diff --git "a/About Peshwai - Detail book by Kaustubh Kasture.txt" "b/About Peshwai - Detail book by Kaustubh Kasture.txt"
new file mode 100644--- /dev/null
+++ "b/About Peshwai - Detail book by Kaustubh Kasture.txt"
@@ -0,0 +1,8271 @@
+Peshwaai
+पेशवाई ... पेशवाई म्हणजे महाराष्ट्राच्या इतिहासातलं एक सुवर्णपानच. थोरल्या महाराज 
+श्री शिवछत्रपती आणि संभाजी महाराजांच्या अस्तानंतर आता स्वराज्य नामशेष होणार की 
+काय अशी भीती वाटत असतानाच महाराष्ट्राला एक     सुंदर स्वप्न पडले! बाळाजी विश्वनाथ 
+भट ... 
+    सतराव्या शतकाच्या अखेरीस महाराष्ट्राची जी वाताहात झाली होती, मोगली फौजांनी 
+महाराष्ट्राची जी वाट लावली होती, तेच चित्र अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीस पालटू लागले. 
+इ. स. १७०७ मध्ये शाहजादा आझमशहाच्या कैदेतून सुटून शाहूराजे महाराष्ट्रात आल्यानंतर 
+हाच आपला खरा राजा आहे हे अचूक       ओळखून बाळाजीपंतांनी आपले संपूर्ण आयुष्यच 
+शाहूराजांच्या सेवेत अर्पण केले. बाळाजी विश्वनाथांसारख्या 'अतुल पराक्रमी सेवका' ची ती 
+प्रेमळ राजनिष्ठा पाहून शाहूराजेही भारावून गेले. त्यांनी बाळाजीपंतांना स्वराज्याचे पेशवेपद 
+बहाल केले. 
+    बालाजी विश्वनाथ    पेशव्यांनी तीस वर्षे मोगलांच्या कैदेत खितपत    असलेल्या 
+राजघराण्यातील कबिल्याची अन् असामींची सुटका केली आणि त्याशिवाय स्वराज्याचे 'पोट 
+भरावे' यासाठी राजकारणं करून चतुराईने दिल्ली दरबारातून चौथाई- सरदेशमुखीच्या 
+सनदाही मिळवल्या. या सनदा म्हणजे भविष्यातील पातशाहीला नामोहरम करण्याची पहिली 
+पायरी होती. 
+    बालाजी विश्वनाथांनंतर त्यांच्याइतक्याच हुशार, कर्तबगार आणि पराक्रमी असणाऱ्या 
+त्यांच्या ज्येष्ठ पुत्राला, बाजीरावांना दरबारातील अनेक मंत्र्यांचा विरोध असतानाही शाहू 
+महाराजांनी पेशवेपदी नेमले. बाजीरावांनीही शाहूराजांचा विश्वास सार्थ करून दाखवला. 
+ औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर केवळ तीस वर्षांच्या काळातच मराठी फौजा थेट दिल्लीवर जाऊन 
+धडकल्या. पेशव्यांच्या या 'झंझावाती' फौजांना अडवण्याची हिंमत आता एकाही यवनी 
+पातशाहीत उरली नव्हती. परंतु केवळ दुर्दैवाने वयाच्या केवळ अवघ्या चाळीसाव्या वर्षी हा 
+पराक्रमी पेशवा जग सोडून गेला ... 
+<<<
+
+    बाजीराव पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर शाहूराजांनी नानासाहेब ऊर्फ बाळाजी बाजीराव यांना 
+ पेशवेपद दिले. नानासाहेब    वयाच्या दहाव्या-अकराव्या वर्षापासून साताऱ्यात   राहून 
+राज्यकारभाराचे      घेत असल्याने, शाहू राजांची त्यांच्यावर फार मर्जी होती. इ.स. १७४९ 
+मध्ये शाहू राजांनी आपल्या मृत्यू��ूर्वी राज्याची सारी जबाबदारी आणि राज्यकारभाराचे सारे 
+हक्क फक्त पेशव्यांना बहाल केले. त्यामुळे छत्रपतींऐवजी पेशवे आता महाराष्ट्राचे सार्वभौम 
+परंतु अनभिषिक्त राज्यकर्ते झाले. मराठ्यांची कागदोपत्री राजधानी म्हणून 'सातारा' असले 
+तरीही पुण्याच्या 'शनिवारवाड्याला' अधिक महत्त्व प्राप्त झाले. पेशव्यांच्या खड़्गाची अन् 
+ शनिवारवाड्याच्या फडाची कीर्त साऱ्या शत्रूंच्या उरात   भरवत होती. परंतु १७६१ च्या 
+           झालेल्या प्रचंड नरसंहारानंतर केवळ पाच महिन्यातच नानासाहेब   जग सोडून 
+गेले. नानासाहेबांचा थोरला पुत्र विश्वासराव पानिपतावर पडला असल्याने त्यांच्या द्वितीय 
+ पुत्रावर- माधवरावावर वयाच्या केवळ सोळाव्या वर्षी पेशवेपदाची जबाबदारी पडली. या 
+तरुण पेशव्याने आपल्या चुलत्याच्या राज्यलालसेला आणि परकीय शत्रूंना प्रसंगी चुचकारून 
+वा प्रसंगी धाक दाखवून नियंत्रणात ठेवले आणि वयाची सत्तावीस वर्षे पूर्ण होतात न होतात 
+तोच माधवरावही दौलतीला पारखे झाले. 
+    माधवरावसाहेबांचा मृत्यू ही जणू मराठी सत्तेच्या उतरत्या कळेची नांदी होती. 'परशुराम 
+ चरित्र' या ग्रंथाचा कवी वल्लभदास याने तर बाळाजी विश्वनाथांच्या रूपाने परशुराम या 
+ पृथ्वीवर पुन्हा अवतरले आणि आता माधवरावांच्या मृत्यूने भार्गवरामाचाही अवतार संपला 
+ असेच सूचित केले आहे. कारण     माधवरावांनंतरच्या एकाही पेशव्याच्या हातात राज्याची 
+ संपूर्ण मुखत्यारी कधीही राहिली नाही. तसं म्हटलं तर खरी 'पेशवाई' ही केवळ बावीस वर्षेच 
+होती. कारण इ. स. १७५० मध्ये शाहू महाराजांच्या मृत्यूपर्यंत पेशव्यांना महत्त्व असले तरी ते 
+ 'सार्वभौम' नव्हते आणि यानंतरच्या काळात, इ. स. १७७२ मध्ये माधवरावांचा मृत्यू 
+झाल्यानंतर बारभाई कारस्थानापासून पेशवेपद हे कोणालाही मिळाले तरी सारे राज्य 
+ 'कारभारी' च पाहत असत. नारायणराव आणि सवाई माधवरावांच्या काळात सारा कारभार 
+नाना फडणवीस      आणि महादजी शिंदेच बघत होते. पुढे बाजीराव पेशव्यांनी काही काळ 
+स्वतः कारभार पाहिला, परंतु या काळात राज्याचे काहीही भले न होता नुकसानच झाले. 
+ अखेरच्या काळातही त्रिंबकजी डेंगळ्यांसारखे कारभारीच राज्य चालवत होते. परंतु, तरीही 
+ एकूणच पाहता या कारभाऱ्यांनीही 'राज्य' उत्तमरीत्या सांभाळले आणि विस्तार केला यात 
+तिळमात्रही श��का नाही. 
+    आज    पेशवाई आणि पेशव्यांबाबत जनमानसात प्रचंड गैरसमज        पसरले आहेत. या 
+ गैरसमजांमुळेच अनेक   लोकांना (आणि इतिहासकारांनाही) पेशवाई ही 'मोगलाई'पेक्षाही 
+वाईट वाटते. यात इतर अनेक     तांत्रिक आणि वैचारिक गोष्टी असल्या तरीही याचे मुख्य 
+कारण आहे ते म्हणजे महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यात पसरलेले जातीयवादाचे विष !! पेशवे हे 
+ ब्राह्मण होते आणि केवळ   याच   कारणाने आजपर्यंत स्वतःला ‘सेक्युलर' म्हणवणाऱ्या 
+ इतिहासकारांनीही पेशव्यांच्या कार्याचे योग्य मूल्यमापन न करता त्यांची कायम अवहेलनाच 
+केली. इतिहासकारांचा असा आक्षेप आहे की, पेशवाईतच 'जातीय         निर्माण झाली. परंतु 
+<<<
+
+एका अस्सल समकालीन पत्रातून यासंबंधी बरीच कल्पना येते         "खावंदांचे (पेशव्यांचे) घरी 
+सर्व लहान-मोठे आहेत, बरे-वाईट आहेत परंतु आपपरत्वे जातीचा अभिमान हा काही एक 
+नसावा. सर्वही खावंदांची लेकरे. आम्ही (सर्व) सेवक हे जाणतो की देशस्थ, कोकणस्थ, 
+कऱ्हाडे, प्रभू, शेणवी, मराठे (इ.) सर्व स्वामींचे. स्वामी इतक्यांचे मायबाप. चाकरी मात्र 
+सर्वांनी          करावी. जातीभेद अभिमान नसावे." सरदार नाना पुरंदरे यांच्या या 
+पत्रावरूनच तत्कालीन व्यवस्थेत, निदान स्वतः पेशव्यांच्या आचरणात जातीभेद नव्हता 
+स्पष्ट दिसून येते. श्रीमंत दुसऱ्या बाजीराव पेशव्यांच्या आणि सवाई माधवरावांच्या काळात 
+ 'रमण्यां' वर फार खर्च केला जात होता ही गोष्ट खरी असली तरीही ब्राह्मण नाही म्हणून 
+एखाद्यावर अन्याय केला जात होता हा शुद्ध गैरसमज आहे. 
+    श्रीमंत दुसऱ्या बाजीरावांच्या काळात उलथापालथ झाली. त्यांनी त्रिंबकजी डेंगळ्यांना 
+ आपला मुख्य कारभारी बनवलं. या त्रिंबकजींना मराठी माणसांनी तोंडभरून शिव्या दिल्या, 
+परंतु त्यांचा कट्टर शत्रु, माऊंट स्टुअर्ट एल्फिन्स्टन त्यांच्याविषयी म्हणतो- " ... मराठ्यांशी युद्ध 
+पुकारण्यापूर्वी त्रिंबकजीला कारभारी पदावरून खाली ओढलं पाहिजे. पेशवाईचा खरा 
+सूत्रधार त्रिंबकजी डेंगळे आहे. त्याला दूर केल्याशिवाय आपला कोणताही कार्यभाग 
+साधणार नाही. पण त्रिंबकजीचा कुठल्यातरी कटाशी संबंध जोडल्याखेरीज ही संधी कशी 
+मिळणार याची मला चिंता आहे." आता एल्फिन्स्टनसारखा बुद्धिमान कट्टर 
+डेंगळ्यांचं कौतुक करत असताना आमच्याच माणसांनी त्यांच्यावर चिखल उडवण्याचं पाप 
+केलं यात नवल काहीच नाही 
+    पेशवाईबद्दलचं माझं हे लिखाण म्हणजे समग्र पेशवाईचा इतिहास नक्कीच नाही. मी 
+स्वतः कोणी इतिहासकार अथवा इतिहास संशोधक नाही. केवळ एक लहानसा अभ्यासक 
+ आहे. जगात एकासारखा दुसरा माणूस होणे केवळ अशक्य आहे. थोरल्या छत्रपती श्री 
+शिवाजी महाराजांच्या तोडीचा            नंतर जन्मला नाही. तो जन्माला येणं शक्यही नाही. 
+त्यांच्यानंतर महाराष्ट्रात काही शूर, पराक्रमी आणि उदार असे पुरुष       झाले. शिवाजी 
+महाराजांच्या मृत्यूनंतर दोन तपांच्या काळातच बाळाजी विश्वनाथांचा उदय झाला आणि 
+त्यांच्या पराक्रमी वंशजांनी शिवरायांचे 'हिंदवी स्वराज्याचे' स्वप्न बऱ्याच अंशी पूर्ण केले. 
+वास्तविक   पाहता लो. टिळक      म्हणाले त्याप्रमाणे 'पेशव्यांच्या अतुल पराक्रमाने मराठी 
+राज्याचा मृत्यू शंभर वर्षांच्या एका दिवसाने लांबणीवर पडला' हीच अत्यंत सुदैवाची गोष्ट 
+होती. परंतु महाराष्ट्राने मात्र पेशव्यांना कायमच उपेक्षित ठेवलं. काही स्वार्थी लोकांनी तर 
+शिवशाहीला 'मराठेशाही' आणि पेशवाईला 'ब्राह्मणशाही' अशी विशेषणं बहाल              केली. 
+यातूनच पुढे जातीयवादाची ठिणगी आणखीनच शिलगावली गेली. 
+    पेशव्यांबाबत अनेक    गैरसमज    पसरवले गेले. अन् म्हणूनच पेशवाईची तोंडओळख 
+ आणि त्यांच्याबद्दलचे जनमानसात असणारे गैरसमज दूर करण्याचा माझा हा मनापासून 
+केलेला लहानसा प्रयत्न आहे. हे पुस्तक परिपूर्ण आहे असा माझा अजिबात दावा नाही. 
+किंबहुना, आजही हजारों कागद धूळ खात पडून आहेत. ते उजेडात आले की कदाचित नवा 
+इतिहास समोर येईल. परंतु, उपलब्ध आणि महत्त्वाच्या अशा निवडक साधनांच्या आधारे 
+<<<
+
+सोप्या शब्दात इतिहास मांडण्याचा हा प्रयत्न आहे. हे माझे पहिलेच पुस्तक. तेही जवळपास 
+चार वर्षांपूर्वी लिहून झालेले. परंतु, नंतरही अनेक साधने हाती येत गेली आणि काही 
+ठिकाणी मांडलेल्या गोष्टींना भक्कम पुरावे मिळाले. अर्थात, हे संदर्भ तपासून लिहिण्याचे 
+वेड म्हणा वा व्यसन म्हणा, ते अंगिकारले गेले, दोन व्यक्तींमुळेच. ज्येष्ठ इतिहास संशोधक, 
+शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे आणि पेशवाईचे        अभ्यासक, संशोधक   श्री. निनादराव 
+बेडेकर यांच्यामुळे. इतिहास हे एकप्रकारे पाहिले तर एक शास्त्रच आहे आणि त्याचा 
+शास्त्रशुद्ध अथवा प्रमाणभूत चौकटीत राहून अभ्यास करणे हे महत्त्वाचे असते, हे या दोन 
+संशोधकांमुळे मला समजले. निनादराव आज आपल्यात नाहीत, याचे दुःख फार आहे. पण 
+       भाग्याने म्हणा वा पुण्यकर्माने, मला त्यांचा काही सहवास लाभला. माझे भाग्य एवढे 
+थोर की, मला महाराष्ट्रभूषण श्रीमंत शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांनी प्रस्तावना लिहून या 
+पुस्तकाला आशिर्वाद दिले. ही गोष्ट खरे सांगायचे तर        जाहली'. त्याबद्दल त्यांचे 
+आभार मानावे इतकाही मी मोठा नाही. इतिहास संशोधक श्री. पांडुरंग बलकवडे आणि श्री. 
+सदाशिव शिवदे यांच्याकडूनही प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षरित्या अनेक गोष्टी शिकायला मिळाल्या, ही 
+गोष्टही मला विसरून चालणार नाही. नानासाहेब पेशव्यांच्या अंतःकाळचे वर्णन करणारे दोन 
+अस्सल मोडी कागद इतिहास संशोधक डॉ. उदय कुलकर्णी यांनी तत्काळ उपलब्ध 
+दिली याबद्दल त्यांचे मनःपूर्वक आभार. काही ऐतिहासिक नोंदींसंबंधी विशेष मदत करणारे 
+आमचे स्नेही भारत महारुगडे, कोल्हापूर यांचे मनःपूर्वक आभार. कोणत्याही परिस्थितीत 
+कायमच घरच्या मंडळींनी, माझी आई सौ. स्वामिनी कस्तुरे, वडील श्री. सतीश शंकर कस्तुरे 
+आणि दादा समीर यांनी इतिहासाच्या अभ्यासाला प्रोत्साहनच दिले, याबद्दल खरेच शब्दच 
+कमी आहे. आज मी जो काही आहे तो केवळ त्यांच्यामुळेच. 
+    मी 'पेशवाई'वर पुस्तक   लिहिले आहे आणि आता दीर्घ      प्रतिक्षेनंतर ते प्रकाशित 
+करण्याचा मानस     आहे, असे गप्पांच्या ओघात   बोललो असता, तत्क्षणी हे पुस्तक 
+'राफ्टर'कडूनच प्रकाशित करू असे सांगणारे वास्तविक   वयाने मोठे असले तरीही माझे 
+मित्रवर्य श्री. उमेश जोशी यांच्याबद्दल काय बोलावे? उमेश स्वतः थोरल्या रायांच्या 
+इतिहासातील        अभ्यासक   आणि विशेष म्हणजे कै. निनादराव बेडेकर यांचे शिष्य 
+असल्यामुळे पुस्तक अतिशय बारकाईने तपासून त्यातील त्रुटी दाखवून मगच स्वीकारणार, 
+याची खात्री होती. पुस्तक कसे सजवावे जेणेकरून, वाचकांना तत्कालीन घटना समजून घेणे 
+सोपे जाईल. विशेषतः           ठिकाणे आणि हालचाली वगैरे माहित असाव्यात म्हणून 
+नकाशे बनवण्याचा विषय निघाला. पण हे नकाशेही अगदीच कंटाळवाणे नसावेत, याकरिता 
+स्वतः उमेशरावांनी नकाशात जीव येण्याकरिता त्याच्या भौगोलिक रचना अभ्यासून आपल्या 
+हातातील कामाचा डोंगर कौशल्याने हाताळत अत्यंत कमी वेळात हे अवघड काम पूर्ण केले. 
+ 'येकरिता राजेश्रींचे ऋण कैसे उतरावे?' पुस्तकासाठी अक्ष���जुळवणी करणारे श्री. मिलिंद- 
+मंजिरी सहस्रबुद्धे, मुद्रितशोधन करून अत्यंत बारीक चुका शोधण्याचे काम करणाऱ्या उमेश 
+जोशींच्या आईसाहेब सौ. मेघना जोशी, लोकसन्मुख     चेहरा असणारे पुस्तकाचे मुखपृष्ठ 
+बनवणारे 'अस्मी क्रिएशन्स'चे श्री. आशुतोष केळकर आणि सरतेशेवटी पुस्तकाचे मुद्रण 
+<<<
+
+उत्तमप्रकारे करणारे 'मौज प्रकाशन' चे श्री. संजय भागवत यांचे मनापासून आभार! 
+   या सर्वांव्यतिरिक्त बाह्य जगातील सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे इतिहासप्रेमी वाचक. सदर 
+पुस्तकातील माझे हे लिखाण कोण्या मोठ्या भाषापंडिताच्या गोडीचे नाही अथवा एखाद्या 
+इतिहासपंडिताच्या तोडीचेही नाही. त्यामुळे आपला अभिप्राय हाच मार्गदर्शक असल्याने 
+त्याच्या प्रतिक्षेत आहे. 
+   अखेरीस शाहीर प्रभाकराच्या शब्दातच पेशवाईचे महत्त्व सांगावेसे वाटते- 
+
+                 "मुलुख सरंजामास देऊन केली कायम गलिमाई। 
+                   मनुष्य मात्रादिकांचे माहेर होती पेशवाई।।" 
+
+   बहुत काय लिहिणे लेकराचे कायम ऐसेच अगत्य असो द्यावे ही विज्ञापना. 
