autonomia-lld_valbadia-ita / autonomia-lvb.txt
sfrontull's picture
Upload 2 files
73cecbb verified
raw
history blame contribute delete
No virus
133 kB
Dai pröms agn do la Secunda vera dl monn, te n percurs gonot ri y contrasté, é la costruziun dl'autonomia stada n prozes ampl, che á trat ite i raporc danter podëis zentrai y locai y á impegné governs, diplomazies y zitadins.
Le confrunt democratich á garantí la poscibilité da afronté les tröpes chestiuns davertes cun spirit costrutif y capazité de inovaziun istituzionala, te n raport de dialogh danter zënter y periferia.
Dal'Acordanza Degasperi-Gruber al pachet.
le presidënt dl Consëi di ministri Alcide Degasperi y le minister dl Èster Karl Gruber sciacarëia y firma ai 5 de setëmber 1946 l'Acordanza de Paris. 9 Arpejun.
La presënza de comunités linguistiches y nazionales desvalies é n elemënt dominant dla storia de chësta provinzia alpina de confin.
Da raiun de coabitaziun, barat y moscedamënt, á l'eté di nazionalisms trasformé na realté teritoriala significativa danter le monn todësch y chël talian te n raiun de zona de confrontaziun y de conflit.
Ti agn danter l'Ot y Nücënt ti parôl ince ai viagiadus che passâ tres Südtirol, aladô ch'ai gnô adalerch da nord o da süd, da ester tla provinzia todëscia plü a süd o, al inzescü, tla provinzia taliana plü a nord.
Cun la fin dla Pröma vera dl monn, do ch'al ê sté por sis secui sot la Ciasa d'Austria, é le Tirol gnü despartí da confins nazionai nüs, dessigná do che l'Imper austroungarich é tomé.
Bele cun la firma dl Pat de London (1915) s'â le Rëgn dla Talia assiguré ch'al ess ciafé le Trentin y le Tirol cina söl Prener, sc'al foss jü te vera dala pert dla Tripla Intenüda.
La surandada de chisc teritori é spo gnüda confermada tratan les tratatives por la pesc a Saint Germain (1919).
La dezijiun da sposté le confin nü söl Prener ê motivada da rajuns militares y strategiches, deach'al se tratâ de na bariera geografica y naturala importanta. I Aliá la odô indere sciöche na sort de compensaziun deache la Talia â messü renunzié ai teritori dla Dalmazia y dantadöt de Fiume.
L'anesciun al Rëgn dla Talia dla pert süd dl Tirol, che tolô ite la provinzia de Südtirol cun la majera pert dla popolaziun de lingaz todësch y le Trentin cun la maiú pert dla popolaziun de lingaz talian, ê na zesöra sota che portâ ite ciamó n iade, te n contest di stac desvalí, la chestiun di raporc danter le podëi zentral y les mendranzes etnolinguistiches che s'ess ghiré n autogovern local.
Canch'al é spo gnü sö le fascism s'ál desfanté por i sudtirolesc ince les mëndres poscibilités da ciafé val' forma de autonomia locala, ch'an â porvé d'arjunje se confrontan cun i esponënc di ultimi governs liberai.
Chësc ê gnü a s'al dé dantadöt cun le govern de Francesco Saverio Nitti (jügn 1919 jügn 1920) canche i rapresentanc politics dla popolaziun sudtiroleja, che s'â metü adöm tl Deutscher Verband (Uniun todëscia), â presenté a Roma n dessëgn de lege che odô dant l'istituziun de na provinzia unica (zënza le Trentin) cun tröpes competënzes de autogovern.
La reaziun sterscia di nazionalisć, adöm cun chi che sostignî cun convinziun le zentralism y l'unité dl Stat, â dé da capí ch'al n'ê nia les condiziuns politiches por tó sö na te proposta.
Canch'al á metü man le fascism é ince les pices conzesciuns d'autonomia di governs liberai gnüdes trates zoruch. 10 ch'al ê tomé i governs liberai, él gnü invié ia sot le rejim de Mussolini n program radical de denazionalisaziun dla provinzia sudtiroleja.
An porvâ da ti tó i dërc plü elementars ala mendranza de lingaz todësch y ince ai sudtirolesc, che se parâ dala ditatöra cun formes de resistënza passiva (scores catacombes), y â conesciü l'autoritarism y la represciun dl fascism.
Tratan chisc vint agn â la politica de talianisaziun de Südtirol batü sön na gran imigraziun dales provinzies vedles, fajon sö industries nöies, dantadöt a Balsan, y cun operes de bonifica.
Na sbürla da fá rové adalerch talians ê ince stades les opziuns dl 1939, che â sforzé sö i sudtirolesc da s'un jí tla Germania nazista.
Canch'al ê tomé le fascism, êl te Südtirol na presënza relevanta dla mendranza de lingaz talian, che tolô ite zirca n terz de döta la popolaziun.
Chësta ê deslariada fora sön le teritore provinzial te na manira nia omogena y ê presënta dantadöt tles cités.
La penetraziun taliana, che s'â archité sö dan les prömes otes dles valades, ne ti ê nia stada da tó demez le carater todësch de Südtirol, sciöche Mussolini â planifiché.
Chësc carater ê ciamó gnü sö dër sterch tratan i 18 mëisc dl'ocupaziun nazista.
Fascism y nazism â despartí dassënn les comunités danter ëres y ince daite, fajon gní preiudizi danter talians y sudtirolesc y ti don a trami i grups rajuns assá da s'odëi sciöche vitimes di rejims y da ne se gní nia danter mendranzes.
La penetraziun taliana ê de cer val' stada chita dan les prömes otes che condüj tles valades y n'é nia stada bona da tó y jí le carater todësch de Südtirol.
Sëgns dl podëi fascist: inaudaziun dl Monumënt ala Vitoria a Balsan, 12 de messé 1928 11.
Südtirol tles mans di Gragn.
Cun la fin dla Secunda vera dl monn restâ le dagní de Südtirol nia tler.
Le nazifascism ê gnü combatü söl post da n movimënt de resistënza metü adöm da na pert de lingaz talian, incër le Comité de Liberaziun Nazionala (CLN), y öna de lingaz todësch sot al Andreas-Hofer-Bund (AHB), n grup metü sö da sudtirolesc che â opté por la Talia (Dableiber).
CLN y AHB orô trami fá tomé les ditatöres, mo ai â idees desvalies sön coche le raiun dla provinzia de Balsan â da ester tl dagní:
i pröms ê por che Südtirol restass pro la Talia, i atri se ghirâ indere le dërt al'autodeterminaziun di sudtirolesc y l'anesciun al'Austria.
Chëst'ultima ê la posiziun politica surantuta dala Südtiroler Volkspartei (SVP), le partí de racoiüda dla mendranza de lingaz todësch, nasciü ai 8 de ma dl 1945. I mëmbri fondadus â en gran pert opté por la Talia.
La chestiun sudtiroleja, dalunc dal ester n problem da podëi stlarí söl post, gnô tratada pro les mëses dles potënzes che â davagné la vera, feter sciöche orëi confermé la dimenjiun internazionala, na carateristica tipica de süa storia, dal'anesciun cina aldedaincö.
La dezijiun da mantigní o ne mantigní nia le confin dl Prener ê liada ai interesc y ai raporc de forza danter Usa, Urss, Rëgn Uní y Francia.
L'Europa s'arjignâ da deventé le banch de proa dla vera frëida y ince le dagní teritorial de Südtirol deventâ, dal momënt che i confins di stac messâ gní definis danü, na pert dl jüch tl scenar continental.
La Talia gnô odüda dantadöt dales autorités di Stac Unis, che orô archité sö l'espanjiun sovietica, n Paisc da sostigní cun vigni meso, por süa importanza geopolitica sciöche raiun de confin daimpró ala zona de influënza sovietica y por la presënza de n partí comunist sterch (Partito Comunista Italiano).
Sce la Talia ess pordü Südtirol, fossera gnüda plü debla y an ess metü a risch la stabilisaziun de n Paisc, odü sciöche strategich por renforzé le termo cun le bloch dl Ost.
Danter les rajuns por tigní Südtirol pro la Talia êl de gran pëis ince chestiuns economiches.
Le sfrutamënt intensif dl, sciöch'an ti dij, ciarbun blanch, gnü a s'al dé ti vint agn ch'al ê gnü fat sö de gragn implanc por la produziun de energia idroeletrica, ê na ressursa ch'an adorâ assolutamënter por recostruí le Paisc.
Al ê important tla produziun industriala dles fabrics dl Nord y al ê na richëza che ti jovâ a döta la popolaziun de Südtirol.
Cun determinaziun á i ministri dl Ester stabilí por dagnora pro la Conferënza di Cater a Paris (1946) da mantigní le confin dl Prener, conferman danü ci che ê bel gnü fat fora de setëmber dl 1945.
La ghiranza de anesciun portada inant dal'Austria ê gnüda refodada. 12.
N'acordanza che ciara lunc Cun la dezijiun di Gragn en cunt dl confin dl Prener metôl ma la chestiun sön co traté la mendranza de lingaz todësch tl Stat talian. Al n'ê nia saurí da ciafé na soluziun dal momënt che i raporc politics danter Roma y Viena ê gnüs peso por gauja dles ghiranzes desvalies sön le dagní de Südtirol.
London, cun so minister dl Ester Ernest Bevin, â tut l'iniziativa portan inant n laur de mediaziun che á condüt la Talia y l'Austria ales tratatives bilaterales.
Da la odëi te na dimenjiun europeica, foss le chirí na ressoluziun diplomatica ala chestiun de Südtirol sté n aiüt por i Aliá ti raporc de amizizia y de crëta danter dui Paisc dlungia la coltrina de fer.
Na lungimiranza y la crëta un por l'ater ê ince la basa dl'Acordanza sotscrita a Paris ai 5 de setëmber dl 1946 dai ministri dl Ester talian y austriach, Alcide Degasperi y Karl Gruber.
Ti trëi punc metüs jö gnôl dant che i dërc di abitanc de lingaz todësch dla provinzia de Balsan y chi di abitanc de lingaz talian ê i medemi, tl cheder dles desposiziuns por sconé le carater etnich y le svilup cultural y economich dl grup de lingaz todësch.
Implü gnôl indô invié ia la scora todëscia y an jô indô zoruch ai cognoms todësc, che ê gnüs talianisá tratan le fascism.
Al ê odü dant da podëi adoré le lingaz todësch tles aministraziuns publiches y ch'al valô i medemi dërc da gní tuc sö ti ofizi publics, a na manira ch'al gniss partí sö damí les inciaries danter i dui grups etnics.
Tl secundo punt se tolô la Talia dant da conzede l'eserzize de n podëi legislatif y esecutif autonom, lascian indere davert le cheder teritorial te chël che l'autonomia ess messü gní aplicada.
L'ultima pert dl'Acordanza revardâ la revijiun dles opziuns de zitadinanza dl 1939, te n spirit de avalianza y de comprenjiun, y na seria de impëgns por alisiré le transit de porsones y marcianzia danter Austria y Talia, y ince le reconescimënt dl'avalianza de n valgügn titui de stüde y diploms universitars.
L'Acordanza Degasperi Gruber, injuntada sciöche Allegato IV tl tratat de pesc cun la Talia, ê le früt de na mediaziun alta che odô dant, aladô dl ambasciadú talian a London Nicolò Carandini, che trames les perts messâ sacrifiché valch: la Talia süa sovranité taliana y l'Austria sües aspiraziuns teritoriales.
Chësc ess desmostré la orenté da se gní adincuntra aladô dl spirit dla bona fede de trames les perts che se tolô dant da concretisé cun coraje i punc dl'Acordanza.
Por determiné le contignü y deslarié fora l'autonomia foss la chestiun restada daverta ales soluziuns che le Govern talian minâ d'adoté do ch'al s'ess consulté cun i rapresentanc dla mendranza de lingaz todësch.
Tl zënter, sciöche cuntrapëis ai tröc problems nüs da stlarí, ne restâl nia madër la crëta y le dialogh danter les perts, zënza chëres ne fossera nia jüda da fá vari inant.
Les döes perts â odü ite cun lungimiranza che l'autonomia jô debojëgn por recostruí les strotöres politiches-soziales y economiches de na provinzia de confin, te na logica de de bones relaziuns diplomatiches danter Paisc de n'Europa en costruziun.
Bëgnodü cordial: a Rentsch vëgn i soldas dla Wehrmacht tuc sö bun, 9 de setëmber 1943 13 Recostruziuns.
Püc mëisc do la Liberaziun lasciâ l'euforia por la fin dla vera tosc do y al gnô sö tres deplü tenjiuns danter la popolaziun de lingaz todësch y talian ajach'an ne savô nia avisa ci ch'al nen foss sté de Südtirol tl dagní.
L'Erma di Carabiniers, registran le svilup dl spirit publich, baiâ te süa relaziun mensila de setëmber dl 1945, de n contrast nia da mëte a post danter i dui grups etnics, dal momënt che trami i grups s'aratâ n pü' i patruns de ciasa.
Scebëgn cun n lingaz dl baié y diret mostrâ l'anotaziun sö te na manira efiziënta la posiziun di sudtirolesc y di talians ti confrunc dla chestiun sudtiroleja:
i pröms batô söi dërc storics söl teritore y orô indô manajé instësc le svilup de süa Heimat do ester stá dî sotmetüs;
i atri deperpo aratâ ch'ai s'â davagné les posiziuns de privilegh tratan i vint agn de dominaziun fascista y ch'ara ne jô nia plü da sciacaré de chëstes.
Ciamó i pröms diesc agn do la Secunda vera dl monn ê la despartiziun soziala dl laur, arpada dal fascism, dominada dassënn dal fatur etnich:
i sudtirolesc laurâ porleplü tl setur primar (67%), i talians deperpo laurâ dantadöt tl'industria (62%) y tl terziar, scialdi tl' aministraziun publica (35%).
Implü ê la popolaziun destenüda fora söl teritore te na manira nia valia, i sudtirolesc viô dantadöt ti raiuns da paur y ti paisc, deperpo che i talians stô porleplü tles cités (dantadöt a Balsan).
Por gauja di problems liá a n'ativité produtiva che stentâ da se trá sö, ala mancianza de abitaziuns, al refornimënt, ai cosć dla vita, êl ciamó plü ri da ti sciampé ales problematiches intravaiades danter chestiuns soziales y etniches.
La mendranza de lingaz todësch odô le svilup dl'industria y la costruziun de abitaziuns popolares da pert dl Govern talian sciöche stromënc por porté inant la politica de talianisaziun dl fascism.
Le medemo valô por i profugs che rovâ adalerch, i rempatriá, i evacuá, les porsones che gnô da d'atres provinzies talianes y chirî na ciasa y n laur; ai gnô odüs sciöche n prigo che metô sostissura l'ecuiliber danter i grups linguistics te Südtirol.
Les medemes tëmes gnô dal destin ciamó malsigü di tröc optanc sudtirolesc, dantadöt da chi optanc che ê jüs a sté delá dal Prener.
La recostruziun te Südtirol, sciöche tl rest dla Talia, messâ ince tigní cunt dles dificoltés da lauré sö ci che ê sozedü i agn denant.
Les tenjiuns y la cuntraposiziun danter talians y sudtirolesc ti agn atira do la Secunda vera á fat gní sö dinamiches che á condüt a n isolamënt etnich de trames les perts, portan pro che vigni pert ne odess nia ite sü compromisc fac cun le nazism y le fascism.
Les logiches de assoluziun y le bojëgn da se desmentié i agn dles ditatöres â la suravënta, ci che jô plü a öna cun l'esigënza da renforzé so grup de portignënza y da fá valëi süa identité autentica y intata.
Les tenjiuns y i contrasć danter la popolaziun taliana y chëra sudtiroleja â do la vera porté trames a tigní dür sön süa posiziun etnica.
Mantignimënt dl confin dl Prener: trupes americanes söl Prener, ma dl 1945 14.
L'Acordanza Degasperi-Gruber: n prinzip de ordin modern y d'ejëmpl, che se pitâ por döta l'Europa coche model por la soluziun de conflic danter mendranzes.
le minister dl Ester talian Attilio Piccioni (secundo da man ciampa) y so colegh d'inciaria austriach Bruno Kreisky (secundo da man dërta) a Aunejia, 3 d'agost 1962.
Atentac un indolater: ciases popolares por imigranc talians desdrütes tla strada Reschen a Balsan, 27 de merz 1961 15.
I pröms vari dl'autonomia.
La ditatöra fascista â refodé vigni ghiranza de autogovern, mo ara n'ê nia stada bona da tó y jí l'autonomism.
Dan le 1914, atira do l'anesciun y spo tratan la Resistënza nen jôra tla debata politica dantadöt de coche le teritore â da gní partí sö y de co traté les mendranzes.
I tröc proiec de n ordinamënt autonom laurá fora tl Trentin-Südtirol atira do la Secunda vera mostrâ sö na vöia de autonomia da pert de forzes politiches y dl assoziazionism dl post.
A Roma gnôl porté inant tratan i laurs dl'Assemblea costituënta na discusciun via sön zentralism y regionalism. Le medemo sozedô a Trënt y a Balsan.
Contrasć, mudamënc de minunga y ghiranzes desvalies fajô madorí man man na conzeziun de autonomia originala y progredida, cun doía y sciöche garanta l'Acordanza de Paris, ispirada a formes de limitaziun dla sovranité y proteziun internazionala dles mendranzes etniches.
N prinzip de regoles modern y d'ejëmpl, che podô jí bun por la soluziun dl problem plü general dles mendranzes tl'Europa.
Tl'Acordanza Degasperi-Gruber ne gnôl indere nia tlarí la chestiun dl cheder teritorial te chël che l'autonomia ess messü gní aplicada y chësc á gaujé stritaries danter le Govern de Roma y i rapresentanc dla mendranza de lingaz todësch.
Degasperi ê dal mëteman incá por n'autonomia regionala deboriada cun le Trentin, sides por ti jí adincuntra ales aspiraziuns autonomistiches di trentins sides por balanzé les componëntes etniches di teritori.
Le fin por la Südtiroler Volkspartei (SVP) restâ indere chël dl'autonomia por Südtirol.
L'iniziativa da lauré fora n proiet che ess messü definí le cheder teritorial y i contignüs dl'autonomia ê tles mans dl Govern, che â implü le compit da consulté i rapresentanc dla popolaziun de lingaz todësch aladô dl punt 2 dl'Acordanza.
