنگاوەرەوە ئەنجامی شەڕەکەدا موسڵمانان کشانەوە فەتحی مەککە ئەنجامەکانی ڕێکەوتنی حودەیبیە ھۆزی خزاعە ھاتنە ھاوپەیمانییەکەی محەممەدەوە بەنوبەکر چوونە ھاوپەیمانییەکەی قوڕەیشەوە بەنی بەکر خزاعە شەڕ کوشتاری سەردەمی نەزانی نێوانیاندا ماوەیەک ئیسلامەوە سەرگەرم بووبوون پاشان شەڕ لەنێوانیان دەستی پێکردەوە قوڕەیش یارمەتی بەنوبەکریان دا بەمەش کۆتایی ڕێکەوتنەکەیان موسڵمانان ھات پێغەمبەر محەممەد سوپای کۆکردەوە نزیکەی ١٠٬٠٠٠ جەنگاوەر ڕێکەوتن ١٠ی ڕەمەزانی ساڵی ٩ک چوونە مەککەوە فەتحیان سوپاکە گەیشتە کەعبە چوونە مزگەوتەکەوە ٣٦٠ بتەی دەوری ماڵەکە ڕوخاندیان ناکۆکی ھۆزە عەرەبییەکان ماوەیەکی فەتحی مەککە ھۆزەکانی ھوزان سەقیف ھەندێکی بەنی ھیلال ڕێکەوتن شەڕکردن موسڵمانان محەممەد بیست دەرچوو مەککە غەزای حەنیندا ڕۆژی شەممە ٦ی شەوالی ساڵی ٨ک ١٢٬٠٠٠ جەنگاوەر لەگەڵی دەرچوون موسڵمانان ئەنجامدا سەرکەوتن ھۆزی ھوزان ھەڵھاتن تائیف غەزای حەنین ھەمان کاتدا محەممەد تائیف ڕۆیشت دەرکردنی ھوزان سەقیف غەزای تائیف ڕوویدا نێوانیان سوپای ئیسلامی گەمارۆیان دان ٤٠ ڕۆژ پاشان وازیان ھێنان ڕەجەبی ساڵی ٩ک غەزای تەبوک ڕوویدا دوایین غەزای پیغەمبەر محەممەد ھەواڵیان گەیشت وڵاتی ڕۆمەوە پاشای ڕۆم ھاوپەیمانە عەررەبەکانی سوپایەکیان پێک ھێناوە ھێرش بردنە دەوڵەتی ئیسلامی موسڵمانان سوپایەکیان پێک ھێنا ٣٠٬٠٠٠ جەنگاوەر ھاوڕێیەتی ١٠٬٠٠٠ سوارچاک دووری ڕێگەکاکە توندی گەرماکە سەختی گەیشتنە تەبووک ٢٠ شەو تیایا مانەوە ڕۆمان ھاوپەیمانەکانیان ھەواڵی کشانی سوپای ئیسلامییان بیست ترسان جیابوونەوە سنووری وڵاتەکەیان موسڵمانان تەبووکیان جێ ھێشت گەڕانەوە مەدینە ڕەمەزانی ساڵی ٩ک ئەوە وەفدێکی سەقیف ھاتن مەدینە ئیسلام ھەروەھا وەفد ھۆزە عەرەبیەکانەوە ئەھاتن مەدینە ئیسلام ڕائەگەیاند نزیکەی ٧٠ وەفد ھاتن ساڵەکانی ٩ک ١٠کدا شێوەیەک ساڵی ٩ک ناونرا ساڵی وەفدەکان حەجی ماڵاوایی زیلعەقدەی ساڵی ١٠ک پێغەمبەر محەممەد ویستی حەج بگەیەنێت ٩ ساڵی مەدینە بەسەربرد حەج مەدینە دڵخۆش ناونرا حەجی ماڵاوایی حەجی ئیسلام لەبەرئەوەی ماڵاوایی خەڵک دوایین حەجی لەبەرئەوەی شتانەی حەرام حەڵاڵن ڕۆژی ٢٥ی زیلعەقدەی ساڵی ١٠کۆچی محەممەد دەرچوو مەککە نزیکەی ١٠٠٬٠٠٠ موسڵمانی ژن پیاودا چووە مەککەوە ڕۆژی یەکشەممە ٤ی زیلحەجە چووە مزگەوتی حەرامەوە مەناسیکەکانی حەجی ئەنجامدا ووتاری حەجی ماڵاوایی دا ھەڵوێستەدا شاخی عەرەفە ئایەتە قورئانییە دابەزی شیعە باوەڕیان وایە ئایەتە کاتێکی تردا دابەزیووە کۆچی دوایی شت پێغەمبەر محەممەد زانی کاتی وەفاتی نزیک بۆتەوە ئەوە فەتحی مەککەدا سورەتی نەسری دابەزی کۆتاییەکانی مانگی سەفەری ساڵی ١١ی کۆچی محەممەد توشی تایەکی بەھێز نەخۆشییەکەی لێی توند مۆڵەتی خێزانەکانی وەرگرت ماڵی عائیشەی کچی ئەبووبەکر بمێنێتەوە پێغەمبەر نوێژی موسڵمانان دەکرد نەخۆش ١١ ڕۆژ نەخۆشییەکەی قورس فەرمانی ئەبووبەکر نویژیان ١٣ ڕۆژ نەخۆشییەکەی کۆچی دوایی ڕۆژی دووشەممە ڕەیبعولئەوەلی ساڵی ١١ی کۆچی تەمەنی ٦٣ ساڵیدا ڕێکەوتەش بەرامبەرە ٨ی حوزەیرانی ٦٣٢ز ماڵی عائشە نێژرا تەنیشت مزگەوتی پێغەمبەر وەفاتی کۆچی دوایی پێغەمبەر محەممەد موسڵمانان جیاواز کەسەی جێ نشینی کۆمەڵێک موسڵمانان کۆ بوونەوە سەقیفەی بەنی ساعدە سەعدی کوڕی عوبادە پاڵاوت مەبەستە پشتیوانان پشتگیریان ھەمان کاتدا عومەری کوڕی خەتتاب ئەبوبەکری سدیقی دەستنیشانکرد مەبەستە کۆچکردووەکان پێشترن جێ نشینی پشتگیری ھەموو موسڵمانانی