+        राजते लेखनावधी।। 
+                                              आपला 
+<<<
+
+   शिवराज्याभिषेक 
+२. दक्षिण दिग्विजय 
+३. छत्रपती संभाजी महाराज आणि राजाराम महाराज 
+४. श्रीमंत पेशवे बालाजी विश्वनाथ 
+५. पेशवे बाजीराव बल्लाळ (थोरले बाजीराव) 
+६. पेशवे बाळाजी बाजीराव (थोरले नानासाहेब) 
+७. पेशवे माधवराव बल्लाळ (थोरले माधवराव) 
+८. पेशवे नारायणराव बल्लाळ 
+९. पेशवे रघुनाथराव बाजीराव (राघोबादादा) 
+१०. पेशवे माधवराव नारायण (सवाई माधवराव) 
+११. पेशवे बाजीराव रघुनाथ (दुसरे बाजीराव) 
+१२. पेशवाई : समज-गैरसमज 
+ १३. मोडी पत्रे 
+१४. छत्रपती आणि पेशवे यांच्या मुद्रा 
+<<<
+
+    ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशी, श्री नृप शालिवाहन शके १५९६, आनंदनाम संवत्सर, शनिवारची 
+पहाट झाली. महाडच्या उत्तरेस असणाऱ्या, आठ कोसांवरच्या किल्ले               मोठी 
+लगबग उडाली होती. पहाटेच मंगलवाद्ये वाजायला लागली होती. गडाच्या टोकाटोकांवर, 
+बुरुजा-बुरुजांवर अन् इमारतींच्या हरएक कोनाड्यात मशाली, पणत्या उजळल्या जात 
+होत्या. बालेकिल्ल्याच्या दोनही दरवाज्यांबाहेर- पालखी आणि मेणा दरवाज्याबाहेरचा 
+परिसर गोमयानी सारवलेला होता. राजवाड्यातल्या स्त्रिया आज      नाकात नथ घालून, 
+डोईवरचा पदर सांभाळत हातातल्या चांदीच्या तबकातून दरवाज्याबाहेर रंगोळी घालीत 
+होत्��ा. राजवाड्यातल्या कारकूनांची सदरेच्या पाठीमागचा प्रचंड परिसर सजवायची घाई 
+लागली होती. फुलांच्या माळा भराभर उलगडल्या जात होत्या.          महादरवाजा आज 
+सूर्य उगवायच्या आधीपासून     'आ' वासून    सताड           होता. पायथ्याच्या चित 
+दरवाज्यापासून आणि नाणे दरवाज्यापासून गडावर जाण्याकरता माणसांची रीघ लागली 
+होती. गडाखालच्या पाचाड, रायगडवाडी, कोंझर या गावांमधून गोरसाचे अन् दह्याचे हंडे 
+भरून    घेऊन गवळणी गडाच्या वाटेला लागल्या होत्या. गडाच्या जगदीश्वर-भवानी 
+टोकाकडून, बाजारपेठेकडून येणारी माणसे आणि महादरवाज्याकडून गड चढून येणारी 
+माणसे होळीच्या माळापाशी एकत्र येऊन नगारखान्याच्या दिशेने झपाझप पावले उचलत 
+होती. 
+    होळीच्या माळाच्या दक्षिणेला असलेल्या एका प्रचंड            या नगारखान्याची 
+भव्य इमारत   उभी होती. वास्तविक   हा एक   प्रचंड मोठा दरवाजाच होता. हत्तीवरच्या 
+ अंबारीवरचा झेंडा जराही न वाकवता हत्तीला दरवाजातून जाता येईल इतका हा दरवाजा उंच 
+होता. दरवाज्याच्या दोन्ही बाजूंना मंगलमय अशी कमलपुष्पे कोरली होती. अन् त्यांच्याही 
+बाजूला दोन अप्रतिम शिल्पं खोदली होती. एका वनराजाने आपल्या चारही पायांखाली चार 
+हत्ती चिरडले असून शेपटीत एका हत्तीला पकडले आहे. असं वाटतं की जणू हा वनराज 
+सह्याद्रीच्या एका उत्तुंग कड्यावर उभा आहे आणि पाहता पाहता तो त्या शेपटीतल्या हत्तीला 
+खालच्या खोल दरीत भिरकावून देईल. महादरवाज्याच्या दोन्ही बाजूंना सुंदर झुली पांघरलेले, 
+दातांच्या अग्रभागी मोत्यांच्या घसघशीत माळा लावलेले दोन 'गजराज' उभे होते. 
+    बालेकिल्ल्यातल्या राजवाड्यात गोड धांदल उडाली होती. राजवाड्याच्या द्वारांवरती 
+तोरणे लागली होती. स्वस्तिकादी शुभचिन्हे उमटवण्यात आली होती. नगारखान्यातला 
+चौघडा       लागला. त्यातच सनईचे सूर मिसळले जाऊ लागले. राजवाड्यातल्या देवघरात 
+आई भवानीच्या मूर्तीची पूजा सुरू होती. राजपुरोहित मंत्र म्हणत होते अन् समोर महाराष्ट्राचे 
+महाभाग्य, श्री शिवाजी महाराज वीरासन घालून बसले होते. बाळंभट्ट आर्विकरांच्या पाया 
+पडून महाराज राजवाड्याच्या आतल्या भागात गेले. इकडे राजवाड्यातल्या एका प्रशस्त 
+महालात गागाभट्ट, महाराजांचे राजोपाध्ये व इतर वैदिक ब्राह्मण वेदमंत्रांचे घोष करू लागले. 
+महाराजांचे मोरोपंत पिंगळे, ब���ळाजीपंत, अण्णाजी दत्तो, रामचंद्रपंत अमात्य, रघुनाथपंत 
+पंडित इ. अष्टप्रधान तयारीनिशी राजवाड्यात दाखल झाले. मावळचे मुख्य अन् मातब्बर 
+<<<
+
+देशमुख आणि देशपांडेही आले. महालात तीन सुवर्णचौरंग मांडण्यात आले होते. राजपुत्र 
+संभाजीराजे आणि महाराणी सोयराबाईंसोबत महाराज       महालात प्रवेशले. त्यांनी सोवळे 
+नेसले होते. गागाभट्टांनी अष्टप्रधानांना वेगवेगळ्या नियोजित ठिकाणी उभे राहण्यास 
+सांगितले. त्याप्रमाणे मोरोपंत पेशवे तुपाने भरलेला सुवर्णकलश घेऊन महाराजांच्या पूर्वेस, 
+रामचंद्रपंत अमात्य दह्याने भरलेला ताम्रकलश घेऊन पश्चिमेस, रघुनाथ पंडितराव मधाने 
+भरलेला सुवर्णकलश    घेऊन उत्तरेस तर दक्षिणेस हंबीरराव मोहिते सरसेनापती दुधाने 
+भरलेला रौप्यकलश घेऊन उभे राहिले. महाराजांच्या आग्नेयेला अण्णाजी दत्तो सचिव छत्र 
+घेऊन उभे होते. नैऋत्येस त्र्यंबकपंत डबीर पंखा घेऊन उभे होते. वायव्येला दत्ताजीपंत मंत्री 
+मोर्चेल घेऊन तर ईशान्येस निराजी रावजी न्यायाधीश दुसरे मोर्चेल धरून उभे होते. जवळच 
+निरनिराळ्या हंड्यांमध्ये तीनही सागरांचे जल, सप्तगंगांचे जल साठवून   ठेवले होते. 
+राजपुरोहित मंत्र म्हणत होते. गागाभट्टांनी महाराजांना, युवराजांना अन् महाराणींना पवित्र 
+जलाचा अभिषेक     घालायला सुरुवात केली. सप्तगंगांच्या पाठोपाठ समुद्रस्नानही झाले. 
+उष्णोदकांचे घट महाराजांच्या मस्तकावर रीते होऊ    लागले. त्यापाठोपाठ गागाभट्टांनी 
+अष्टप्रधानांच्या हातातील दूध, दही, तूप, मध अशा पदार्थांचीही अभिषेकधार धरली. प्रत्येक 
+अभिषेक   होताना उच्चस्वरात मंत्रघोष कानी पडत होता. काही वेळातच 'अभिषेक' पूर्ण 
+झाला. गागाभट्टांनी महाराजांना राजवेश परिधान करून राजसभेत यायला सांगितले. 
+'राज्याभिषेक' पूर्ण झाला. आता होणार होते 'सिंहासनारोहण'. 
+    अभिषेक झाल्यावर महाराज आपल्या महालात आले. त्यांनी आपला राजवेश परिधान 
+केला. यावेळेस महाराजांनी आपल्या अंगात पांढऱ्या शुभ्र रंगाचा अंगरखा घातला होता. 
+पायी पांढरी सुरवार घातली होती. डोक्यावर जिरेटोप व त्यावर केशरी रंगाचा मंदिल अथवा 
+किमाँश बांधलेला होता. मंदिलाच्या टोकातून अत्यंत तेजस्वी अशा मोत्यांचा तुरा व मोत्यांची 
+माळ   खोवलेली होती. हाताच्या अस्तन्या सारलेल्या होत्या. मनगटात सुवर्णाची पोहोची व 
+सुवर्णकडी शोभत होती. कमरेला केशरी दुपट्टा बांधलेला होता, अन् त्यातच महाराजांच्या 
+लाडक्या 'भवानी' फिरंगीचा गोफ   अडकवला होता. गळ्यात मोत्यांच्या माळा होत्या अन् 
+त्यावर पांढऱ्या शुभ्र कवड्यांची जगदंबा भवानीची माळ होती. महाराजांच्या कपाळावर 
+कुंकवाची चंद्रकोर रेखाटली होती. त्यावर 'शिवगंध' होते. कानात मोत्यांचा चौकडा झुलत 
+होता. असे ते अत्यंत तेजस्वी 'शिवरूप' होते. महाराज राजवाड्याच्या अंगणात   आले. 
+महाराणी सोयराबाईसाहेब आणि युवराज संभाजीराजेही आले. नंतर तिघांनी कुलदेवतेचे 
+दर्शन घेतले व    आऊसाहेब    जिजाऊंच्या पाया पडून    महाराज   पालखी दरवाज्याने 
+होळीमाळावरून राजसभेच्या महादरवाज्याकडे निघाले. महाराजांच्या पाठीमागे अष्टप्रधान 
+मंडळ व खाशी माणसे होती. महाराज राजसभेच्या महाद्वारापाशी येताच शृंगारून ठेवलेल्या 
+त्या शुभलक्षणी हत्तींनी सोंड उंचावून महाराजांना वंदन केलं. त्याचबरोबर तिथे उभ्या 
+असलेल्या पहारेकऱ्यांनी आणि हाती सुवर्णदंड घेतलेल्या प्रतिहारींनी महाराजांना मुजरे केले. 
+त्यांचे मुजरे स्वीकारून महाराज त्या उत्तुंग अशा महाद्वारातून आत प्रवेशले. महाराजांनी 
+महाद्वारात पाऊल ठेवताच वरच्या नगारखान्यातला चौघडा               झणाणू लागला. 
+<<<
+
+नौबतीवर टिपरी पडली. आतला राजसभेचा प्राकार तर झेंडूच्या फुलासारखा माणसांनी 
+गच्च भरून गेला होता. प्रत्येकजण नटून-थटून आपल्या राजाचे दर्शन घ्यायला उत्सुक होता. 
+राजसभेच्या दरवाज्याच्या बरोबर समोर, सरळ रेषेत एक उंच चौथरा बांधण्यात आला होता. 
+त्या चौथऱ्यावर सुंदर नक्षीकाम केलेल्या अष्टखांबांची सुंदर मेघडंबरी होती. या मेघडंबरीच्या 
+खाली बत्तीस मण सोन्याचे सिंहासन झळाळत होते. सिंहासनावर अनेक शुभचिन्हे कोरली 
+होती. त्याचबरोबर राजसभेच्या प्रचंड गर्दीतही चौथऱ्यावरचे भाल्याच्या टोकांवर तोललेले 
+'न्याय प्रतिष्ठा' जपणारे सोन्याचे तराजू, दुसऱ्या भाल्यांच्या टोकांवर असलेला उघड्या 
+दातांचा सोन्याचा मासा म्हणजेच 'माहिमरातब'. घोडदळाचे सामर्थ्य दर्शवणारे अखपुच्छ 
+असणारे भाले, सोन्याचा राजदंड, नक्षत्रमाळा अन् मौक्तिकमाळा, शिवाय अनेक मोर्चेले, 
+पंखे, चवऱ्या, अब्दागिऱ्या इ. राजचिन्हे उठून दिसत होती. सिंहासनावरच्या मेघडंबरीच्या 
+खांबांना सुंदर कनाती आणि झालरदार पड़दे ���ावण्यात आले होते. 
+    राजसभेच्या महाद्वारापासून सिंहासन चौथऱ्याच्या पायऱ्यांपर्यंत लाल मखमली 
+पायघड्या घालण्यात आल्या होत्या. या मार्गावर बरोबर मध्यभागी हिरोजी इंदुलकरांनी एक 
+सुंदर कारंज तयार केलं होतं. जेणेकरून महाराज या मार्गावरून जाताना थंडगार पाण्याचे 
+सहस्रावधी तुषार महाराजांवर फवारले जातील. समोरच्या राज सिंहासनापाशी गागाभट्ट, 
+बाळंभट्ट राजोपाध्ये व इतर ब्रह्मवृंद सगळ्या तयारीनिशी आले होते. पहाटेची रम्य वेळ होती. 
+पश्चिमेकडे अंधाराचे गडद साम्राज्य पसले असताना पूर्व क्षितिजावर हळूहळू पांढरा रंग 
+पसरू लागला होता. राज्यारोहणाचा मुहूर्त जवळ येत चालला होता. साऱ्या सभेचे लक्ष 
+आता महाराजांच्या येण्याकडे लागले होते. इतक्यात नगारे वाजू लागले. राजसभेच्या माना 
+उंचावल्या गेल्या. प्रथम दोन प्रतिहारी राजसभेत प्रवेशले आणि त्यांच्यामागून एका हातात 
+धनुष्य घेऊन अन् दुसऱ्या हातात सोन्याची विष्णूची मूर्ती घेतलेले महाराज राजसभेत 
+प्रवेशले. शांत, धीरगंभीर पावले टाकत, महाराज अष्टप्रधानांसह सिंहासन चौथऱ्याजवळ 
+येऊन पोहोचले. सिंहासन चौथऱ्याच्या पायथ्याला उभे राहून त्या सोपानाकडे पाहताना 
+महाराजांना काय वाटलं असेल? 'आजपर्यंत आपण      केलेल्या प्रवासाचा सोपान आजच्या 
+दिवसापर्यंत येऊन पोहोचेपर्यंत आपल्या कितीतरी जिवलगांनी प्राणांच्या आहुत्या दिल्या. हा 
+अभिषेक   माझा नाही, त्यांचा आहे.' महाराजांना त्या साऱ्या सवंगड्यांचं स्मरण नक्कीच 
+झालं असेल. सावकाश पायऱ्या चढून महाराज सिंहासन चौथऱ्यावर पोहोचले. गागाभट्टांनी 
+आपल्या हातातला सोन्याचा राजदंड महाराजांच्या हातात दिला. महाराजांनी शपथ घेतली, 
+"या                  पुत्र म्हणून मी या भूमीचं व प्रजेचं पालन करीन. जर मला करणं 
+शक्य झालं नाही तर या सिंहासनाचा स्वतःहून त्याग करीन." शपथविधी पूर्ण झाला. 
+गागाभट्टांनी मंत्रोच्चारांचा घोष करत महाराजांना सिंहासनावर बसण्याची खूप केली. 
+महाराजांनी प्रथम सिंहासनाला वंदन केलं. आपल्या पायातल्या मोजड्या एका बाजूला 
+काढून ठेवल्या. आपली अत्यंत आवडीची 'भवानी फिरंग' महाराजांच्या जवळच असलेल्या 
+विश्वासराव गायकवाड या सरदाराच्या हातात दिली आणि मग राजसभेकडे तोंड करून 
+पाठमोरे जात सिंहासनाला पदस्पर्श जराही न करता महाराज सिंहासनावर आ��नस्थ झाले. 
+<<<
+
+   "दक्षिणची पातशाही दक्षिणीयांचे हाती राहिली पाहिजे !!! " 
+                                                  - छत्रपती शिवाजी महाराज 
+
+   दि. ६ जून १६७४ रोजी             शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक झाला. अन् 
+हिंदुस्थानातीलच नव्हे तर हिंदुस्थानाबाहेरीलही तमाम परकीय सत्ताधीशांचे आणि 
+सुलतानांचे डोळे खाड्कन उघडले. मोगल    बादशहा मोईउद्दीन 'औरंगजेब' तर फारच 
+खवळला. तो तख्तावर बसल्यापासून शिवाजीची ही ‘शरारत' रोखण्याचे प्रयत्न करत होता. 
+शिवाजीवर सोडलेले सारे सरदार मार खाऊनच       परत येत   होते. एकट्या मिर्झाराजे 
+जयसिंहांनी         चांगली कामगिरी केली म्हणावं तर शिवाजीने        येऊन खुद्द 
+आपल्याला हातोहात बनवलं !! आता आपण      स्वतः जातीनिशी दख्खनेत उतरून, मोंगल 
+सामर्थ्याच्या संपूर्ण शक्तिनिशी शिवाजीचे हे मूळ कायमचे उखडून टाकायला हवे हे 
+औरंगजेबाला कळून चुकले होते. आजपर्यंत शिवाजी हा एक मामूली जहागीरदार बंडखोर 
+होता. परंतु काशीच्या काफर पंडिताने त्याला राजा केलं, सिंहासन दिलं. इ. स. १५७५ च्या 
+विजयनगरम्च्या अस्ताबरोबरच नष्ट झालेलं हिंदूंचं साम्राज्य आज पुन्हा बरोबर शंभर 
+वर्षांनंतर झळाळून उठलं होतं. अर्थात या साऱ्या गोष्टी इकडे शिवाजी महाराजांनाही समजत 
+होत्याच! खवळलेला औरंगजेब आता लवकरात लवकर दख्खनवर चाल करून येणार हे 
+महाराज पुरते जाणून होते. 
+   या   वेळेस दख्खनेत   स्वराज्याच्या व्यतिरिक्त विजापूरची आदिलशाही   आणि 
+गोवळकोंड्याची कुतुबशाही या दोन 'बहमनी' शाह्या अजूनही जिवंत होत्या. औरंगजेब 
+दख्खनेत उतरण्याची चिन्हं दिसू लागल्याने, अन् त्याच्याशी    लढणे हे एकट्या 
+मराठ्यांना शक्य नसल्याने महाराजांनी राजकारणाचा एक नवीनच डाव मांडला. औरंग हा 
+जरी मुसलमान असला तरीही, कितीही केलं तरी तो तैमूरलंग अन् चंगिझखानाचा वंशज 
+होता. तो 'सुन्नी' पंथीय मुसलमान होता. दख्खनी, 'शिया' पंथीय मुसलमानांच्या बदल्यात 
+त्याच्या मनात प्रचंड वैरभाव होताच. महाराजांनी नेमका याच गोष्टीचा फायदा करून घ्यायचे 
+ठरवले. या दोन्ही शाह्यांना सोबत घेऊन मोगलांचे बस्तान हिंदुस्थानातून कायमचे उठवण्याचा 
+डाव महाराजांनी मांडला. 
+   कुतुबशहाच्या दरबारात महाराजांचे प्रल्हाद निराजी नाशिककर या नावाचे एक वकील 
+होते. त्यांनी महाराजांचे सारे म्हणणे कुतुबशहाला सांगितले. या कुतुबशहाचे नाव ���ोते अबुल 
+हसन कुत्बशाह ऊर्फ 'तानाशाह'. या कुतुबशहाचा सारा कारभार त्याचे वजीर मादण्णापंत 
+पिंगळी हे अत्यंत हुशार ब्राह्मण पाहात होते. एखाद्या सुलतानीत बादशाही वजिरी हिंदू अन् 
+त्यातूनही ब्राह्मणाला देण्याची घटना अपवादात्मक होती. मोंगल बादशहा अकबराचा वजीर 
+पंडित 'महेश दास' ऊर्फ 'बिरबल' याच्यानंतर मादण्णापंतांचे हे एकमेवाद्वितीय उदाहरण 
+होते. बादशहाने मादण्णापंतांना 'सूर्यप्रकाशराव' असा किताब दिला होता. मादण्णापंतांनी 
+महाराजांचे हे राजकारण कुतुबशहाला समजावून सांगितले आणि कुतुबशहाने मोठ्या 
+<<<
+
+आनंदाने महाराजांना भेटण्याची तयारी दर्शवली. 
+   दि. ६ ऑक्टोबर १६७६ या दिवशी विजयादशमी होती. याच दिवशी महाराजांनी 'दक्षिण 
+दिग्विजयार्थ' सीमोल्लंघन केलं. या दक्षिणी पंथांच्या एकजुटीत एक अडसर मात्र अजूनही 
+कायम   होता. विजापूरच्या आदिलशाहीत     दख्खनी मुसलमानांच्या तुलनेत   हिंदुस्थानी 
+पठाणांचंच प्राबल्य अधिक होतं. यावेळी विजापूरचा वजीरही एक पठाणच होता. त्याचं नाव 
+होतं 'बहलोलखान'. त्यामुळे प्रथम    दख्खनेतून या पठाणांना हाकलून     देऊन मग 
+औरंगजेबाकडे पहाणे गरजेचे होते. महाराज भागानगर-गोवळकोंड्याकडे जात असतानाच 
+कर्नाटकच्या कोप्पळ प्रांतात विजापूरच्या हुसेनखान मियाना या पठाणाशी मराठ्यांची गाठ 
+पडली. या युद्धात सर्जेराव जेध्यांचा तरुण पुत्र नागोजी मारला गेला, परंतु पठाणांचा मात्र 
+जबरदस्त पराभव झाला. खुद्द हुसेनखान मियाना कैद झाला !! 