Les prömes propostes de n statut por la regiun tridentina laurades fora tl 1946 da Silvio Innocenti, aconsiadú de Degasperi, ne gnô nia tutes sö bun assá dales forzes politiches dl post, in primis dala SVP che sighitâ söla dimenjiun ma provinziala dl'autonomia.
De aurí dl 1947 ti â le partí dla stëra de munt porté dant al Presidënt dl Govern n so proiet che odô dant da mëte sö döes regiuns vignöna por so cunt,.
Südtirol y le Trentin, liades da organs les Assemblees y les Juntes) che ess albü les competënzes legislatives y aministratives sön les materies che revardâ düc.
Chësta proposta ê gnüda tuta sö da Degasperi por via dla desponibilité al confrunt da pert dl SVP y sciöche punt de referimënt ütl por la Comisciun, tlamada di set aladô dl numer de sü componënc, y che ê intratan bele gnüda nominada da Degasperi instës por ch'ara metess jö n sböz de n statut nü y definitif.
Les forzes politiches dl Trentin y de Südtirol criticâ indere la Comisciun deach'ara n'ê nia metüda adöm da rapresentanzes dl post, che se sintî stlütes fora tles tratatives di problems y ne ti â nia massa crëta a na gestiun romana.
I raporc danter Roma y Balsan ê gnüs peso cun l'aprovaziun dl'Assemblea costituënta dl art. 116 dla Costituziun, che ti surandô formes y condiziuns particolares de autonomia a cin regiuns talianes, danter l'ater al Trentin-Südtirol.
Le referimënt tler ala Regiun Trentin-Südtirol â gaujé reaziuns y polemiches da pert dla SVP y al gnô tut sö sciöche na sort de tradimënt de Degasperi, ti tiran dant d'avëi fat n jüch dopl a dann di sudtirolesc.
Ai 2 de novëmber dl 1947, canch'al ti gnô presenté ales forzes politiches regionales le sböz dl statut lauré fora dala Comisciun êl gnü sö tröpes critiches, protestes y domandes de mudaziuns.
La SVP, nia contënta, se damanâ, por nia, da mëte man danü les consultaziuns y â porté dant porimpó sües propostes de comedöra.
Tl mëteman dl ann nü, do gran tratatives cun i rapresentanc dl Govern, â la delegaziun sudtiroleja arjunt ch'al gniss fat mudaziuns importantes tl statut:
i Comuns de Neumarkt y Salurn gnô indô metüs pro la provinzia de Balsan, tröpes competënzes legislatives passâ dala Regiun ales singoles provinzies y al gnô injunté l'articul 14, aladô de chël che la Regiun ess podü desfiré fora normalmënter les funziuns aministratives, les delegan ales provinzies.
Chëst'ultima clausola n'é indere nia gnüda aplicada, y porchël ál metü man n gran strit politich y la crisa dla pröma sajun dl'autonomia.
Le Statut spezial por le Trentin-Südtirol é gnü aprové dal'Assemblea costituënta ai 31 de jená dl 1948 y promulghé cun Lege Costituzionala di 26 de forá dl 1948, n.5. 16.
La crisa se lascia adintëne.
Do manco co diesc agn da canche le pröm Statut ê jü en forza ân odü ch'al n'ê nia adaté sciöche stromënt por atué l'autonomia y por tigní de bugn raporc danter Roma, Trënt y Balsan.
I sudtirolesc ê malcontënc por deplü gaujes: l'avalianza danter i dui lingac gnô ma proclamada, les störes tl publich ti jô feter ma ai talians y le fabriché popolar tignî deplü cunt dles esigënzes dla popolaziun de lingaz talian.
Le Govern talian se lasciâ dlaurela cun les normes de atuaziun, les competënzes ne gnô nia delegades y l'autonomia provinziala restâ insciö ma na impormetüda.
Do Degasperi y Gruber (1953), garanc importanc dla lëtra y dl spirit dl'Acordanza, âl metü man na fasa politica nöia, ince ti raporc cun l'Austria.
Degasperi instës, â ala fin de so mandat de presidënza dl Consëi, mené do por che i esponënc dla Democrazia Cristiana (DC) dla regiun realisass al miú ci che ê preodü tl'Acordanza de Paris y tl Statut.
L'Austria ess tosc ciafé le Tratat de Stat (1955) y, cun i sudtirolesc che menâ do, s'essera presenté tla politica dl ester sciöche na forza che ciara dla mendranza de lingaz todësch.
Tla Talia, indere, parô i governs zentrisć do Degasperi plü cruziá da renforzé le zentralism co da se dé da fá por le dezentramënt di podëis odü dant tla cherta costituzionala.
Deache le Govern talian ne se dê nia cis da fá da apliché les normes dl Statut, n'un êl tres deplü al intern dla SVP che dubitâ che le dialogh danter Roma y Balsan podess porté de bogn früc.
La domanda do n plebiscit por Trieste, portada ite dal Presidënt dl Consëi Giuseppe Pella de setëmber dl 1953, ê por la SVP na ocajiun por alzé fora le problem dl dërt al'autodeterminaziun ch'an n'á nia orü ti conzede ala mendranza sudtiroleja atira do la Secunda vera dl monn.
Al â spo metü man na campagna de sensibilisaziun y mobilitisaziun söla chestiun sudtiroleja.
An orô arjunje döes cosses, da öna na pert orôn descedé danü l'atenziun internazionala sön Südtirol y, dal'atra pert, fá presciun sön Viena por ch'ara fajess dles dötes por les rajuns di sudtirolesc, se don jö indô cun la chestiun sudtiroleja.
Plü o manco n mëis do, avisa ai 28 de otober aniversar dla marcia a Roma, na data chirida fora nia a caje, á le canonich Michael Gamper, gran autorité morala y guida nia ma spirituala dla mendranza de lingaz todësch, denunzié le Todesmarsch (marcia dla mort) di sudtirolesc, minan la gran imigraziun costanta di talians te Südtirol.
La denunzia, danterater basada sön na cumpëda demografica falada, â albü na gran ressonanza.
A Desproch êl manifestaziuns y le Govern tirolesc tolô ite na posiziun politica che cherdâ a mënt le dovëi nazional da daidé i fredesc sudtirolesc da fá reconësce sü dërc.
La presentaziun de forá dl 1954 de n memorial dla SVP al Govern talian deache l'Acordanza Degasperi-Gruber n'ê nia gnüda aplicada, ê l'at politich che á fat pié ia la fasa de contestaziun dl Statut, oget dl stritoz lunch danter Talia y Austria.
Les osservaziuns dla presidënza dl Consëi metô man cun le dübe de basa che i rapresentanc dla mendranza.
Chëstes ê premisses che ne ti jovâ daldöt nia al mëteman de n confrunt nezesciar y urgënt sön les chestiuns alzades fora tl memorial.
La mascin é piada ia: Chësta metafora adorada dal ambasciadú austriach Johann Schwarzenberg da baié cun l'ambasciadú talian Vittorio Zoppi do la manifestaziun ai 24 de novëmber dl 1953 a Desproch por archité sö le Todesmarsch di sudtirolesc, y les detlaraziuns dl Presidënt dla Dieta dl Tirol Alois Grauß (Övp), impormó lité, söl dovëi nazional da daidé i fredesc sudtirolesc, incundâ l'evoluziun asvelta dla crisa ti raporc danter Roma, Balsan y Viena cun tl zënter la chestiun sudtiroleja.
Le comportamënt nia da capí dla politica taliana ti confrunc dla mendranza de lingaz todësch é sté öna dles gaujes de chësta crisa.
Les rapresentanzes diplomatiches tl'Austria, che â nu de ci che sozedô dal'atra pert dl Prener, sostignî le bojëgn da ti jí n püch adincuntra ales ghiranzes di sudtirolesc.
La presidënza dl Consëi deperpo sighitâ nia ma da ne conzede nia mo n'orô gnanca mëte man da s'la baié fora cun Viena en cunt dl'atuaziun dl'Acordanza de Paris, l'aratan na chestiun interna da stlarí ma danter Roma y Balsan.
La posiziun stlüta tuta dal Govern talian â porté pro, coche an s'aspetâ, che la leadership dla SVP gniss indeblida.
Atocá gnô indere i esponënc dla pert borghejaliberala plü moderada (Erich Amonn y Josef Raffeiner) y tl partí ciafâ plü lerch chi che orô indô ti dé plü pëis ala Volkstumspolitik (politica etnica) y mëte man da ester plü determiná cun Roma.
Te chël momënt n'ess, dal punt d'odüda politich, la posiziun stlüta dl Govern nia porté pro che la SVP s'indebliss, mo bëgn ch'ara deventass plü stara.
Y avisa chësc é gnü dant tl 1957 canche n grup de jogn â surantut la direziun dl partí, danter chisc Silvius Magnago, che foss gnü le surastant tl dagní. Chisc batô sön na politica di fac impede sön chëra ma de parores.
A livel local metôl man da gní sö tenjiuns danter les forzes dl ordin y la popolaziun todëscia, la man dërta taliana ciafâ indô plü forza ti don usc ales tëmes di talians y al saltâ tl'aria i pröms pilastri dla forza eletrica.
Chisc ê düc segnai de n clima che gnô tres peso.
Cun l'indunada söl Ciastel Firmian, olache Magnago á incundé „Los von Trient!“ (Demez da Trënt!), á le grup todësch desmostré te na manira pazifica da ester uní tl refodé n'autonomia aratada ma d'aparënza.
Dedô, tl 1959, s'un é la SVP spo jüda fora dla junta regionala, l'ultimo at dla crisa dl pröm Statut.
I sudtirolesc ciarâ oramai sura i confins fora por abiné adöm, danter i ejëmpli de mendranzes sotmetüdes, movimënc por l'independënza y modei de na soluziun internazionala, rajuns por daurí danü la chestiun de Südtirol.
Do avëi concuisté la sovranité assoluta cun le Tratat de Stat, á l'Austria tut ite na posiziun importanta y é deventada le terzo protagonist de na partida che ê cina iló gnüda sogada ma danter Roma y Balsan.
Te n iade gnôra sëgn condüta avisa olache le Govern talian n'ess nia orü: sön na iniziativa dl'Austria dl 1960 gnôl baié de Südtirol pro l'ONU, por le pröm iade a livel internazional.
La soluziun dla chestiun, aladô dla ressoluziun aprovada dala sentada generala, messâ gní chirida inant tles tratatives bilaterales danter la Talia y l'Austria.
N invit al dialogh y na conferma dl dërt de Viena da se cruzié dla chestiun sudtiroleja.
Sön le tru dla violënza.
Ala fin di agn Cincanta ê la crisa dl pröm Statut oramai proclamada y al n'ê nia soluziuns danman a livel politich y diplomatich.
Le Govern talian stlujô fora la poscibilité da ti conzede na majera lerch al'autonomia dl grup linguistich todësch, che sighitâ a porté inant le dërt de autogovern tla provinzia de Balsan.
La chestiun de Südtirol deventâ tres deplü n problem de ordin publich.
Aladô de fontanes sigüdes y dles relaziuns dles forzes dl ordin gnô i cërtli iredentisć tres plü atifs y i atentac teroristics tres plü crödi.
Grups radicai organisá, che sburlâ devers dl'autodeterminaziun y le destacamënt dala Talia, rovâ ite tla protesta plü generala dla mendranza sudtiroleja cuntra le Govern talian.
Tratan l'indunada söl Ciastel Firmian partî fora i militanc dl Befreiungsausschuss Südtirol Comité de liberaziun de Südtirol, Bas) pormó metü sö, na organisaziun clandestina che é stada responsabla dla sajun dles bombes te Südtirol, n jorantin che menâ do i sudtiroleji da s'arjigné ca ala batalia por süa esistënza, por n Südtirol lëde.
So moto n'ê nia Los von Trient!, mo „Los von Rom! (demez da Roma!) cun n referimënt confus y da degun fondamënt ala batalia de liberaziun di popui che te chi agn combatô cuntra le colonialism.
Les bombes cun la firma Bas â metü man da jí ciará dl 1957 y tl mëteman atocâres obietifs simbolics monumënc y peres da fosses, lapró la fossa de Ettore Tolomei).
La cualité dla planificaziun tl'adoranza de mesi violënc gnô tres majera, oramai gnô chisc odüs sciöche na erma politica.
L'ocajiun dles zelebraziuns por i 150 agn dala revolta tiroleja cun a ce Andreas Hofer (1809-1959) gnô odüda cun n significat politich-ideologich sides tl'Austria co te Südtirol.
Al ê na manifestaziun ofiziala importanta che ti dê la poscibilité ai grups plü radicai da soflé sön le füch dla sezesciun.
Le crüze por la tenjiun etnica y politica che ess podü gní a s'al dé gnô ciamó maiú por le fat che les zelebraziuns foss dorades n ann intier y ares ess albü sciöche pinsier zentral propi la Südtirolfrage chestiun sudtiroleja).
I atentac gnô tres deplü y insciö ince i contac danter i militanc dl Bas sudtiroleji y nordtiroleji. Le 1 de jügn 1961, tratan na sentada socrëta a Zernez tla Svizera, gnôl planifiché chëra ch'an ti dij la nöt di füc.
Les bombes jüdes ciará y che inaudâ na sajun dl terur lungia te Südtirol n'â nia ma fat dagns materiai, mo ince vitimes.
La faziun ch'ares â albü, atramënter co ci che i terorisć s'aspetâ, n'ê nia stada chëra da condüje a na soluziun dl problem, mo da le fá gní ciamó da peso.
La Dlijia dl post y la SVP â atira condané i atentac y ince la maioranza dla popolaziun sudtiroleja ê dla convinziun che la violënza ê la reaziun falada.
La resposta dl Stat ne s'â nia fat aspeté dî y le raiun de Südtirol ê gnü militarisé.
Dötes les löms di media talians gnô impiades por le pröm iade sön n monn tan dalunc da gní conscidré forest y sëgn ince ciamó decuntra.
L'imaja de Südtirol gnô avaliada ai atentac y ales conseguënzes, al ne gnô fora püch o nia en cunt dles gaujes o rajuns che stô do la represciun ia.
La maiú pert ê dla convinziun, che la violënza n'ê nia le dër tru. 19.
La resposta dl Stat talian ala nöt di füc ne s'â nia ma archité a livel dla reaziun y represciun di reac.
Te n clima dessigü nia bun, ince por l'impresciun che la violënza teroristica jovass por sforzé sö n mudamënt, resultâ la proposta dl Govern da fá n confrunt intern diret sön i pröblems de Südtirol determinanta por daurí indô n dialogh danter les perts.
Al ê l'ora dla responsabilité por düc chi che â da nen fá cun la chestiun, pian ia dala condana a öna di atentac.
Por le pröm iade do l'anesciun metôn jö les fondamëntes por na verifica politica daverta danter Govern y mendranza de lingaz todësch.
Cun la Comisciun di 19, metüda sö sön iniziativa dl minister dl Intern Mario Scelba, rovâ le problem de Südtirol indô tl zënter dles chestiuns politiches internes, amesa i grops di raporc danter Roma y Balsan che messâ gní destravaiá por pröms.
La Comisciun ê n organ de consultaziun che â na inciaria dër zitia:
fá a na moda ch'an rovass düc a öna a na soluziun.
Berloffa, so ispiradú, â alzé fora süa gran importanza te na lëtra a Scelba le de dan l'insediamënt dla Comisciun: i ti dëis n impëgn ai ces plü responsabli de Südtirol:
guai sc'ara ess da jí mal.
La SVP, cun a ce Silvius Magnago, â desmostré cun convinziun l'orenté da dé n contribut por jí inant y la desponibilité por mëte indô a jí le confrunt.
De novëmber dl 1961, püc mëisc denanco i laurs dla Comisciun di 19 metess man, gnôl tigní a Balsan le VI Convëgn Amici e Collaboratori del Mulino (Amisc y Colaboradus dl Mulino) sön le tema Na politica por Südtirol.
La tendënza autonomista tlera, l'orientamënt critich ti confrunc dl zentralism dl stat y le spirit federalist di organisadus dl convëgn â condüt a n confrunt sinzier danter les perts ince söl post.
le minister dl Intern Mario Scelba y le presidënt provinzial Silvius Magnago dan le Comissariat dl Govern, 18 de jügn 1961 20 l'importanza di atri reladus, danter chisc Altiero Spinelli y Umberto Segre, ne ti dô nia ma cualité ai laurs dl convëgn, mo ince valur a n orientamënt y a na metoda, chëra dl dialogh, carateristiches dla Comisciun di 19 y dl spirit cun chël che le zënter-man ciampa ti foss jü pormez ala chestiun de Südtirol ti agn do.
N contribut de pesc important ê ince gnü da pert dla Dlijia dl post che, tres l'insegnamënt dl Vësco Joseph Gargitter, recordâ tresfora i valurs dl ascuté sö, dla solidarieté, dl respet dl Stat y dles mendranzes.
Tl 1964 gnôl mudé i confins dles diozejes de Trënt y Porsenú y an i fajô corespogne a chi dles döes provinzies. Chësta dezijiun, y lapró les rajuns pastorales doia, dê l'impresciun da orëi mostré la direziun dla strotöra dl'autonomia nöia.
I laurs dla Comisciun di 19 s'â trat inant da setëmber 1961 cina d'aurí 1964 y ai ê acompagná da atentac teroristics tres plü crödi.
Les chestiuns da ejaminé sön mësa ê tröpes y complicades, n gröm ê les materies da traté, dala scora cina l'adoranza dl lingaz, dala garanzia di posć publics resservá al grup linguistich todësch cina le fabriché popolar, dala revijiun dles opziuns al renforzamënt dl'autonomia provinziala.
Al ne manciâ gnanca aspec liá al'economia, al comerz y al credit.
I resultac dla Comisciun, coiüs adöm tla relaziun che ti ê gnüda dada jö al Govern talian, dê coraje.
Ince i raporc danter Balsan y Trënt ê tratan miorá, sciöche ince chi danter i partis de maioranza.
Le compromis arjunt ti dê forza ales autonomies provinziales y porchël essel renforzé ince le Trentin.
Tl mëis de dezëmber 1963 â Aldo Moro, le Presidënt dl Consëi nü, fat n referimënt tler te so discurs programatich en cunt di laurs dla Comisciun di 19 sciöche basa por rové a na soluziun dla chestiun sudtiroleja.