لەویا کۆ بووبونەوە ھەمان کاتدا کۆمەڵێک موسڵمانانەی کاتەدا سەرگەرمی کفن دفنی پێغەمبەر دوایی ناڕازیبوون سووربوون عەلی کوڕی ئەبوتالیب جێ نشین نزیکایەتیەی ھەیەتی پێغەمبەر جێگیر دۆخەکە ئەبوبەکر ئیشی پارستنی ئیسلام دژایەتی ئیسلام پاشگەز بوونەوە کۆچی دوایی پێغەمبەر ھەروەھا لەناوبرد بانگەوازی پێغەمبەرایتیان ئەکرد ناسراوە شەڕی ڕەدە ئەبوبەکر ھەستا ناردنی ھێزی سەربازی ناوچە جیاوازەکان سەردەمی دووەم جێ نشیندا عومەری کوڕی خەتاب تەنھا ساڵدا وڵاتی دوو ڕووبار وڵاتی فارس شام میسر فەتح دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدین دامەزرا موعجیزەکانی موسڵمانان ھەموو باوەڕەدان گەورەترین موعجیزەی پێغەمبەر محەممەد قورئانە پاشان زۆربەیان موعجیزەی دەسەلمێنن کتێبەکانی فەرموودەدا ھاتووە قورئان بیروباوەری موسڵمانان قورئان موعجیزەی پێغەمبەر محەممەدە درێژایی سەردەمەکان نەیتوانیووە ھاوشێوەی ئەوە بھێنێت تەحەدایەی قورئاندا ھاتووە ئیعجازی قورئان ڕەوانبێژی ڕوون بێژییەکەیاتی ئیعجازی زمانەوانی گرنگترین ھۆکارەکانی ئیعجازی قورئانە چەندیین دەگرێتەوە لەوانە باشی دانانەکەی کۆبوونەوەی وشە ڕەوانبێژییەکانی وێنە ڕێکخستنە سەیر شێوازە نامۆیەی جیاوازە شێوازی قسەکردنی عەرەب پەیڕەوەکانی ڕێکخستن داڕشتنی دوایدا ھاوشێوەی نەبووە ڕووەکانی ئیعجازەکەی ھەواڵانەیە پەنھاندا ھاتووە ھەوألی سەدەکانی ڕابردوو پێشینەکان دواییانەدا بزوتنەوەیەک دروست باوەڕیان ئیعجازی زانستی ھەیە قورئاندا ئایەتانە ڕوون دەکاتەوە بیرۆکە زانستییەکانی ئاشکرا نەبوون تەنھا ماوەیەکی دوور درێژ نەبێت دەرکەوتنی قورئان لەتکردنی مانگ موسڵمانانی سوننە کۆن موعجیزەی لەتکردنی مانگ ڕوویداوە پێغەمبەر محەممەد موعجیزە تاکەکان کۆچکردندا مەدینە عەبدوڵڵا کوری مەسعود ئەڵێت مانگ دوو لەتەوە لەسەردەمی پێغەمبەردا شێکی شاخەکە ئەولاتر پێغەمبەر ووتی شایەت ھاوەڵ دانەرەکان ووتیان ئەمە جادووە لەمەشدا ئایەتێکی قورئان ھاتۆتە خوارەوە جیھانی نادیار ھەواڵانەی پێغەمبەر جیھانی نادیار ھەیبوو ڕۆژی غەزای بەدر ھەواڵەکانی حەسەنی کوڕی عەلی کوڕی ئەبوتالیب بەوەی خوا ئاشتی دەخاتە دوو کۆمەڵەی موسڵمانان ھەواڵی فاتیمەی کچی خیزانەکەی دواییدا وەفات ھەروەھا ھەواڵ زانیاری چەندیین ڕووداوی داوە ھاتنی ئاو پەنجەکانی کتێبەکانی فەرموودە ژیاننامە ڕووداوی دەرچوونی ئاو پەنجەکانی پێغەمبەر محەممەدەوە ھیچ کەسێک نەداوە جێگەیەکدا ئەمە دووبارە بۆتەوە تەنانەت زانایانی موسڵمانان ئاوە ئاو دەژمێرن قسەکردنی گیانەوەر گیاندا نموونەی بیستنی دەنگی تەسبیحی چەو دەستییدا ھەروەھا سڵاو لێکردنی درەخت بەردەوە پیش بنێردرێت پێغەمبەر ڕۆیشتنی درەخت بۆی ناڵەی قەدی درەختەی ووتاری ئەدا مینبەرەکەی دروستکرا ئامێزی گرت قسەی موعجیزەکانی گیانەوەراندا بەسەرھاتی ووشترەیە سکاڵای ئیش کەمی ئالەف ھەروەھا ڕووداو بەسەرھاتی ھاوکات موعجیزانەدا پێغەمبەر محەممەد چەندیین موعجیزەی ھەیە چاککردنەوەی نەخۆش بەرەکەت ڕووداو بەسەرھاتی تر… ژیانی تایبەتی خێزانەکانی خێزانەکانی محەممەد ئیسلامدا دایکەکانی باوەرداران ناسراون ژمارەی خێزانەکانییدا جیاوازی ھەیە دوو ووتە یەکێکیان ئەڵێت دوانزەن یانزەن ھۆی جیاوازیەکەش ماریە قبتییدایە لەسەری ڕێکەوتوون یانزە خێزانەکەی شەشیان قوڕەیشین ئەوانیش خەدیجە کچی خوەیلد سەودە کچی زەمعە عائیشە کچی ئەبووبەکر حەفسە کچی عومەر ئوم سەلەمە ئوم حەبیبە خێزانە عەرەبییەکانی قوڕەیش چوارن ئەوانیش زەینەب کچی جەحش