+   फेब्रुवारी १६७७ च्या पहिल्या आठवड्यातच महाराजांची स्वारी भागानगरात प्रवेशती 
+झाली. या पराक्रमी राजाचे तेलंगणच्या रयतेने आणि खुद्द कुतुबशहांनी जंगी स्वागत केले. 
+महाराजांसोबत या वेळी सुमारे पंचवीस हजार मराठी फौज होती. भागानगरच्या मुक्कामी 
+मराठेशाही आणि कुतुबशाही यांच्यात एक महत्त्वाचा तह झाला. तो तहनामा थोडक्यात 
+असा- 
+    १) भागानगरच्या मुक्कामी मराठी सैन्याच्या खर्चासाठी कुतुबशहांनी साडेचार लक्ष रु. 
+रोख द्यावेत. 
+    २) मराठ्यांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेमध्ये कुतुबशाहीचे चार हजार पायदळ व एक हजार 
+घोडदळ मराठ्यांच्या सोबत असावे. 
+    ३) कुतुबशाही सैन्यावर कुतुबशाहीच सेनापती मिर्झा मुहम्मद अमिन सरलष्कर असेल. 
+त्याचा खर्च, दारूगोळा इ. बादशहांनी पुरवावा. 
+    ४) कुतुबशाहीने पूर्वी ठर���्याप्रमाणे दरसाल एक लक्ष रु. खंडणी मराठ्यांना देत जावी. 
+    ५) पूर्वीप्रमाणेच मराठी वकील (प्रल्हाद निराजी नाशिककर) कायम     कुतुबशाही 
+दरबारात रहावा. 
+    ६) दख्खनच्या मोहिमेत जिंकला जाणारा जो भाग पूर्वी शहाजीराजांकडे नसेल असा 
+मुलुख कुतुबशाहीच्या ताब्यात असावा. 
+    ७) उभय पक्षांनी कायम एकरूप राहून पठाण आणि मोगलांचा बिमोड करावा. 
+    महाराज आणि कुतुबशहा यांच्यात हा अत्यंत महत्त्वाचा करार झाला. यानंतर दि. १० 
+मार्च १६७७ रोजी महाराजांनी पुढील मोहिमेकरिता भागानगर (सध्याचे हैदराबाद) सोडले. 
+या वेळी त्यांच्याबरोबर तहात ठरल्याप्रमाणे कुतुबशाही सैन्यही होते. 
+    कुतुबशाहीच्या मुक्कामातच महाराजांनी दक्षिणी पंथाच्या एकजुटीकरिता अनेक 
+संस्थानिक, मांडलिक, सरदार इत्यादींना पत्रे पाठवली. परंतु, दुर्दैवाने महाराजांना त्याचा 
+काहीही परिणाम दिसून आला नाही. यानंतर बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक असणाऱ्या आणि 
+सम्राट कृष्णदेवरायाने बांधलेल्या पवित्र श्री शैल मल्लिकार्जुनाचे दर्शन घेऊन थेट चंदीच्या 
+<<<
+
+रोखाने निघाले. चंदीचा (जिंजी) हा प्रचंड किल्ला विजापूरकरांकडे होता. महाराजांनी थेट 
+किल्लेदार नसिर मुहम्मदला वश केले आणि रक्ताचा एक थेंबही न सांडता हा प्रचंड किल्ला 
+स्वराज्यात दाखल झाला. चंदीच्या या विजयानंतर वेल्लोरला वेढा पडला. पण किल्ला दाद 
+देईना, तेव्हा फौज वेल्लोरला ठेवून (सुमारे दोन हजार घोडदळ व पाच हजार पायदळ) 
+महाराज तंजावरच्या रोखाने निघाले. 
+   तंजावरच्या वाटेवर असतानाच   तिरूवाडी प्रांतात विजापूरच्या शेरखान लोदी या 
+पठाणाचा महाराजांनी समाचार घेतला. दि. ६ जुलै १६७७ या दिवशी शेरखानाचा अत्यंत 
+दारुण पराभव झाला. 
+   शेरखानाच्या या प्रचंड पराभवाची इतकी धास्त विजापुरी सैन्याने घेतली की, या 
+प्रांतातील वालदूर, तेवेनापट्टणम्, बाणागिरी इ. किल्लेही विनासायास मराठ्यांना मिळाले. 
+शेवटी शेरखानाने अत्यंत बिकट अवस्थेत महाराजांशी तह केला आणि अखेर १६७७ च्या 
+पावसाळ्याच्या सुरुवातीला महाराज तंजावरमध्ये दाखल झाले. महाराजांनी एकोजीराजे 
+भोसले (माता तुकाबाई), संताजीराजे (माता नरसाबाई) या आपल्या सावत्र बंधूंची भेट 
+घेतली.   यांच्यासोबतच   महाराजांनी भिवजीराजे,     प्रतापजीराजे, कोयाजीराजे 
+(शहाजीराजांच्या नाटकशाळांचे पुत्र) यांच्याह��� भेटी घेतल्या आणि महाराजांनी एकोजी 
+राजांपाशी विषय काढलाच !- 
+   "आपण     आम्हांस सामील व्हावे. ते जमत नसेलच तर शहाजी राजांच्या दौलतीपैकी 
+निम्मी दौलत वाटून ती आम्हांस द्यावी. आजपर्यंत आम्ही काही मागितले नाही. तुम्ही 
+आपल्या मनाप्रमाणे सारी वहिवाट केली. आता तुम्ही स्वतः मिळवलेल्या दौलतीतले आम्हास 
+काही नको, परंतु वडिलांच्या दौलतीतील निम्मा हिस्सा आम्हास द्यावा!" 
+   परंतु एकोजीराजांच्या मनास ते काही केल्या पटेना. अन् एके दिवशी ते महाराजांना न 
+सांगताच छावणीतून अक्षरशः पळून गेले. का? तर महाराज त्यांना कैद करतील म्हणून !! हे 
+पाहून महाराजांना फार वाईट वाटले. ते उद्वेगाने उद्गारले ... 
+   ' ... धाकुटे ते धाकुटेच! बुद्धीही धाकुटेपणायोग्य केली. महाराजांचे एक सावत्र बंधू 
+संताजीराजे महाराजांना येऊन मिळाले. परंतु, एकोजीराजे ऐकेनात हे पाहून महाराजांनी 
+कोलेरन नदीच्या उत्तरेकडचा, एकोजीराजांचा सर्व प्रदेश जिंकून घेतला. पुढे होसकोट, 
+कोलार, बाळापूर, कावेरीपट्टणम्, वृद्धाचलम् इ. प्रदेश जिंकून महाराज उत्तरेकडे येत 
+असतानाच, इकडे एकोजीराजांनी कर्नाटकातच     असलेल्या संताजीरावांवर प्रचंड हल्ला 
+चढवून   संताजीराजांना पराभूत केले. परंतु माघार घेतलेल्या संताजीराजांनी आणि 
+रघुनाथपंत हणमंत्यांनी ऐन मध्यरात्रीच एकोजीराजांवर हल्ला चढवला. दिवसभरच्या 
+थकव्याने विश्रांती घेत असलेल्या तंजावरी फौजेचा पाडाव झाला. यात एक हजार 
+आणि प्रचंड लूट संताजीराजांना मिळाली. 
+   एकोजीराजांच्या पराभवामुळे महाराजांनाही दुःख हे झालेच. एकोजी राजांना आता फार 
+उदासीनता आली होती. महाराजांनी मोठ्या उदार मनाने चंदी नजीकचा सात लक्ष रु. 
+<<<
+
+ उत्पन्नाचा मुलुख एकोजीराजांना देऊन टाकला आणि एक अत्यंत रसाळ पत्र लिहून राजांनी 
+ समजूत काढली. महाराज म्हणतात, 
+    " ... आम्ही तुम्हांस वडील मस्तकी असता चिंता कोणे गोष्टीची आहे? याउपरी सहसा 
+ वैराग्य न धरिता मनातून विषण्णता (काढून) कालक्रमण करीत जाणे ... रिकामे बैसोन 
+ लोकाहाती नाचीज खावून काल व्यर्थ न गमावणे. कार्यप्रयोजनाचे दिवस हे आहेती. वैराग्य 
+ उतारवयी कराल ते      आज उद्योग करून आम्हासही तमासे दाखविणे ... " 
+    यानंतर कर्नाटकातील विजापूरकरांचाच गदग प्रांत काबीज करून जून १६७८ मध्ये 
+महाराज         परतले. 
+<<<
+
+   महाराज दि. ६ ऑक्टोबर १६७६ या दिवशी दक्षिण दिग्विजय मोहिमेवर निघाले आणि 
+एक महिन्यातच, दि. १ नोव्हेंबर १६७६ या दिवशी संभाजीराजे पत्नी      शृंगारपुरात 
+येऊन राहिले. महाराजांनी युवराज संभाजीराजांना शृंगारपूर-प्रभावळी या प्रांताचे सुभेदार 
+म्हणून नेमले होते. वास्तविक संभाजीराजे हे युवराज होते. राजांच्या माघारी राजधानीत 
+राहून राज्यकारभार सांभाळावा युवराजांचे प्रमुख कर्तव्य असते. परंतु, संभाजीराजांच्या 
+उतावळ्या अन् अविवेकी स्वभावामुळे त्यांचे सरकारकूनांशी पटत     नसे. अशातच 
+राज्याभिषेकानंतर सोयराबाईंची सातमहालातून    अनेक   'जनानी राजकारणे'    सुरू 
+असल्यामुळेच असेल   बहुदा पण युवराज संभाजीराजे शृंगारपुरात येऊन स्थायिक झाले. 
+संभाजीराजे हे संस्कृत पंडित अन् उत्तम कवीही असल्याने त्यांचे मन या ठिकाणी रमणे 
+स्वाभाविकच होते. संभाजीराजांच्या सेवेत केशव पंडित, उमाजी पंडित, कवी कलश 
+यांसारखे संस्कृत पंडित सतत हजर होते. दिवस    जात होते. शृंगारपूरच्या मुक्कामी 
+संभाजीराजांनी 'नायिकाभेद' हे अष्टनायिकांचे स्वभाव-भेद सांगणारं हिंदी काव्य आणि 
+'बुधभुषणम्' या संस्कृत ग्रंथाची निर्मिती केली. येथून जवळच शिर्क्यांचा होता. शिर्के 
+म्हणजे शंभूराजांचं सासर! 
+   दिवस जात होते. दि. ४ सप्टेंबर १६७७ या दिवशी संभाजीराजांना येसूबाईसाहेबांच्या 
+पोटी कन्यारत्न झाले. या कन्येचे नाव ठेवण्यात आले 'भवानी'. मधल्या काळात अनेक 
+लहान-मोठ्या कारणांवरून सरकारकून आणि युवराजांच्यातला वाद अत्यंत विकोपाला गेला 
+होता. शिवाजी महाराज    रायगडावर आले अन् त्यांना या साऱ्या घटना समजल्या. 
+महाराजांना युवराजांबद्दल काळजी वाटू लागली होती. त्यांनी युवराजांना एखाद्या पवित्र 
+वातावरणात,              साधूंच्या, संतांच्या सहवासात ठेवावे असा विचार केला आणि 
+त्यांनी संभाजीराजांना पत्र पाठवून आज्ञा केली, 'आपण श्री समर्थ रामदास स्वामींच्या 
+सहवासात राहण्यास सज्जनगड़ी जावे. त्यांचा उपदेश घ्यावा.' अन् मनातून रूष्ट झालेले 
+संभाजीराजे नाईलाजानेच डिसेंबर १६७८ मध्ये        दाखल झाले. 
+   संभाजीराजे सज्जनगडावर आले तेव्हा समर्थ तेथे नव्हते. युवराजांच्या मनाची घालमेल 
+अधिकच वाढली. 'आतापर्यंत सरकारकून आणि सोयराबाईच विरोधात होत्या. परंतु, आता 
+आबासाहेब शिवछत्रपतींना देखील आपण 'बिघडलो' असे वाटू लागले आणि म्हणूनच 
+त्यांनी आपल्याला सज्जनगडावर पाठवले' या एकाच विचाराने युवराजांना हैराण केले 
+आणि अखेर दि. १३ डिसेंबर १६७८ या दिवशी युवराज संभाजीराजे मोगलांचा सरलष्कर, 
+सालार-ए-दख्खन दिलेरखान पठाणाकडे जाऊन मिळाले !! 
+   युवराज मनात बंडाची भावना घेऊन दिलेरकडे गेले नव्हते. त्यात आपणही पराक्रमी 
+आहोत हे शिवाजी महाराज आणि इतर कारकुनांना दाखवून देण्याची        भावना होती. 
+परंतु युवराजांच्या या भाबडेपणाचा फायदा दिलेरखान घेतल्याशिवाय कसा राहील? त्याने 
+संभाजीराजांना पुढे करून महाराजांचा साताऱ्याजवळचा 'भूपाळगड' हा किल्ला घेतला. 
+यानंतर दिलेरने फौजेचा मोहरा वळवला दार-उस-सल्तनत विजापूरकडे! विजापूरचा पूर्वीचा 
+<<<
+
+ वजीर पठाण बहलोलखान हा दि. २३ डिसेंबर १६७७ रोजी मरण पावला होता. त्यामुळे 
+ आता 'सिद्दी मसूद' हा आदिलशहाचा वजीर होता. याच मसूदने (जौहरचा जावई) पूर्वी 
+महाराजांना विशाळगडच्या वाटेवर पकडण्यासाठी जंग जंग पछाडले होते. परंतु आता हाच 
+ मसूद दिलेरला प्रचंड घाबरला अन् त्याने शिवाजी महाराजांना मदतीची साद घातली. 
+ आदिलशहाने महाराजांनी आजपर्यंत घेतलेल्या शाही मुलखाला 'अधिकृत' परवानगीच 
+देऊन टाकली. महाराजांच्या 'दक्षिणी पंथाच्या एकजुटीतला' दुसरा महत्त्वाचा दुवादेखील 
+ आज   साध्य झाला. महाराजांनी आदिलशहाला निर्धास्त राहायला सांगितले आणि त्यांनी 
+ गनिमीकाव्याने दिलेरची अक्षरशः लांडगेतोड सुरू केली. शेवटी विजापूरचा नाद सोडून दि. 
+ १४ नोव्हेंबर १६७९ रोजी दिलेरच्या फौजा तिकोट्याच्या रोखाने वळल्या. 
+    तिकोट्यात आल्यानंतर तेथील हिंदू प्रजेचे दिलेरने अत्यंत हाल सुरू केले. हे सहन न 
+ झाल्यानेच संभाजीराजांचे दिलेरशी अत्यंत कटू खटके    अन् संभाजीराजांना आपली 
+ चूक कळून आली. अशातच औरंगजेबाचा 'संभाजीला कैद करून दिल्लीस पाठवा' या 
+ आशयाचा गुप्त खलिता दिलेरला मिळाल्याच्या बातम्या संभाजी महाराजांना समजल्या. 
+ आता मात्र संभाजीराजांचे डोळे      उघडले आणि अखेर दि. २० नोव्हेंबर १६७९ या 
+ दिवशी संभाजीराजे मोंगल छावणीतून पळाले आणि थेट विजापूर गाठले आणि तेथून दि. ४ 
+ डिसेंबर १६७९ रोजी स्वराज्यात पन्हाळगडावर येऊन दाखल झाले. 
+    महाराजांनीही मग मोठ्या उदारमनाने आपल्या पुत्राला मायेने पोटाशी धरले आणि 
+ समजावले. संभाजीराजांनीही मोठ्या मनाच्या समजुतीने महाराजांना म्हटले, 
+    'आपणास साहेबांच्या पायाची जोड आहे. आपण दूधभात खाऊन साहेबांचे (शिवाजी 
+ महाराजांच्या) पायाचे चिंतन करून राहीन.' यानंतर महाराजांनी युवराजांना पुन्हा 
+ अधिकारात घेऊन पन्हाळा प्रांतावर नेमले आणि महाराज       परतले. 
+    महाराज रायगडावर आल्यानंतर राजाराम महाराजांची मुंज अन् लग्न उरकण्याचा त्यांनी 
+ निश्चय केला. दि. १५ मार्च १६८० या दिवशी राजारामांचे लग्न सरसेनापती कै. प्रतापराव 
+ गुजर यांची कन्या जानकीबाई हिच्याशी लावून देण्यात आले. 
+    दि. २० मार्च १६८० या दिवशी सूर्यग्रहण होते. महाराजांचे मन आणि शरीर आधीच 
+ थकले होते. अशातच महाराज कदाचित ग्रहणकाळात करण्यात येणारे स्नानविधी करण्यास 
+ गंगासागराच्या थंड पाण्यात उतरले असावेत. कारण ग्रहणानंतर दोन दिवसातच महाराजांना 
+ प्रचंड ताप भरला. दिवसेंदिवस ताप वाढतच चालला होता. 
+    - आणि चैत्र शुद्ध पौर्णिमा (हनुमान जयंती), दि. ३ एप्रिल १६८० चा दिवस उजाडला. 
+ महाराजांनी साऱ्या सवंगड्यांना जवळ बोलवून आपल्या मागे राज्य कसे सांभाळावे ते 
+ सांगितले. सर्व जण अत्यंत दुःखी होते. महाराज अत्यंत शांतपणे म्हणाले, 
+    "आपली आयुष्याची अवधी झाली. आपण आता कैलासास श्रींचे दर्शनास जाणार!" 
+यानंतर महाराजांनी शेवटची निरवानिरव केली. सर्वांना बाहेर बसण्यास सांगितले. 
+    - आणि भर मध्यान्ही आवस झाली. दुपारी बाराच्या सुमारास महाराजांनी हे जग सोडले. 
+<<<
+
+महाराष्ट्र पोरका झाला. 
+   शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर राज्यकारभार कोणी पहावा हा प्रश्न साहजिकच उभा 
+राहिला. अर्थात परंपरा आणि रितीनुसार ज्येष्ठ पुत्र संभाजीराजांना अभिषेक करणे उचित 
+होते. परंतु, संभाजीराजांच्या स्वभावाची सर्वांनाच धास्त वाटत होती. नुकतंच हे दिलेरखान 
+प्रकरण झाल्यामुळे तर त्यांना कारभार देणे हे बहुतेकांना धोक्याचं वाटत असावं. अशातच 
+सोयराबाईंच्या मदतीने शेवटी मोरोपंत पिंगळे पंतप्रधान आणि अण्णाजी दत्तोपंत सचिव 
+यांनी वैशाख शु.३, दि. २१ एप्रिल १६८० रोजी राजारामांना मंचकावर बसवले (राज्याभिषेक 
+केला नाही!). याचवेळी मोरोपंत आणि अण्णाजी यांनी संभाजीराजे पुन्हा बंड करू नये 
+म्हणून त्यांना पकडण्यासाठी पन्हाळगड़ाकडे सैन्यासह कूच केले. स्वराज्याचे सरसेनापती 
+हंबीरराव मोहिते हे मात्र प्रथमपासूनच संभाजीराजांच्या पक्षात ह���ते. ते सरसेनापती 
+असल्याने फौजेचे वळणही युवराजांकडेच होते. पंत पेशवे आणि सचिव पन्हाळ्याच्या 
+वाटेवर असतानाच    कराड प्रांतात तळबीडजवळ     हंबीररावांनी दोघांनाही कैद केले. 
+संभाजीराजांचे बळ     होते. 
+   दि. २६ जून १६८० रोजी संभाजीराजांनी येसाजी कंक    आणि रायगडचा किल्लेदार 
+चांगोजी काटकर यांच्या मदतीने रायगड आपल्या ताब्यात घेतला आणि कारभार सुरू केला. 
+वास्तविक पाहता शिवाजी महाराजांनी शेवटच्या क्षणी आपल्या पुत्राला क्षमाच केली होती. 