Al ê nasciü le pröm govern de zënterman ciampa organich, che â albü faziuns positives por Südtirol.
La metoda dl confrunt y dl'archirida de acordanzes danter Govern y rapresentanc dles popolaziuns dl post â daurí na strada por fá sö la ciasa dl'autonomia nöia söla basa de na crëta nöia danter les perts y por favorí i bogn raporc danter Talia y Austria.
I resultac dla Comisciun â lascé pro ch'an arjunjess n'acordanza danter i dui ministri dl Ester, i sozialdemocratics Giuseppe Saragat y Bruno Kreisky, por stlüje ia le strit.
Chël che ê gnü nominé le pachet Saragat-Kreisky n'ê indere nia gnü porté inant, la SVP n'ê daldöt nia contënta dl'acordanza y al ne ti bastâ nia i resultac arjunc en cunt dl'atribuziun de n valgönes competënzes ala Provinzia de Balsan.
Les tratatives bilaterales s'â archité sö por zirca n ann y mez, deperpo che le confrunt diret danter Roma y Balsan jô indô inant.
Aziuns teroristiches tres plü crödies y cun n majer numer de vitimes, che fajô ince gní peso les relaziuns diplomatiches danter i dui Paisc, ê impedimënc implü sön le tru dla ressoluziun dl problem sudtirolesc, n tru no linear no cört.
Te chëstes fases ries dl conflit â n'importanza dezisiva Aldo Moro, pert ativa por tó sö danü i raporc cun Viena y rové a na soluziun, ince por ci che reverdâ i raporc interns cun i rapresentanc dla mendranza todëscia.
Les incuntades personales y resservades cun le Canzelier federal austriach Josef Klaus y l'Obmann dla SVP Silvius Magnago, te chëres ch'an jô ite tles chestiuns davertes, â cherié n clima de respet y de crëta nezesciars por jí inant devers de na soluziun che ti jiss bun a dötes les perts.
Südtirol â ciafé na dërta linia de podëis legislatifs, en pert primars y en pert secundars, y de competënzes aministratives.
Do le Statut dl 1948, che n'â nia acontenté la jënt, dôl insciö gní apajé ia conflic de dezens y gní sconé les mendranzes etniches. 43.
Tapes y orientamënc dal 1972 incá.
Autonomia é n prozes davert da marciadé fora.
do catordesc ores de discusciuns á Silvius Magnago arjunt na maioranza do da d'ël por aprové le pachet, 22 de novëmber 1969 45 Le scomenciamënt süt de n at de forza.
L'era nöia dl'autonomia á metü man zënza tan d'emoziuns.
Al é plütosc sté n caje ch'al gniss tigní avisa le de do ch'al ê jü en forza le Statut d'autonomia nü, ai 20 de jená 1972, na reuniun dl Consëi provinzial.
Le momënt storich ê ma gnü recordé dales parores d'introduziun dl presidënt dl Consëi provinzial Silvio Nicolodi:
I messun y i orun se porvé, por che la crëta che nes é gnüda dada ne devëntes nia na delujiun.
Nia iubilanza y eviva, mo impëgn y crëta.
L'amonimënt, da ne lascé nia pro che la crëta che nes é gnüda dada devëntes na delujiun, pó gní lit de dui versc.
Cun l'aprovaziun dl pachet tl 1969 ê la Südtiroler Volkspartei (SVP) ma stada bona cun gran fadia da ti dé la crëta al Stat talian.
Dl ater vers ti â le Stat conzedü a Südtirol, cuntra süa conzeziun zentralistica, dërc dër ampli de aministraziun autonoma y â reconesciü les mendranzes che vir ailó.
I stromënc de sconanza por le grup linguistich todësch, coche ince les mosöres aposta por la popolaziun ladina, superâ y superëia dötaurela i standarg europeics.
La proa de crëta ê por trames les perts da porvé fora n'autonomia aministrativa te n Stat zentralistich y da mëte adöm na maioranza nazionala cun mendranzes linguistiches.
Al ê tl medemo tëmp ince n at de forza.
Denant che le Statut d'autonomia nü jiss en forza aprovâ le Consëi provinzial mesanamënter sö por diesc leges al ann.
Bele ma tl pröm ann dl'era nöia dl'autonomia é chësc numer jü sö a 47. Les tematiches jô da argomënc storics cialc a reformes ti ciamps economics cina ala creaziun dles bases por le dagní:
surantó indô i inoms de porsona todësc che ê gnüs talianisá tratan le fascism, la sconanza dla flora alpina, la lege por la racoiüda de fonguns, la reforma dl laur da friser, la manutenziun dles strades comunales y le refornimënt de forza eletrica.
Dala lege de reforma dl frabiché abitatif tla provinzia, aprovada de messé dl 1972, pón odëi fora le carater dopl dl'autonomia nöia danter refata dl dann y orientamënt devers dl dagní, danter sconanza dles mendranzes y poscibilités de gestiun soziala, economica y politica.
De un n vers nen jôra da tó jö le sostëgn statal por le frabiché abitatif che ê gnü sintí, dal momënt ch'al avantajâ la popolaziun taliana, coche motor dl'imigraziun chësc ê sté la tiza che â provoché la gran desmostraziun de Ciastel Sigmundskron dl 1957 y ince i atentac cuntra frabiches statales.
Dl ater vers pitâ la lege poscibilités nöies por la politica soziala y por la planificaziun de sperses abitatives.
Tosc dominâ la surandada ofiziala dles tles de abitaziuns soziales la cronica da vigni de, tratan che le sostëgn a cooperatives y la conzesciun de credic a bun marcé ti dê l'ocajiun a na gran pert dla popolaziun da se fá sö na ciasa.
La lege urbanistica provinziala che ê ince gnüda aprovada tl 1972 desmostra sön n ater livel, coche l'idea dla sconanza etnica y la gestiun dl dagní jô a öna.
L'anuzamënt restritif de grunt y terac dô tigní sö l'emigraziun, mo al á ince arferé le frabicamënt tla contrada y le sfrutamënt zënza mosöra dl ambiënt.
Le bojëgn da frabiché é gnü curí tres le sostëgn de ressanamënc de frabicac vedli y l'inserimënt controlé de raiuns abitatifs che é gnü tigní ti limic.
Deperpo che le frabiché abitatif gnô tigní jö tles cités olach'al ê deplü talians, se svilupâ la periferia de lingaz todësch. 46.
Deach'al ê gnü surantut tröpes competënzes aministratives che ê denant statales ê le bilanz dla provinzia ince chersciü debota:
da 77,2 miliarg tl 1973 a 103 miliarg tl ann 1974, y l'ann do êl ciamó n iade chersciü dl dopl rovan a 210 miliarg.
Da ciaré zoruch al bilanz megher dl 1961, canche les tratatives por l'autonomia â metü man, ê la dotaziun finanziara dl'autonomia aumentada de passa 20 iadi.
Port i ester a de te somes y ai compic che aldî lapró, aprovâ le Consëi provinzial demeztrú leges nöies, deperpo ch'al gnô istituí n ofize indolater, en pert fora dl nia.
Tl medemo tëmp ê la politica de Südtirol stada dal scomenciamënt inant sot na presciun pesocia, da mëte al sigü i dërc arjunc. Bele de forá dl 1972 êra gnüda atacada dan la Curt costituzionala deache la norma d'atuaziun ne bastâ nia da mëte en pratica l'autonomia.
Roma se tol indô cun öna na man, ci ch'ara á dé ca cun l'atra, comentâ la plata dl partí dla SVP Volksbote ai 18 de ma dl 1972 la refodanza politicamënter importanta dla lege sön la forza eletrica.
Ala fin dl 1972 êl ma jü en forza 13 dles 74 leges provinziales nöies che ê gnüdes aprovades.
Le presidënt dla Provinzia Silvius Magnago â recordé te so discurs tradizional da Nadé ci ch'al â impormetü canch'al ê gnü aprové le pachet, „ince sc'al foss ma gnü taié de pices cosses ci che podess ince gní a s'al dé cun de stletes normes d'atuaziun ne n'ess l'aprovaziun dl'assemblea provinziala nia plü podü varëi.
Daimproia gnô les leges provinziales nöies menades zoruch da Roma.
Cinamai leges che n'â degun pëis politich coche le register profescional di ortolans o la regolamentaziun dl lüch stlüt ê naota gnüs refodá.
Por le secreter provinzial da denant dla Democrazia Cristiana (DC) Remo Ferretti ê chësc n sëgn, ch'ara ne depenô nia da n comportamënt malorentí dl Govern, mo dala pretenüda massa grana ti confrunc dl aparat burocratich roman, che n'ê nia bun da capí l'idea de na legislaziun provinziala.
La SVP la tolô sö sciöche na intenziun politica. Les esperiënzes di dezens passá fajô tres ciamó faziun.
Le pachet de Südtirol cun sües 137 mosöres, 25 sotmosöres y 31 notes de spligaziun ê te tröc passaji na costruziun dla desfidënza istituzionalisada insciö dij le professur de dërt publich comparatif Joseph Marko.
La proa de crëta ê por trames les perts da porvé fora n'autonomia aministrativa te n Stat zentralistich. 47.
I ciüfs spidiciá sön tru.
Cöie ciüfs dlungia tru ê na manira de dí che le presidënt provinzial Magnago adorâ ion, canch'ara nen jô de anuzé ocajiuns che se pitâ tles tratatives cun Roma.
Chësc ti dá ince espresciun al portamënt tla medema manira paziënt y perseverant de Magnago.
Avisa porchël êl tosc rové sot a presciun te so partí.
Tl medemo tëmp gnô la politica dl'autonomia tuta sö cun n ressentimënt tres plü tler da pert dla popolaziun taliana.
Tl 1976 êl jü en forza cun le proporz etnich y l'oblianza d'avëi le bilinguism ti posć de laur publics öna dles mosöres de sconzanza zentrales por la SVP y tl medemo tëmp ince plü contestades. Ares tocâ te na manira evidënta i interesc y privilegs dla popolaziun taliana.
Cun la partiziun di posć de laur publics y dles abitaziuns soziales aladô di numeri di grups linguistics dôl gní fat bun le tort de tröc agn.
Sce i sorvisc statai gnô cina te chël momënt curis feter ma da personal talian, dôl sëgn aladô dla consistënza di grups linguistics gní resservé dui terzi di posć al grup linguistich todësch, por le grup linguistich talian ma plü un n terzo, por la popolaziun ladina incër le cater porcënt.
La ghiranza y l'ejam de conescënzes dl secundo lingaz dla provinzia ê por la popolaziun taliana, che n'â cina te chël momënt nia odü ite le bojëgn da imparé todësch, coche na estlujiun dal sorvisc publich, so setur de laur plü important y por na gran pert estlusif.
Y almanco tan â le proporz ince toché le grup linguistich talian tl frabiché sozial.
Dal momënt che le consëns politich por l'autonomia da pert taliana gnô dantadöt dales élite di partis de zënter-manciampa, se sintî sëgn la popolaziun taliana, che n'ê mai gnüda trata ite denant, tuta al'impreodüda y tradida.
Pro na racoiüda de firmes cuntra le Statut d'autonomia coche stromënt diabolich da mëte sot la mendranza taliana te Südtirol (jorantin) êl tl 1985 gnü abiné adöm te un n mëis su 22.758 firmes.
Reuniun dl Comité de contat tl ofize dla Canzelaria de Viena: Silvius Magnago y le canzelier federal Bruno Kreisky, 29 d'otober 1979.
Incuntada danter Silvius Magnago y le presidënt dl Consëi di ministri talian Giovanni Spadolini, Roma, 12 d'otober 1982 48 ecuilibrada:
sc'al ê tl 1976 ma le 13,9 porcënt di posć de laur statai ocupá da dependënc todësc o ladins, dô chësta sproporziun gní avaliada fora anter l'ann 2002.
Por le grup linguistich talian orô chësc dí, ch'al ne ti foss te chësc tëmp lunch de transiziun nia gnü assegné un n terzo, mo ma le sis porcënt di posć de laur.
Te tröc ofizi olache i talians jô de tröp surafora orô chësc dí ch'al ne foss por tröc agn alalungia nia plü gnü lëde n post por le grup linguistich talian.
La popolaziun todëscia y ladina n'ê al contrar daldöt nia arjignada ala daurida dl marcé dl laur statal.
Le fat ch'ara ê gnüda stlüta fora por dezens, la strotöra economica ciamó basada tröp sön le laur da paur, l'artejanat y le comerz al detai y na mancianza de formaziun politica â soghé adöm:
al manciâ personal cun n stüde universitar o che ess fat la matura por les posiziuns dirigenziales tl'aministraziun.
L'aministraziun provinziala che messâ gní metüda impé y insciö ince les aministraziuns comunales ciafâ insciö na gran forza d'atraziun, dl ater vers restâ les aziëndes statales coche la posta y la ferata por tröc n monn forest y naota püch atratif.
La concretisaziun dl proporz jô inant cun fadia.
Cin' agn do ch'al ê jü en forza, tl 1981, êl gnü scrit fora 80 concursc por 2.081 posć de laur, ma 625 ê gnüs ocupá.
Concursc gnô desdic tl ultimo momënt, pro la vijita dal dotur di candidac por posć de laur pro la ferata ê la cuota di stlüc fora pro i sudtirolesc todësc cotan plü alta co pro i candidac talians.
Tlafinada ê le decret dl proporz gnü metü provisoriamënter daldöt sön na pert, deach'al ê en contrast cun la reforma dl dërt de sorvisc di dependënc statai.
L'intardiamënt da ocupé posć lëdi gnô anuzé dantadöt dal'aministraziun dla ferata y dla posta, por sposté dependënc ausiliars da d'atres regiuns te Südtirol passan dlungia i concursc ia, ince sc'al gnô a chë moda, te na manira paradossala, desmendrí ciamó deplü le contigënt di posć de laur por le grup linguistich talian te Südtirol.
Cun le proporz etnich y cun l'oblianza da avëi le bilinguism ti posć de laur publics él jü en forza döes mosöres de sconanza fondamentales y tl medemo tëmp ince dër contestades.
Costruziun dl'autonomia: sentada ordinara dla junta provinziala de Südtirol, 1972 49.
Che le dërt impormó conzedü gnô bele saboté te süa fasa iniziala, pón splighé almanco en pert cun l'insistënza zënza compromis da pert dla SVP, che les normes dl'autonomia gniss metüdes en pratica dër avisa.
Deperpo che le proporz y l'oblianza da avëi le bilinguism gnô apëna metüs en pratica y ê bele contestá, manciâ d'atres normes d'atuaziun importantes ciamó daldöt, sciöche la regolamentaziun dles finanzes, l'anuzamënt dl lingaz todësc dan signoria, pro la polizia y ti ofizi aministratifs, la regolamentaziun dles competënzes por la forza eletrica y la comunicaziun.
La sensaziun ch'an ess orü fá zoruch l'autonomia, fajô gní la pert todëscia vercia ti confrunc de sües manires stares, che â na faziun arferënta sön n prozes de autonomia conziliënt.
Da pert taliana metôl man da se lascé sintí chël disagio che á, sciöche sentimënt difus de malester y de nia-portignënza, dî alalungia arferé la popolaziun taliana da se lascé ite tla organisaziun deboriada dl'autonomia.
Opziun 1981 y gabies etniches.
Le proporz s'â trasformé tla discusciun politica da stromënt de destribuziun a stromënt de divijiun.
Da pert todëscia gnô i bojëgns de confinaziun tres plü stersc, atociá tla detlaraziun legendara dl assessur provinzial por la scora y cultura todëscia Anton Zelger:
Plü tler ch'i despartiun, plü ch'i nes capiun.
Doia êl l'idea de n'autonomia, che se lasciass gestí plü saurí meton averda avisa da tigní despartis i grups etnics che ne se vëgn nia, cun scores despartides do grups linguistics, istituziuns culturales, biblioteches, uniuns.
Incuntesse mefo tl bar, â respognü Silvius Magnago ala critica, ch'an ess insciö fat a na manira ch'an n'ess nia plü podü s'incunté y s'apajé danter grups dla popolaziun.
Le mudamënt dl'atmosfera ân odü fora cun la cumpedada dla jënt dl 1981.
Por mëte en pratica le proporz le plü avisa ch'ara jô, n'ê la detlaraziun de portignënza linguistica che messâ gní fata vigni diesc agn por le pröm iade nia plü anonima, mo gnô ghirada por inom.
Chësc gnô motivé cun le fat, che zënza fossel sté massa saurí da trapolé. Zacai podess se detlaré talian pro la cumpedada dla jënt por renforzé so grup linguistich, mo spo se dé fora por todësch tl momënt.
L'argomënt cialt dla detlaraziun de portignënza linguistica: protesta cuntra les gabies etniches , 1981 50 ch'al damana concretamënter do n post de laur.
Danter les perts s'â metü le movimënt interetnich incër Alexander Langer.
Tres le confrunt cun la Opziun dl 1939 y la metafora dles gabies etniches gnôl spizé pro le fistide ch'al podess dé ca na divijiun dla sozieté y invié da refodé la detlaraziun de portignënza linguistica.
Por süa politica d'intreciamënt ê Langer gnü apostrofé coche ciavafosses dles mendranzes de Südtirol.
Arferada gnô la refodada deach'ara comportâ la pordüda automatica de chi dërc che gnô regolamentá tres le proporz da podëi avëi abitaziuns soziales, posć de laur publics, le dërt da gní litá ti gremiums , por chi ch'al n'ê nia odü dant da podëi dé jö na detlaraziun te n secundo momënt por le consëi provinzial y le parlamënt bëgn, mo nia por le consëi de comun).
Ala fin êl ma le 2,2 porcënt che ne podô nia mostré sö na detlaraziun de portignënza linguistica varënta, deach'ai l'â refodada o deach'ai â na zitadinanza foresta. 64,9 porcënt s'â detlaré de lingaz todësch, 28,7 porcënt coche talians, 4,1 porcënt coche ladins.
En confrunt al 1971 ê la popolaziun todëscia chersciüda dl dui porcënt, i ladins dl 0,4 porcënt.
Le grup de lingaz talian che vir plü co ater tles cités ê caré por gauja de na combinaziun de pilores anticonzezionales y de autonomia. Al ê insciö gnü sö le fistide de ci post che ti ess indöt ciamó speté te n Südtirol autonom.