جویریە کچی حارس زەینەب کچی خوزیمە مەیموونە کچی حارس یەکێکیان عەرەب نیە سەفییە کچی حویەی بەنی ئیسرائیلە ماریە قبتی ئەمێنێتەوە میسرەوەیە محەممەد ژیاندا دووان خێزانەکانی وەفاتییان ئەوانیش خەدیجە کچی خوەیلد زەینەب کچی خوزیمە مناڵەکانی محەممەد سێ کوڕ چوار کچی ھەبووە دایکی ھەموویان خەدیجە کچی خوەیلد ئیبراھیم ماریە ھەموو مناڵەکانی ژیاندا وەفاتیان فاتیمە مناڵە کوڕەکانی ئەمانە قاسم نازناو بۆی ئەبووقاسم تەمەنی دوو ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە عەبدوڵڵا ئیبراھیم نیوێک مەدینە ژیا مناڵە کچەکانی ئەمانەبوون زەینەب ڕوقیە ئوم کەلسوم فاتیمە شیعە فاتیمە تەنھا کچی محەممەد دادەنێن سێ کچەکەی دەڵێن تەنھا ماڵی پێغەمبەردا گەورەبوون ڕاستیشدا کچی ھالە کچی خوەیلدی خوشکی خەدیجە زەینەب کۆچ ژیانی خێزانی پێکھێنا ئەبووعاس کوڕی ڕەبیع ڕوقیە ئوم کەلسوم خێزانی ھاوسەرییان عوسمان کوڕی عەفان پێک ھێنا یەکتر فاتیمە ژیانی خێزانی پێکھێنا عەلی کوڕی ئەبوتالیب ھەردوو غەزای بەدر ئوحود ھیچ کام کچەکانی مناڵیان نەبوو تەنھا فاتیمە نەبێت مناڵەکانی حەسەن حوسەین زەینەب ئوم کەلسوم موالی خزمەتکارەکانی محەممەد موالییەکی ھەبوو لەوانە زەید کوری حاریسە پێغەمبەر گرتبوو ئیسلام کورەکەی ئوسامە سوبان کوری بجدد ئەبوھیند ئەبولبابە ئەبوڕافع ژنان ماریە قبتی جیاوازی کردوویەتی خیزانی نا ڕیحان کچی زەید خزمەتکارەکانی ئەنەسی کوری مالیک بو ھەروەھا ئەمانەش خزمەتیان ئەکرد بیلال کوری ڕەباح عەبدوڵلا کوری مەسعوود ئەبووزڕی غەفاری ئەوانی موسڵمانان ھەستاون کۆکردنەوەی وەسفی پێغەمبەرەکەیان ئەکات ھاوەڵەکانەوە میرات بۆیان ماوەتەوە کتێبەکانی شەمائلدا ناودارترینی کتێبانەش شەمائلی محەممەدییە ترمزی دایناوە فەرموودەیەکی داناوە وەسفی پێغەمبەردا جەستەی بەشکۆ بەرز نە بەرز نە کورت بەرزییەوە نزیک ڕەنگی گوڵی نە سپی نە ئەسمەر قژی سەری گەورە سەری بەرز قژی ڕەش قژی نە لوول نەخاو وەفاتی کردووە ڕیشیدا ٢٠ تاڵی سپی نەبووە دەست قۆڵی قۆڵی درێژ موودار دەست قاچی ئەستوور پەلەکانی درێژ جومگەکانی بەھێز شان سنگ سکی شانەکانی فراوان موودار سنگی بەرز سنگی پان نیشانەی پێغەمبەرایەتی نیشانەیەکی سوور ھێلکەی کۆتر ھیلال موویەکی کۆبووەوەی تیابووە شانییدا نیشانەکانی پێغەمبەرایەتی بیروباوەری موسڵمانان ڕووخسار ناوچەوانی ڕووخساری ڕیک بازنەیی نەبووە ناوچەوانی فراوان چاو برۆی چاوی ڕەش سپیاییەکەیدا سووری ھەبووە چاوەکانی فراوان برۆکانی بەھێز کەوانەیی نەرمی گەیشت بوونەوە لوت دەمی لووتی ڕێک دەمی گەورە دانەکانی ناسک ڕێک قاچەکانی قاچەکانی گەورە ھەموو زەوی دادەنا پێداویستی ئاسارەکانی خووی پێغەمبەر شتومەک چەک پێویستییەکانی ئەنا ئاڵاکەی عیقاب شمشێرەکەی شەڕی ئەکرد زولفەقار ھەروەھا شمشێری ھەبوو ڕسوب قەزیب کەوانەکەی کتوم ووشترەکەی قەسوا شێوەیە ھەموو شتەکانی نابوو موسڵمانان کەرەستەکانیان پاراست ووە درێژایی مێژوو میسر مزگەوتێک ئاسەواری پێغەمبەر ھەبوو باشووری قاھیرە کاتی فەتحی عوسمانی ساڵی ١٥١٧ز سوڵتان سەلیمی عوسمانی چووە قاھیرەوە ھەموو ئاسەوارەکانی پیغەمبەری برد ئەستەنبوڵ ھەتا مۆزەخانەی بابی عالی ئەستەنبوڵ پارێزراون ئاسەواری پێغەمبەر مەککە مەدینە موسڵمانان پاراست بوویان کاتی دەرکەوتنی بزوتنەوەی وەھابی نەجد سەردەمی خەلافەتی عوسمانی وەھابییەکان دەستیان گرت حیجازدا ئاسەوارەکانی پێغەمبەریان لەناوبرد بانگەوازی ترسی دروست ھاوەڵ دانان وایکرد زانایانی سوننە شیعە بانگەوازی