+तरीही बहुतेकांच्या मनात अजूनही संदेह होताच.       कारभार सुरू झाल्यानंतर श्री 
+समर्थ रामदासस्वामी यांनी शंभूराजांना त्यांच्या थोर पित्याची आठवण करून   देत 
+राज्यकारभार नेमका कसा करावा याकरिता एक विस्तृत पत्रच पाठवले. ते पत्र असे - 
+
+                 अखंड सावधान असावे । दुश्चित कदापि नसावे । 
+                    तजवीज करीत बैसावे । येकांत स्थळी ।। 
+                 काही उग्रस्थिति सांडावी । काही सौम्यता धरावी। 
+                       चिंता पराची लागावी । अंतर्यामी ।। 
+                मागील अपराध क्षमा करावे। कारभारी हाती धरावे। 
+                       सुखी करुन         कामाकडे ।। 
+                  पाटातील तुंब निघेना । तरी मग पाणी चालेना। 
+                      तैसे जनांच्या मना । कळले पाहिजे ।। 
+               जनांचा प्रवाह चालीला । म्हणजे कार्यभाग आटोपला । 
+                   जन ठायी ठायी तुंबला । म्हणीजे ते खोटे ।। 
+                  श्रेष्ठी जे जे मेळविले । त्यासाठी भांडत बैसले। 
+                     तरी मग जाणावे, फावले । गनिमासी ।। 
+                ऐसे सहसा करू नये । दोघां भांडण तिसऱ्या जाय। 
+                    धीर करोन महत्कार्य । समजोन करावे ।। 
+                    राजी राखता जग । मग कार्यची लगबग। 
+<<<
+
+                      ऐसी जाणोनी सांग । समाधाने करावी ।। 
+               आरंभीच          धास्ती । म्हणजे कार्यभाग होय नास्ती । 
+                        याकारणे समस्ती । बुद्धी शोधावी ।। 
+                  सकळ लोक येक करावे । गनिमा निपटुनी 
+                        येणे करिता कीर्ति धावे । दिगंतरी ।। 
+                   आधी गाजवावे तडाखे । तरी मग भूमंडळ धाके। 
+                        पैसे न होता धके । राज्यास होती ।। 
+                   समय प्रसंग वोळखावा । राग निपटुनी        । 
+                      आला तरीं कळो न द्यावा । जनामाजी 
+                 राज्यामध्ये सकळ लोक । सलगी देऊन करावे येक । 
+                      लोकांचे मनामध्ये धाक । उपजोची नयें ।। 
+                      बहुत लोक मेळवावे । येक विचारे भरावे । 
+                        ���ष्ट करोनी घसरावे । म्लेंच्छांवरी ।। 
+                  आहे तितके जतन करावे। पुढे आणिकही मेळवावे 
+                      मऱ्हाष्ट्र राज्य करावे । जिकडे   ।। 
+                     लोके हिंमती धरावी । शर्थीची तरवार करावी 
+                                    पदवी । पावाल येणे ।। 
+                   शिवराजांस आठवावे । जिवीत तृणवत मानावे । 
+                       इहलोकी-परलोकी रहावे। कीर्तिरूपें ॥। 
+               शिवराजाचे आठवावे रूप । शिवराजाचा आठवावा प्रताप । 
+                    शिवराजाचा आठवावा साक्षेप । या भूमंडळी 
+                 शिवराजाचे कैसे बोलणे । शिवराजाचे कैसे चालणे । 
+                       शिवराजाची सलगी देणे । कैसी असे ।। 
+                   सकळ सुखाचा त्याग । करूनी साधीजे तो योग । 
+                       राज्यसाधनेची लगबग । कैसी केली ।। 
+                    त्याहून करावे विशेष । तरीच म्हणवावे पुरुष । 
+                      याउपरी आता विशेष । काय लिहावे? ।। 
+    श्री समर्थांचा हा उपदेश म्हणजे अंधारात चाचपडणाऱ्या संभाजी राजांकरता नंदादीपच 
+होता. त्यांनी पूर्वीचे सर्व राग-लोभ विसरून आपल्या विरोधातील दस्त केलेल्या असामींना 
+कैदेतून मोकळे केले. 'मागील अपराध क्षमा' करून कारभाऱ्यांनाही 'हाती धरीले'. परंतु 
+        दि. १२ ऑक्टोबर १६८०, अश्विन शु. १, स्वराज्याचे पंतप्रधान मोरेश्वर त्रिंबक पिंगळे 
+           वारले. त्यांच्या ज्येष्ठ पुत्राचे करून, संभाजीराजांनी त्यांना पेशवेपद दिले. 
+निळोपंत हे आता स्वराज्याचे पेशवे बनले. 
+    माघ शु. ७, दि. १४ जानेवारी १६८१ रोजी संभाजीराजांनी 
+राज्याभिषेक करून घेतला. यानंतर सर्व कारभार सुरळीत सुरू झाला. हे पाहून अन् आपली 
+<<<
+
+ सारी राजकारणे धुळीस मिळालेली बघून सोयराबाईंनी             विष प्राशन करून 
+ आत्महत्या केली. सोयराबाईंच्या या आत्मघातकी कृत्याच्या धक्क्यातून रायगड बाहेर 
+ न      तोच एक भयंकर बातमी रायगडावर येऊन धडकली. दि. १३ नोव्हेंबर १६८१ रोजी 
+ खासा औरंगजेब तीन लाख शाही फौजेनिशी बऱ्हाणपुरात येऊन दाखल झाला होता. 
+    शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर केव्हा ना केव्हा तरी ही परिस्थिती उद्भवणार 
+ होतीच. संभाजीराजे मोगलाईतून पुन्हा स्वराज्यात आल्यानंतर शिवाजी महाराजांनी त्यांना 
+ अखेरचे समजावले होते. खासा औरंगजेब दख्खनेत उतरणार हे महाराजांना ठाऊक 
+ असल्यानेच प्रथम त्यांनी 'दक्षिणी पंथाची एकजूट' करण्याचे महत्त्वाचे काम पार पाडले 
+ होते. संभाजी महाराजांची आता खरी क��ोटी होती. परंतु, या काळात शिवाजी महाराज, 
+ जिजाऊ   साहेबांच्या अधिकाराने उपदेश करणारं असं कोण होतं? होते ना! श्री समर्थ 
+ रामदास स्वामी. परंतु दैवगतीही अशी विचित्र की या महाप्रलयाच्या सुरुवातीसच दि. २२ 
+ जानेवारी १६८२, माघ वद्य. ९ या दिवशी समर्थांनी सज्जनगडावर जिवंतपणी समाधी 
+ घेतली. आता मात्र संभाजी महाराज एकटे पडले अगदी खऱ्या अर्थाने एकाकी पडले! 
+    दि. १८   १६८२ या दिवशी                  गांगोली या गावात शंभूराजांच्या आणि 
+ येसूबाईंच्या प्रथम पुत्राचा जन्म झाला. आपल्या थोर पित्याच्या स्मरणार्थ संभाजीराजांनी 
+ पुत्राचे नाव ठेवले 'शिवाजी राजे' (हेच पुढे शाहूराजे म्हणून प्रसिद्ध). 
+    दि. १४ एप्रिल १६८५ या दिवशी विजापूरला मोंगली फौजांचा वेढा पडला. रहिमतखान, 
+रूहुल्लाखान, रणमस्तखान अशा शाही सरदारांनी विजापूरला मोर्चे लावले. वास्तविक 
+ आदिलशाही आणि कुतुबशाही या 'इस्लामी शाह्या' होत्या. तरीही त्या 'दख्खनी' असल्याने, 
+ अन् मुख्य म्हणजे मराठ्यांना साहाय्य करत असल्याने औरंगजेबाने आपला रोख आता 
+ आधी या दोघांकडे वळवला. दि. ११ ऑक्टोबर १६८५ रोजी बादशहाजादा मुअज्जम याने 
+ थेट भागानगरवरच हल्ला चढवला. खुद्द बादशहा अबुल हसन कुत्बशहा भागानगरात होता. 
+ औरंगजेबाने बादशहाची बेगम सरिमाजानी हिला 'मजहब' च्या नावाखाली चिथावले आणि 
+ मादण्णापंत या काफीर पंडिताला दूर करण्याच्या कानपिचक्या दिल्या. या मूर्ख बेगमेने 
+ तिच्या खास खोजामार्फत भागानगरच्या चौकात सर्वांदेखतच मादण्णापंत आणि आकण्णा 
+ यांचे खून करवले. असे केल्याने मोंगल मागे हटतील अशी तिला अपेक्षा होती. परंतु हे दोन 
+ हुशार पंडित कायमचे दूर झालेले पाहताच मुअज्जमने अधिक जोर केला. शेवटी एक कोट 
+ रु. देण्याच्या बदल्यात (बापाशी गद्दारी करून) मुअज्जमने भागानगरचा वेढा उठवला. 
+    दि. १३ सप्टेंबर १६८६ या दिवशी विजापुरी फौजेने हत्यार खाली ठेवले. मोंगली 
+ फौजांनी विजापूर ताब्यात घेतले. खासा सुलतान सिकंदर आदिलशहा कैद झाला. इकडे 
+ मुअज्जमने भागानगरचा वेढा उठवल्याचे कळताच औरंगजेबाने त्याची चांगलीच खरडपट्टी 
+ काढली आणि त्याचाच परिणाम म्हणून की काय, विजापूर जिंकल्यानंतर केवळ     एका 
+ वर्षातच दि. २७ सप्टेंबर १६८७ या दिवशी शाही फौजांनी भागानगरही जिंकले. खासा 
+ कुतुबशहा- अबुल हसन तानाशाह कैद झाला. विजापूरचा सिकंदर आदिलशहा आणि 
+ भागानगरचा तानाशाह कुतुबशहा या दोन्ही शाही कैद्यांना प्रथम अहमदनगरच्या किल्ल्यात 
+<<<
+
+अन् नंतर दौलताबादेवर कैदेत ठेवण्याचा हुकूम झाला आणि आता मोंगली फौजांचा संपूर्ण 
+रोख वळला महाराष्ट्राकडे ... मराठ्यांकडे !! 
+    भागानगर आणि विजापूरचा पाडाव केल्यानंतर औरंगजेब आता आपलं लक्ष पूर्णतः 
+महाराष्ट्राकडे वळवणार हे तर उघडच होतं. अन् म्हणूनच तो महाराष्ट्राच्या वाटेवर असतानाच 
+त्याचे खच्चीकरण   करण्यासाठी मराठे त्याच्या फौजेवर एकदम    हल्ला         अन् 
+          करत मागच्या मागे पसार होत. परंतु, अशाच एका छाप्याच्या वेळी वाईजवळ 
+मोंगल अन् मराठ्यांच्यात चकमक   सुरू असतानाच मोंगलांच्या एका जंबुरीयाचा (लहान 
+तोफेचा) तापलेला     गोळा थेट सरसेनापतींच्या, हंबीरराव मोहित्यांच्या छाताडावरच येऊन 
+आदळला. हंबीरराव जागच्या जागी गतप्राण झाले. हंबीररावांच्या मृत्यूने संभाजीराजांना फार 
+मोठा धक्का बसला. परंतु, आता शोक करत बसून चालणार नव्हते. राजांनी ताबडतोब 
+पन्हाळ्याचे किल्लेदार म्हलोजी घोरपडे यांना स्वराज्याची सरनौबती दिली. महाराष्ट्रात 
+आल्यावर औरंगजेबाचा शाही डेरा पडला अकलूजला !! 
+    औरंगजेब दख्खनेत विजापूर अन् भागानगरच्या मोहिमेवर गुंतला होता, त्या वेळेस 
+संभाजीराजेही गप्प बसले नव्हते. त्यांनी जंजिरा स्वराज्यात आणण्याची फार खटपट केली. 
+जंजिरा येत नाही हे पाहताच संभाजीराजांनी अक्षरशः खाडीत भराव घालून तो घेण्याचा 
+प्रयत्न केला. परंतु, औरंगजेबाच्या आक्रमणाने ती मोहीम फसली. यानंतर संभाजीराजांनी 
+गोमांतकावर स्वारी केली. गोव्याचा पोर्तुगीज गव्हर्नर तर अत्यंत घाबरला होता. त्याने गलबते 
+तयार ठेवून पोर्तुगालला जाण्याची तयारी ठेवलीच होती. परंतु, या मोहिमेतही संभाजीराजांना 
+यशाने थोडक्यासाठी गुंगारा दिला. 
+    औरंगजेबाचा   अकलूजला    तळ    पडताच   त्याने आपला    सरदार   आणि   वजीर 
+जाफरखानाचा मुलगा एतिकादखान याला रायगडावर हल्ला करायला पाठवले. अर्थात 
+रायगड हा काही मातीच्या ढेकळासारखा नव्हता. चांगोजी काटकर नावाचा जबरदस्त 
+सरदार रायगडाची किल्लेदारी पाहात होता. एतिकादखानाने            मोर्चे लावले. या 
+एतिकादखानाला 'झुल्फिकारखान' अशी पदवी होती. 
+   रायगडाला मोंगलांचा वेढा पडला ही बातमी पन्हाळ्यावर असणाऱ्या संभाजीराजांना 
+समजली. कोल्हापू��पासून पुण्यापर्यंतच्या मधल्या वाटेवर मोंगल सरदारांच्या छावण्या 
+पसरल्याने राजे कोकणच्या मार्गाने      मार्गस्थ झाले. घाटमाथा उतरून संभाजीराजे 
+रायगडच्या वाटेवरच संगमेश्वरला एका रात्री मुक्कामासाठी थांबले. राजे उतरले तो देसायांचा 
+वाडा चांगला बळकट होता. राजांच्या सोबत      फक्त पाचशे हत्यारबंद मावळे होते. 
+औरंगजेबाने ताबडतोब शेख निजाम मुकर्रब खान आणि त्याचा मुलगा इख्लासखान दखनी 
+या दोघांना पाच हजार कडव्या स्वारांसह कोकणात उतरण्यास फर्मावले. 
+    अकलूजच्या तळावरून रात्रीतच निघालेली ही पाच हजारांची फौज पन्हाळगडावरच्या 
+म्हलोजी घोरपड्यांनी पाहिली. त्यांना काय घडतंय याचा पुसटसा अंदाज आला अन् त्यांनी 
+लगेच आपले पुत्र संताजी अन् बहिर्जी घोरपडे यांना संभाजीराजांच्या मदतीसाठी पाठवून 
+दिले. त्याआधी वाऱ्याच्या वेगाने मराठी खबरगीर ही खबर संभाजीराजांकडे पोहोचवणार 
+<<<
+
+होते. 
+   दि. ३ फेब्रुवारीची पहाट उजाडली. सरदेसायांच्या वाड्यात कोंबडं आरवायच्या आतच 
+पहिला मराठी खबरगीर दाखल झाला अन् झोपलेल्या संभाजीराजांना उठवून त्यांनी खबर 
+पेश केली. 'सरदार मुकर्रबखान फौजेनिशी कोकणात उतरतोय!' राजांना ही बातमी खरी 
+वाटली नाही. कारण मुकर्रबला उतरण्यासाठी जो रस्ता होता तो अंबाघाट सध्या मराठ्यांच्या 
+कब्जात होता. अन् अणुस्कुरा घाट उतरून येणे मोंगली सैन्याला या जन्मात तरी शक्य 
+नव्हते. तो घाटच फार भयानक होता. जरा वेळाने दुसरा खबरगीर आला. त्याने खबर पेश 
+केली 'शेख मुकर्रबखानाने अणुस्कुराघाट ओलांडला. तो वेगाने संगमेश्वर जवळ करतोय. 
+सोबतीला शिर्के पण आहेत' ही खबर ऐकताच संभाजीराजे            जागे झाले. कारण 
+एकट्या मुकर्रबला एका रात्रीत अणुस्कुराघाट उतरणे शक्य नव्हते 
+   राजांनी त्या खबरगीराला आपली फौज हुशार करण्यास सांगितले. ते त्याला म्हणाले, 
+'आत कविराज पूजा करत आहेत. त्यांचं आटोपलं की आम्ही तडक प्रचितगड गाठू!' कवि 
+कलश आत पूजा करत होते. राजांनी एकदा का प्रचितगड गाठला असता तर ते मुकर्रबला 
+कधीच सापडू शकणार नव्हते. परंतु इतक्यातच - घात झाला. तिसरा खबरगीर वाड्यात 
+येऊन पोहोचतो न पोहोचतो तोच वाड्याभवतालच्या          मोगली फौजांच्या आरोळ्या 
+कानी येऊ लागल्या. क्षणार्धात वाडा घेरला गेला. संभाजीराजे आणि कवि कलश हाती 
+तलवार घेऊन धावले. इतक्यात खालू��� घोरपडे बंधूही आपल्या शेलक्या फौजेनिशी मोगली 
+फौजेवर तुटून पडले. परंतु, मोंगल फौजेचा जोरच इतका प्रचंड होता की, काही वेळ चकमक 
+उडाली अन् तोच राजे आणि कलश गराडले गेले. कवी कलश हे संभाजीराजांचे मुख्य प्रधान 
+होते. त्यांना 'छंदोगामात्य' आणि 'कुलएखत्यार' अशा पदव्या होत्या. मुकर्रबखानाने 
+दोघांनाही कैद केले अन् झपाट्याने तो अकलूजच्या रोखाने लागला. 
+   संभाजीराजांना मुकर्रबखानाने पकडून आणल्यानंतर औरंगजेब खूप खूष झाला. त्याने 
+ताबडतोब   आपला     मोगली तळ     बहादूरगडावर हलवण्याचा   हुकूम सोडला    अन् 
+संभाजीराजांना आणि कलशांना थेट तुळापूरला नेण्यात फर्मावले. 
+   संभाजीराजे दस्त झाले ही खबर             येसूबाईंना समजली. यावेळेस गडावर 
+मोठ्या अशा    त्या एकट्याच   होत्या. रडत   बसायलाही    वेळ नव्हता.   गडाला 
+झुल्फिकारखानाचा वेढा होता. अन् म्हणूनच पुढच्या हालचालींनी लगेच वेग घेतला. दि. १२ 
+फेब्रुवारी १६८९ या दिवशी राजारामांना मंचकावर बसवण्यात आले. गडावर येसाजी कंक 
+शिवछत्रपतींचे अत्यंत विश्वासू सहकारी होते. मंचकारोहणानंतर लगेचच राजारामांनी रायगड 
+सोडावा असे ठरले. अन् रात्रीच्या वेळी वाघदरवाज्याने, ज्या बाजूला पहारा सैल होता त्या 
+बाजूने राजाराम महाराज गड उतरले अन् तडक प्रतापगडला गेले. 
+   - संभाजी राजे आणि कवी कलश यांना तुळापुरात भीमा, भामा आणि इंद्रायणीच्या 
+त्रिवेणी संगमावर लाकडी खोड्यांमध्ये उभे करण्यात आले. प्रत्येक दिवशी त्यांचे अत्यंत 
+क्रूरपणे हाल हाल करण्यात येत होते. दि. १५ फेब्रुवारी रोजी औरंगजेबाने दोघांच्याही जिभा 
+उपटून काढण्याचा अन् डोळे काढण्याचा क्रूर हुकूम सोडला, तो हुकूम लगेच प्रत्यक्षातही 
+<<<
+
+आला. असेच दिवसांमागून दिवस जात होते आणि शेवटी दि. ११ मार्च १६८९ या दिवशी 
+फाल्गुन अमावस्याला औरंगजेबाने शेवटचा हुकूम   सोडला. मृत्यूदंडाचा !! जल्लादांनी 
+संभाजीराजांची अन् कवी कलशांची कमळाच्या देठासारखी मान धडापासून कायमची 
+वेगळी केली. शिवछत्रपतींचा पराक्रमी पुत्र, कवी भूषणाच्या 'सर्जा'चा 'छावा' महाराष्ट्राचा 
+तरुण छत्रपती हे जग कायमचं सोडून गेला ... 
+   राजाराम महाराज             पळून गेले ही बातमी दोन दिवसांनी झुल्फिकारखानाला 
+समजली. त्याच्या अंगाचा अगदी            झाला. त्याने       वेढा अजूनच पक्का 
+आवळला आणि आपली             फौज   प्रतापगड़ाकडे रामराजांच्या पाठलागावर पाठवली. 
+अर्थात कधी ना कधी झुल्फिकारखानाला ही बातमी समजणारच हे राजारामांनाही ठाऊक 
+होतेच. त्यामुळे प्रतापगडावर एक दिवस विश्रांती घेऊन, श्री जगदंबा भवानीचे दर्शन घेऊन 
+सर्व मंत्री-मुत्सद्दयांसह मसलत करून राजाराम महाराजांनी तिसऱ्या दिवशी प्रतापगड 
+सोडला आणि थेट चंदी ऊर्फ 'जिंजी' कडे प्रयाण केले. 
+             वेढा पक्का आवळलेला होता. झुल्फिकारखानाला अजूनही मदतीची गरज 
+आहे (असे वाटल्याने!) म्हणून औरंगजेबाने आणखी काही सैन्य              पाठवले. 
+रायगड ही मराठ्यांची राजधानी होती. श्रीमंत शिवछत्रपती महाराजांचा राज्याभिषेक तेथे 
+झाल्यामुळे ती मराठ्यांच्या तख्ताची जागा होती. ते महाराष्ट्राचे पवित्र 'शिवमंदिर' होते. 
+मराठ्यांचा आत्मविश्वास उखडून          असेल तर रायगड ताब्यात यायला हवा असे 
+औरंगजेब कायम म्हणत होता. अर्थात रायगड औरंगजेबाला सहजासहजी मिळणे अशक्यच 
+होते. किल्लेदार चांगोजी काटकर, येसाजी कंक ही मंडळी अत्यंत चिकाटीने गड 
+होती. गडाच्या सावलीतही मोंगलांचे सैन्य पोहोचू शकत नव्हते. जवळ गेलं तर गडावरून 
+धाड़कन तोफगोळे येऊन पडत. मग किल्ल्याकडे सरकणाऱ्या मोंगल        सैन्याची प्रचंड 
+धावपळ उड़े. गडावरचे मराठे मात्र मोंगलांची ती तारांबळ पाहून हसत होते. परंतु, आता नऊ 
+महिने होत आले होते. गडावरची रसदही आता संपत आली होती. अंबारकोठ्या आणि 
+दारूकोठारं रिती होऊ लागली होती. गड केव्हा ना केव्हा सोडावा लागणारच होता. 