L'autonomia ne pó nia ester n meso por paré la popolaziun taliana fora de Südtirol, se cruziâ le secreter provinzial dla DC Danilo Postal.
La fondamënta, sön chëra che l'autonomia ê gnüda fondada, â metü man da bandoré. N sintom de chësc ê le mëteman danü dla violënza politica.
Bele tl 1978 êl sté atentac cun obietifs todësc danter l'ater la vila de Magnago y lifc) y obietifs talians danter l'ater le Monumënt ala Vitoria).
Dal 1984 inant, l'ann dla comemoraziun tiroleja al 1809, ên rová a na escalaziun tres le grup teroristich Ein Tirol cun le fin detlaré, da tigní sö la stlüta dl pachet y mantigní daverta la strada por l'autodeterminaziun.
I atentac n'â degun sostëgn politich. Incër l'ex-atentadú dla fin di agn 1960 Karl Außerer s'âl formé n grup moscedé danter patrioc adurbá, criminai engajá y agënc provocadus. Döt s'â rové cun l'arest de Außerer.
Da pert taliana êl gnü a s'al dé n spostamënt politich cuntra man dërta.
Le partí neofascist MSI che n'â tla Talia tanco degöna importanza ê pro les lites comunales a Balsan dl 1985 deventé le partí talian plü sterch, insciö ince pro les lites parlamentares dl 1987 y ala fin ince pro les lites provinziales dl 1988.
Da pert todëscia ê le Heimatbund, che ê tl pröm dlungia la SVP, tl 1983 deventé n movimënt politich por so cunt cun l'obietif da fá deventé Südtirol n stat lëde.
Le movimënt separatistich á albü n sö y jö, mo n'é impó nia sté bun (inultima tres le partí dla Südtiroler Freiheit) da sbroché cuntra les forzes che ê por l'autonomia.
De gre en gre é i argomënc de conflit gnüs achitá ia. N bëgnester che chersciô y na ocupaziun de facto plëna por agn ti â tut al proporz la brisanza politica.
Le mecanism Protesta chîta: scizeri pro la festa di 175 agn dal'insureziun de Andreas Hofer a Desproch, 9 de setëmber 1984 51.
Müda de generaziun y de paradigma.
L'autonomia, ince sborlada da süa dotaziun finanziara y dales poscibilités che tacâ lapró da podëi gestí y sostigní, é jüda a öna cun n tëmp de prosperité economica.
Le florí dl turism y le svilup d'aziëndes modernes tl artejanat y tl'industria mesana é tl pröm jüs dantadöt a bëgn di raiuns de lingaz todësch y ladin, mo á tlafinada porté na prosperité, de chëra che düc i grups linguistics á podü s'un aprofité.
Canche Silvius Magnago s'â retrat tl 1989 êl gnü a s'al dé te Südtirol n mudamënt de stil.
Cun le gran vedl om dla politica de Südtirol ê ciamó stades fora döes d'atres figöres simboliches dla pröma era dl'autonomia, Anton Zelger, che â renunzié da se candidé ciamó n iade, y Alfons Benedikter, sciazé por süa politica urbanistica restritiva, mo ince critiché da perts dl'economia, tres le mudamënt tl'oposiziun.
Luis Durnwalder ê deventé por le pröm iade Landeshauptmann.
Al ê sté bun da ti baié ados ala popolaziun taliana y da la concuisté en pert por l'autonomia.
Bel spontan âl metü sön na pert la manira de lauré ascetica de sü predezessurs, â locherné les desposiziuns urbanistiches rigoroses, ti â daurí les portes a n'ativité economica plü vagada.
Do che na université te Südtirol ê gnüda refodada por tröc agn, sospetan ch'ara foss stada n stromënt roman de colonisaziun, é Durnwalder deventé le fondadú dl'Université Lëdia de Balsan.
An s'â daurí, ince sc'an bazilâ, te ciamps sensibli dal punt d'odüda dla politica linguistica coche la scora y la scolina.
Odon ite che sü mituns ess.
La sensaziun ch'an oress fá zoruch l'autonomia â fat gní la pert todëscia vercia ti confrunc de sües manires stares. de recuperada dl grup linguistich todësch s'á cun l'arjunta dl proporz rové dassú.
Implü á le proporz porté a livel pratich a na incuntada etnica te posć de laur che ê denant ma ocupá da talians.
Dal momënt che le sorvisc statal â tres la privatisaziun y la reduziun dl personal pordü d'importanza ti confrunc di posć de laur pro la provinzia y i comuns, rapresentëia le proporz ti seturs dl laur cun maioranza todëscia intratan plütosc na garanzia por la popolaziun taliana.
Pro le frabiché abitatif sozial él gnü porté ite pro le criter etnich d'assegnaziun le prinzip dl bojëgn personal.
Chësta destenjiun â tlafinada ince lascé pro lochernamënc pro la detlaraziun de portignënza al grup linguistich. La regolamentaziun debatüda por dezens á insciö pordü sües pizes plü spizades.
Bele denant â ince lascé do l'oposiziun che jô decuntra:
canche Alexander Langer ê tl 1995, püc mëisc dan so suizid, gnü stlüt fora da na candidatöra da ombolt de Balsan deach'al n'â nia dé jö la detlaraziun de portignënza al grup linguistich, êl cun süa protesta romagnü por na gran pert nia ascuté sö. 52 messü imparé todësch por avëi n bun dagní te Südtirol, â geniturs talians metü man da i scrí ite te scolines y scores elementares todësces.
Porimpó él gnü ciaré da ti jí adincuntra n püch al iade, cun cursc (privac) de todësch te scolines talianes y la conzesciun da podëi aumenté la pert dl secundo lingaz tl insegnamënt dles materies tles scores.
La politica educativa dl dagní mëss se confronté cun les esigënzes de n numer che vëgn tres maiú de families bilinghes y cun i movimënc de migraziun dl momënt:
le model d'autonomia orienté do trëi grups linguistics mëss se confornté cun na realté transculturala europeica.
Le regres dles competënzes linguistiches talianes danter la popolaziun todëscia, cun na stagnaziun dles competënzes linguistiches todësces danter la popolaziun taliana lascia ponsé ch'al ne vëgn nia odü ite le valur dla varieté linguistica.
Incorajënt é le fat che la popolaziun ladina impara cun süa scora paritetica trami i secundi lingac a n bun livel y ch'ara é stada bona da mantigní vi so lingaz, scemia ch'al tol ma ite na posiziun secundara.
La ota dl milenn cun mudamënc radicai globalisaziun, tendënza neoliberala dl'economia, introduziun dl euro, crisa finanziara n'á gnanca lascé intat n sistem de proteziun coche l'autonomia de Südtirol.
Cun la stlüta dl pachet dl 1992 y la detlaraziun d'apajamënt deboriada da pert dl'Austria y dla Talia cun chëra ch'al é gnü stlüt jö le conflit metü man dan dal'ONU tl 1960, ê le Statut d'autonomia arjunt gnü metü al sigü tan ch'ara jô a livel internazional.
Tl medemo tëmp án arjunt de bogn resultac cun le conzet de n'autonomia dinamica che mëss s'adaté ales condiziuns nöies.
Cun la reforma dla Costituziun taliana dl 2001 ti él ince gnü conzedü ales provinzies autonomes les competënzes nöies che ti é gnüdes dades a dötes les atres regiuns.
A Südtirol ti á chësc porté competënzes nöies, sciöche tl ciamp dl'energia, dla sciënza y dl'inrescida, dles relaziuns y acordanzes internazionales, dl comerz cun l'ester, dla segurëza söl laur, dla proteziun zivila, dla scora, dl sport, di aeroporc zivii y sura la Regiun) dl sistem pensionistich.
Le prinzip dla revijiun de leges provinziales é gnü ot:
al n'é nia plü le Govern che refodëia y la provinzia che mëss jí dan la Curt costituzionala, mo les leges vá en forza y le govern pó en caje pluré decuntra.
Porimpó ti á la Curt costituzionala dé al Stat competënzes ch'an podess ti dí trasversales.
Sc'al ess da gní violé acordanzes internazionales o sc'al foss val' prigo iminënt pó le Govern tres le podëi sostitutif ince brancé ite diretamënter te ciamps dl'autonomia.
Le medemo vel por la regolamentaziun finanziara.
Cun la reforma dl 1989 â la Provinzia ciafé sö por le 90 porcënt dles cutes che vëgn paiades te Südtirol.
Dal momënt che le Stat á ince dedô spenü te Südtirol, orô chësc dí tla pratica ch'al ê n surafinanziamënt.
Cun la crisa finanziara á le Stat mené do por n adeguamënt. Tres l'acordanza de Milan ciamó stlüta jö tl'era Durnwalder tl 2009 ê la regolamentaziun finanziara gnüda metüda al sigü:
Südtirol â ciafé na pert fissa dl 90 porcënt dles cutes paiades ite y le dërt da introdüje de sües cutes te sü ciamps de competënza, mo messâ tl medemo tëmp s'impegné da ti paié fora somes d'avaliamënt a comuns confinanc y da surantó d'atres competënzes a tarifa zero, por alisiré le bilanz dl Stat.
Do deplü tentatifs da pert dl Stat da smorjelé la regolamentaziun, ê le Landeshauptmann impormó lité Arno Kompatscher sté bun tl 2014 da sciacaré fora n pat de garanzia.
Sciöche compëns por na partezipaziun solidara fissa de Südtirol por curí le debit statal é la regolamentaziun finanziara gnüda consolidada y, tiran ite l'Austria, garantida a livel internazional.
Tl bilanz dl 2022 él odü dant entrades por 6,5 miliarg d'euro.
Sc'an confrontëia cun i 675 miliuns d'euro dl 1973, calcolá do tolon demez l'inflaziun, pón odëi tan che l'autonomia é chersciüda a livel de competënzes y de finanziamënc.
L'autonomia, ince sborlada da süa dotaziun finanziara, é chersciüda adöm cun le svilup economich. 53.
Daurida dl confin dl Prener:
I ministri dl Ester talian y austriach, Giorgio Napolitano y Karl Schlögl en gaujiun dla festa tignida canch'al é gnü tut demez le confin dl Prener al 1. d'aurí dl 1998.
Bele al 1. de jená dl 1995, le de che l'Austria é gnüda tuta sö ofizialmënter tla Uniun europeica, s'á i presidënc provinziai Luis Durnwalder y Wendelin Weingartner incunté söl confin. 54.
Tendënzes, orientamënc y sfidades.
Por l'abondanza de ciamps de competënza é te Südtirol i problems dl presënt y les domandes dl dagní dles democrazies europeiches atociá un dlungia l'ater te na picia lerch, coche te n labor.
L'autonomia pita dessigü poscibilités demorvëia de gestiun interna, mo dl ater vers depënn ince chëstes da influënzes y svilups globai.
La complessité dl'aministraziun moderna, le debojëgn de na politica rigorosa dl sparagn canch'ara nen vá de mesi publics, la despartiziun sfumada danter politica y aministraziun, danter publich y privat, i raporc iuridics complesc danter comuns, Provinzia, Stat y Uniun europeica se ghira tröp dala politica dl'autonomia.
Clima, migraziun y pandemia é ejëmpli di ultimi tëmps, de coche domandes globales se ghira ince respostes a livel local.
La sconanza dles mendranzes etniches y la garanzia de dërc autonoms ti confrunc dl Stat zentral resta inant punc zentrai d'orientamënt dla politica d'autonomia de Südtirol.
Sciöche punc susc incër chi ch'al se roda y vëgn organisé la vita politica pro y contra, ne basti indere nia plü.
Azentuaziuns autonomes dles mosöres cuntra le Covid-19 o lochernamënc dla sconanza de certes sorts de tiers che vá cuntra les desposiziuns nazionales y dl'Uniun europeica condüj ala formaziun de grups d'interes y de minunghes che vá sura la portignënza etnica fora.
Sambëgn che tematiches cialdes de conflit etnich sciöche la denominaziun di posć á dötaurela ciamó le potenzial da polarisé le debatit politich y mediatich, mo al é ri ch'ares sides bones da turbé demeztrú le clima politich.
Cinamai canche l'aministraziun comunala de Balsan â tl 2002 nominé danü la plaza incër le Monumënt ala Vitoria, jon indô zoruch, tres referendum, da Piazza della Pace Friedensplatz“ a Piazza Vittoria Siegesplatz, s'â le desplajëi da pert todëscia chité ia plü snel de coch'an.
le relief realisé dal artist sudtirolesc Hans Piffrader por cunt dl partí fascist cun Mussolini amez é gnü alisiré tl 2017 cun le zitat de Hannah Arendt Degöna porsona n'á le dërt da stimé. 55 n'ess miné.
Les lites dl consëi provinzial dl 2008 á mostré sö n trend che jô dassënn söpert por i partis Südtiroler Freiheit y Die Freiheitlichen, che ê rová adöm cun l'ater partí patriotich todësch Union für Südtirol sön passa le 20 porcënt.
Le suzes lital ne depenô indere nia tan dala polarisaziun danter todësc y talians, mo plütosc da na manira renjonida y liberala da se presenté de chisc partis y dantadöt dal agravamënt dla chestiun di migranc, sön chëra ch'ai jô tlermënter a öna cun i partis de man dërta talians.
Le fat ch'al n'ê tl medemo tëmp nia gnü a s'al dé n cuntracolp etnich, mostrâ bele inlaota coche i conflic etnopolitics s'â desćiarié devers de na pluralisaziun de argomënc y de strategies litales.
La pordüda por le pröm iade dla maioranza assoluta da pert dla Südtiroler Volkspartei tl 2013 é l'espresciun dl fat che la uniun sterscia dles mendranzes linguistiches a cosć da lascé ester la pluralité politica é ala fin gnüda indeblida da süa medema storia de suzes.
L'avenimënt dezisif plü marcant é sté zënza dübi la mudada generazionala tla SVP dl 2013, da Luis Durnwalder a Arno Kompatscher.
Chëstes tendënzes s'â bele anunzié denant y é spo jüdes inant aladô.
Significatifs é de chësc vers i aumënc tl 2018 por la Lega y le Team K, che ne vá en referimënt al'afermaziun dl'autonomia y al comportamënt etnich nia do les linies de conflit bele definides.
Ince chësc desmostra coche les discusciuns politiches ne s'impëia y ne se liëia nia a argomënc etnics, mo tres deplü a domandes trasversales sciöche la migraziun y le stat ordiné devers de na sozieté liberala (Lega) o al dejider de mudamënc soc dles strotöres y di stii politics (Movimënt 5 Stëres, Team K). Le medemo vel por i Vërc, che á lascé tomé süa comprenjiun provocatoria di agn pionieristics, de n'autonomia che mëss jí sura i grups linguistics fora, a bëgn de na certa oposiziun critica-costrutiva sön n spectrum lerch d'argomënc.
La SVP s'á da süa pert, mantignin la pretenjiun de n partí d'abinada por les mendranzes, avijiné por na gran pert ai partis popolars europeics.
La critica storica dl'autonomia, ch'ara ne n'é sciöche soluziun parziala nia bona da fá bun le tort storich dl'anesciun 1919/1920, se moscëda pro l'oposiziun separatistica todëscia (Südtiroler Freiheit, Freiheitliche) cun la critica al malgovern y ala meseria dl Stat talian, pro chël che Südtirol restará taché por dagnora, ince sc'al ará ciamó n iade tan d'autonomia.
Dl ater vers rapresentëia l'autonomia le cheder d'aziun por la politica te Südtirol, te na manira che les mancianzes aministratives, les chestiuns politicheslegales o conflic nia tlaris sön i fins tomes ince zoruch a d'ëra.
Mo gran pert dla critica pón ince odëi sciöche normalisaziun, de chëra ch'al ne vëgn nia ciamó coiü so valur positif.
Insciö slomina l'autonomia 50 agn do ch'al é jü en forza le Statut d'autonomia de un n vers sciöche model che vëgn amiré tröp da foradecá y dl ater vers tl'ambria de sü limic.
Incö slomina l'autonomia de un n vers sciöche model che vëgn amiré tröp da foradecá y é dl ater vers tl'ambria de sü limic. 56 politica vëgn chisc en pert ciamó odüs dal punt d'odüda etnich, mo taca en gran pert plütosc adöm cun spostamënc danter filosofies statales zentralistiches y federalistiches, che vëgn indô sotmetüdes ala ghiranza dla Comunité europeica da rovëne.
La defenüda de dërc, le sciacaré fora conflic de competënza cun Roma y Brüssel é n afar politich da vignidé dër sfadius, cun conseguënzes dezisives por ejëmpl sön le bilanz provinzial. Dër dainré vëgnel fora n davagn de atrativité por la politica dl'autonomia.
Chësta patësc plütosc dal sindrom ch'an é oramai ausá a dërc ch'an conscidrëia logics, deperpo ch'an critichëia döt cant ci che gareta manco bun o che ne pó scemplamënter nia gní conzedü.
Na proa da alisiré i vincui personai y i lians nazionai dl'autonomia é la cooperaziun suraregionala tla Regiun europeica (Euregio) adöm cun le Trentin y le Tirol.
Studié fora coche na sort de proiet alternatif dl'autodeterminaziun, se proa l'Euregio da süa fondaziun formala dl 1998 incá y ciamó n iade renforzada tre la istituzionalisaziun coche GECT Grup europeich de cooperaziun teritoriala) da concretisé la cooperaziun sura i confins fora a livel economich, scientifich y poscibilmënter ince a livel popolar p.ej. la cherta dl'Euregio por le trasport publich).
Nia ciamó tlarí ne n'é le raport de Südtirol cun la Regiun Trentin-Südtirol:
la curatela de Südtirol da pert dla maioranza (taliana) regionala, che â porté tl 1957 al moto Demez da Trënt (Los von Trient) y insciö ince a n momënt de sbürla important por la politica dl'autonomia, é deventada, cun le trasferimënt dla gran pert dles competënzes ales provinzies, na scatora öta.
L'autonomia n'é nia valch ch'an á, mo n prozes davert da podëi marciadé fora por n'aziun independënta y responsabla.
la fondaziun dl GECT Regiun europeica Tirol SüdtirolTrentin tl 2011 a Ciastel Thun, da man ciampa i presidënc provinziai Günther Platter, Lorenzo Dellai y Luis Durnwalder 57.