پێویست پارێزگارییان ماوەتەوە ڕێگە نەدریت ببرێت ئاسارانەی ڕوخێنران مزگەوتی بەنی قەڕیزە پێغەمبەر محەممەد نوێژی کاتی گەمارۆدانی بەنی قەڕیزە خیانەتەکەیان مزگەوتی ئەبووبەکری سدیق شوینی دایکبوونی محەممەد ژیانی مەککە باخی ھاوەڵ سەلمانی فارسی ماڵی ھاوەڵ ئەبوو ئەیووبی ئەنساڕی بیری عەینول زەرقا بیری ئەریس بیری حاء تێڕوانینەکان کەسایەتیی محەممەد تێڕوانینی موسڵمانان زانیارییە ئیسلامییەکان محەممەد بەڕێزترین دروستکراو پێشەوای ھەموو مرۆڤایەتییە دوایین پێغەمبەری خوایە باوەڕبوون باوەڕ پێغەمبەرێتییەکەی پێویستە ھەموو موسڵمانان باوەڕ ئەوە نابێت ئیسلام ڕاست نابێت بڕوایەدا نەبێت گوێڕایەڵ بۆی ڕازی فەرمانەکانی پێویستە لەسەریان بەوەی گوێڕایەڵییە خوا پەیڕەوکردنی ڕەوشتەکانی ئیسلام خۆشویستنی محەممەد ئوسوڵەکانی ئیسلام مەرجەکانی ڕاستی باوەڕ دادەنێت موسڵمانان ڕێزێکی زۆریان لێناوە ڕێژەیەکی مناڵەکانیان محەممەد دەنێن ئامارەکان ئاماژە بەوە محەممەد بەربڵاوترین ناوە جیھاندا زۆرترین ناونانی لەدایکبووە نوێکان بەریتانیا ساڵی ٢٠٠٩ موسڵمانان ھەموو وڵاتە ئیسلامییەکاندا ڕاھاتوون ئاھەنگ گێڕان یادی لەدایکبوونی پێغەمبەر محەممەد سەدەی شەشی کۆچی دوانزەی زایینییەوە کۆڕ ئەبەستن گوێگرتن ژیاننامەکەی سەڵاوەتدان لەسەری گوێگرتن وەسفەکانی ھەمان کاتدا شوێنکەوتوانی ئەھلی سونەو جەماعە بۆنەیە قبوڵ ناکەن دروستکراوی ئەزانن موسڵمانان محەممەد جیادەکەنەوە بەوەی ناوھێنانییدا دەڵێن پێشەوامان محەممەد سیدنا محمد پێغەمبەری خوا رسول اللە نەبی ناوەکەی سەڵاواتی ئەدەن ئەڵێن صلّی اللە علیە وسلّم واتە دروودی خوای لێبێت تێڕوانینی یەھوودی نەریتێک ھەیە یەھوودییدا دان ئەنێن پێغەمبەری یەھوودییەکان خوا ناردوونی ڕێنمایی میللەتەکانیان لەوانە بلعام ئەیووب عییبری نەبوون تێڕاونینی زانا گەورەکانی یەھوود جیاوازییەکی گەورەیان تێدایە دەرباری پێغەمبەر محەممەد زانای یەھوودی نسنائیل کوڕی فیوومی ئەڵێت خوا پێغەمبەری ناردووە پەیامەکانیان ناگرێتەوە بیروباوەڕانەی پێغەمبەرەکانی یەھوودی ناردووە فیوومی محەممەد پێغەمبەرێکی ڕاستگۆ دادەنێت پەیامەکەی تایبەت عەرەب ئەزانێت شێوەکی تایبەت یەھوودی دانانێت تەورات ناگرێتەوە تێبینی تێڕوانینی فیوومی قبوڵێکی فراوان نەکراوە یەھوودەکانی سەردەمەکەییدا موسا کوڕی مەیموون گرنگترین لاھووتییەکانی یەھوودە سەردەمەکانی ناوەڕاستدا وای ئەبینێت محەممەد ھەندێک بنەماکانی یەھوودی ھەڵبژاردووە پەیامەکەیدا پەرستشی زیاد کردووە مەیمون محەممەد پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆ دادەنێت بانگەوازی پێغەمبەرایەتییەکەی ناڕاست ئەزانێت پێچەوانەی نەرێتی تەوراتی یەھوودییە ھەروەھا پێغەمبەرێکی نەخوێندەوار بەوە دادەنێت ناتوانێت بگاتە پێغەمبەر تێڕوانینی مەسیحییەت یوحنا دیمەشقی مەسیحییە ڕای دابێت محەممەد پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆی دادەنێت ڕای ڕۆژھەڵاتییەکان محەممەد کرانەوەیەکی گەورەی بەخۆیەوە بینی خەلیفەی عەبباسی مەھدی بەتریرکی نساتڕە تیمۆساسی پرسی محەممەد وەڵامی دایەوە ڕێگەی پێغەمبەران ئەڕۆیشت پیکدادانەکانی دواتری نێوانیان موسڵماناندا ئەندەلوس فەلەستین ھۆی دەرکەوتنی ئاڕاستەیەکی ڕەخنەگر ئیسلام ئاڕاستەیە تاوی سەند شەڕەکانی ئەورووپا عوسمانییەکان بەتایبەت پرۆستانتەکان سەدەکانی ناوەڕاستدا کاتۆلیکەکان ئیسلامیان جۆرێک بیدعەت دادەنا ڕەدی محمەممەددا بەرھەمیان داناوە تێڕوانینە سەدەکانی دواتردا