+राजारामांचीही काही खबर नव्हती. मोंगलांचा वेढा आवळला होता. उगाच मोंगल गडात 
+'घुसले' तर ते गडावर कत्तली करतील, मराठी स्त्रियांच्या अब्रुचीही किंमत उरणार नाही. 
+त्यापेक्षा त्याआधीच त्यांच्याशी 'तह' करून मराठ्यांचे जीव वाचवावे असा येसूबाईंनी विचार 
+केला. अखेरीस सर्वांच्याच विचार विनिमयाने दि. ३ नोव्हेंबर १६८९ या दिवशी मोंगल 
+सैन्याचे पाय गडाला लागले. येसूबाईंनी गड मोंगलांच्या हवाली केला. परंतु, येसुबाईसाहेब 
+आणि राजपुत्र शिवाजी हे मात्र अखेरपर्यंत मोंगलांचे कैदी राहणार होते. गडावर शिवाजी 
+महाराजांची 'सकवारबाई' या नावाची एक पत्नी होती. शिवाय संभाजी राजांची दुर्गाबाई 
+आणि इतरही काही उपस्त्रिया होत्या. त्या देखील मोंगलांच्या कैदेत गेल्या. राजाराम 
+महाराजांची पत्नी, सरसेनानी हंबीरराव मोहित्यांची कन्या ��ाराऊ ऊर्फ ताराबाई ही अद्याप 
+लहानच असल्याने तळबीडला माहेरीच होती. 
+   रायगड पडला. म्हणजे मराठेशाही संपली   असे औरंगजेबाला वाटायच्या आतच त्याला 
+<<<
+
+मराठ्यांच्या झणझणीत हल्ल्यांचा अनुभव येऊ लागला. राजाराम महाराज जिंजीला गेले 
+होते. आता 'जिंजी' ही मराठ्यांची नवी राजधानी होती. औरंगजेबाला हे समजताच त्याने 
+दक्षिणेतच असणाऱ्या आपल्या पुत्राला, आझमशहाला जिंजीकडे जाण्यास          फर्मावले. 
+शहाजादा आझमचा 'जिंजीला' वेढा पडला. या वेळेस राजाराम महाराजांच्या बरोबर खंडो 
+बल्लाळ चित्रे चिटणीस. निळोपंत पेशवे, परशुरामपंत प्रतिनिधी, वासुदेव रामचंद्र अमात्य, 
+शंकराजी नारायण सचिव, नारोराम शेणवी अशी काही मातब्बर मंडळी होती. शहाजादा 
+आझमचा वेढा पडण्यापूर्वीच राजाराम महाराजांनी परशुरामपंत प्रतिनिधी यांना महाराष्ट्रात 
+पाठवून दिले होते. संभाजीराजांनी जसे 'कुलएखत्यार' हे नवे पद निर्माण केले तसेच आपण 
+जिंजीत असताना महाराष्ट्रातली व्यवस्था पाहण्यासाठी आपला एक मंत्री असावा म्हणूनच 
+राजारामांनी अष्टप्रधानांपेक्षाही वर असणारे 'प्रतिनिधी' हे पद निर्माण केले होते. परशुरामपंत 
+प्रतिनिधी महाराष्ट्रात आले, अन् पन्हाळगडावर दाखल झाले. पन्हाळगडावर सरसेनापती कै. 
+म्हलोजी घोरपड्यांचे पुत्र संताजी आणि बहिर्जी    आणि धनाजी जाधव अशी पराक्रमी 
+मंडळी होती. जिंजीचा किल्ला प्रचंड होता. गडावर रसद आणि दारूगोळा मुबलक होता 
+त्यामुळे आझमशहाला गड (इतक्यात तरी) मिळणे अशक्य होते! आता महाराष्ट्रात राजाही 
+नव्हता अन् राणीही ... 
+    महाराणी येसूबाईसाहेब   आणि राजपुत्र    शिवाजीराजांना, इतर   कुटुंबकबिल्यासह 
+ औरंगजेबाच्या छावणीत दाखल करण्यात आले. औरंगजेबाने या सर्वांना कडक बंदोबस्तात 
+ठेवले. युवराज शिवाजीराजे या वेळेस जेमतेम ७-८ वर्षांचे होते. ते दिसायला अत्यंत गोड 
+होते. औरंगजेबाची धाकटी मुलगी झिनतुन्निस बेगम हिला बाळराजांचा लळा लागला. 
+कदाचित म्हणूनच औरंगजेबाने बाळराजांना मुक्तपणे कुठेही संचार करण्याची इजाजत दिली 
+होती. परंतु त्यांचे 'शिवाजी' हे नाव कानावर पडले की, त्याची भयंकर चिडचिड होत होती. 
+याच तीन अक्षरांनी त्याला जन्मभर सतावलं होतं. थोरल्या शिवछत्रपती महाराजांनाही तो 
+ 'सिवा' असंच म्हणत असे. 'जी' हे आदरार्थी विशेषण    या काफीर             कशाला 
+लावायचे उगाच?     आताही बाळराजांच्या नावातील     'सिवा' हे त्याला कायम    बोचत 
+असल्यामुळेच त्याने 'सिवा' चं 'सावू' असं नामांतर केलं. (सावू या शब्दाचा अर्थातच मराठी 
+उच्चार झाला 'शाहू' !! ). बाळराजांचं नवं नाव पडलं 'शाहू राजे' !! 
+    महाराष्ट्रात आता कोल्हापूर हे एक महत्त्वाचं ठाणं बनलं. बहिर्जी हे किल्ल्याची 
+जबाबदारी पाहू लागले. परशुरामपंत इतर घडामोडी आणि संताजी                   धनाजी 
+जाधवांच्या हाताखाली मराठी सैन्य पुन्हा तलवारी पेलत उभं ठाकलं. महाराष्ट्रात आता 
+राजघराण्याशिवाय लढण्यात येणारा लोकसंग्राम सुरू झाला होता. एके दिवशी गंमतच 
+झाली. बादशहा आलमगीर औरंगजेबाचा शाही तळ बहादूरगड आणि अहमदनगराच्या मध्ये 
+पडला असतानाच अचानक         भयंकर गोंधळ    माजला. मोंगली स्वाऱ्यांच्या किंकाळ्यांनी 
+छावणी भरून गेली. कोणाला समजेचना, झालंय तरी काय! अन् जेव्हा लक्षात आलं तेव्हा 
+समजलं की, मराठ्यांचा हल्ला आलाय. संताजी         आणि धनाजी जाधवरावांच्या मराठी 
+फौजांनी खाशा औरंगजेबाच्याच तळावर हल्ला चढवला होता. राजमाता येसूबाईसाहेब 
+<<<
+
+आणि शाहूराजांची सुटका करण्याचा मराठ्यांचा बेत होता. परंतु, येसूबाईंभोवती कडेकोट 
+पहारा असल्यामुळे मराठ्यांना त्यांच्यापर्यंत पोहोचता येत नव्हंत. शेवटी मिळेल तेवढ्या 
+मोंगलांना कापत मराठी फौजा माघारी फिरल्या. आता असे हल्ले वारंवार होणार होते. 
+औरंगजेबाला तो एकप्रकारचा दिलेला इशाराच होता, 'जोपर्यंत इथे आहेस तोपर्यंत सुखात 
+राहू शकणारच नाहीस !! ' 
+    औरंगजेबाची आतापर्यंत   मार खाऊन     उरलेली २ लाखांची फौज      रामसेजपासून 
+पन्हाळ्यापर्यंतच्या   महाराष्ट्रात अक्षरशः धुमाकूळ घालत होती. परंतु, मराठ्यांकडूनही 
+त्यांना तितकीच      झुंज मिळत होती. शाहूराजे औरंगजेबाच्याच छावणीत लहानाचे मोठे 
+होत होते. 
+    अशातच सात वर्षे उलटली आणि अचानक बातमी आली. राजाराम महाराज जिंजीच्या 
+                     निसटले! मध्यंतरी औरंगजेबाने, किंबहुना पूर्वी आझमशहानेच 
+जिंकलेला साताऱ्याचा 'आझमतारा' मराठ्यांनी पुन्हा जिंकून घेतला होता. राजाराम 
+महाराज महाराष्ट्रात आल्यानंतर त्यांनी याच सातारच्या मंगळाईच्या किल्ल्यावर आपली 
+राजधानी हलवली. किल्ले सातारा ही आता मराठ्यांची नवी राजधानी बनली होती. 
+   महाराष्ट्रात आल्यानंतर राजाराम महाराजांनी मोंगलांना अक्षरशः सळो की पळो करून 
+सोडले. मराठ्यांच्या गनिमी काव्याने मोंगल अगदी हैराण होऊन गेले होते. संताजी 
+आणि धनाजी जाधवरावांच्या मावळी तुकड्या मोंगलांची अक्षरशः           करत होत्या. 
+महाराष्ट्रात आल्यानंतर राजाराम महाराजांनी कोकणात उतरून आपल्या सागरी किल्ल्यांची 
+पाहणी केली. कोकण किनारा अजूनही अजिंक्यच होता. राजाराम महाराज सिंधुदुर्गावर 
+आले. महाराष्ट्राची ही 'शिवलंका' अभेद्य होती. महाराज आग्र्यात अडकले असतानाच हा 
+दागिना घडवलेला होता. राजाराम      महाराजांनी आपल्या पुण्यशील    पित्याच्या, श्री 
+शिवछत्रपतींच्या स्मरणार्थ सिंधुदुर्गावरच 'शिवराजेश्वर' मंदिराची निर्मिती केली. यानंतर 
+दुर्दैवाने केवळ दोनच वर्षात, गेली काही वर्षे होणाऱ्या सततच्या धावपळीमुळे आणि 
+दगदगीमुळे दि. ३ मार्च १७०० या दिवशी या तरुण राजाचा, वयाच्या केवळ २९ व्या वर्षी 
+सिंहगडावर मृत्यू झाला. थोरल्या श्री शिवछत्रपती महाराजांचा दुसरा पुत्रही मृत्यूने लवकर 
+उचलून नेला ... 
+   राजाराम महाराजांच्या मृत्यूनंतर आता राज्याचं पुढे काय असा प्रश्न पडला. राजारामांचा 
+मुलगा 'शिवाजी' (दुसरा) हा अतिशय अल्पवयीन होता. त्यामुळेच महाराणी ताराबाईंनीच 
+सर्व कारभार पहावा असे ठरले. सेनापती हंबीरराव मोहिते यांची कन्या असलेल्या 
+ताराबाईसाहेब या अतिशय हुशार होत्या. त्यांनी औपचारिकरित्या बाळ   शिवाजीराजाला 
+गादीवर बसवले. पुन्हा पूर्वीप्रमाणेच धनाजी जाधवांच्या आणि कान्होजी आंग्रे-दाभाड्यांच्या 
+मराठी फौजा औरंगजेबाच्या छावणीवर अन् मुलुखावर हल्ले करू लागल्या. मराठ्यांनी 
+आता वेगळीच नीति अवलंबली होती. एखाद्या किल्ल्याला मोंगली फौजेचा वेढा पडला की, 
+किल्ल्यावरची रसद संपेपर्यंत किल्ला           रसद संपली की तह करून किल्ला 
+मोंगलांच्या ताब्यात द्यायचा. गडाचा ताबा मिळवल्यावर रिकाम्या कोठारात मोंगली फौज 
+<<<
+
+नवी रसद भरून ठेवत असे. अन् मग काही दिवसांनी गनिमी काव्याने     हल्ला करून 
+गड पुन्हा ताब्यात घ्यायचा. मराठ्यांच्या या खेळामुळे मोंगलांच्या ताब्यात एकही किल्ला 
+फार काळ राहात नव्हता. छत्रपती संभाजीमहाराज पुत्र शाहूमहाराज इ.स. १७०७ मध्ये परत 
+येईपर्यंत महाराष्ट्राचा हा लोकलढा छत्रपती राजारामपत्नी ताराराणीसाहेब तसेच परशुरामपंत 
+प्रतिनिधी आणि रामचंद्रपंत अमात्य यांच्यासारख्यांच्या नेतृत��वाखाली असा सुरू होता. 
+
+                शिवराज्याभिषेक, दक्षिण        दिग्विजय, 
+छत्रपती संभाजीमहाराज          आणि राजाराममहाराज          या प्रकरणांची 
+                         एकत्रित संदर्भसूची : 
+
+१) राजाशिवछत्रपती : बाबासाहेब पुरंदरे, २) मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने (शिवकाल) : 
+राजवाडे, ३) मराठी रियासत (शिवकाल) : गो. स. सरदेसाई, ४) ज्ज्वलज्ज्वलनेतजस 
+संभाजीराजा : सदाशिव शिवदे, ५) श्री संप्रदायाची कागदपत्रे : शं. श्री देव, ६) शिवपुत्र 
+संभाजी : कमल गोखले, ७) परमानंद काव्यम : शिवदे-अयाचित, ८) संभाजी आणि 
+राजाराम चरित्र : वा. सी. बेंद्रे. 
+<<<
+
+    सह्याद्रीचा घाटमाथा उतरून पश्चिमेकडे असलेल्या सिंधुसागराच्या दिशेने जात राहिलं 
+की, वाटेतला सारा परिसर मन मोहून टाकतो ... हा सारा प्रदेश भगवान परशुरामांचा! 
+चिपळूण- या लहानशा गावातल्या एका पर्वतावर भार्गवाचे वास्तव्य असल्याने या भूमीला 
+दक्षिणेच्या 'परशुराम भूमी' तेरेखोल असंही म्हणतात. अतिशय सव्वादोनशे सुपीक कोस प्रदेश लांबीच्या आहे हा. उत्तरेच्या या दमणगंगेपासून 
+                                                                                     प्रदेशातून   सावित्री, 
+वासिष्ठी, कुंडलिका, तेरेखोल, काळ, उल्हास अशा अनेक नद्या वाहतात. कोकणातल्या नद्या 
+अगदीच लहान, पण सह्याद्रीच्या उतारावरून समुद्राकडे जाण्याची त्यांची                            पाहिली की 
+असं वाटतं, यांचं जन्मोजन्मीचं काहीतरी नातं असावं. सावित्री ही त्यातली ज्येष्ठ अन् श्रेष्ठ 
+नदी. महाबळेश्वरावरून श्रीशिवशंकराच्या दाट जटांमधून उगम पावलेली सावित्री सह्याद्रीच्या 
+कड्यावरून थेट कोकणात झेप घेते. तिचा वेग पाहता असं वाटतं की, भगवान शंकरही 
+तिला थोपवून धरण्यात अपयशी झाले आहेत. पण समुद्राला मिळताना या नद्या एकदम संथ 
+होतात. जणू काही प्रचंड अशा सिंधुसागराला पाहून त्या लाजतात अन् हलकेच त्याच्यात 
+सामावतात. कोकणातल्या नद्यांकाठचा प्रदेश अतिशय सुपीक आहे. येथे                                  आणि क्षार 
+असणारी, 'लवणयुक्त' माती फार आढळते. 'भात' हे मुख्य धान्य पिकवण्यास यापेक्षा उत्तम 
+जमीन कुठेही सापडणार नाही. शिवाय सुपारी, नारळ अशा पिकांना येथे काय तोटा? हे तो 
+श्री भार्गवाचेच देणे! फणस, काजू, आंबा हा तर कोकणचा खास                               मेवा. कोकणातील 
+आंब्याची ख्याती पार दिल्लीपर्यंत पोहोचली होती आणि या सर्वांहूनही मुख्य मेवा म्हणजे 
+कोकणातला माणूस. कोकण ही भूमी मुख्य कोळी, आगरी, भंडारी इत्यादींची. ही माणसे 
+फार शूर होती. दर्यावरच्या गलबतातच यांचे सारे जीवन व्यतीत झालेले. मासा जसा 
+पाण्याबाहेर तडफडतो तशीच ही माणसे दर्यावाचून व्याकूळ होत असत. भात अन् मासे 
+यावरच मुख्यत्वेकरून गुजराण असणारी ही मंडळी स्वराज्याच्या आरमारावर अगदी जीव 
+ओतून काम करीत होती. यांच्याबरोबरीने कोकणात पूर्वी देशावरून उतरलेले मराठेदेखील 
+तितकीच महत्त्वाची कामे करीत होते. परंतु कोकणात, विशेषतः अलिबाग-थळपासून खाली 
+लांजा-राजापूरपर्यंतच्या                 ब्राह्मणांची वस्ती विशेष होती. 'चित्पावन' ब्राह्मण ... 
+कोकणातल्या ब्राह्मणांना 'चित्पावन' का म्हणतात याबाबत अनेक आख्यायिका आहेत. त्या 
+काहीही असोत. परंतु काटक यष्टीचे, घाऱ्या पण तितक्याच शांत                           डोळ्यांचे, गौरवर्णाचे 
+असूनही उन्हात वावरताना                  होणारे हे ब्राह्मण हुशार तर होतेच, पण शूरही होते. त्यांनी 
+आपले वंशपरंपरागत             असणारे पौरोहित्य, यज्ञकर्म             इत्यादी    व्यवसाय      कमी करून 
+राज्यव्यवस्थेतही लक्ष घालण्यास सुरुवात केली. कोकणातल्या हिंदू-मुसलमान इ. साऱ्याच 
+राज्यकर्त्यांनी चित्पावनांच्या अंगातले गुण ओळखून त्यांच्या नेमणुका जोशी, खोत, देशमुख 
+किंवा देसाई, कुलकर्णी, महाजन अशा विविध हुद्दयांवर केल्या. एक राजवट संपून दुसरी 
+आली की, नवा व्यवसाय सुरू करण्याची आशा असे. वास्तविक                             पाहता खोत, देशमुखी, 
+पाटिलकी ही कामे घाटावर, देशावर जशी फक्त मराठ्यांनाच देण्याचा प्रघात होता तसेच तो 
+कोकणातही होता. परंतु अनेक                सत्ता-हस्तांतरणामुळे वा घाटमाथ्यावरच्या महाराष्ट्रातील 
+अनेक राजकीय उलथापालथींमुळे कोकणातल्या मराठ्यांचे या वतनांमधले लक्ष कमी होत 
+<<<
+
+चालले होते. याचा नेमका फायदा चित्पावनांना झाला व या वतनांवर त्यांच्या नेमणुका 
+व्हायला लागल्या. घाटावर एक प्रघात प्रचलित होता. एखाद्या प्रांताच्या किंवा देशाच्या मुख्य 
+ अधिकाऱ्याला देशमुख म्हणायचे त्याप्रमाणे कोकणातल्या प्रांताधिकाऱ्याला 'देसाई' म्हणत. 
+हा मूळ शब्द आहे 'देशस्वामी'. परंतु, 'देश-स्वामी' या शब्दाचा अपभ्रंश होऊन पुढे देसाई हा 
+शब्द      झाला. कोकणातल्या अशा अनेक प्रांतावरचे देशमुख अथवा देसाई हे 'चित्पावन' 
+होते. अन् अशाच एका देशमुखी वतनाचा हक्क श्रीवर्धनच्या भटांना मिळालेला होता. या 
+सुभ्यात श्रीवर्धनच्या दक्षिणेस         लगत असणारे हरिहरेश्वर व उत्तरेस दिवे-आगर 
+यामधल्या सात-आठ कोसांच्या प्रदेशातली सारी गावे सामावली गेली होती. 
+    भट घराणे हे श्रीवर्धनमधले एक प्रतिष्ठित घराणे. या घराण्यातील महादजींपत भट हे 
+दांडा-राजपुरी येथील    देशमुखी   सांभाळत   असल्याचे   उल्लेख   आढळतात.      पुढे 
+महादजीपंतांच्या नातवंडांपैकी महादजी नारोपंत भट हे राजमाची किल्ल्याची किल्लेदारी 
+पाहू लागले. त्यामुळे पुढे त्यांच्या वंशजांनी स्वतःस राजमाचीकर हे उपनाम घेतले. 