Sostignidus de Südtirol:
le presidënt da n iade dl Consëi di ministri Romano Prodi, le presidënt dla provinzia Arno Kompatscher y le canzelier federal da n iade Heinz Fischer en gaujiun dl De dl'autonomia a Balsan, 5 de setëmber 2021.
Coche i interesc di stac nazionai y de vedles chestiuns storiches vá cuntra na prospetiva che vá sura i confins nia ma geografics , án podü odëi ultimamënter pro dui argomënc de conflit.
L'eliminaziun dles stanges de confin söl Prener festejada cun l'Acordanza de Schengen tl 1992 s'á rové ince sce ma por le momënt te n aiet do les ones de migraziun dl 2015, canche l'Austria á metü man da arjigné ca la stlüta militara y logistica dl confin dl Prener.
L'idea sciurada sö tl 2017, da ti dé espresciun y renforzé la sensibilité por le passé y le presënt de Südtirol tres la zitadinanza dopla taliana-austriaca, n'é cina sëgn nia ma tomada por gauja dla resistënza dla Talia.
Da pert sudtiroleja él te n iade gnü sö la chestiun de ciügn grups linguistics che messess avëi le dërt da la ciafé.
Tl'Austria á la chestiun descurí l'argomënt dl'ambivalënza de na politica che ti neghëia na zitadinanza dopla a sües mendranzes y a grups de diaspora che röia adalerch cun les migraziuns.
Chësta debata mostra sö le debojëgn de n salt de cualité por la cultura dla memoria dla provinzia, che s'acontentëia porleplü da tematisé le tort ch'ara á messü tigní fora, y alimentëia insciö la naraziun confrontativa de conflit, impede la porté ite te n barat cun la narativa nöia dla migraziun, chëra dl'imigraziun taliana sot le fascism y chëra dl'emigraziun sudtiroleja tl Reich tl 1939 che podess daidé cherié coliamënc nüs.
Le fat che les mendranzes ciafes da süa storia na maiú sensibilité por d'atres mendranzes nöies é ince te Südtirol n potenzial che ne vëgn nia anuzé.
Le spostamënt dl'atenziun dal carater de proteziun etnica dl'autonomia sön na comprenjiun teritoriala de autogovern, che vá a bëgn de dötes les porsones che vir chiló, é l'espresciun de n status de sconanza dles mendranzes linguistiches de vigni vers garantí.
Chësc podess dé n impuls da fá le vare dala sconanza di lingac de mendranza al tesur dl plurilinguism, che é tres presënt tla retorica, mo che vëgn afronté te na manira bazilënta.
Chësc vel sides por la manira da afronté le plurilinguism tles scores co ince le reconescimënt 58 de realtés familiares y soziales che ne stá nia ite tla despartiziun provinziala te trëi lingac, mo che podess l'arichí.
Chësta é dessigü na sfidada zentrala por le dagní: te tröc ciamps é le Statut d'autonomia alinié sön trëi grups linguistics bun definis.
Identités de punt danter i grups linguistics y la varieté te na sozieté europeica de migraziun se ghira creativité politica tl dagní.
I dac deludënc sön la conescënza dl secundo lingaz ciara le stüde Kolipsi-II dla Eurac Research) sides da pert taliana co todëscia podess dé n impuls de chësc vers.
La Convenziun sön l'autonomia dl 2016 é stada n tentatif da svilupé inant l'autonomia y da ciafé insciö n orientamënt por le dagní.
L'iniziativa deslariada fora a tröc por tó ite perts amples dla sozieté tres n Forum di 100 é en pert gnüda trata para da chestiuns etnopolitiches che vá de regola porsura te de te ocajiuns.
Tles relaziuns di ot grups de laur, ciamó integrades da relaziuns dles mendranzes, conesciôn fora na tendënza danter le ciaré da mantigní ci che é gnü arjunt, da renforzé les competënzes y da se daurí cun prudënza dantadöt por ci che reverda le plurilinguism, na sozieté pluralisada y na politica partezipativa.
Ci ch'an pó imparé da döt chësc é ch'an mëss tres indô porvé da ciafé y vaghé na politica che s'orientëies do i bojëgns dla popolaziun.
La picolëza y porchël ince la strentöra dla provinzia cun relaziuns de parentela, dependënzes privates, politiches, mediatiches y de vigni sort d'intreciades ostacolëia na valutaziun neutrala dles domandes dla vita da vignidé da sëgn y dl dagní plü daimpró.
tröp pó defata gní gestí, de pici intervënc arjunj so travert y so grup de destinaziun zënza de gran deviaziuns, grups soziai y movimënc é plü sauris da conësce fora y da trá para, interesc pó gní sciacará fora te na manira plü daverta, conflic pó gní baiá fora cuaji diretamënter.
L'autonomia podess gní odüda coche n labor olach'an pó porvé fora y otimisé tl pice cosses che pé tan ries sura döt le monn:
prozesc aministratifs trasparënc y iüsć, renforzé les mendranzes tles mendranzes ince aladô dl'origina geografica y soziala, dl ses, di impedimënc soziai), adoté na gestiun partezipativa coche resposta ala partezipaziun tres mëndra pro les lites, cherié pesc coche opera costrutiva de conflit.
Autonomia n'é sides tl significat dla parora co tl conzet sudtirolesc nia valch ch'an á, mo n prozes davert da podëi sciacaré fora por n'aziun independënta y responsabla. 59.
L'importanza dl secundo Statut d'autonomia por le grup etnich ladin te Südtirol Franz Complojer.
Le secundo Statut d'autonomia dl 1972 á por le grup linguistich ladin na te portada, ch'al podess sostanzialmënter gní conscidré sciöche le pröm.
Le Statut dl 1948 se limitâ de fat al reconescimënt dl'esistënza dla popolaziun ladina tla regiun, ala garanzia generala ch'al pó gní insigné ladin tles scores elementares, y al dovëi da pert dla Regiun y dla Pronvinzia da respeté i inoms di posć, la cultura y les tradiziuns dla popolaziun ladina.
Impormó le Statut dl 1972 á porté ite mosöres de sconanza spezifiches.
Lapró tochel, a livel istituzional, le dërt vincolant di ladins da ester rapresentá tl Consëi provinzial de Südtirol y tl Consëi regional, mo ince da fá diretamënter n recurs costituzional, che é le dërt da fá recurs cuntra na lege regionala o provinziala, sc'an á l'impresciun ch'ara vais cuntra le prinzip dl'avalianza danter i grups linguistics.
Importanc por l'autonomia culturala é le model dla scora paritetica y le dovëi dla Provinzia Autonoma de Balsan da partí sö i mesi dl bilanz destiná por fins culturai nia ma te na proporziun direta cun la consistënza, mo ince aladô dl bojëgn de vigni grup linguistich.
La garanzia de chisc mesi á danter l'ater pité la poscibilité da istituí l'Istitut Cultural Ladin Micurá de Rü tl ann 1976 y dl Museum Ladin Ciastel de Tor tl 2001 y ince da garantí les trasmisciuns ladines tl radio y tla televijiun.
Scemia che le Statut dl 1972 á rapresenté n salt de cualité essenzial por la sconanza di ladins, contignîl te süa pröma verjiun, dal punt d'odüda ladin, n valgügn desvantaji en pert gravi en confrunt cun i atri dui grups linguistics. Al ne gnô por ejëmpl nia odü dant le dërt fondamental da podëi adoré le lingaz tla vita publica.
D'atres mancianzes é en gran pert gnüdes eliminades tla fasa dl'autonomia dinamica a dí ch'an dij cun les reformes dl 2001 y dl 2017.
Jon demez dal proporz él cun la lege costituzionala nr. 2/2001 gnü garantí la rapresentanza dl grup etnich ladin tl Govern regional, chëra tl Govern provinzial é gnüda dada pro.
Implü él gnü locherné le prinzip paritetich pro la presidënza tl Consëi provinzial y tl Consëi regional, cun chël ch'al é almanco gnü conzedü al grup etnich ladin la poscibilité d'azes a chëstes inciaries.
La lege costituzionala nr. 1/2017 á odü dant la poscibilité da fá pert dla Comisciun di sis y dla Comisciun di dodesc, che ê denant formades do le prinzip paritetich. Trames les comisciuns á n pëis fondamental tl'elaboraziun dles normes d'atuaziun.
Dilan a chësta reforma é le prinzip paritetich ince gnü smorjelé por ci che reverda la vize-presidënza dl Consëi provinzial, te na manira ch'al é almanco gnü cherié la poscibilité por i ladins da rové a curí chësta posiziun da chëra ch'ai ê denant stlüc fora.
Porimpó vel le prinzip paritetich te cer ciamps dötaurela, por ejëmpl tl Tribunal aministratif. Chësc comporta por forza l'esclujiun dl grup etnich ladin.
Te chisc ciamps che romagn ciamó é porchël le Statut, dal punt d'odüda ladin, da podëi critiché.
Dal momënt che i ladins n'ê nia gnüs conscidrá tl'Acordanza de Paris, é l'apajamënt dl conflit dl 1992 da so punt d'odüda de gran importanza, deache chësc á por le pröm iade porté pro a na garanzia internazionala dla sconanza di ladins.
En general á le secundo Statut d'autonomia, integré cun les döes reformes nominades, cherié les condiziuns de cornisc por le progres economich y cultural ince a bëgn di ladins. Y inultima vá la soluziun pazifica dl conflit garantida dal'autonomia sambëgn ince a bëgn dla popolaziun ladina. 59 60.
Vigni porsona é fia de so tëmp y valutëia so incëria te manires desvalies, aladô de ci ch'ara á vit. Á l'autonomia por chi de 50 agn porchël n ater significat co por i testemoni dl tëmp, che é nasciüs tl 1922 o tl 1942? Á i jogn adulc ciamó n lian impara y ci pinsiers se fej pa i mituns sön la storia de Südtirol di ultimi tëmps? 61 3 10 retrac tres grups linguistics, classes y generaziuns.
Martha Flies Ebner, 100.
Autonomia ó por me dí liberté.
Canche i foliec reporta ci che porsones á vit, devënta dac storics che pé frëic te n iade personai, umans, y dantadöt da capí por les generaziuns che vëgn do. Cuaji degügn n'é stá tan dlungia la storia de Südtirol, cun les veres, la recostruziun y le renforzamënt dl'autonomia, coche Martha Flies Ebner 100 agn de storia vita.
Canche Martha Ebner ê piada ia a scora ala fin di agn 1920, â i fascisć bele proibí l'insegnamënt por todësch tles scores de Südtirol, por talianisé la popolaziun coche Mussolini orô:
Te chël tëmp jôi ala Marienschule de Balsan, che gnô gestida privatamënter dales monies.
N valgönes nen conesciôi de porsona, i savô ch'ares ê la maiú pert todësces.
Mo te scora gnôl ma baié por talian. Y nos mituns ne capîn gnanca na parora.
Dër burt êl pro n insegnant de ginastica talian che ciarâ sura les ativités dl tëmp lëde.
Degun möt ne fajô para ion.
Al ê n dër fanatich y ne nes lasciâ gnanca baié todësch tratan les palses.
Domisdé jônse spo tl internat iadelá da scora a imparé todësch. Sambëgn adascusc.
Y paradossalmënter jônse dales medemes monies che nes tignî danmisdé les leziuns por talian.
Nüsc geniturs nes â pordërt insigné da ne mintí nia.
Mo spo ne podônse nia tradí les monies...
I ne s'incapîn nia plü fora.
Iö â impó albü fortüna, cun 14 agn êi jüda por trëi agn a Landshut te Paiern a fá la scora alta y â ma albü püces dificoltés da trá do ci ch'i â pordü.
Do la vera, canch'an â indô metü man da insigné por todësch te Südtirol, n'êl nia saurí da ciafé insegnanc de todësch.
Mia generaziun n'â propi mai imparé todësch sciöch'al alda.
Da mëteman dales leziuns de todësch adascusc, che so berba, le canonich Michael Gamper, â invié ia tles scores catacombes, coch'al ti gnô dit, cina les tröpes domandes d'intervista por le 100. compliann de jügn dl 2022, á Martha Ebner albü na vita rica d'evënc:
Ara á osservé cun interes l'impëgn de so berba cuntra le fascism y le nazionalsozialism, plü tert ince chël de so om Toni Ebner coche mëmber fondadú dla Südtiroler Volkspartei.
Canche Gamper â do la vera surantut la ciasa edituria Athesia, laurâ ince i Ebner impara y l'â inultima arpé tl 1956.
Ciamó aldedaincö mëna Martha Ebner la redaziun dl foliet Die Südtiroler Frau, s'engajëia por la parité de oportunités y rovënn instëssa süa Fiat Panda.
L'impëgn de chi politics che rovâ pro les tratatives por l'autonomia n iade n vare inant y tomâ spo dui zoruch, chël ne vára nia da ti reconësce assá.
Inlaota n'ê la popolaziun plü dessigü gnanca rovada do, ci fadia ch'al ê da fá che le todësch podess indô deventé lingaz aministratif.
Incö ti aodi ales politiches y ai politics forza assá por combate inant, ch'ai ne perdes io nia la paziënza.
I speri ince che les generaziuns jones sais da aprijé döt le laur y i sforc che é gnüs fac y ch'ares mantëgnes l'interes por la politica.
Deache l'autonomia n'é nia na cossa logica!
Y ci ó pa dí autonomia por Martha Ebner?
Autonomia ó por me dí liberté, da podëi vire coche sudtiroleja y da podëi me svilupé sciöche tara.
Lingaz y cultura é na pert dla dignité dla porsona y sciöche tara n'éra nia da aziché. 63 64Anna Palfrader, 70 Le computer te scora.
Anna Palfrader é la cuinta möta de indöt trëdesc fredesc y sorus dui morc da pici) dl lüch da paur de Col sura Curt te Mareo.
Chësta l'á portada a se dé jö cun un di temesc plü inovatifs dai agn '80 incá: le laur cun le computer y so insegnamënt.
Le lüch olache t'es chersciüda sö é bindebó fora de paisc.
Co êl pa da vire te n te ambiënt?
I sun chersciüda sö te na manira dër scëmpla sön n lüch cun vaces, porcí, bisces, ciavai y iarines.
I ân ince n ciamp de soni y blâ y cun la spëisa ênse scialdi autarchics, cumpré gnôl zücher, öre y püces, cosses ch'an n'â mefo nia te ciasa.
An rovâ dainré demez, mo te familia ênse assá da fá bertes.
La scora mesana âi fat a Bornech tl internat dles Ursulines, sciöche mia so plü grana Tresele, ma che i ne s'odôn nia dër gonot.
Nos de pröma messân nes tigní a d'atres regoles, i podôn por ejëmpl ma jí a ciasa da Gnissant o da Nadé.
L'encherscimun ê gran, lapró me stentâi tl pröm cun le todësch y le dialet, spo gnônse n pü' lasciades da na pert.
I me recordi na möta che â n pere talian y gnô ince aratada n pü' atramënter. Porchël sunse deventades amiches.
la scora profescionala por le comerz âi ince fat a Bornech, mo dailó êi te n cuartier privat cun mia so. Nüsc geniturs ê scialdi löcri de chësc vers, i messân madër porté de bogn resultac.
A ciasa gnônse spo vigni sabeda cun la coriera cina Longega o Al Plan y dedô jônse ciamó öna o döes ores a pe cina sön Col.
Do la scora âi metü man da insigné sö Sanciana, a La Ila, Auer y Balsan.
Mo canch'i aspetâ mia pröma möta tl 1978 sunse indô gnüs te Mareo sö Cianoré, le lüch de mi om.
Ê to laur dër important por te?
Poa, i á lauré 39 agn alalungia, scialdi tres a tëmp plëgn, ma i ultimi agn a tëmp parzial.
Ara ê döra por les umes che orô lauré.
Iö m'â tut n ann de vacanza nia paiada canch'i â ciafé mies döes mitans, sostëgns de maternité êl püc inlaota. Mo i foss stada dër castiada sci ess ma podü romagne sön le lüch, belanfat tan idiliach ch'al pó ester.
Al me sá bel da lauré te n monn cun d'atra jënt.
I á ince albü fortüna da podëi trasferí le rode da Auer a Bornech tla scora alta por le comerz, da avëi albü la poscibilité da fá na spezialisaziun da insigné elaboraziun eletronica de dac por lauré te chësta scora.
Al é sté na gran sfidada cun l'organisaziun te familia y nia inultima ince por i spostamënc cun l'auto da vigni tëmp, mo al me savô bel, porchël ái tigní bot.
La scora alta por le comerz ê öna dles scores plü inovatives ti agn '80 y '90 n mirit dl'autonomia?
L'informatica ê na cossa daldöt nöia te Südtirol, la digitalisaziun ê propi piada ia te chi agn, passan da sistems da salvé dac cun schedes forades ala tecnologia di fonins smart d'aldedaincö te n tëmp de svilup radical.
Por i cursc de spezialisaziun êl da jí a Desproch o Stuttgart, te Südtirol n'êl nia inlaota.
Chësta inovaziun é garatada dilan al Statut d'autonomia.
Vigni scora de Südtirol ê plü moderna co jöpert, an â la poscibilité da s'orienté do i sistems plü inovatifs tl'Austria y ti Paisc Todësc.
La Provinzia conzedô saurí finanziamënc por computri nüs y cursc de spezialisaziun n grandiscimo vantaje por mi laur y por la scora.
Mo l'autonomia á ince albü sües perts negatives tratan mia cariera:
i posć de laur te mi setur ê sambëgn ciamó limitá, porchël ti impedî le proporz a porsones dl grup linguistich ladin da i ciafé.
Jënt gnô porchël cuaji sforzada da mudé süa detlaraziun de portignënza al grup linguistich. 69 70Luigi Ruggera, 50.
Al é tröp deplü co ma na provinzia.
Luigi Ruggera é nasciü y chersciü sö a Porsenú. Dailó ál fat les scores talianes y á stlüt jö cun l'ejam de maturité tl lizeum linguistich Dante Alighieri.
So zënter de referimënt é dötaurela ciamó Porsenú, ince sc'al laora bele da passa 20 agn a Balsan, coche reporter iudiziar pro le Corriere dell'Alto Adige.
L'ann ch'I sëis nasciü, él ince chël dl secundo Statut d'autonomia.