بەتایبەت لەدوای ڕێنێسانس گۆڕا بەرگریکەرەکانی کاسۆلیک لەسەرەتای سەدەی بیست وەسفی محەممەد بەوەی چاکسازێکی کۆمەڵایەتییە ھیلیر بیلوک دیارترینی کاسۆلیکە بەرگەریکارانیەە سەرەتای سەدەی بیستدا ستایشی پەیامی پێغەمبەر محەممەدی لەبەرئەو جێگە تایبەتەی مەسیح مەریمی دایکی دایناوە لەکاتی بەستنی کۆمەڵگەی ڤاتیکانی دووەمەوە دەنگێک دروست کەنیسەی کاسۆلیکی بانگی ئەوە ئەکات دان بنرێت پیغەمبەرێتی محەممەد ئاکارە مەسیحییەکاندا دروستکردنی فرسەتێکی گەورەتری گفتوگۆ ئیسلام تێڕوانینی ڕۆژئاوا ڕەخنەگر لێکۆڵەرەوەی سوری ‹ڕەنا قەبانی› ئەڵێت سەدەکانی ناوەڕاستدا شەڕ تەنھا ئیسلام ئەورووپادا تەنھا ناکۆکییە سەربازییەدا نەبووە تورکیا ئیسپانیا ڕوویانداوە جەنگێکی ڕۆشنبیریش ھەبووە سەدەی دوانزەیەمەوە ئەورووپا سووربوون لەسەرئەوەی ئیسلام شارستانیەتیێک قبوڵ نەکەن ھێزێکی دژ وەریانگرتووە ھۆی بڵاوبوونەوەی نەزانی وونبونی وردبینی وەرگێڕانەکاندا دروستکردنی ئەفسانە ئارەزووی دژانە بەھۆی بەرھەم ھاتنی ئەدەبێکی دژ ئیسلام ڕووەکانی ئەوە پێغەمبەر محەممەد دوژمنی مەسیحە سەردەمی ڕوناکبیری سەدەی حەڤدەدا دەرکەوتنی پەیوەندی بازرگانی تایبەت ئەورووپا دەوڵەتی عوسمانییدا سەردانانەی بازرگان ئەوروپییەکان ھەستان شارەکانی ڕۆژھەڵات بیرکردنەوەیان ئیسلام پێغەمبەر گۆڕانی بەسەردا ھات ئەورووپا بەرھەمێکی نوێیان جێھێشت ئەدیب شاعیرە ڕۆژئاواییەکان دەستیان وەسفی پیغەمبەر ستایش ھەندێک بیروباوەڕە کۆنەکانی سەردەمی ناوەڕاست مانەوە ئیسلام ھەتا سەدەی بیست ئەنجامی ڕووداوەکانی ١١ی ئەیلوولدا شەپۆلی ئیسلامۆفۆبیا بەرز بوویەوە بەھۆی تێکەڵ ڕەفتاری توندڕەوە ئیسلامییەکان پەیامی ئیسلام گشتی نووسەری یەھوودی مایکل ھارت دانانی کتێبی مەزنترین ١٠٠ کەسایەتی مێژوودا پێغەمبەر محەممەدی داناوە مەزنترین بڕوایەی تەنھا کەسە مێژوودا سەرکەوتوو ئایینی دونیایی دەڵێت محەممەد کاریگەرییەکی گەورەی دەروونی موسڵمانان جێھێشتووە دەردەکەوێت یادکردنەوە شوێن ھەڵگرتنییاندا شێوازی ژیان پەرستشەکانی ھەروەھا ھەستانیان لەبەرکردنی ووتە ھەڵس وکەوت سیفەتەکانی تێڕوانینەکانی بابی بەھائی ئەحمەدی محەممەد پێغەمبەرەکان دادەنێن پێغەمبەری دانانێن ڕای محەممەد باب بەھاء غوڵام ئەحمەد قادیانی ھەیە دیانەتی سیلیما محەممەد قەدیسییەکان دانراوە کەنیسەی کاسۆلیکی ناناک دامەزرێنەری دیانەتی سیخی پیغەمبەرەکانی براھمای دادەنێت کەنیسەی یەسوع مەسیح چاکسازەکانی دادەنێت کۆنفووشیوس سوقرات ئەفلاتوون ئەوانی پاداشتیان خوا وردەگرنەوە بەھا ڕەوشتییەکانیان بانگەوازەکەیان ڕوناککردنەوە ھێنانەدی ئاستێکی بەرزی تێگەیشتن نیو خەڵکدا ئەمانەش ببینە فەرموودە قورئان ئیسلام پایەکانی ئیسلام عەبدولموتەلیب کوڕی ھاشم خەلافەتی ڕاشدین خەلاقەتی ئەمەوی خەلافەتی عەبباسی خەلافەتی عوسمانی ئەبووبەکر عومەر کوڕی خەتتاب عوسمان کوڕی عەفان عەلی کوڕی ئەبوتالیب تێبینییەکان سەرچاوەکان سایتی تەنزیل ژیانی پێغەمبەری خوا قورئان سوننەتدا نوسینی محەممەد مەلا فائق شارەزووری وێکپیدیای عەرەبی دەنگی ئیسلام بەستەرە دەرەکییەکان محەممەد زانستنامەی ئۆکسفۆردی جیھانی ئیسلامی وتاری محەممەد زانستنامەی سەرھێڵی بریتانیکا ئەھل ئەلبەیت ئەھل ئەلکیسائ ئیسلام پێغەمبەرە عەرەبەکان خەڵکی مەککە دامەزرێنەرانی ئایینەکان دیپلۆماتەکان ڕابەرە ئاینییە ئیسلامییەکانی سەدەی ٧ەم سیاسەتمەندارە عەرەبەکان عەرەبە موسڵمانەکان عەرەبەکانی سەدەی ٦ەم عەرەبەکانی سەدەی ٧ەم فەرمانڕەواکانی سەدەی ٧ەم ئاسیا قوڕەیش لەدایکبووانی دەیەی ٥٧٠ مردووانی ٦٣٢ مەدینە کەسانەی ھەوڵی تیرۆریان دراوە پێغەمبەران ئایینی درۆز<eos> |