+    महादजी विसाजींची इतर दोन नातवंडे, कृष्णाजी परशुराम व विश्वनाथ       परशुराम 
+श्रीवर्धन येथे स्थायिक झाले व    राजापुरीची देशमुखी पाहू लागले. याच     काळात, 
+महादजीपंतांचे पुत्र परशुराम ऊर्फ शिवरामपंत आपल्या थोरल्या पुत्रासह   काही काळ 
+घाटावर येऊन गेले. आता त्यांचा थोरला पुत्र म्हणजे नक्की कृष्णाजी की विश्वनाथ हे 
+समजावयास     मार्ग नाही. एका बखरीत     असा उल्लेख    आहे की,                भट 
+श्रीवर्धनकर सीवाजीराजियांजवळ येऊन करवीरचे मुक्कामी भेटले. पुढे चिरंजीव विश्वासराऊ 
+तेही आले व त्याजचे कर्तृत्व पाहून राजियाने (शिवाजी महाराजांनी) त्यासी दोन हजार 
+फौजेची सरदारी दिल्ही. विश्वासराव आपले पराक्रमेकरून कामकाजी प्रसिद्ध जाहले." हा 
+सर्व उल्लेख विसाजी-विश्वासराव म्हणजेच विश्वनाथांच्या संबंधातला आहे. 
+    विश्वनाथपंतांना एकूण पाच पुत्र होते. कृष्णाजी, जनार्दन, रुद्राजी, बाळाजी व विठ्ठल. ही 
+पाचही मुले अतिशय कर्तबगार होती. मधल्या काळात परशुरामपंत महादजी यांना दांडा- 
+राजपुरीऐवजी श्रीवर्धन-हरिहरेश्वराची देशमुखी मिळाली. पण तरीही या पाचही पुत्रांना 
+देशावरच्या 'स्वराज्या'चीच     अधिक   होती. अशातच सिद्दींचा उपद्रव सोसावा लागत 
+ असल्याने त्यांना 'बाहेर' पडणे अनिवार्य होऊन बसले. यात मुख्य वाटा होता तो बाळाजी 
+विश्वनाथांचा. बाळाजीपंतांचे मूळ नाव 'बल्लाळ' परंतु, घरात   सहज    हाक मारताना 
+बल्लाळाचे बाळ, बाळचे बाळाजी झाले. लहानपणापासूनच बाळाजींवर होणाऱ्या अनेक 
+ब्राह्मणी संस्कारांमुळे त्यांचा बौद्धिक व शारीरिक विकास झपाट्याने झाला. जोडीला व्यायाम 
+होताच. एकंदरीत कोकणातील परिस्थिती पाहता साधनांचा अभाव व हवामानामुळे त्यांच्यात 
+मुळातला काटकपणा अधिक जोपासला गेला. अशातच तिकडे जंजिरेकर सिद्दींचा 
+उपद्रव भीती दाखवत होता. त्यामुळे बाळाजीपंतांनी श्रीवर्धन सोडण्याचा निश्चय केला. पण 
+जावे तरी कुठे? जवळपास साऱ्या कोकणात सिद्दींचेच राज्य. बाळाजींनी विचार केला. 
+हरिहरेश्वरजवळ वेळास या गावी भानू कुटुंब राहात होते. यापैकी हरी, रामाजी व बाळाजी या 
+महादेव भानूंच्या पुत्रांशी बाळाजींचे विशेष सख्य होते. या महादेव भानूंची पत्नी म्हणजेच 
+<<<
+
+बाळाजीची आत्या होती. म्हणजेच हे त्रिवर्ग    भानू म्हणजे बाळाजींचे आतेभाऊ      होत. 
+बाळाजींनी वेळासला जाऊन आपला श्रीवर्धन सोडण्याचा विचार आपल्या आतेभावांच्या 
+कानावर घातला. त्या त्रिवर्गालाही बाळाजीपंतांचा विचार पटला. सर्वानुमते असे ठरले की, 
+प्रथम कोकण    सोडून देशावर जावे अन् मग रोजगार पहावा. याप्रमाणे प्रथम बाळाजीपंत 
+देशावर येण्यास निघाले. या मधल्या काळात सिद्दीला खबर मिळाली की श्रीवर्धनकर देशमुख 
+बाळाजी हा पुंडावा करण्यास       घाटावर   निघाला आहे. त्याने अंजनवेलीच्या हबशी 
+किल्लेदाराला बाळाजीपंतांना पकडण्याचे फर्मान धाडले. अंजनवेल आहे दाभोळ खाडीच्या 
+दक्षिणांगास. ठरल्याप्रमाणे बाळाजीपंत वेळास सोडून परशुराम घाटाकडे निघाले असता 
+वाटेतच अंजनवेलीच्या किल्लेदाराने त्यांना पकडून किल्ल्यावर आणले. भानू बंधू मागाहून 
+निघणार     असल्याने   थोडक्यात    बचावले.   बाळाजीपंत     अंजनवेलीच्या   किल्ल्यात 
+(गोपाळदुर्गात) साधारणतः एक महिनाभर असावेत. पुढे भानू बंधूंनी किल्लेदाराला वश 
+करून, लाच देऊन बाळाजीपंतांची मुक्तता केली. सुटकेनंतर भानूबंधू व बाळाजीपंत भट 
+तिवऱ्याच्या घाटाने प्रथम   कराड   प्रांतात उतरले व       सासवडला येऊन       राहिले. 
+बाळाजीपंतांचे (व भानू त्रिवर्गाचेही) आजोबा परशुरामपंत भट हे साधारणतः १६६० च्या 
+सुमारास कराड-कोल्हापूरच्या प्रदेशात शिवाजीमहाजारांना जाऊन भेटले होते. याच सुमारास 
+त्यांचा संपर्क सासवडमधल्या 'पुरंदरे' घराण्याशी आलेला दिसतो. या घराण्यातल्या तुकोपंत 
+त्र्यंबक पुरंदरे व अंबाजीपंत त्र्यंबकपंत पुरंदरे यांच्याशी बाळाजीपंतांचेही पूर्वीचे स्नेहसंबंध 
+असावेत. सासवडला कऱ्हा नदीच्या तीरावर पुरंदऱ्यांचा भलामोठा 'सरकारवाड़ा' दिमाखात 
+उभा होता. अंबाजीपंत पुरंदरे हे स्वराज्यातच चाकरी करीत होते. बाळाजीपंतांची मसलत 
+अंब���जीपंतांना पसंत पडली व ते बाळाजींना व भानू बंधूंना घेऊन साताऱ्यास आले. हा काळ 
+नक्की कोणता त्याबाबत     आज    काही पुरावे नाहीत, परंतु राजाराम महाराज    जिंजीला 
+अडकून पडलेले असताना, (इ. स. १६९० ते १६९७ च्या मध्ये केव्हातरी) ही सारी मंडळी 
+           मंगळाईगडावर पोहोचली. यावेळेस     सातारा हीच मराठ्यांची राजधानी होती. 
+राजाराम महाराजांची दुसरी पत्नी महाराणी ताराबाई कारभार पाहात होत्या. अंबाजीपंत 
+पुरंदरे हे दौलतीतले कदिम चाकर असल्याने अनेक कर्त्या मंडळींशी त्यांचे स्नेहसंबंध होते. 
+त्यातलेच चासकर महादजीपंत जोशी हे होते. महादजीपंतांचेही शंकराजी नारायण       सचिव, 
+धनाजी जाधवराव यांसारख्या मुख्य धुरिणांशी सलोख्याचे संबंध होते. महादजीपंत जोशी 
+बाळाजीपंतांना शंकराजी सचिवांपाशी घेऊन        गेले. शंकराजीपंत   हे शिवछत्रपतींच्या 
+काळापासूनचे सेवक    होते. रामचंद्रपंत अमात्यांच्या साथीने शंकराजी नारायण सचिवांनी 
+संभाजीराजांच्या मृत्यूनंतर रायगड, प्रतापगड़ासारखे किल्ले अत्यंत हुशारीने पुन्हा स्वराज्यात 
+सामील   केले. या उत्तम कामगिरीबद्दल   राजाराम महाराजांनी अमात्यांना 'हुकुमतपनाह' 
+आणि सचिवांना 'राजाज्ञा' हे किताब बहाल केले. शंकराजीपंतांनी बाळाजींना आपल्या 
+चाकरीत ठेवून घेतले. पुढे रामचंद्रपंत अमात्यांनी बाळाजींची हुशारी हेरून त्यांना आपल्या 
+पदरी फडावर ठेवून घेतले. त्यानंतरच्या काळात बाळाजीपंतांची फारशी माहिती समजत 
+नाही. परंतु, इ. स. १६९९ रोजी ते पुणे प्रांताचे 'सरसुभेदार' असल्याचा उल्लेख एका पत्रात 
+<<<
+
+आढळतो. 
+   पत्र अस्सल मोडीत आहे. त्याचा देवनागरीतला तर्जुमा असा- 
+                               श्री उमाकांत 
+                            पदांभोज भजनाप्त 
+                                      बाळाजी 
+                             विश्वनाथस्य मुद्रा 
+                               विजयते तरां 
+    रोखा सरसुभा प्रांत पुणे ता मोकादम कसबे सासवड सुं।। मया अलफ कसबे सुपाचे 
+वाणी सुरसुभा ऐवजाबद्दल आणिले होते त्यास याकडे रुपये ३०० तीनशे येणे त्यास तुम्ही 
+जमान राहिले आहा तर देखत रोखा सदरहू रसद रु।। पाठवणे या कामास सिपाई सुभा 
+शंकरराव पा असे रुा 
+
+                          ८   सरनोजी राजपुरे 
+                          ६   भीवराव 
+                           ६ संभाजी गायकवाड 
+                          २० 
+    एकवीस रुा देविले असे सदरहू तीनशे रुपयांपैकी आदा करणे बाकी रसद पाठवणे 
+   मोर्तब सुद                     जिल्हेज 
+    यानंतरच्या इ. स. २४ १७०२ च्या एका पत्रानुसार बाळाजीपंत हे सरसेनापती धनाजी 
+जाधवरावांच्या चाकरीत असल्याचा उल्लेख येतो. अस्सल मोडीतले देवनागरीत रूपांतर 
+पुढीलप्रमाणे- 
+
+                                   श्री ।। 
+                               श्री उमाकांत 
+                            पदांभोज भजनाप्त 
+                                      बाळाजी 
+                             विश्वनाथस्य मुद्रा 
+                               विजयते तरां 
+    अज स्वारी राजेश्री बालाजी विश्वनाथ दिम्मत राजेश्री सेनापती ता मोकादमानी कसबा 
+सासवड प्रा पुणे सुरू सलास मया अलफ कसबे मजकूर पैकी घासदाणा स्वार     स्वारी 
+मजकूर देणे 
+<<<
+
+    रु                 दाणा            बकरे 
+    ४०                                  १ 
+    एकूण       चालीस   दाणा दाहा मण   रास आदा करणे 
+    छ७ मोहरम 
+                                       मोर्तब सुद 
+    यानंतरच्या काळात   बाळाजीपंतांना पुण्याच्या सरसुभेदारीवरून दौलताबाद प्रांताचे 
+सरसुभेदार म्हणून नेमले गेले, परंतु त्याची नक्की तारीख माहीत नाही. परंतु इ. स. १७०४ 
+च्या एका पत्राच्या मायन्यात त्यांचा उल्लेख दौलताबादचा सरसुभेदार म्हणून आला आहे. तो 
+मायना असा, 
+    "स्वस्ती श्री राज्याभिषेक शके ३० तारणनाम   संवत्सरे, ज्येष्ठ शुद्ध ६ रविवासरे, 
+क्षत्रियकुलावतंस श्री राजाशिवछत्रपती (करवीरकर) यांणी राजमान्य राजेश्री बालाजी 
+विश्वनाथ सरसुभेदार, प्रांत दौलताबाद यांसी आज्ञा केली ऐसी जे की तुम्हास ... " 
+    यावरून असा तर्क करता येतो की, इ.स. १७०७ अखेरपर्यंत बाळाजीपंत दौलताबादचे 
+सरसुभेदार होते आणि शाहूंच्या सुटकेनंतर ते शाहूराजांच्या पक्षात कार्यरत झाले ... 
+    इ.स.   १७०७    च्या एप्रिलमध्ये शाहजादा   आझमशहाने     शाहूंची माळव्यातील 
+भोपाळजवळच्या दोराहा येथे सुटका केली अन् शाहूंना मराठा मांडलिक राजा म्हणून दोनशे 
+स्वार दिले. गेली कित्येक वर्षे शाहूराजे याच क्षणाची वाट पाहात होते. कधी एकदा आपली 
+सुटका होते व    आपण     स्वराज्यात जाऊन   कार्यरत होतो असे त्यांना वाटत   होते. 
+औरंगजेबाच्या नजरकैदेत असताना शाहूंचा अनेक     मोंगल सरदारांशी संपर्क होत होता. 
+शाहूंचा शांत, मवाळ व सकारात्मक    माणसे जोडण्याचा स्वभाव त्यांच्या फार उपयोगी 
+पडला. कैदेतून सुटून दख्खनेत येतेवेळी अनेक मराठा मोंगल सरदारांनी त्याला आपल्या 
+वाड्यांवर बोलावून सरबराई केली. धनाचीही मदत केली. उत्तरेस असणाऱ्या राजपुतांपैकी 
+जयपूर-आमेरचा राणा सवाई जयसिंह,              राणा इ. अनेक राजपूत, जाट व मुख्यत्वे 
+शिवछत्रपती महाराजांपासून प्रेरणा घेऊन बुंदेलखंड स्वतंत्र करणाऱ्या पराक्रमी अशा 
+महाराणा छत्रसाल बुंदेला यांचाही शाहूंना पाठिंबा होता. सुटका झाल्यापासून शाहूंनी हरएक 
+मराठा सरदाराला पत्रे पाठवली होती. त्याप्रमाणे शाहूंना फार   कुमक मिळाली. पण 
+असे असले तरी मात्र अनेक मराठा सरदारांचे मन शाहूंकडे झुकत चालले होते. अखेरीस 
+१७०७ च्या अखेरीला शाहूंनी नर्मदा ओलांडून पुन्हा दख्खनेत पाऊल   टाकले. यावेळेस 
+त्याच्याबरोबर मोंगलांनी दिलेले दोनशे स्वार व मोहनसिंह               फौज होती. 
+परंतु थोड्याच अवधीत    शाहूंचे सासरे रुस्तुमराव जाधव, चिमणाजी दामोदरपंत मोघे, 
+गणेशंपत सरनाईक, परसोजी भोसले, केशवपंत किंवा केसो त्रिमल पिंगळे, रामचंद्रपंत मंत्री, 
+पंताजी शिवदेव, महादाजीपंत बोकील इ. मंडळी शाहूंना उघड जाऊन सामील झाली. या 
+लोकांना असे वाटत होते की, श्री थोरल्या शिवछत्रपतींचा ज्येष्ठ वारस, श्री शंभूछत्रपतींचा 
+ज्येष्ठ औरसपुत्र शाहू हेच खरे स्वराज्याचे उत्तराधिकारी आहेत. शाहूराजे औरंगजेबाच्या 
+<<<
+
+कैदेत असताना राजाराम महाराज ज्येष्ठ व तद्नंतर महाराणी ताराबाईंनी राज्य सांभाळणे हे 
+परिस्थितीनुसार अनिवार्य होते. पण आता शाहूराजांची सुटका झालीय. मराठ्यांच्या 
+सिंहासनावरचा त्यांचा हक्क त्यांना मिळावयास हवा. परंतु, मराठी राज्यास घातक असा 
+अत्यंत निर्वाणीचा पेच इथे निर्माण झाला. शाहूंची सुटका झाल्याचे ऐकताच ताराबाईंचा 
+जळफळाट झाला. कारण       संभाजीराजांच्या मृत्यूनंतर राजारामांना मिळालेली गादी पुढे 
+त्यांचेच वंशज चालवणार होते. पण शाहू राजे सुटल्यामुळे आता राज्याचा सारा कारभार 
+आपल्याला सोडावा लागणार या एकाच        विचाराने ताराबाईंना हैराण करून सोडले. 
+वास्तविक पाहता राजारामांचा वा तातबाईंचा गादीशी काही संबंध नव्हता. इ. स. १६७९ 
+मध्ये स्वराज्य सोडून मोंगल सरदार दिलेरखानाला मिळालेल्या व आपण केलेल्या चुकीची 
+जाणीव होऊन     पुन्हा स्वराज्यात आलेल्या युवराज संभाजीराजांना थोरल्या शिवाजी 
+महाराजांनी पन्हाळ्यावर एकांती समजावले होते. त्यांच्यासमोर स्वराज्याच्या वाटणीचा 
+प्रस्तावही मांडला होता. परंतु, त्यानंतर संभाजीराजांनी नम्रपणे उत्तर दिले की, "आपणांस 
+साहेबांचे पायाची ��ोड आहे. साहेबांचे (शिवरायांचे) पायाशी इमान वाहून दूधभात खाऊन 
+राहू." याचाच अर्थ संभाजीराजांना राजपदाची अभिलाषा नव्हती. पण       याचबरोबर 
+राजारामांची मनस्थिती तपासून पाहिली पाहिजे. दि. २५ ऑगस्ट १६९७ च्या एका पत्रात 
+उल्लेख आहे की, "चिरंजीव शाहू कालेकरून तरी श्री देशी आणिल, तेव्हा संकटी जी माणसे 
+उपयोगी पडली, त्यांच्या तसनसी आम्ही करविल्या, याचा चित्ती द्वेष यावा हे तरी अविचाराचे 
+कलम. शाहू राज्यास अधिकारी, आम्ही करतो ते तरी त्यांचेसाठीच आहे. प्रसंगास सर्व 
+लोकांस त्याजकडेच पाहणे आहे. हे कारण ईश्वरेच नेमिले असेल ... " याचाच अर्थ असा आहे 
+की, राजाराम हे स्वतःला शाहूंचाच प्रतिनिधी समजत होते व राज्यकारभार चालवत होते. 
+परंतु हा उद्देश अथवा ही पोच ताराबाईंच्या मनात अजूनही रुजली नव्हती. हाती सत्ता 
+आल्यावर अन् मराठ्यांच्या सर्वोच्चपदाचा मान मिळाल्यावर ताराबाईंना इतर काही सुचेनासे 
+झाले. राजारामांच्या अकस्मात मृत्यूनंतर ताराबाईंनीच गादी चालवून मराठी राज्य सावरले ही 
+गोष्ट जरी खरी असली तरी आता त्यांना आपल्यावर अन्याय (?) होतोय असे वाटू लागले 
+होते. वास्तविक पाहता महाराणी          राजारामांना रायगडच्या वेढ्यातून पाठवताना 
+जो दूरदृष्टीचा विचार केला तसाच समंजसपणे विचार जर ताराबाईंनी केला असता तर 
+मराठ्यांची मोठी हानी टळली असती. शाहूंचे म्हणणे होते की, "आपणांस जैसे शिवाजीराजे 
+(दुसरे) तैसेच आम्ही. आता राज्य आम्हांस द्यावे. आपण मातुश्री, आम्हांस वडील. पुढच्या 
+हरयेक मसलतीस दिशा देऊन आशीर्वाद द्यावा." पण हे काही ताराबाईंना पटले नाही. त्यांनी 
+शाहूंना असलेला विरोध चालूच ठेवला. शाहूंना आता ताराबाईंना नमवल्याशिवाय गादी 
+मिळणार नाही हे साऱ्यांनाच कळून चुकले. पण हे करण्यासाठी सर्वप्रथम स्वराज्याची 
+राजधानी सातारा कब्जा करायला हवी होती. शाहूंचे         बळ   अन् जनमत पाहून 
+ताराबाईदेखील संभ्रमात पडल्या. त्यांनी एक नवीनच खेळी आरंभली. त्यांनी मुद्दामच एक 
+बातमी आपल्या हेरांमार्फत पसरवली की 'शाहूंच्या डोईवर केस होते. आता आलेला हा 
+माणूस 'शाहू' असू शकत नाही. खरा 'शाहू' अजूनही आझमशहाच्याच कैदेत आहे. ही 
+<<<
+
+मोंगलांची एक खेळी आहे व आपण       तीस   भुलणारे नाही.' लगेचच ताराबाईंनी आपले 
+सेनापती धनाजी जाधवराव यांना चाळीस हजार फौजेनिशी शाहूंवर रवाना केलं. पर���तु 
+धनाजींचे अनेक नजरबाज खुद्द औरंगजेबाच्या छावणीत पूर्वीपासून फिरत असल्याने त्यांनी 
+शाहूंना लगेच ओळखले व ताराबाईंचे शाहूंना 'खोटा' ठरवण्याचे राजकारण फसले. हे 
+समजताच त्यांनी शाहूंना रोख जवाबच पाठवला की, तुमचा राज्यावर काहीही हक्क नाही, 
+सबब तुम्हांस राज्य मिळणार नाही. ताराबाईंनी एक   नवीनच राजकारण     आरंभले की, 
+मुळातच            आपले अस्तित्व मान्य नव्हते. इतक्यात खंडो बल्लाळ चिटणीस आणि 
+बापूजी भोसले यांनी स्वतः शाहूची खातरजमा करून ते 'शाहूच' असल्याचे ताराबाईंना 
+कळवले. परंतु, तरीही            बाहेर अशाच बातम्या पसरवल्या की, हे शाहू नाहीच. 