Ci ó pa dí l'autonomia por Os?
Le secundo Statut d'autonomia é jü en forza püc mëisc do ch'i sun nasciü, ince sc'ara á ciamó doré deplü agn cina ch'al é gnü atué.
L'influs de chësta forma d'autonomia sön la vita da vigni de é de vigni vers positif, bele ma deache i ofizi provinziai zentralisá y le sistem finanziar vantajus porta pro a n bun funzionamënt dl'aministraziun publica.
Chiló vëigon porchël fora dër bun l'autonomia.
Mo ince te mi ciamp, le jornalism, ára na faziun positiva, deache insciö scriunse de na provinzia, che é cun so mez miliun d'abitanc tröp plü emozionanta y complessa ch'an ne s'aspetass.
Le govern provinzial, ma por fá n ejëmpl, á competënzes legislatives dër amples te tröc ciamps, y chësc fej nosta provinzia tan interessanta: ara é porchël tröp deplü co ma na provinzia.
Ciügn aspec aratëise pa che sides plü problematics?
Do mia minunga reverda i aspec plü problematics l'aplicaziun massa avisa dl regolamënt dl proporz y le fat ch'an se stlüjes dan da formes plü concretes de na conviënza reala, coche por ejëmpl na scora te deplü lingac.
Ci Ves audëise pa por l'autonomia dl dagní?
Por le dagní m'aodi che l'autonomia pois s'ajorné por respogne damí ales esigënzes de na sozieté che coche ince altró s'á mudé cotan ti ultimi 50 agn.
Sambëgn zënza se desmentié che l'autonomia é te vigni caje le früt de n svilup storich particolar y á impormó podü crësce tla provinzia tres i grups linguistics desvalis. 73 74 Alidad Shiri, 30.
Le confrunt cun l'ater lingaz y l'atra cultura é dagnora.
Al sciampa dala vera tl Afghanistan da su, taché sot n camion ite, cun 14 agn.
Incö él laureé, scritur y jornalist.
Al cunta süa storia te so liber Via dalla pazza guerra, ch'al ará la poscibilité da presenté te deplü ocajiuns, por che le monn ne ciares nia demez da so Paisc de nasciüda.
Y toles sö le tema dl'imigraziun, i zitadins nüs y les zitadines nöies cun la dërta cherianza.
Ci idea Ves ëise pa fat dla vita te Südtirol?
I á dagnora metü averda ch'al é te Südtirol n reconescimënt reziproch y respet devers di grups etnics y linguistics desvalis dal so. Studian y baian cun porsones de tëmp, ái conesciü la storia dla presënza di trëi grups te chësc raiun, y salpü dla conviënza che n'é nia stada saurida.
N laur lunch y paziënt cun i politics da n iade, abli y competënc, á condüt al Statut d'autonomia lié a livel internazional y pro l'ONU, olache ince mi Paisc nadé á albü na pert dër importanta por le reconescimënt.
Ciügn é pa i vantaji y i desvantaji de n raiun cun n Statut autonom?
Düc pó odëi fora i vantaji, al basta da rodé n püch tl Stat talian.
Ara se trata de vantaji economics, dla valorisaziun dla beliscima contrada, ince de vantaji culturai, deach'an se confrontëia dagnora cun l'ater lingaz y l'atra cultura.
Mo dantadöt na politica inteliënta che á evité la spopolaziun di raiuns da munt, ti don coraje ai paurs cun alisiraziuns da sté sön sü lüsc, sostignin ince le turism, la modernisaziun dl'agricoltöra, le coliamënt cun i zëntri plü gragn cun tröpes strades mantignides bun y sorvisc de trasport efiziënc, che tröpes zones dla Talia nes invidiëia.
I desvantaji pó ester la stlüta te so bëgnester economich, zënza se cruzié dles dificoltés de d'atres zones che n'á nia l'autonomia.
A vigni manira vëighi ince sëgns de solidarieté da pert de nosta Provinzia.
L'ann passé Ves ëise laureé de Filosofia politica a Trënt presentan na tesa dal titul L'Afghanistan y la tragedia dla politica, n argomënt che n'é tanco mai gnü traté a livel academich tla Talia y te Südtirol.
Ci podunse pa imparé da chësta tragedia?
Sce, i â antizipé te mia dissertaziun ci che é baldi sozedü n valgügn mëisc dedô.
Al ê bele dër tler, y iö ch'i sun nasciü y chersciü sö tl Afghanistan, ti sun dagnora jü do ince da dalunc ala tragedia ch'an viô y ciarâ da informé l'opiniun publica tres mi articui.
Da pert dla comunité internazionala él gnü fat n fal de strategia.
Al n'é nia gnü conscidré che trëi cherc dla popolaziun vir te raiuns rurai y nia ti gragn zëntri.
L'aiüt indere ê feter ma conzentré tles gran cités.
Al é ince d'atri faturs che á condüt ala tragedia dla politica:
le proiet de pashtunisaziun da pert dl presidënt afghan, Ashraf Ghani, che â metü tles posiziuns tle dl esert y dl'aministraziun omi dl'etnia pashtun, l'analfabetism religius, politich y filosofich, che á fat che la popolaziun podess gní manipolada.
Chësc pó fá ponsé do sön l'importanza dl'istruziun. Canch'ara mancia é le popul dër vulnerabl.
Porimpó êl por nasce val' de nü, tles universités gnôl studié i filosofs y i soziologs ozidentai, da Platon a Max Weber.
Le pinsier adora indere tröp tëmp da madorí.
Podesson s'audé n model autonom por n dagní de conviënza tl Afghanistan?
No, baldi nia. Do carantetrëi agn de vera, vëgn les mendranzes tl Afghanistan ma plü tutes a ries y tignides jö cun la forza.
Impröma mësson fá crësce le livel cultural general por ch'an röies a d'avëi le respet elementar di dërc fondamentai di atri.
An mëss svilupé na cultura dla pesc, dla conviënza danter grups desvalis, dla nia violënza da ciafé na soluziun di conflic, dl lauré adöm por le bëgn de düc.
Por le momënt ne n'él degun spirit che liëia adöm i popui. 77 78.
Plurilinguism é autonomia vita.
Magdalena Ferdigg vir a Milland y ama le volontariat.
Ara fej pert dla uniun di stödafüch, é tl comité dla schira jonila de Südtirol y fej pert dl grup de auturies Die Glühbirne.
Sön la domanda, tan inant che l'autonomia de Südtirol influenzëia süa vita da vignidé, óra impröma respogne daldötnenia ...
I Ves dëis tröp da fá tl volontariat co fajëise pa da ti ester a döt?
Fallmerayer sunsi jüda diretamënter tl monn dl laur y laori sciöche insegnanta suplënta te na scora elementara, deach'al se lascia combiné dër bun cun mies ativités.
Implü cianti, bali y dessëgni dër ion.
I me lasci ion entusiasmé, proi ion fora val' de nü y sun dër daverta.
Porchël é mi moto dla vita: tigní indlunch i edli daverc y ascuté sö le plü avisa ch'ara vá, scenó podess pö un se lascé sciampé tröp de bel.
Ëise l'impresciun che l'autonomia influenzëies Osta vita da vignidé?
Tl pröm momënt orôi respogne daldötnenia, mo dailó m'essi falé dassënn.
I mëss ma ponsé indô: i sun chersciüda sö te n sistem scolastich todësch y sëgn laori ince dailó y chësc tla Talia.
Assoziaziuns, coch'i les conesciun te Südtirol, ne ciafon te chësta forma ignó d'ater tla Talia.
Tröpes tradiziuns, tröp de nostes usanzes á d'atres raisc, insciö ince nosc lingaz ... blot testemonianzes de na storia che n'á mefo n iade nia metü man tla Talia.
L'autonomia é por me dantadöt nosta storia, che nes condizionëia ciamó aldedaincö y por chëra ch'i sun ince incö ciamó responsabli.
Porchël nes acompagnëia l'autonomia vigni de.
Ci aratëise pa che vais bun de chësc vers y ci pa manco bun?
Dan da püch sunsi stada a na manifestaziun, olach'al ê sides talians co todësc.
Al é gnü fat na discusciun olache düc podô baié te so lingaz dla uma, y an se capî dër bun un cun l'ater!
Al é garaté de bi discursc y degügn n'á messü scumbate por ciafé les parores te n lingaz che n'é nia le so. Chësc é por me le bilinguism vit y ala fin l'autonomia vita.
Ci Ves dejidrasses pa dal'autonomia dl dagní?
Al me sá sciode, ch'i ne sunse nia bogn pro certes tradiziuns, da trá para l'ater grup linguistich.
Por ejëmpl él dër ri da ciafé ti paisc porsones de lingaz talian te uniuns de lingaz todësch coche i stödafüch, dl ater vers velel bonamënter le medemo.
I me dejidrass porchël ch'al foss ince tl sistem scolastich deplü punc d'incuntada danter i trëi grups linguistics, por sté deplü adöm y por che nostes vites ne sides nia ma paraleles, coch'al sozed ciamó te tröc ciamps.
I lingac é la porta dl monn.
I chersciun sö cun influsc che vëgn da döes o trëi sorts desvalies de mentalité, sc'i nes incuntun te na manira daverta pól nasce cosses interessantes. 79 80.
Baié un cun l'ater La scora elementara de St. Martin in Passeier é conzepida aladô dles reformes pedagogiches y conscidrëia les competënzes individuales di mituns coche basa por l'insegnamënt.
Porchël ne n'él nia che ne pois nia gní traté te na manira adatada por i mituns.
Vel chësc ince por le tema dl'autonomia?
Canche Marie Verdorfer y Mara Grasl röia te scora, ne mët süa vita da vignidé man no cun na materia classica de scora, no te na classa cun compagnes y compagns dla medema eté, mo cun na discusciun de programaziun tl grup bele metü sö. Dailó vëgnel fat fora i obietifs ch'an á deboriada, düc sön le medemo livel, olache i mituns porta dant sü interesc.
I grups é metüs adöm da mituns de classes desvalies che pó avëi cina dui o trëi agn de desfarënzia.
Al n'é degügn posć fisc te na classa, imparé vëgnel te locai aposta y te ateliers da imparé.
Canche l'insegnant Stefan Reiterer proponn le tema dl'autonomia, é.
Marie y Mara adöm cun set d'atri mituns atira a öna.
Deboriada ciari le film 100 Jahre Südtirol dl jornalist dl ORF Andreas Pfeifer.
L'entusiasm por l'argomënt é dër gran.
Zënza se stancé ciafa i mituns fora coliamënc danter so monn y la storia, cunta de sü besauns, che messâ imparé todësch adascusc, â fat para la vera y â plü tert smughelné cosses sura i confins ite y fora.
Hitler ê na ria porsona y le capo di nazisć, mo düc minâ ch'al i ess salvá, sá Marie da cunté, spo ál fat amizizia cun le ‚commandante' talian.“ Ciodiche le commandante, che foss Mussolini, orô ester amich de n te fanatich todësch coche Hitler, é por ëra impó n mister.
Magari, deache trami ê tan de ris?, se damanera.
Dër tröc pinsiers se fej i mituns sön le tema dla nöt di füc, canch'ai á lascé jí ciará les antënes, deache ala jënt ne ti butâra nia tla Talia.
Ara ê bele stada n iade sot l'Austria, olach'ara ti jô damí, dij Mara.
Ara sá sciöche Südtirol é rové pro la Talia do la Pröma vera dl monn, y cunta de Silvius Magnago:
Al dijô che Südtirol adora deplü dërc, por imparé todësch.
Spo á jënt protesté por chësc.
Tla discusciun de grup sön le terorism y les bombes él atira gnü fora paraleles cun la vera tla Ucraina.
Dër brauies é les mitans de sües trëi compagnes y compagns de scora ucrains, che á te püc mëisc bele imparé cotan de todësch.
Deboriada feji le jüch da d'apié Steh-Hexe, „deache chësc jüch conësc vigni möt sura döt le monn, dij Mara cun convinziun.
Spo damana l'insegnant Stefan ci che les porsones che vir te na zona de vera adorass por se gní indô?
Lauré deboriada, regoles, baié un cun l'ater aconsiëia i mituns ala fin.
Ai n'é magari nia bogn da splighé cina tl plü pice detai coche les cosses funzionëia te süa provinzia dilan al'autonomia.
Mo ai sá ch'ares funzionëia.
Bastian Schwarz, Noah Pircher, Mara Raffl,.
Mara Grasl, Lena Hofer, Fabian Ennemoser,.
Marie Verdorfer, Jana Lamprecht, Maja Prünster, 10.
(da söinsom a man ciampa) 81 82.
Ci ó pa dí autonomia? É l'autonomia n dërt?
Y sc'ara l'é: aldel ince n dovëi lapró, na oblianza?
Sc'ara é insciö, a ci obliass pa spo l'autonomia?
Nos fajun gonot referimënt a valurs coche l'autonomia tla forma de n dërt d'autodeterminaziun) y liberté tl significat de svilup de se instësc), mo ponsunse spo ince do ala responsabilité che alda lapró? 83.
Discurs por na etica dl'autonomia.
Autonomia obliëia 84 85.
Analisé criticamënter i conzec.
Te Südtirol vëgnel baié demeztrú de autonomia.
Tla maiú pert di caji nen vára da lauré fora concretamënter la forma politica y iuridica dl autogovern.
Mo ci ó pa dí autonomia en general?
Co pó pa l'autonomia gní vita a livel individual?
Ci recuisic y ci condiziuns alda pa chiló lapró?
La disciplina scientifica, che pó daidé da stlarí chëstes domandes, é la filosofia pratica.
L'etica, sciöche ciamp parzial dla filosofia pratica, se dá jö cun les condiziuns y les valutaziuns dl fá dla porsona. Ara proa da definí ci comportamënt ch'an oress avëi y ciun ch'an n'oress nia avëi, ci che nos porsones sintiun o odun coche manira de fá, dërta, bona o iüsta.
L'agí moralmënter é l'elemënt zentral dl'etica. Chiló nen vára nia de savëi ci che un ó, mo de na pratica dla responsabilité che dess daidé les porsones da tó dezijiuns che é orüdes o almanco azetades dala sozieté.
Ma le savëi ne basta nia dassú, l'etica mëss ince gní metüda en pratica tl'aziun.
Porimpó nes dij l'etica nia, coche chësc prinzip dess gní apliché tles situaziuns desvalies dla vita.
Chësc é y resta n compit dla capazité de iudize pratica, dla cosciënza ausada jö y dl'esperiënza de vita de chi che fej valch individualmënter.
De dërc y dovëis dla porsona.
La tradiziun di dërc dla porsona vá plü zoruch co ci ch'an podess magari miné.
La Persia antica vëgn conscidrada so Paisc d'origina: 539 d.Chr. â les armades de Kyros le Gran concuisté la cité de Babilonia.
Kyros â detlaré la parité danter les porsones te vigni pert dl monn inlaota conesciü.
Sü edic gnô scric sö cun scritöra a cone sön n zilinder d'arjila cöta, le zilinder de Kyros, coch'al ti gnô dit, che vëgn araté la pröma detlaraziun di dërc dla porsona dla storia.
I dërc dla porsona é universai, vel por dötes les porsones indlunch y dagnora y ai n'é nia da cumpré, chël ó dí, ch'ai ne pó nia ti gní dá jö a zacai.
Sciöche lege naturala basada sön la natöra dla porsona ési sura vigni lege positiva, chël ó dí la lege fata dala porsona instëssa.
La legislaziun statala ne pó nia i aziché o i partí sö, deach'ai pó ma varëi te süa complessivité.
I dërc dla porsona tol ite dërc legai zivii, politics, economics, soziai y culturai.
Oramai á düc i Paisc ratifiché i tratac internazionai sön i dërc dla porsona y/o fissé i dërc dla porsona esplizitamënter te sües Costituziuns.
Mo por che chisc pois ince gní realisá concretamënter, é vigni porsona obliada da respeté i dërc dla porsona de so proscim.
Porimpó él debojëgn de stromënc contratuai che tëgnes, che reconësces y garantësces la validité universala di dërc dla porsona.
La Detlaraziun Universala di Dërc dla Porsona é gnüda aprovada tl 1948 dal'Assemblea generala dles Naziuns Unides.
Scemia che chësta detlaraziun se ghires n'afermaziun universala y globala, n'éra formalmënter nia vincolanta dal punt d'odüda iuridich.
Porchël él dedô ciamó gnü fat tröpes acordanzes danter i Stac sön i dërc dla porsona, che é laurá fora te manires desvalies dal punt d'odüda dla oblianza y di contignüs.
Les plü importantes é la Convenziun europeica sön i dërc dla porsona dl 1953, la Convenziun americana dl 1969, la Cherta africana di dërc dla porsona, i Dërc di popui dl 1981, la Cherta arabica di dërc dla porsona dl 1994 y la Detlaraziun asiatica di dërc dla porsona dl 2012.
Implü él ince ciamó cotan de 86 acordanzes y contrac regionai, olach'ara nen vá dl respet di dërc dla porsona.
Le Statut d'autonomia de Südtirol pó coche stromënt dla prevenziun de conflic y por la sconanza di dërc dla porsona de mendranzes dessigü gní cumpedé lapró.
I tratac sön i dërc dla porsona scona le dërt dles mendranzes nazionales, etniches, religioses y linguistiches, da podëi vire aladô de süa cultura zënza degöna sort de descriminaziun, da professé y pratiché süa religiun y ince da podëi baié so lingaz.
Te dötes les acordanzes nominades dessura vëgn l'autonomia conscidrada coche na categoria politica, che ti pita a dötes les istituziuns soziales l'oportunité, independentemënter da d'atri podëis, da mëte a jí sües cosses y da aprové sües leges.
Mo pro vigni dërt aldel ince dovëis.
Deperpo che i dërc é ghiranzes ch'i podun fá avarëi ti confrunc di atri o dl Stat, é nüsc dovëis chi da garantí che les ghiranzes di atri vëgnes bëgn sodesfates.
Por integré i dërc dla porsona universai cun dovëis avisa tan universai, á l'Assemblea Generala dles Naziuns Unides, sön iniziativa dl InterAction Council n'assoziaziun de ex capi de Stat y de govern, danter chisc Helmut Schmidt, Jimmy Carter, Valéry Giscard d'Estaing, Shimon Peres), en ocajiun dl 50. aniversar dla Detlaraziun generala di dërc dla porsona, aprové la Detlaraziun generala di dovëis dla porsona.