<bos>٣ی نیسان ٩٣ەم ڕۆژی ساڵە (٩٤ لە ساڵی پڕدا). ٢٧٢ ڕۆژی ماوە بۆ کۆتایی ساڵ.<eos> |
<bos>تڤاردیتسا شارۆچکەیەکە پارێزگای سلیڤێن وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ٥٬٩٨٣ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای سلیڤێن شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>بێلۆگرادچیک شارۆچکەیەکە پارێزگای ڤیدین وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ٥٬٨٣٨ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای ڤیدین شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>تراستێنیک شارۆچکەیەکە پارێزگای پلێڤێن وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ٤٬٧٨٤ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای پلێڤێن شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>ڕودۆزێم شارۆچکەیەکە پارێزگای سمۆلیان وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ٤٬٣٦١ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای سمۆلیان شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>گولیانتسی شارۆچکەیەکە پارێزگای پلێڤێن وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ٣٬٨١٧ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای پلێڤێن شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>کالۆفێر شارۆچکەیەکە پارێزگای پلۆڤدیڤ وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ٣٬٤٧٥ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای پلۆڤدیڤ شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>پریمۆرسکۆ شارۆچکەیەکە پارێزگای بورگاس وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ٣٬٤٦١ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای بورگاس شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>بالگارۆڤۆ شارۆچکەیەکە پارێزگای بورگاس وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ٢٬٠٩٤ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای بورگاس شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>برێزۆڤۆ شارۆچکەیەکە پارێزگای پلۆڤدیڤ وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ١٬٩٧٦ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای پلۆڤدیڤ شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>کلیسورا شارۆچکەیەکە پارێزگای پلۆڤدیڤ وڵاتی بولگاریا ژمارەی دانیشتووانی ساڵی ٢٠١١دا ١٬٤٠٤ ببینە پێرستی شار شارۆچکەکانی بولگاریا سەرچاوەکان شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای پلۆڤدیڤ شارۆچکەکانی بولگاریا<eos> |
<bos>کەڵێ کەلێ Kellê Kelê گوندێکە ناوچەی ناوەندیی شارستانی جوانڕۆ ژمارەی دانیشتووانی سەرژمێریی ساڵی ٢٠٠٦دا ١٤٨ ٣٠ بنەماڵەدا ببینە شاری جوانڕۆ سەرچاوەکان بانک اطلاعات روستاھای کشور گوندەکانی شارستانی جوانڕۆ<eos> |
<bos>دیکتاتۆری جۆرێک دەسەڵاتداریە تایبەتمەندی ھەیە ھیچ قانوونێک کارا نییە بەربەست مافەکان دەسەڵاتی دیکتاتۆر دەوڵەت دیکتاتۆر دەتوانێت ئاسایی قانوونەکان بشکێنیت سەرچاوەکان شێوەکانی حکوومەت دەسەڵاتخوازی<eos> |