+आणि एकीकडे आपल्या परशुरामपंत प्रतिनिधी, रामचंद्रपंत अमात्य, शंकराजी नारायण 
+सचिव, नीळकंठ मोरेश्वर पिंगळे, खंडोबल्लाळ चिटणीस या खाशा लोकांना गुप्तपणे बोलवून 
+त्यांना शाहूंना विरोध करण्याची सक्त ताकीद दिली. परंतु सरसेनापती धनाजी जाधवरावांना 
+हे पटले नव्हते. पण तरीही काही न बोलता ते गप्प बसले. अशातच ताराबाईंनी रामचंद्रपंत 
+अमात्यांना विशाळगडावर नजरकैदेत ठेवले. कारण समजत नाही, परंतु बहुदा शाहूराजांच्या 
+खरेखोटेपणावरूनच    काही वाद झाले असावेत     असा तर्क आहे. परंतु रामचंद्रपंतांनी 
+बाळाजीपंतांना बोलावून घेतले व धनाजी जाधवरावांस निरोप धाडला, "शाहूराजे अस्सल वा 
+खोटे याची खातरजमा करून जर खरे असतील तर त्यांस सामील व्हावे. राज्याचे खरे 
+अधिकारी तेच!" बाळाजीपंतांनी हा निरोप धनाजींस     कळवला. धनाजी जाधवरावांनी 
+आपल्या खाशा मर्जीतल्या बाळाजीपंत भट, खंडो बल्लाळ चिटणीस व नारोरामपंत शेणवी 
+यांना पुनश्च खातरजमा करण्यास शाहू महाराजांच्या गोटात पाठवून दिले. यावेळेस घडलेली 
+घटना कथन करताना 'परशुरामचरितम्'चा लेखक वल्लभदास कवी म्हणतो, "होता प्रत्यक्ष 
+भेटी, तनुधन        रक्त चाकर्ण दृष्टी नासाग्रं संन् ललाटी रधर हनुवटी चारुंजं कबुकंटी 
+   वाणी माधुर्य माने प्रहसित वदने राजचिन्हे प्रभुला पाहोनी स्वात्मिकाला स्वकी (य) नृप 
+गमला निश्चयो सिद्ध झाला ।।" म्हणजेच त्यांचे (शाहूंचे) दिसणे, चालणे बोलणे अगदी 
+एखाद्या अस्सल राजपुत्राप्रमाणे होते. यामुळे त्या तिघांची अगदी खात्री पटली की, हा 
+संभाजीराजांचाच पुत्र अन् आपला राजा आहे. पुढे ते तिघेही धनाजीरावांपाशी गेले व त्यांना 
+स्पष्ट कथन केले. "ते आपलेच (राजे) आ��ेत." बाळाजीपंतांनी तर सरळ म्हटले, "आपला 
+खराखुरा धनी समीर उभा ठाकला आहे. त्यांची सेवा करणे हेच आपले कर्तव्य. शिवाजीराजे 
+(दुसरे) हे खरे उत्तराधिकारी नव्हेती." आणि धनाजी जाधवरावांनादेखील हे पटले. मात्र ते 
+लगेचच उघडपणे शाहूराजांना जाऊन      सामील   झाले नाहीत. ताराबाईंनी शाहूंविरोधात 
+युद्धाची घोषणा केली. शाहूंनीही आपले सैन्य जमवायला सुरुवात केली आणि साधारणतः 
+ऑक्टोबर १७०७ च्या मध्यावर पुण्याजवळच्या खेड-मंचर येथे दोनीही सैन्यं समोरासमोर 
+उभी ठाकली. धनाजी जाधवराव ताराबाईंच्या पक्षात होते, परंतु केवळ शरीरानेच. त्यांनाही 
+शाहूराजांचे 'अस्तित्व' पटले होते. युद्धाला तोंड लागले. वास्तविक पाहता ताराबाईंचे सैन्य व 
+मुत्सद्दी हे शाहू राजांपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त होते. परंतु ऐन लढाईत धनाजी 
+<<<
+
+ जाधवरावांनी लढाईतून अंग काढून घेतले अलि मंचरच्या त्या उघड्या मैदानात शाहूंच्या 
+ सैन्याने ताराबाईंच्या सैन्याचा प्रचंड पराभव केला. नंतर धनाजी जाधव       सैन्यासह 
+ शाहूराजांच्या पक्षात येऊन सामील झाले. बाळाजीपंत तर आधीच येऊन शाहूराजांना सामील 
+ झाले होते. आता त्यांनी एक एक करून ताराबाईंच्या पक्षातील माणसे शाहूराजांच्या पक्षात 
+ आणण्यास    सुरुवात केली. खेडनंतर शाहूराजांनी एक   एक   ठाणे जिंकून घेत राजधानी 
+साताऱ्याकडे प्रस्थान ठेवले. ताराबाईंच्या पक्षातील रामचंद्रपंत अमात्य व धनाजी जाधवराव 
+ यांचा पाठिंबा मिळाला होता. पण तिसरे मुख्य शंकराजी नारायण सचिव शाहूमहाराजांना 
+ मिळाले नव्हते. शाहूंनी त्यांना पत्र पाठवून नव्या राज्यात येण्याबद्दल विनवले. परंतु, त्यांनी 
+ ऐकले नाही. अशातच दि. २७ ऑक्टोबर १७०७ रोजी त्यांचा रोहिड्यावर मृत्यू झाला. 
+ त्यामुळे त्यांच्या ताब्यातले पुरंदर- वज्रगड, राजगड, केंजळगड, तोरणा, सिंहगड इ. किल्ले 
+ अनायसेच शाहूराजांच्या हाती पडले. त्याचबरोबर वाईजवळचे पांडवगड, चंदन-वंदन हेही 
+ किल्ले शाहूराजांना न         मिळाले. त्यामुळे शाहूराजांचे बळ वाढले. ते आता थेट 
+मंगळाईच्या किल्ल्याकडे निघाले. शाहूंच्या या विजयखबरा ऐकून ताराबाईंनी मंगळाईचा 
+ किल्ला (सातारा) सोडला व आपला पुत्र शिवाजीला घेऊन त्या पन्हाळ्यावर गेल्या. इकडे 
+          किल्ला परशुरामपंत प्रतिनिधी लढवत होते. शाहूराजांनी प्रथम त्यांस किल्ला हाती 
+देण्याबाब�� निरोप पाठवला. पण पंतप्रतिनिधींनी तो निरोप साफ            लावला. तेव्हा 
+ शाहूराजांनी किल्लेदार शेख मिरानखान यासच फितवले व परशुरामपंतांना अटक        केली. 
+राजधानी सातारादेखील न           शाहूराजांच्या हातात आली. 
+    दि. १२ जानेवारी १७०८, सर्वजीतनाम संवत्सर, माघ शुद्ध प्रतिपदा, सोमवार शके 
+ १६२९ या दिवशी शाहूराजांना साताऱ्यास राज्याभिषेक करण्यात आला. शाहूराजे "क्षत्रिय 
+कुलावतंस श्रीमंत महाराज श्री शाहू छत्रपती बनले." राज्याभिषेकाच्या वेळेस किंबहुना काही 
+दिवस आधी शाहूराजांनी आपले अष्टप्रधान व इतर सरदारांच्या नेमणुका केल्या. पेशवे किंवा 
+पंतप्रधान या मुख्य पदावर मोरोपंत पिंगळ्यांचे कनिष्ठ पुत्र बहिरोपंत पिंगळे यांना नेमले. 
+बहिरोपंतांचे ज्येष्ठ बंधू निळोपंत हे अजूनही ताराबाईंच्याच पक्षात होते. सरसेनापती अथवा 
+सरलष्कर पद धनाजीराव जाधवांकडेच         दिले. सुमंत किंवा डबीर म्हणून काही काळ 
+महादजी गदाधर व नंतर आनंदराव रघुनाथ यांना नेमले. सुरनीस        किंवा सचिव म्हणून 
+नारोपंत शंकर यांना नेमले. अमात्य उर्फ मुजुमदारपदावर बाळकृष्ण वासुदेवपंत हणमंते मंत्री 
+ किंवा वाकनीस म्हणून नारोराम रंगराव शेणवी यांस नेमले. पंडितराव अथवा राजपुरोहित 
+म्हणून मुदगलभट्ट उपाध्ये यांना आणि न्यायाधीश पदावर होनाजी अनंत यांना नेमले. पूर्वी 
+राजाराम महाराज जिंजीला असताना महाराष्ट्रातील कारभार कोणीतरी एका ज्येष्ठ व्यक्तीने 
+पहावा म्हणून अष्टप्रधानांव्यतिरिक्त 'प्रतिनिधी' हे एक नवीन पद निर्माण करण्यात आले 
+ होते. शाहूराजांनी हे पद तसेच पुढे चालवून प्रथम काही काळ गदाधर प्रल्हाद व त्यांच्या 
+ मृत्यूनंतर श्रीपतरावांकडे सोपवले. राज्याभिषेकाचा समारंभ             केला. अनेक 
+ अन्नदाने घातली. कारभार सुरू झाला. राज्याभिषेकानंतर काही दिवसांतच शाहूमहाराजांनी 
+ ताराबाईंना तह करण्याविषयीचे पत्र पाठवले. परंतु, इतके होऊनही ताराबाई अजूनही 
+<<<
+
+आपली बाजू सोडण्यास     तयार नव्हत्या. त्यामुळे शाहूमहाराजांना पुन्हा एकदा युद्धाची 
+आघाडी          लागली. साताऱ्याचा योग्य बंदोबस्त लावून, फंदफितूरी होणार नाही याची 
+नीट काळजी घेऊन शाहू महाराज कोल्हापूरास निघाले. वाटेत पंचगंगा नदी ओलांडतानाच 
+त्यांना बातमी समजली की, ताराबाई पन्हाळा सोडून रांगणा गडावर गेल्या आहेत. ताबडतोब 
+शा���ूमहाराजांनी पन्हाळा व पावनगड काबीज केला आणि ते रांगण्याकडे निघाले. इकडे 
+ताराबाईंनी आपले सरखेल     कान्होजी आंग्रे यांना मदतीसाठी बोलावले, पण    काही 
+कारणास्तव आंग्रे रांगण्यावर वेळेत पोहोचू शकले नाहीत. त्यामुळे सुरक्षिततेच्या दृष्टीने 
+ताराबाईंनीच रांगणा सोडला व त्या घाट उतरून सिंधुदुर्गाकडे गेल्या. ताराबाईंचे सेनापती 
+पिराजी        रांगणा          मागेच थांबले. शाहूमहाराजांच्या सैन्याने रांगण्याला वेढा 
+घातला. परंतु पिराजी घोरपड्यांनी रांगणा नेटाने झुंजत ठेवला. शेवटी चार महिन्यांच्या 
+अथक परिश्रमांनंतर रांगणा न घेताच (न मिळताच!) दि. १४ जून १७०८ रोजी शाहूमहाराज 
+पन्हाळगडावर आले व तेथेच मुक्काम     ठोकला. इतक्यात एक     अतिशय वाईट खबर 
+पन्हाळ्यावर येऊन धडकली. सेनापती धनाजी जाधवराव दि. २७ जून रोजी वडगाव येथे 
+मृत्यू पावले. शाहूमहाराजांचे बळच खर्ची पडले. याचा वापर करून घ्यायला ताराबाई 
+विसरतील   कशा? त्यांनी लगेचच येसाजी दाभाड्यांचे चिरंजीव खंडेराव दाभाडे यांना 
+आपल्याकडे वळते करून घेतले. दाभाडे हे पवन मावळातल्या तळेगावचे इनामदार होते. 
+खंडेराव दाभाडे सैन्यासह आपल्याला मिळाल्याचे पाहून ताराबाई सिंधुदुर्गातून खेळण्यावर 
+(विशाळगडावर) आल्या. ताराबाईंनी लगेचच रामचंद्रपंत अमात्य व पिराजी        यांना 
+विशाळगडावर बोलावून घेतले व पुढे कसे करावे याबाबत सर्वांनी खल केला. रामचंद्रपंतांनी 
+ताराबाईंना सल्ला दिला की, सध्या युद्धकलह थांबवावा. वारणा नदी ओलांडून साताऱ्यास न 
+जाता प्रथम कोल्हापूर व इतर मुलुखाचा बंदोबस्त लावावा. याकरता कोल्हापूर हे राजधानीचे 
+केंद्र बनवावे. ताराबाईंनाही रामचंद्रपंतांचा सल्ला पटला. त्यांनी शाहूमहाराजांकडे तहासाठी 
+दूत पाठवला. बरीच ओढाताण झाली. शेवटी कोल्हापूर व सातारा अशी स्वराज्याची दोन 
+राज्यांत वाटणी होऊन उभय पक्षांत तह झाला. 
+   या तहान्वये शत्रूचा फितूर जर आपल्या हातात पडला तर त्यास आपल्या चाकरीत ठेवू 
+नये असे ठरले. परंतू हे कलम हास्यास्पद होते, कारण खरंच शाहू महाराजांकडच्या नारोराम 
+शेणवी, बाळाजीपंत, खंडो बल्लाळ चिटणीस इ.ना शाहू महाराजांनी कायम जवळ ठेवले तर 
+दाभाड्यांसारख्या अनेक माणसांना ताराबाईंनी दूर केले नाही. एकंदरीतच या तहामुळे 
+शांतता प्रस्थापित झाली होती असे वरकरणी वाटत होते. परंतु आता एक नवेच शीतयुद्ध 
+रंगणार अशी चिन्हं दिसू लागली होती. शाहू राजांना मुक्त करताना शाहजादा आझमशहाने 
+त्यांना लेखी नव्हे, पण तोंडी आश्वासन दिले होते की, 'तुमचा परिवार मातुश्रींसह आम्हापाशी 
+ठेवावा व तुम्ही आपल्या राज्यात जाऊन नीट व्यवस्था लावावी. यथाकाळी आम्ही राज्य 
+(दिल्लीची गादी) हस्तगत करू. त्याचप्रमाणे मोंगलांच्या दख्खनेतील सहा सुभ्यांची चौथाई व 
+सरदेशमुखीदेखील   आपणांस   बहाल केली जाईल.' शाहू महाराजांचा कारभार सातारा 
+प्रांतास तर ताराबाईंचा कारभार कोल्हापूर प्रांतात सुरू झाला होता. त्यामुळे आता दोघांनीही 
+<<<
+
+दिल्लीच्या           आपल्या सरदेशमुखी व चौथाईची मागणी केली. वास्तविक पाहता 
+आझमने हे आश्वासन फक्त शाहू महाराजांनाच दिले होते. परंतु इकडे दिल्लीतील परिस्थिती 
+वेगळीच होती. आश्वासने देणाऱ्या आझमशहाचा मृत्यू झाला होता आणि मुअज्जम उर्फ 
+शहाआलम बहादूरशहा हा गादीवर बसला होता. त्याने प्रथम शाहू व ताराबाईंची ही मागणी 
+धुडकावून लावली. पण नंतर त्याच्या डोक्यात प्रकाश पडला. मराठ्यांच्यात पुन्हा एकदा फूट 
+पाडायची ही एक नामी संधी आहे. त्यामुळे त्याने एक अट दोन्ही पक्षांना घातली. "शाहू 
+महाराज   व ताराबाई राणीसाहेब यांणी आपापसात लढून वा सामंजस्याने तंटा पूर्णपणे 
+मिटवावा व सनदांचे खरे हक्कदार आणि स्वराज्याचे खरे उत्तराधिकारी कोण ते कायमचे 
+ठरवावे. म्हणजे त्या वारसदाराला चौथाई   व सरदेशमुखीच्या सनदा देण्यात   येतील." 
+याचबरोबर बादशहाने शिवाजीराजांना (ताराबाईपुत्र) सातहजारी तर शाहू महाराजांना दहा 
+हजारी मनसब बहाल केली. परंतु चौथाई व सरदेशमुखीच्या सनदा कोणाच्याही वाट्याला 
+आल्या नव्हत्या. 
+    मधल्या काळात शाहू महाराजांनी धनाजी जाधवरावांच्या जागी त्यांचे पुत्र चंद्रसेन जाधव 
+यांना सरसेनापतीपद तर बाळाजीपंतांना 'सेनाकर्ते' हे पद दिले. 'सेनाकर्ता' म्हणजे राज्याचा 
+संरक्षणमंत्री. साहजिकच सैन्याची काही हालचाल करण्यापूर्वी शाहू महाराज सेनापती ऐवजी 
+'सेनाकर्त्यांची मसलत घेत, त्यामुळे चंद्रसेन जाधवांच्या मनात बाळाजीपंतांविषयी द्वेष वाढू 
+लागला. यातूनच शाहूमहाराजांचे अन्न खाऊन इमान ताराबाईंकडे झुकू लागले. चंद्रसेन 
+जाधवांनी ताराबाईंना पाठवलेल्या पत्रात ते स्पष्ट म्हणतात, ‘आमची निष्ठा स्वामींचे 
+(शिवाजीच्या) पायाशी. स्वामींची चरणसेवा करावी व यशकीर्ति संपादावी हाच हेतु ... ' 
+    यावरूनच त्यांच्या मनात काय होते ते स्पष्टच कळते. त्यामुळे एकनिष्ठ असलेल्या 
+बाळाजीपंतांचे व चंद्रसेन जाधवांचे पटले नाही यात विशेष नाही ... साधारणतः याच 
+सुमारास, म्हणजे ऑगस्ट-सप्टेंबर १७११ च्या सुमारास दख्खनच्या सुभ्यावर दाऊदखान पन्नी 
+याच्या जागेवर निजाम-उल-मुल्क याची नेमणूक करण्यात आली. हा निजाम फार कपटी- 
+कारस्थानी होता. शाहूंच्या पक्षात मुत्सद्दी फार आहेत. त्यामुळे प्रथम शाहूंना बुडवावे. 
+ताराबाईंना नंतर मात देता येईल. त्यामुळे आधी ताराबाईंना मदत करावी असा डाव 
+निजामाने टाकला. त्याच्या मदतीमुळे          हातात जास्त बळ आल्यासारखे वाटले. 
+शाहूमहाराजांच्या समोर एक नवेच संकट उद्भवले. अशातच ताराबाईंनी शाहूमहाराजांच्या 
+विरोधकांना बंड मांडण्यास          उदाजी चव्हाण, दमाजी थोरातांसारख्या बंडखोरांना 
+जेरीस आणण्यासाठी शाहूमहाराजांनी चंद्रसेन जाधव व बाळाजी विश्वनाथांना रवाना केलं. 
+मुळातच एकमेकांचे पटत नव्हते आणि अशा परिस्थितीत        एके दिवशी या दोघांच्यात 
+कोणत्यातरी कारणावरून भांडण झाले.          उडाला. जाधव सेनापती असल्याने फौज 
+त्यांच्या हुकुमातली होती. जाधवांनी बाळाजीपंतांना पकडण्याचा हुकूम सोडला. परंतु, पंत 
+शिताफीने   फौजेतून निसटले    व   थेट सासवडला      अंबाजीपंत पुरंदऱ्यांकडे गेले. 
+अंबाजीपंतांच्या मदतीने बाळाजीपंत पुरंदर किल्ल्यात दबा धरून राहिले. पुरंदरगड हा 
+सचिवांच्या ताब्यात होता. सेनापती व सेनाकर्ते यांच्या भांडणात आपल्या जहागिरीची 
+<<<
+
+खराबी नको म्हणून सचिवांनी बाळाजीपंतांना पुरंदर सोडायला सांगितले. शेवटी बाळाजीपंत 
+बरोबर सातशे स्वार, कुटुंब व आपल्या दोन्ही पुत्रांना घेऊन परिंच्याच्या खिंडीने उतरत 
+असतानाच    सेनापती जाधवांच्या फौजेने   बाळाजीपंतांना पकडले    व वाईजवळच्या 
+पांडवगडावर (माचीवर) कैदेत ठेवले. इतक्यात सासवडला अंबाजीपंत पुरंदरे व खंडो 
+बल्लाळ चिटणिसांना समाचार कळला. त्यांनी तातडीने साताऱ्यास जाऊन शाहू महाराजांची 
+भेट घेतली व त्यांना समजावले, "ते (बाळाजीपंत) कर्ते शिपाई, मुत्सद्दी, शहाणे, कर्ते माणूस 
+यांजवर सेनापतीने असे गुजरले, म्हणून स्वामींस शरण आले. सेनापतींचे पासून रक्षण्याचे 
+अभय देऊन, रक्षिले पाहिजे. संरक���षण होण्यास अन्य त्राता कोणीही नाही. बाळाजीपंत बहुत 
+चतुर मनसुब्याविषयी व शिपाई मोठे धाडसाचे आहेती. मोठी कार्ये तडीस न्यावयास योग्य 
+आहेत." शाहू महाराजांनाही बाळाजीपंतांची कामगिरी माहीत होती. त्यांनी विचार न करता 
+लगेचच अभय-पत्र जारी केले व बाळाजीपंतांच्या सुटकेचे आदेश दिले. शाहूमहाराजांनी 
+बाळाजी विश्वनाथांना अभय दिल्याची वार्ता चंद्रसेन जाधवांना समजली. त्यांनी थेट शाहू 
+महाराजांनाच पत्र पाठवले की, 'बाळाजीपंतास स्वामींनी आश्रय देण्याचे ठरवले असल्यास 
+आम्हास महाराजांचे पाय सुटतील. आम्ही त्यांचे पारिपत्य केल्याशिवाय स्वस्थ बसणार नाही. 