Le fin zentral de chësta detlaraziun, formulada te 19 articui, é d'arjunje n comportamënt da porsona. Chël ó dí dantadöt n comportamënt pazifich y le dovëi da traté les atres porsones te na manira da orëi bun y comprensiva y da ti mostré, canch'al é debojëgn, na solidarieté concreta.
Trata i atri, coche tö t'oresses gní traté da d'ëi.
I prinzips dla Detlaraziun generala di dovëis dla porsona, püch conesciüda dal publich, vëgn esponüs ti pröms cater articui.
Tl pröm articul vëgnel afermé: Vigni porsona, belanfat de ci ses, ci origina etnica, ci status sozial, ci convinziun politica, ci lingaz, ci eté, ci naziolnalité o religiun, á le dovëi da traté dötes les porsones umanamënter.
Le secundo articul dij: Degöna porsona ne dess sostigní n comportamënt dejuman, belanfat de ci sort, mo dötes les porsones á le dovëi da se porvé por la dignité y le respet de dötes les atres porsones.
Le terzo articul spezifichëia: Degöna porsona, degun grup o organisaziun, degun Stat, degöna armada o polizia é sura le bun y le mal; ëi é düc sotmetüs ales normes morales.
Vigni porsona á le dovëi, te vigni zircostanza, da sostigní le bëgn y da evité le mal.
Tl cuarto dijon inultima ciamó: Dötes les porsones, che á aciomëza y cosciënza, mëss se tó sö la responsabilité ti confrunc de vignun y de düc families y comunités, razes, naziuns y religiuns tl spirit dla solidarieté:
Ci che te n'os nia che te vëgnes fat a te, chël ne desseste gnanca ti fá a zacai d'atri. 87.
Svilup de na etica dl'autonomia.
Ti paragrafs che vëgn do ciararán por le pröm iade da svilupé, tl sëns dla filosofia pratica sön la basa de diesc prinzips, na etica dl'autonomia, che tëgn cunt, aper la filosofia, ince de sciënzes coche la psicologia y la pedagogia.
Por fá chësc él debojëgn da stlarí n valgügn conzec che taca dër adöm cun les idees d'autonomia, coche rajun, autodeterminaziun, fin a se instës, coraje y independënza. Autonomia.
De regola vëgn l'autonomia definida tla filosofia coche la capazité dla porsona da tó sö se instëssa coche creatöra lëdia y che pó se möie aladô de chësta liberté.
Öna dles definiziuns plü persuasives de liberté ciafon pro le filosof todësch Immanuel Kant (17241804), che á dé dant sü confins te na manira avisa tan conzisa co atocada:
La liberté de vignun se röia dailó, olache la liberté dl ater mët man.
Porchël ne pó la liberté, zënza valurs importanc coche le respet, la responsabilité y la conscidraziun di atri, nia gní adaldé.
Kant mostra sö, che dötes les porsones é vincolades da süa cosciënza y mëss porchël se tó sö tla pratica, mo ince moralmënter, les conseguënzes de sües aziuns.
Dovëis coche l'umanité, la nia-violënza y le respet dla vita, la sinzirité y la toleranza, se pita de chësc vers coche n compas moral.
La liberté pó porchël zënzater gní tuta sö coche n dërt; mo, coch'al é bele gnü anunzié, comporta i dërc dagnora ince dovëis, zënza chi che chisc dërc ne pó cun le tëmp nia plü gní adaldé.
Ince le scritur franzesc Albert Camus (19131960) á mostré sö tlermënter, che la liberté [...] ne n'é en pröma nia fata de privilegs, mo de dovëis.
Chësc dess nes daidé recordé, che nosc dërt d'avëi privilegs pó ma gní adaldé sc'i tolun ince sö nüsc dovëis.
Rajun Porimpó á l'autonomia coche categoria filosofica, a chëra ch'i ti metun chiló averda deplü, na portada plü ampla.
Cun süa ghiranza Ais le coraje da adoré to ciorvel! (Sapere aude!), indichëia Kant che la porsona ne pó nia fá referimënt ales autorités y ala tradiziun da tó sües dezijiuns, mo ma a süa aciomëza.
Por Kant ó autonomia porchël dí la determinaziun dla orenté tres la rajun:
l'autonomia dla orenté é le pröm prinzip, chël ó dí la concordanza dl ponsé y dl'aziun cun i valurs morai basá sön dezijiuns lëdies y razionales.
De chësc vers ó valurs morai dí orientamënt do prinzips coche le bun o le iüst, che ti mët dant confins al egoism y dëida pro al comportamënt sozial ch'an se dejidrass.
So punt d'odüda ê dlungia l'etica protestanta, aladô de chëra che n bun cristian agësc moralmënter bele ma deach'al crëi te Chël Bel Dî. Porimpó se sforzâl da motivé na etica dla rajun che jiss sura la confesciun y la religiun fora, coch'al recordâ te süa Critica dla rajun pratica“ (Kritik der Praktischen Vernunft): „L'autonomia dla orenté é le prinzip su de dötes les leges morales y di dovëis che vá a öna cun ëres.
Sön le tru devers dl svilup de na etica dl'autonomia, podesson formulé insciö le pröm prinzip:
Rovenüda dala rajun ó chiló dí la secolarisaziun, che á daidé pro tl prozes dl iluminism, da destaché tres deplü les domandes sön la manira da vire dales spligaziuns dades ma dala religiun, ch'ares dependess dala rajun umana dl individuum.
Vigni porsona dess se porvé por na vijiun dl monn rovenüda dala rajun. 88 idees y les teories che vëgn fora motivëia y iustifichëia l'aziun politica.
Les ideologies ne spliga nia ma le monn, mo ares proa da l'influenzé.
Ince porchël s'á tröc ponsadus tla storia dla filosofia, coche Georg Wilhelm.
Friedrich Hegel, Karl Marx o Sigmund Freud, dé da fá te süa critica dles ideologies, da mostré sö relaziuns soziales che ti mët dant limic al pinsier dla porsona singola.
Por Immanuel Kant esistel la poscibilité dl'autonomia canch'an superëia vigni forma de dependënza y de eteronomia ideologica, ince canch'al pé che chëstes, coche por ejëmpl la religiun o la politica, pites na certa segurëza.
Sce na vijiun dl monn menada dala rajun é öna na basa de na etica dl'autonomia, é la morala l'atra.
Le conzet de autonomia de Kant ne pó defat nia gní despartí dala morala.
Vigni iade che la porsona, coche soget che é bun da avëi la liberté y la rajun, tol la dezijiun da ti jí do al imperatif categorich y da agí ma do le prinzip, aladô de chël che te pos orëi, ch'al devëntes na lege generala, dailó agëscel moralmënter.
Por Kant vá porchël l'agí do la morala, canch'al ti vá do a n prinzip che vel dagnora y pó gní azeté, zënza ezeziuns, da düc.
L'autonomia pó ma gní realisada te chësta manira: tla forma y coche espresciun dla orenté razionala, chël ó dí te n'autodeterminaziun razionala.
Le secundo prinzip de na etica dl'autonomia, tl spirit dl imperatif categorich, é porchël:
Düc i mëmbri dla sozieté é obliá da agí te na manira che sües aziuns pois deventé n prinzip general. 89.
I prinzips pó gní condüc derevers a valurs.
Te nosta vita da vignidé, nes vëgnel recordé demeztrú tan importanc che i valurs é y tan important ch'al é da i reconësce deboriada.
Valurs o ideai é, en general, cualités morales da podëi se dejidré a livel sozial.
Ma tres valurs coche la solidarieté, le respet y la stima sciafiëiel da ester na vita deboriada che ne sides nia ma liada a n cërtl d'amisc o ala familia, mo ch'i podun por ejëmpl ince ince partí pro le laur da vignidé o tla vita soziala.
Autodeterminaziun Immanuel Kant afrontëia n ater aspet important che influenzëia nosta ativité inteletuala y nostes dezijiuns, chël ó dí i impulsc ch'i ciafun tres nüsc sënsc.
Cun chësc mina Kant döt ci ch'i podun ti rové pormez cun nüsc sënsc.
Por le filosof é influënzes coche dejiders, pasciuns y interesc coche na sort de eteronomia te nosta cosciënza.
Kant é sigü che ma la capazité da sintí cun i sënsc ne pó nia basté da sora da fá fora de na porsona n soget che agësc razionalmënter.
Al é porchël la rajun che mëss conësce fora i aspec etics y morai y les conseguënzes de nosc fá. Le compit filosofich-moral dla rajun é porchël chël da mëte en pratica nosta autodeterminaziun cun so aiüt.
Porimpó sunse ma bogn da afronté l'influënza direta di impulsc di sënsc, sc'i sun bogn da nes destanzié cun le pinsier da d'ëi, chël ó dí da i paré zoruch, por ejëmpl te n prozes dezijional.
Deache l'autonomia de nosta orenté é por Kant ma dada, canche nosta orenté instëssa se dá süa norma y nos passun dala determinaziun de zacai d'atri (eteronomia) a n'autodeterminaziun (autonomia scialdi ampla).
Coche terzo prinzip dl'autonomia etica vëgnel fora che:
L'aziun autodeterminada ne pó nia gní menada da dejiders, da pasciuns y da interesc y/o intreciades che taca lapró. 90.
Sciöche fondamënta por n ater prinzip de autonomia etnica pón tó ca la formula de Kant dl fin a se instës, che dij:
Agësc te na manira che te pois, sides te tüa porsona co tla porsona de vigni ater, adoré l'umanité coche fin, mai ma coche meso.
Fondamëntes dla metafisica dla morala) La desfarenziaziun plü importanta pro i fins dla porsona é danter chi che á n prisc (cosses), y chi che á n valur coche la dignité (porsones).
Chisc ultimi, che é elemënc autonoms dla rajun, ne pó mai gní tuc coche meso por n fin, mo dagnora y estlusivamënter ma coche fin te y por se instësc. Ai pó porchël ma gní metüs adöm cun d'atri, por arjunje fins che é plü alalt.
Le cuarto prinzip de na etica dl'autonomia dij porchël che:
Le filosof, soziologh y rapresentant prinzipal dla Scora de Frankfurt, Theodor W. Adorno (19031969) tol indô sö o trasferësc le conzet de autonomia de Kant tl ciamp dla teoria soziala.
Adorno ê emigré ti Stac Unis tl tëmp dl nazionalsozialism, mo plü tert êl indô gnü zoruch tla Germania y ê deventé un di inteletuai plü importanc dl tëmp do la vera.
Te so contribut radiofonich dl ann 1966 Educaziun do Auschwitz dijel: „Le su dër podëi cuntra le prinzip de Auschwitz foss l'autonomia, sc'i pó tó n'espresciun kantiana:
le podëi dla reflesciun, dl'autodeterminaziun, dl nia fá para.
Le cuinto prinzip pó porchël gní formulé te chësta manira:
Ne fá nia para ó dí ne lascé che valch sozedes passivamënter o ne fá nia, zënza dé cunt de so comportamënt.
Ne fá nia para ó ince dí ne se trá nia sot fora da süa responsabilité.
Aladô dla situaziun po le fá para ince ester le resultat dl ester surapinsier o massa stlüc, de egoism o de mancianza de responsabilité o cosciënza.
Fá para é n comportamënt de toleranza o le sostëgn desponü de grups che se comporta te na manira imorala.
Simpatisanc, sostignidus o conformisć s'adatëia ales condiziuns predominantes por rajuns d'oportunism, i oportunisć agësc zënza bazilé y zënza sconé degügn.
nia fá para! 91 personal.
Le contrar dl fá para é le coraje zivil.
Chësc coraje da vignidé tol ite la capazité y la orenté da se mëte dala pert de na situaziun da desplajëi o da temëi por defëne na cossa ch'an arata dërta.
La porsona da coraje se tol sö le dovëi da defëne valurs y prinzips soziai che é importanc por le bëgn de düc. Chiló lapró aldel danter l'ater la defenüda di dërc di plü debli y/o la rebeliun cuntra l'arbitrarieté dl Stat.
Le coraje zivil é na forma de dejobediënza zivila che se ghira la cosciënza etnica de na porsona y devënta insciö na sort de filosofia de vita metüda en pratica (Siegbert A. Warwitz).
Ince la psicologia se dá danter l'ater jö cun la tenjiun danter determinaziun foresta (eteronimia) y autodeterminaziun (autonomia).
Aladô dla psicologia dla personalité é la determinaziun foresta y l'autodeterminaziun impulsc fondamentai dla porsona, che sotmët la personalité de vignöna a na tenjiun costanta danter ci che é daimpró y ci che é dalunc.
Le psicanalist y autur Fritz Riemann (19021979) á mostré sö te Formes de basa dla tëma „Grundformen der Angst“), che la tëma da realisé se instësc pó porté a n majer bojëgn de n lian, y la tëma da la dé sö o la dependënza a n bojëgn sterch da chirí l'autonomia.
Sön chësta basa pón determiné le sesto prinzip de n'etica dl'autonomia:
Tröc stüdi psicologics á confermé che la tëma é na stleta aconsiadëssa, deache le ponsé y le fá canch'an á tëma se conzetrëia ma plü sön l'assiguré la suraviënza.
Pornanch'i sun tl modus suraviënza, se redüj nosta reaziun sön döes opziuns:
Nosta inteliënza, coche ciamp mental de poscibilités da lité y tó dezijiuns, se redüj aladô dla situaziun, tla mosöra che la tëma crësc.
Na poscibilité da ti sciampé é chëra da tigní jö la tëma le plü snel ch'ara vá cun conscidraziuns razionales y dla superé ala fin.
Le miú antidot cuntra la tëma é le coraje.
Cun coraje sunse bogn da passé da n pinsier statich a n pinsier dinamich.
Mostré coraje ó dí fá valch ch'i aratun dërt aladô di conzec morai individuai y coletifs, scemia ch'an pó s'aspeté desvantaji.
Le coraje zivil é na manira spezifica da fá, mo nia na carateristica permanënta de na porsona. Deache ince sce nüsc valurs, coche la iustizia y la toleranza, vëgn partis dala maioranza de na sozieté, sunse nos chi che mëss, tl caje concret, tó na dezijiun.
Le coraje zivil é te so nojel le punt de partënza de nosta sozieté zivila, deache la democrazia nasc dal coraje zivil coche esigënza sozio-morala y de chësc vir dötaurela vigni forma de democrazia.
Independënza Pro la filosofia y la psicologia vëgnel ciamó na terza sciënza, che á ince na pert importanta ti confrunc de na etica dl'autonomia:
la pedagogia tl significat de formaziun y educaziun de mituns y jogn.
Tles sozietés democratiches á l'educaziun y la sozialisaziun le fin da promöie tla vita de na porsona che é tl crësce, süa emanzipaziun da pert di geniturs y tla sozieté y cultura ch'al á incëria, o da ti dé la poscibilité da vire na vita lëdia y independënta.
Deache l'educaziun vëgn sostanzialmënter avisada, vëgnel da se damané, tan inant ch'ara pó gní avisada dl vers de na promoziun dl'independënza. Y tan d'independënza (autonomia) pól pa ester y pól pa gní azeté te grups, tla comunité o tla sozieté?
Chësta domanda dess chiló gní lasciada aposta daverta, mo sciöche setimo prinzip de na etica dl'autonomia pón constaté:
Le fat é che nosc dërt da podëi tó dezijiuns te na manira autonoma y nosta situaziun dl'autodeterminaziun se röia tl momënt ch'i jun cuntra i dërc de d'atri y cuntra l'ordin sozial o cuntra i valurs morai.
Le prinzip dl'autodeterminaziun dl singul é garantí da nüsc dërc fondamentai y messess ince ciafé lerch tl ordinamënt iuridich general.
Atramënter co pro i rejims totalitars, ne n'é tles democrazies ozidentales l'autodeterminaziun y l'autonomia dl singul nia valch che ti vëgn conzedü dal Stat, mo ares é la liberté che ti vëgn conzedüda al singul coche dërt dla porsona ti confrunc dl Stat.
Na limitaziun caje por caje y temporana pó gní legitimada volontariamënter o costituzionalmënter por le mantignimënt dl ordin publich.
Mo l'essënza dla liberté individuala ne pó por prinzip nia gní limitada dal Stat.
La domanda plü importanta a chësc punt é te ci sozieté ch'i oresson vire.
Le manifest Desse da fá! „Engagiert Euch!) dl ex combatënt dla resistënza franzeja Stephan Hessel (19172013) messess ester na letöra d'oblianza por les generaziuns autonomes che vëgn.
Te süa arpejun ales generaziuns jones, se ghira Hessel n stil de vita engajé, na rebeliun nia violënta, na indignaziun tl sëns dl leitmotiv da n iade dla Résistance, deache le peso ch'i podun nes fá a nos instësc y al monn é da ester indeferënc ti confrunc dles situaziuns soziales y.
L'independënza y l'autodeterminaziun se basëia sön l'educaziun al'autonomia. 93 politiches. Ël vëiga la descriminaziun cuntra i foresć, la reduziun dl sostëgn sozial, la liberté de stampa manaciada, l'azes limité al'istruziun, la crisa economica y ambientala globala coche na manaciada di dërc fondamentai odüs dant tla Detlaraziun universala di dërc dla porsona y se ghira ch'ai vëgnes conscidrá danü.
Porimpó é le manifest de Hessel na vijiun daldöt otimistica dla storia, che ël vëiga coche na secuënza de progresc devers dl miú, deache cherié valch de nü ó dí se paré, se paré ó dí cherié valch de nü.
L'apel de Hessel ê aposta adressé a porsones jones y chiló lapró se taca ince ite l'otavo prinzip de na etica dl'autonomia:
Ara nen vá da incorajé les generaziuns dl dagní da ponsé te na manira autonoma y responsabla.
L'independënza y l'autonomia vëgn de regola tignides sö o cinamai impedides da vincui o restriziuns soziales coche por ejëmpl les dificoltés economiches.
Mo ince la presciun psichica pó fá plü ri o cinamai fá deventé imposcibl che na porsona röies pro süa autonomia.
Na mancianza de competënzes da pert dl singul pó orëi dí ch'al n'ó nia l'autonomia o ch'al ne la chir nia.
Dependënza pó ester plü comota co independënza, che pó a val' manira se damané sforc inteletuai y emozionai.