<bos>فرانسیس دو میوماندر نووسەری سەدەی نۆزدەیەمی خەڵکی فەڕەنسایە ببینە پێرستی نووسەران زمانی فەڕەنسی سەرچاوەکان لەدایکبووانی ١٨٨٠ مردووانی ١٩٥٩ ڕۆماننووسانی فەڕەنسیی سەدەی ٢٠ەم براوەکانی خەڵاتی گۆنکور<eos> |
<bos>لیونێل رێ شاعیر وتارنووسی سەدەی بیستەمی خەڵکی فەڕەنسایە ببینە پێرستی نووسەران زمانی فەڕەنسی سەرچاوەکان وتارنووسانی فەڕەنسی زیندووان شاعیرانی فەڕەنسی لەدایکبووانی ١٩٣٥ شاعیرانی فەڕەنسیی سەدەی ٢٠ەم<eos> |
<bos>نەبیل فارێس نووسەر شاعیری سەدەی بیستەمی خەڵکی فەڕەنسایە ببینە پێرستی نووسەران زمانی فەڕەنسی سەرچاوەکان زیندووان نووسەرانی جەزائیری لەدایکبووانی ١٩٤٠ مردووانی ٢٠١٦ ڕۆماننووسانی فەڕەنسیی سەدەی ٢٠ەم<eos> |
<bos>دیدیێ دێناکس ڕۆماننووس فیلمنامەنووسی سەدەی بیستەمی خەڵکی فەڕەنسایە ببینە پێرستی نووسەران زمانی فەڕەنسی سەرچاوەکان ڕۆماننووسانی فەڕەنسی زیندووان لەدایکبووانی ١٩٤٩ ڕۆماننووسانی فەڕەنسیی سەدەی ٢٠ەم<eos> |
<bos>ھەڵگر ئینگلیزی Carrier بۆماوەزانیدا تاکەیە لەشەئەلیلی بەزیو ھەڵ دەگرێت ھاتوو یەکڕەگ نەخۆشی دەردەخات سەرچاوە پەرتووکی زیندەزانی ١٢ چاپی دووەم ٢٠١١ وەزارەتی پەروەردەی ھەرێمی کوردستان ژینناسی بۆماوەزانی<eos> |
<bos>وێنەگرتنی سینەمایی سینەماتۆگرافی هونەر زانستێکە ڕووناکییەوە تیشکدانی کارۆموگناتیسی دیکەوە تۆماردەکرێت نزیکە وێنەگری ئاسایی سەرچاوەکان وێنەگری تەکنیکە سینەمایییەکان سینەما تەکنۆلۆژیای فیلم ڤیدیۆ<eos> |
<bos>سپین • ستایل کراوە SPIN ڕۆژنامەیەکی مۆسیقی ئەمریکییە دۆزراوەتەوە ساڵی ١٩٨٥ بڵاوکەرەوە بۆب گوچۆنی ڕۆژنامەکە ساڵی ٢٠١٢ چاپکردن وەستا ئێستاش ڕۆژنامەیەکی ئینتەرنێت بەردەستە سەرچاوەکان گۆڤارەکانی مۆسیقا<eos> |
<bos>وەستانی دڵ وەستانی دڵ ھەناسە وە ھەندێ جەڵتەی دڵ بریتییە وەستانی سووڕان ھۆی نەبوونی کشانێکی کاریگەر ماسوولکەی دڵ وەستانی دڵ جیاوازە مردنی ماسوولکەی دڵ إحتیشاء لەوانەیە ببێتە ھۆی وەستانی دڵ سەرچاوەکان<eos> |
<bos>qa پاوانی ئاست سەری تایبەت وڵاتی قەتەرە سالی ١٩٩٦ دامەزراوە پاوانی قطر قطر پاوانێکی ئاست سەری ناونەتەویکراوی کۆدی وڵاتە تایبەت وڵاتی قەتەر دەستنووسی عەرەبی دابین کراوە پاوانی ئاست سەری تایبەتی وڵاتان<eos> |
<bos>کۆمەڵکوژیی سلێمانی بریتی کوشتاری ٨٢ خەڵکی شاری سلێمانی ٩ی حوزەیرانی ١٩٦٣ دەستی لیوای ٢٠ی سوپای بەعسی عێراق دا سەرچاوەکان کۆمەڵکوژیەکان عێراق چەوساندنەوەی کوردان عێراق ١٩٦٣ کۆمەڵکوژییەکانی کوردەکان<eos> |
<bos>ڕووداوەکانی ساڵی ١٨٢٥ نەرویژ ڕووداوەکان دایک بوونە دیارەکان ١٣ی ئازار ھانس گۆد وێنەکێش ١٩٠٣ ٣٠ی ئازار تیۆدۆر کجێرۆلف جیۆلۆجیست شاعیر ١٨٨٨ ٢٤ی تشرینی کارل ئانتۆن ماتماتیکزان فیزیازان ١٩٠٣ سەرچاوەکان<eos> |
<bos>شارستانی قەزوین شارستانەکانی پارێزگای قەزوینی ئێرانە ناوەندی شارستانە شاری قەزوینە ئەمانەش ببینە پارێزگای قەزوین قەزوین سەرچاوەکان شارستانەکانی پارێزگای قەزوین شارستانی قەزوین شارستانەکانی ئێران<eos> |
<bos>حەوتکل شارێکە پارێزگای خووزستان شارە مزگەوت سلێمان دووهەمین شاری نەوتی ئێرانە ئەمانەش ببینە پاریزگای خووزستان شارستان حەوتکل سەرچاوەکان شارەکانی ئێران شارەکانی کوردستان شارەکانی پارێزگای خووزستان<eos> |
<bos>ھەزارلۆغان ھەزارتوێ توێیەکە دیوی ژوورەوەی گەدەی ئاژەڵانەوە مانگا مەڕ خووگ ھەزارلۆغان دنیادا دەخورێت بەتایبەت شۆرباوی tripe soup ساز کوردەواریشدا دەکوڵێنرێت بەشێک سەروپێ دادەنرێت سەرچاوەکان چێشتی کوردی<eos> |