L'assunziun de na responsabilité soziala y politica é porchël dagnora liada al'esigënza ch'al vëgnes cherié por i mëmbri de na sozieté les condiziuns y les poscibilités por le svilup de n'aziun autonoma.
Cun chësc é le nono prinzip de na etica dl'autonomia en sostanza bele dé dant:
La classa politica dirigënta mëss imprömadedöt cherié condiziuns legales y sozio-politiches che dais la poscibilité de n'aziun autonoma. 94.
Pratica dla responsabilité.
Degöna desposiziun de chësta Detlaraziun ne pó gní interpretada te na manira che le Stat, n grup o na porsona ciafes fora val' dërt, da podëi fá n'ativité o invié ia n'aziun che á le fin da ti sciampé ai dovëis y desdrüje i dërc y les libertés cumpedades sö te chësta Detlaraziun y tla Detlaraziun universala di dërc dla porsona dl 1948.
Le dërt ne pó indere nia se sconé dassú, nos messun le fá. La pratica dla responsabilité bele nominada tl pröm ó avisa di chësc: al ne basta nia ma da savëi, an mëss se tó sö responsabilité tl fá da vignidé por se instësc y por i atri.
Insciö pól ince gní garantí tl dagní le respet di diesc prinzips dl'autonomia etica formulá chiló dessura, por ch'i podunse vire te na sozieté metüda adöm da porsones che agësc te na manira autonoma, chël ó dí do süa orenté lëdia y sot a süa responabilité.
Deache la dërta comunité se formëia y pó ma ester olache vignun surantol responsabilité, ponsan do a se instës, y ciafa insciö ince le coraje nezesciar y la cherianza da mëte le bëgnester sozial dan le so.
Porchël é le diejim y ultimo prinzip de na etica dl'autonomia:
Iö, düc nos un le dovëi moral da sostigní y mëte en pratica chisc prinzips dl'etica a tl spirit de na pratica de responsabilité.
Danter Eupen y Balsan él 860 chilometri.
Ince sce la contrada é atramënter y al é ciamó d'atres de gran desfarënzies é trames nostes regiuns liades da dezens incá da na gran amizizia.
Coche por Südtirol d'aldedaincö ê le Contrat de Versaille sté de gran importanza ince por le destin dl Belgio dl ost.
Dan la fin dla Pröma vera dl monn tocâ mia tera ciamó pro le Reich todësch.
Da 102 agn incá sunse belghes y belgs.
Avisa coche Südtirol unse aldedaincö n'autonomia dër ampla tl Belgio dl ost. Anfat sciöche te Südtirol sunse na mendranza te nosc Stat;
mo avisa sciöche Südtirol podunse tó les dezijiuns instësc o deboriada te tröc ambic che reverda nosc destin.
Südtirol y la comunité de lingaz todësch dl Belgio toca zënzater cun sü statuc d'autonomia pro les mendranzes plü tutelades tl'Europa.
Nüsc statuc d'autonomia n'é nia anfat al 100 porcënt. Ai n'é gnanca perfec.
Mo i un trami podü adoré nosta autonomia por valorisé i svilups de nostes regiuns y por arjunje dër tröp por nosta popolaziun ti ultimi dezens.
I s'aratun regiuns vies, responsables, proeuropeiches y davertes al monn, cun deplü confins de stat, che n'é por nos nia ostacui, scebëgn punc.
Minister tl Govern dla comunité todëscia dl Belgio dal 2004 incá, dal 2014 incá presidënt dl Consëi di ministri.
Dal punt d'odüda europeich é aldedaincö l'autonomia de Südtirol y döt ci ch'ara vel por i dërc vitai assigurá dl grup etnich austriach tla Talia n acquis communautaire europeich implü ara é dër integrada tl ordinamënt iuridich atual cun na manira nöia da ti jí pormez ai dërc nezesciars di grups etnics y dles mendranzes.
Dal punt d'odüda dl'Austria dëida l'autonomia de Südtirol, dantadöt ince sciöche stromënt vi y dinamich, da ti recordé demeztrú süa funziun de proteziun, che n'é nia gnüda desmendrida dala Detlaraziun d'apajada dl strit y gnanca da d'atri svilups.
Chësta funziun de proteziun é da capí sciöche n'inciaria costanta da odëi te Südtirol na pert dla realté vitala dla Republica austriaca.
Na pert importanta á chiló dötes les forzes politiches y soziales, che ciara da tó ite Südtirol te sü laurs ciafon da d'ël impulsc particolars.
Scef dl cabinet dl Canzelier federal Bruno Kreisky dal 1970 al 1973, minister dl Ester da jügn 1986 cina jená 1987.
This past year, I had the honour of visiting the Autonomous Province of Bolzano, South Tyrol.
The robustness of South Tyrol's autonomy has long served as an encouraging example for us Tibetans, as we continue to strive for genuine autonomy through dialogue with China.
The long-standing relationship between our administration is cemented by His Holiness the Dalai Lama's multiple visits to the province and our shared experience.
On its 50th Anniversary, I greet and thank the province government and people of South Tyrol for their active political support and assistance towards progress for the Tibetan community in exile.
Sikyong of the Central Tibetan Administration since 2021 95 96 96.
I á albü la fortüna da lauré tratan le Govern Kreisky sciöche deputada jona dl Parlamënt y dedô ti cater agn da Ministra dla Scora, Ert y Cultura da podëi porté inant la politica de Südtirol te na manira intensiva tres contac y ativités regolars.
I ti á dagnora dé pëis al barat danter artisć, ala organisaziun de mostres, al sostëgn ales biblioteches, y ince a mëte a desposiziun material scolastich, libri por mituns y jogn.
I sun dla medema convinziun coche le Minister dl Ester da denant Leopold Gratz che la tle de na soluziun pazifica é dagnora la desponibilité da dialoghé, le respet di dërc dl ater y la orenté da se baraté fora.
Ministra dla Republica federala austriaca por l'insegnamënt, l'ert y le sport dal 1987 al 1990, mëmbra dl Parlamënt europeich dal 1995 al 1999.
L'identité di sudtirolesc, l'integrité de so raiun coche ince so bëgnester material y sozial é tl tëmp do la fin dla Pröma vera dl monn cina dî do le 1945 tres indô en pert brutalmënter gnüda metüda en discusciun.
Süa orenté zënza pora da combate inant y süa diplomazia intransigënta á porté pro che Südtirol pois incö festejé cun süa autonomia y cun dignité.
L'autonomia de Südtirol é n elemënt de valüta ch'an ne pó nia plü s'imaginé da n'avëi nia te nosta Europa unida y lëdia.
Canzelier federal austriach dal 1896 al 1997, presidënt d'onur dl Forum Bruno Kreisky por le dialogh internazional.
Coche zitadin dl Trentin oressi dé espresciun a mia amiraziun por Südtirol y rengrazié. La provinzia á desmostré te na manira tlera, che l'autonomia, che trames döes les provinzies á, n'é nia ma n privilegh, mo la miú manira da garantí la pesc, na bona conviënza y bëgnester.
Dal 2013 al 2018 ái albü la fortüna y l'onur da podëi svilupé inant, adöm cun le presidënt provinzial Arno Kompatscher, tröpes tematiches che á da nen fá cun la sconanza y le dagní de nosta autonomia.
Al é sté agn scialdi importanc, olach'i un arjunt deboriada cosses straordinares:
le pat de garanzia dl 2014, che fissëia la sigurté y la poscibilité da planifiché i mesi finanziars tles provinzies autonomes, l'aprovaziun de önesc normes d'atuaziun y tröpes arjuntes por le trafich y l'ambiënt.
I sun dla convinziun che la colaboraziun danter nostes provinzies y les porsones che vir laite sides n motor sterch che nes porta düc inant y i speri che chësc restes insciö ince tl dagní.
Assessur por la sanité y la politica soziala dla Provinzia Autonoma de Trënt dal 2008 al 2013, presidënt dla Provinzia Autonoma de Trënt dal 2013 al 2018.
Südtirol é por l'Austria na chestiun de cör.
L'autonomia de Südtirol é n ejëmpl reconesciü a livel internazional por la soluziun de conflic danter mendranzes y por la sconanza de mendranzes.
Dilan a chësta autonomia generala é Südtirol aldedaincö te na bona situaziun culturala y economica.
Sëgn nen vára da s'assiguré che l'autonomia por Südtirol se svilupëies inant y ch'al vëgnes ciafé por chësc n'acordanza danter la Talia y l'Austria.
Nos sun y restun inant n amich de Südtirol sön chël ch'an pó se lascé. Por chësc me porvarái ince tl dagní.
Sebastian Kurz Minister dla Republica federala austriaca por l'Europa, l'Integraziun y les Chestiuns internazionales dal 2013 al 2017, Canzelier federal da dezëmber 2017 cina de ma 2019 y da jená 2020 cina d'otober 2021 97 97.
Da ciaré zoruch pón ma amiré i responsabli, chi che â inlaota marciadé fora le pachet de Südtirol. Al é y resta n capolaur diplomatich.
Ala generaziun che é gnüda do pón ti fá i complimënc por ci ch'ara nen n'á fat adinfora:
na provinzia che vir tl bëgnester, na regiun europeica ejemplara y n iuvel tles Alpes.
Por se svilupé inant se pita dantadöt l'Euregio, de chëra che döt le vedl Tirol podess nen aprofité.
N ater vare inant podess ester chël da interpreté danü la relaziun dl'autonomia cun le Dërt europeich, che lascia por le plü pro lercs d'interpretaziun scialdi amples te süa aplicaziun.
Ad multos annos, cares sudtirolejes y cari sudtirolesc.
Minister dla Republica federala austriaca por l'Agricoltöra y i Bosć dal 1989 al 1994, Comissar dla UE dal 1995 al 2004, Presidënt dl Forum europeich Alpbach dal 2012 al 2020.
I 20 agn de politica sudtiroleja dla Talia fascista, che s'á dagnora astilé sciöche maioranza, che á fat gní adalerch jënt da defora y á sotmetü la jënt dl post, é tomada t'ega avisa coche i 25 agn de comportamënt de restriziun da pert dla Talia do la vera.
Le status dla provinzia d'aldedaincö é pordërt n pice miraco.
Do la Talia stôl i USA y la NATO, implü ê la Talia mëmber fondadú dla Comunité europeica.
Do l'Austria y le Tirol ne stôl a livel internazional degügn, mo bëgn döta la popolaziun y Desproch-Balsan-Viena se gnô dër.
Südtirol é dagnora sté presënt te döt mi laur politich.
La forza economica de Südtirol é chersciüda diesc iadi tan dal 1950 incá.
Ti ultimi 25 agn é le PIL a ce chersciü dl dopl cun aldedaincö 45.000 Euro tla UE él na mesaria 31.000.
La rajun de chësc gran suzes é liada ala stipulaziun dl pachet, che ti á porté a Südtirol vantaji spetacolars. Al pó en pratica se tigní la gran pert dl'entrada tributara.
Le Statut d'autonomia, por chël ch'an â dassënn combatü, é sté la rajun fondamentala de chësc svilup positif.
Te mies funziuns politiches él por me dagnora sté na ligrëza y n dovëi da porté inant le miú ch'ara jô la funziun de proteziun dl'Austria ti confrunc de Südtirol.
Minister dl Ester dal 1995 al 2000, Canzelier federal dal 2000 al 2007 Do na storia sfadiosa y tratatives lunges él jü en forza dan da 50 agn le Secundo Statut d'Autonomia.
Le Statut scona l'autonomia de Südtirol y regolëia la conviënza pazifica danter i trëi grups etnics dla provinzia:
le grup etnich plü vedl, le ladin, le secundo plü vedl, le todësch, y chël plü jonn, le talian.
Por le Stat talian é le grup linguistich todësch y ladin de Südtirol na richëza culturala.
Mantigní chësta richëza mëss ester n fin important ince por le grup linguistich talian, al é da realisé deboriada. Dr. Wendelin Weingartner.
Landeshauptmann de Tirol dal 1993 al 2002 98Südtirol é n ejëmpl imprescionant de coch'al pó garaté n'autoaministraziun ampla dla vita publica de na regiun te n gran stat nazional.
Le lian emozional sot dla jënt cun so lingaz, süa cultura y so daciasa é bonamënter la basa dl'autonomia de Südtirol, che é tres indô da sostigní.
La cooperaziun se damana na süa identité che s'á svilupé bun. Porchël sostëgn l'Austria la cura dla tradiziun y dl lingaz todësch y ince la colaboraziun artistica, culturala y tla formaziun.
L'atenziun dl'Austria sön Südtirol ne vá nia ma te un n vers che vëgn da süa funziun de proteziun, mo porta pro ch'an se barata fora te na manira via.
Porchël él dagnora sté por me de bones referënzes la scora plurilinguala te Südtirol, l'inclujiun vita, les biblioteches de pröma cualité y le plurilinguism dla popolaziun che tla comunicaziun da vigni de passa de süa bona dal todësch, ladin y talian.
I tröc lians danter Südtirol y l'Austria dess promöie inant le svilup de düc i partezipanc.
Nosc credo politich dess romagne chël da investí tla formaziun y partezipaziun culturala.
Ministra dla Republica federala austriaca por l'insegnamënt, l'ert y la cultura dal 2007 al 2013.
Al paia tres la möia da ponsé do sön l'autonomia, deache da fá chësc messunse se fá la domanda, do ci prinzips ch'i aministrun nosta provinzia y nosta democrazia.
L'autonomia de Südtirol é incö reconesciüda coche model slominënt, deache ara s'á afermé coche resposta a chëstes domandes, te na manira che düc pó ester a öna.
Dal scomenciamënt inant ê le tru che Degasperi â tut dinamich, n tru che á ciafé por la sconanza dles mendranzes linguistiches soluziuns inovatives y davertes.
Da chësc podunse tres ciamó imparé tröp, ciaran ince al'Europa.
Minister y secreter de Stat te deplü governs, deputat tl Parlamënt Europeich y presidënt dl Consëi di ministri talian da aurí dl 2013 cina de forá dl 2014.
Dal 2021 incá presidënt dl Partito Democratico Südtirol é sciöche le Stat lëde de Paiern na regiun cun n'identité culturala sterscia. Le Statut d'Autonomia dl 1972 é la miú desmostraziun de chësc.
Da Franz Josef Strauß y Silvius Magnago incá é trames les regiuns liades nia ma dal'economia, mo ince dal punt d'odüda emozional.
Sciöche presidënt dl Consëi di ministri sunsi jü inant cun chësta bona tradiziun y bele tl 1994, n ann do mi insediamënt, m'ái metü a öna cun Luis Durnwalder da porté tres na bona cooperaziun, che porta sü früc cina aldedaincö.
Paiern y Südtirol: döes regiuns stersces tl cör dl'Europa!
Presidënt dl Consëi di ministri dl Stat lëde de Paiern dal 1993 al 2007.
L'autonomia de Südtirol é öna dles gran concuistes di ultims secui y n sëgn che l'Europa tëgn adöm.
Al'Austria y dantadöt al Tirol ti spetel la responsabilité particolara da mantigní chësc suzes arjunt tl passé.
Sciöche garant dl'autonomia á la colaboraziun strënta aldedaincö na faziun che vá ince sura i confins fora istituzionalisada tla Regiun europeica Tirol-Südtirol-Trentin.
Al vá debojëgn da la lauré fora inant y da ti ester deboriada ales desfides dl dagní.
Minister dl Intern austriach dal 2007 al 2008, dal 2008 incá Landeshauptmann de Tirol.
I m'á da dagnora incá dé jö y lascé atoché dassënn dal svilup dl'autonomia y dala stipulaziun dl pachet.
I sun sté dezens alalungia vizepresidënt y presidënt dl Congres di comuns y dles regiuns, dl Consëi europeich y vizepresidënt dla Junta dles regiuns, dla UE y te chëstes funziuns ái dagnora podü mostré sö l'autonomia ejemplara de Südtirol y dl Trentin canch'ara nen jô de chestiuns importantes de politica europeica regionala y de mendranzes.
Tl 1998 él porchël jü en forza la Cherta europeica di lingac regionai y de mendranza.
En relaziun cun chësta stál ince la Cherta dl'autoaministraziun locala y i chedri de referimënt por la democrazia regionala dl Consëi europeich.
da fá passé tres i prinzips dla sussidiarité tla UE, da svilupé inant les regiuns europeiches zënza impëgn tl'istituziun UE, Grup europeich por la colaboraziun teritoriala (GECT), por chëra che la Regiun europeica TirolSüdtirol-Trentin é n ejëmpl, y da fá fora les strategies UE macroregionales por le raiun alpin.
Landeshauptmann de Tirol dal 2002 al 2008, Presidënt dl Landtag de Tirol dal 2008 al 2018.
Südtirol y süa autonomia do tröc dezens de de gran bries y fadies é chësta deventada na storia de suzes, de chëra che les sudtirolejes y i sudtirolesc pó ester braui cun rajun.
Tan deplü che la storia de Südtirol á metü man tl 20ejim secul te na manira dër tragica.
La Pröma vera dl monn coche vigni atra vera á gaujé n gröm de catastrofes umanes y politiches.
Tl tratat de pesc de Saint Germain é Südtirol gnü despartí dal'Austria zënza tigní cunt di fac storics y de d'atri argomënc.
Y danter le 1938 y le 1945 s'â le Führer Hitler y le duce Mussolini desmostré particolarmënter brutai y zënza pieté ti confrunc dla popolaziun de Südtirol.
L'ann 1945 dailó âi impormó set agn â porté na secunda ora zero por Südtirol.
An ne savô nia, coch'ara dô jí inant. Mo Südtirol ê sterch y n'â nia ma aversars, mo ince tröc de bogn amisc.
Al me toma ite tröc inoms.
Ara jô debojëgn de tröpa forza, tröp coraje y tröpa crëta.
Tan deplü sunsi contënt che l'autonomia de Südtirol tan scombatüda é deventada n model ejemplar por na regolamentaziun rajonora dl'autonomia y tl medemo tëmp pón ince aprijé l'apajamënt dl conflit danter l'Austria y la Talia dan da 30 agn.
Foré brëies düres cun sëns dles proporziuns y paziënza á albü suzes y de chësc podunse düc deboriada ester contënc.
Presidënt dla Republica federala austriaca dal 2004 al 2016 110.