<bos>دووک سیاوۆی چێن چینی خوێندنەوە چێن سیاۆ گۆنگ چوارەم فەرمانرەوای ویلایەتی دێرینی چین ویلایەتی چێن سەردەمی ڕۆژاوای ژۆو سەرچاوەکان فەرمانڕەواکانی ویلایەتی چێن فەرمانڕەوا چینییەکانی سەدەی ١٠یەمی زایین<eos> |
<bos>ئەلرەزاق ڕۆزی دەری بێسنور بێکۆتا دروستکراوەکانی لەقورئاندا لەفەرموودەدا واتا خوا نەوەد ونۆ تاکە تاک خۆشدەوێ کەسێک لەبەریان کات دەچێتە بەهەشت لەوانە ئەلرەزاق سەرچاوەکان ناوە پیرۆزەکانی خوا ئیسلامدا<eos> |
<bos>ئەڤەچە فیلمز یەکێکە ستۆدیۆ ئەمریکییەکان بەرھەمھێنانی فیلم کاری وێنەیی سەرچاوەکان کۆمپانیاکانی بەرھەمھێنانی فیلم ویلایەتە یەکگرتووەکان کۆمپانیاکانی ویلایەتە یەکگرتووەکان دابەشکەرانی فیلم ئەمریکا<eos> |
<bos>مانگە حەرامەکان ئیسلامدا ھەر چوار مانگی موحەرەم زولحەجە زولقەعدە ڕەجەب ڕۆژژمێری کۆچیدا دەڵێن چونکە جەنگکردن مانگانەدا حەرامە بەرگریکردن نەبێت سەرچاوەکان زاراوە ئیسلامییەکان ڕۆژژمێری کۆچی مانگەکان<eos> |
<bos>کوڤە شارەوانییەکە پارێزگای نامور بەلجیکا سەرژمێری ٢٠٠٧ ڕێژەی دانیشتووانی ١٣٤٤٩ خەمڵێنراوە ڕووبەرەکەی ٢٠٦٫٩٣ کم دووجا سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان شارەوانییەکانی پارێزگای نامور شارەکانی والۆنیا<eos> |
End of preview.
Kurdish Sorani Wikipedia Text Dataset for Gemma-2-2b-it Fine-Tuning
Dataset Description
This dataset contains Kurdish Sorani text extracted from Wikipedia, preprocessed and formatted for fine-tuning the google/gemma-2-2b-itlanguage model. The goal of this dataset is to improve the model's ability to generate fluent, grammatically correct, and contextually relevant Kurdish Sorani text, particularly in the style of Wikipedia articles.
Dataset Statistics
- Number of lines: 52,430
- Total characters: 99,080,311
- Language: Kurdish Sorani (Central Kurdish)
- Source: Wikipedia
- Format: Plain text, preprocessed with Gemma-compatible templates
Data Collection and Preprocessing
The dataset was created through the following steps:
Data Extraction: Kurdish Sorani text was scraped directly from Wikipedia articles.
- List of URLs: rzgar/ckb_wikipedia_kurdish_sorani_urls
Text Cleaning: The extracted text was cleaned to remove:
- Extra whitespace
- HTML tags (if any were present)
- Unicode Left-to-Right Marks
- Citation Marks
Licensing Information
This dataset is shared under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License (CC BY-SA 4.0). Users are free to use, adapt, and share the data, provided attribution is given to the source (CKB WikiPedia) and derivative works are shared under the same license.
Acknowledgements
This dataset was created with the help of open-source tools and resources, including:
- Hugging Face Transformers library
- NLTK (Natural Language Toolkit)
- We gratefully acknowledge the countless contributors to Wikipedia who have dedicated their time and effort to creating, translating, editing, and fact-checking Kurdish Sorani content. Their commitment to making knowledge freely accessible is the foundation of this dataset. Without their contributions, this project would not have been possible.
- Downloads last month
- 60