+शाहू महाराजांनी त्याची समजूत घालण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा चंद्रसेन जाधव उघड उघड 
+निजाम-उल-मुल्काच्या पक्षाला जाऊन मिळाले. शाहू महाराजांना ही एक नवीनच डोकेदुखी 
+झाली. त्यांनी रिकामे झालेले सेनापतीपद चंद्रसेन जाधवांचा भाऊ संताजी जाधवांना दिलं. 
+परंतु अनेक सरदार ताराबाईंकडे असल्याने व अनेकांनी बंड मांडल्यामुळे शाहू महाराजांना 
+सैन्याची निकड भासू लागली. 
+   सैन्याची पुनर्उभारणी करण्याची सारी जबाबदारी बालाजी विश्वनाथांनी 'सेनाकर्ते' या 
+नात्याने आपल्या शिरावर घेतली. यात बाळाजींना अंबाजीपंत पुरंदऱ्यांची फार मोलाची मदत 
+झाली. अंबाजीपंतांच्या अनेक ओलखी व स्नेहसंबंधांमुळे बारामतीकर नाईक    सावकार, 
+चासकर जोशी सावकार अशा सावकारांनी बाळाजी विश्वनाथांना भरपूर अर्थसाहाय्य केले. 
+याकरिता मदत म्हणून शाहू महाराजांनी बाळाजीपंतांना २५ लक्ष रु.चा सरंजाम व नाशिक 
+गाव मोकासा दिला. बाळाजीपंतांनी देखील या सावकार मंडळींचे ऋण आयुष्यभर उतरून 
+ठेवले नाही. त्यांनी या मंडळींशी सोयरिकी जोडल्या. आपली थोरली मुलगी भिऊबाई हीचा 
+विवाह कृष्णाजी नाईक    बारामतीकर जोश्यांचा पुतण्या विश्वनाथ उर्फ बाबुजी नाईक 
+बारामतीकरांशी आणि थोरला मुलगा विसाजी (विश्वनाथ) उर्फ बाजीराव यांचे लग्न महादजी 
+कृष्णाजी जोशी चासकर यांची मुलगी काशिबाई हिच्याशी केले. नवीन सैन्य उभारले जात 
+होते. अशातच चंद्रसेन जाधव नवाब     निजाम-उल-मुल्काच्या निसबतीची फौज    घेऊन 
+बाळाजीपंतांवर पुन्हा चालून आले. बाळाजीपंत व नवे सेनापती संताजी जाधवराव खंबाटकी 
+घाट ओलांडून पुरंदरच्या नैऋत्येस असणाऱ्या नारायणगावापाशी येऊन पोहोचतात न 
+पोहोचतात तोच कात्रज ओलांडून चंद्रसेन जाधवांची मोंगली फौज नारायणपुराजवळ येऊन 
+पोहोचली. दोन्ही सेना त्वेषाने एकमेकांवर चालून गेल्या. लढाई सुरू होऊन पुरते दोन प्रहर 
+होत आले तरी कोणीही हटेनात. चंद्रसेन जाधवांचे बाळाजीपंतांशी शत्रुत्व होते. त्यांना 
+<<<
+
+बाळाजीपंतांना मारायचे होते. परंतु, पंतांच्या संरक्षणाची जबाबदारीच जणू संताजी 
+जाधवरावांनी घेतली होती. एका बाळाजी विश्वनाथांसाठी आजचे युद्ध सख्ख्या भावाभावांत 
+पेटले होते. एकाला पंतांना मारायचे होते, तर दुसऱ्याला पंतांना राखायचे होते. शेवटी 
+संध्याकाळी दोन्ही सैन्ये विश्रामासाठी आपापल्या तंबू-राहुट्यांकडे परतली. रात्री चंद्रसेन 
+जाधवांनी साताऱ्यास महाराजांकडे स्वार पाठवला. त्यांचे म्हणणे होते की, 'आम्ही तह 
+करायला तयार आहोत. पण जर महाराजांचे मनी बाळाजीस आमचे हाती द्यावयाचे नको 
+असल्यास, तरी महाराजांनी आपलेपासून त्यास दूर करावा. याउपरी आम्ही बाळाजीसी 
+वाकडे चालणार नाही.' पण हे महाराजांना अजिबात पटले नाही. त्यांनी चंद्रसेन जाधवांना 
+निरोप पाठवला, 'ते होणे नाही! आपण आग्रह धरू नये. पुन्हा माघारी यावे. स्वराज्यात 
+मानाची चाकरी करावी.' चंद्रसेन जाधवांना उमगले की, महाराज आता बालाजी विश्वनाथांना 
+सोडणार नाहीत आणि त्यांना हेही कळून चुकले की, आता जास्त काळ       आपण मराठी 
+सैन्यासमोर तग धरू शकणार नाही. म्हणून दुसऱ्या दिवशी उजाड़ायच्या आधीच चंद्रसेन 
+जाधव निजामाने जहागीर दिलेल्या भालकी ग्रामाकडे दौडत निघाले. ही लढाई संपून फौजा 
+सातारला पोहोचतात तोच खटावच्या कृष्णरावाने बंड मांडले. नवे सेनापती व बाळाजी 
+ताबडतोब खटावकरांवर चालून गेले. बंड मोडले. 
+   परंतु, बाळाजीपंत व शाहू महाराजांना स्वस्थता मिळण्याची चिन्हे नव्हती असेच दिसते. 
+कारण इ. स. १७१२ च्या मार्च महिन्यात कोकणातून कान्होजी आंग्रे यांनी बंडाचे निशाण 
+फडकवले. चंद्रसेन जाधवांचा पराभव झाला     पाहून ताराबाईंची चलबिचल झाली. त्यांनी 
+रामचंद्रपंत अमात्यांकरवी कान्होजी       निरोप पाठवला. संपूर्ण कोकणपट्टीत सिद्दी, 
+पोर्तुगीज, इंग्रज, मोंगल अशा परकियांना तोंड देत ताठ उभा असलेला एकमेव मराठा 
+म्हणजे 'कान्होजी आंग्रे'. यावरूनच त्यांच्या ताकदीची कल्पना करता येते. पश्चिमेच्या सागरी 
+किनाऱ्याबरोबरच उत्तर कोकणातला जव्हार, कल्याण-भिवंडी, कर्जत, राजमाची व पेठचा 
+किल्ला अशी अनेक बलाढ्य ठाणी कान्होजी              ताब्यात होती. वास्तविक इ. स. 
+१६७५ पासून उत्तर कोकणवर छत्रपतींच्या पेशव्यांचीच देखरेख असे. त्यामुळे सध्या हा प्रांत 
+पेशवे बहिरोपंत पिंगळे यांच्याकडे असावयास हवा होता. म्हणून तो मुलुख पुन्हा घेण्यासाठी 
+महाराजांनी बहिरो मोरेश्वर पिंगळे व   खंडो बल्लाळ    चिटणीस   यांना कान्होजींशी 
+बोलण्याकरता पाठवले. कान्होजी हे ताराबाईंचे पक्षपाती होते. पेशवे व चिटणीस इंद्रायणी 
+ओलांडून बोरघाट उतरायला येत असतानाच वाटेवर मळवली-वडगावच्या माळावर कान्होजी 
+         अचानक हल्ला चढवला. पेशवे आणि चिटणीस बेसावध होते. ते अलगद कान्होजी 
+          ताब्यात आले. कान्होजींनी ताबडतोब त्यांची रवानगी कुलाब्याला केली व 
+सातारला बातमी पोहोचायच्या आधीच लोहगड-विसापूर, तुंग-तिकोना इ. किल्ले काबीज 
+केले. 
+    इकडे महाराजांना चिंता लागून राहिली, आपले बहुतांश सैन्य जागेवर नाही. पुरेसा 
+अर्थसाठा नाही अशा वेळेस पेशवे व चिटणीसांना सोडवणारा कोण पराक्रमी सेनानी आहे 
+का आपल्याकडे? आता शक्तीपेक्षा युक्तीनेच काम करणे सोयीस्कर होते. पण   असे जुने- 
+<<<
+
+जाणते बुद्धिवान तरी कुठे होते? रामचंद्रपंत अमात्य ताराबाईंकडेच होते. फक्त परशुरामपंत 
+प्रतिनिधी साताऱ्यात होते. त्यांचा विचार घ्यावा असे महाराजांनी ठरवले. सर्वात महत्त्वाचे 
+म्हणजें पेशवेपद   रिकामे पडले होते ते पुन्हा चालवणे गरजेचे होते. महाराजांनी 
+ परशुरामपंतांना पेशवेपद बहाल करायचे ठरवले. परंतु, परशुरामपंत हे पेशवेपदाकरता फारसे 
+उत्सुक नव्हते. त्यामुळे शाहूमहाराजांना पेशवेपद कोणाला द्यावे असा प्रश्न पडला. 
+ त्याचवेळेस अंबाजीपंत पुरंदरे सासवडहून सातारला आले. शाहूमहाराजांनी अंबाजीपंतांचाही 
+ विचार घेतला. अंबाजीपंतांनी शाहूमहाराजांना स्पष्ट सांगितले, "बाळाजी विश्वनाथ भट कर्ते 
+ अधिकारी, त्यांजकडे फौजेचे वळण      आहे. त्यास पेशवाईची वस्त्रे द्यावी." कदाचित 
+ शाहूमहाराजांना देखील अंबाजीपंतांचे म्हणणे पटले असावे आणि महाराजांनी विचार केला, 
+ "बालाजी विश्वनाथ भट श्रीवर्धनकर, कोकण            माहितगार. कोकणच्या माणसाची 
+पारख   त्यांस अचूक. कान्होजी         मात देणारे दुसरे कोणी याज   जैसे नाही. सबब 
+पेशवेपद यांसच द्यावे." आणि बहिरोपंत पिंगळ्��ांच्या अटकेनंतर सुमारे पाच महिन्यांनी दि. 
+ १७ नोव्हेंबर १७१३ रोजी पुण्याच्या जवळ चार कोसांवर 'मांजरी' या गावामध्ये छत्रपतींनी 
+बालाजी विश्वनाथ भट यांना पेशवाईची वस्त्रे दिली. हे सारे बहुतांश करून अंबाजीपंतांच्या 
+सल्ल्याने घडले होते. पूर्वी बाळाजीपंत कोकणातून देशावर आले तेव्हादेखील अंबाजीपंतांनी 
+पूर्णपणे साहाय्य करून बालाजी विश्वनाथांना मदत केली होती. या उपकारांची जाण ठेवून 
+पेशवाई मिळाल्यानंतर पेशव्यांचे मुतालिक   म्हणून अंबाजीपंत पुरंदऱ्यांना नेमावे अशी 
+ शिफारस बाळाजीपंतांनी महाराजांकडे केली. महाराजांनीही मानले व त्यांनी अंबाजीपंतांना 
+पेशव्यांच्या मुतालकीची   वस्त्रे दिली. त्याचबरोबर पोतनिशी    व   जामदारखान्याची 
+जबाबदारीदेखील    अंबाजीपंतांवरच पडली. कोकणातून घाटावर येताना आपल्याला ज्या 
+ भानू बंधूंनी सदैव साथ दिली त्यांच्याशी मदतीची परतफेड म्हणून बाळाजीपंतांनी हरिपंत 
+ भानू यांना फडणविशी दिली. दुर्दैवाने काही दिवसांतच हरिपंत स्वर्गवासी झाले, म्हणून त्यांचे 
+ बंधू बाळाजी महादेव भानू यांना फडणवीस केले. बाळाजीपंतांना पेशवाईपद मिळाल्यानंतर 
+त्यांचे रिक्त झालेले 'सेनाकर्ते' हे पद महाराजांनी होनाजी अनंतांस दिले. बाळाजीपंतांना 
+महाराजांनी १६ महाल बहाल केले. यात खेड (मंचर), शिरूर,           वडगाव, आंबेगाव, 
+दौंड, सासवड, सुपे, इंदापूर, बारामती, भोर, वेल्हे, मावळ, मुळशी व पुणे हे महाल 
+होते. त्याशिवाय पुरंदर आणि सिंहगड़ हे किल्ले बहाल केले व सालीना तनखा १३ हजार 
+होन कबूल केला. बाळाजीपंत पेशवेपदावर आल्यावर त्यांनी जी पत्रे रवाना केली त्या पत्रांवर 
+त्यांचा शिक्का आढळतो- "शाहू नरपती हर्षनिधान, बाळाजी विश्वनाथ मुख्य प्रधान." 
+    पेशवाई वस्त्र समारंभ होताच बाळाजी विश्वनाथ लगेचच कान्होजी           मोहिमेवर 
+ निघाले. कान्होजी आंग्रे हे मराठ्यांच्या आरमारावरचे एक जबरदस्त अधिकारी होते. ते 
+ताराबाईंच्या पक्षाचे सरखेलच   होते. पूर्वी, जेव्हा बाळाजी विश्वनाथ देशावर आपली 
+कर्तबगारी दाखवण्याच्या उंबरठ्यावर होते तेव्हा कान्होजी आंग्रे हे राजाराम महाराजांतर्फे 
+कोकणात मोहिमा चालवत होते. कान्होजींनी मोंगली फौजांचे कोकणातून समूळ उच्चाटन 
+करून संपूर्ण नव्हे, पण कोकणच्या बहुतांश भागात पुन्हा मराठ्यांचे वर्चस्व निर्माण ���ेले 
+<<<
+
+होते. राजाराम महाराज व ताराबाईंचा कान्होजींच्या पराक्रमावर फार विश्वास होता. श्री 
+थोरल्या शिवछत्रपती महाराजांच्या काळात    जसे मायनाक     भंडारी, वेंटाजी भाटकर, 
+दौलतखान, दर्यासारंग वगैरे आरमारी योद्धे होते. तसेच शूर म्हणून उभ्या 
+कान्होजींचे नाव भिरभिरणाऱ्या वाऱ्याप्रमाणे नाचत होते. परंतु देशावर शाहू महाराज व 
+ताराबाईंचा संघर्ष सुरू झाला असता कान्होजींनी ताराबाईंच्या पक्षाची कड घेतली व 
+शाहूमहाराजांच्या विरोधात जाऊन महाराजांच्या पेशव्यांना व चिटणिसांनाच कैद केले. आता 
+बालाजी विश्वनाथ पेशवे फौज घेऊन निघाले. बाळाजीपंतांनी प्रथम            जे किल्ले 
+बंडाव्याने घेतले होते ते लोहगड-विसापूर, तुंग-तिकोना इ. किल्ले पुन्हा जिंकून घेतले. 
+तेवढ्यात पेशव्यांना खबर मिळाली की, कान्होजी बहिरोपंत पिंगळे व चिटणिसांना घेऊन 
+कुलाब्याच्या किल्ल्यावर गेलेत. बाळाजीपंत    लोहगडाच्या   दक्षिणांगास असलेल्या 
+उंबरखिंडीने पाली-नागोठणे मार्गाने अलिबागजवळ आले. आता मुख्य डाव इथेच रंगणार 
+होता. बाळाजीपंतांनी विचार केला की, जर कान्होजींबाबत आपण      उलटा निर्णय घेऊन 
+युद्धाचीच आघाडी उघडली तर सारेच कठीण होऊन बसेल. शक्यतोवर प्रथम कान्होजींना 
+गोडी-गुलाबीनेच समजावावे. कारण कान्होजींसारखा आरमारावर मजबूत पकड असलेला 
+अधिकारी जर आपल्याला मिळाला तर स्वराज्याची कोकणपट्टी निर्धास्त होईल आणि सिद्दी, 
+मोंगल, पोर्तुगीज इ. परकियांनाही चाप बसेल. शेवटी विचार करून बाळाजी विश्वनाथांनी 
+कुलाब्याच्या किल्ल्याकडे आपला खास      दूत पाठवला, कान्होजी किल्ल्यातच    होते. 
+दरवाजाबाहेर पेशव्यांचा माणूस आलाय ही बातमी कान्होजींकडे गेली. पेशवे साताऱ्याहून 
+निघाल्यापासून पेशव्यांच्या फौजांच्या हालचाली कान्होजींना समजत होत्या. आपण घेतलेले 
+डोंगरी किल्ले पेशव्यांनी पुन्हा जिंकले व पेशवे फौजेसकट कोकणात उतरले आहेत या 
+खबराही कान्होजींना मिळाल्या. पेशवे आता आपल्याविरुद्ध युद्ध पुकारणार असे 
+कान्होजींना वाटले आणि म्हणूनच त्यांनी आपली गलबते व सैन्य जय्यत तयार ठेवले होते. 
+पण इतक्यातच पेशव्यांचा स्वार आल्याची बातमी कान्होजींना मिळाली आणि ते चमकलेच. 
+पेशव्यांचा मनसुबा तरी काय? दगाबाजी? नाही! दगाबाजी त्यांच्या रक्तात नाही. कान्होजींनी 
+त्या स्वाराला सदरेवर घेऊन यायला फर्मावले. कान्होजी स्वतः कुलाब्यातला सदरेवर बसले 
+होते. वेळ रात्रीची होती. मागच्या बाजूला सागराची प्रचंड गाज घुमत होती. लाटा किल्ल्यावर 
+थडाड् थडाड आपटत होत्या. कान्होजी विचार करीत होते. इतक्यातच दरवाजातून एक 
+स्वार आत आला. त्याने कान्होजींना मुजरा करून पेशव्यांचे पत्र दिले. कान्होजींनी पत्रावरून 
+नजर फिरवली. पेशव्यांनी कान्होजींना हरतऱ्हेने समज देण्याचा प्रयत्न केला होता. "आपण 
+सागराच्या छातीवरचे थोर सुभेदार. आपले तीर्थरूप तुकोजीराजे आंग्रे यांनी शिवाजी 
+महाराजांची मनोभावे चाकरी केली. आता त्यात शिवाजी महाराजांचे वंशज शाहूमहाराज 
+गादीवर बसले आहेत. आपण त्यांच्या पायाशी इमान वाहिले पाहिजे. असे असता आपण 
+ताराबाईंशी इमाने कसे राहता? आज सिंहासनावर शाहूमहाराजांचाच हक्क     आहे. आपण 
+जरी ताराबाईंकडे निष्ठा वाहिली असेल तरी आमच्या कामात हस्तक्षेप करू नयेत. आपण 
+आमचे पेशवे (याआधीचे) व चिटणीस यांना कैद करून नेले. ते आपणास कसे नेववले? 
+<<<
+
+ आम्हास महाराजांची आज्ञा आहे की, आपले (आमचे) किल्ले, प्रांत व ठाणी परत राज्यात 
+ आणावीत व आपल्याशी युद्ध करून पेशवे व चिटणिसांना सोडवावे. एकदा लढाई सुरू 
+झाली की, आम्हास थांबणे अशक्य. तरी आधी विचार करून महाराजांची भेट घेऊन योग्य ते 
+करणे. देवाच्या कृपेने महाराज मोगलाईतून सुटून माघारा आले व स्थिर राज्य बसवले. 
+ यास्तव तुम्ही लढाई करून विजय पावाल, ते घडणार नाही. बहुत काय लिहावे? सूजञपणे 
+ विचार करावा!" पत्र घेऊन आलेला स्वारही पेशव्यांच्या खास विश्वासातला होता. त्यानेही 
+कान्होजींना समजावण्याचा प्रयत्न केला. अखेर त्यांनी पेशव्यांचा खास निरोप कान्होजींना 
+ सांगितला. पेशव्यांनी त्या स्वारामार्फत कळवले होते की, आम्ही भट श्रीवर्धनचे. (म्हणजे 
+ कोकणातलेच!) आपण दोघे शेजारी. कोकणातला सिद्दीकडून मराठी रयतेला उपद्रव किती 
+ भयंकर आहे हे आपणास ठावे आहेच. महाराणी मातोश्री ताराबाईंचे सैन्यबळ आता फारसे 
+ राहिले नाही. त्यामुळे जर जंजिऱ्याच्या सिद्दीला मात द्यायची असेल तर एकट्या कान्होजींना 
+ते शक्य नाही व ताराबाईंकडून पैशाची व सैन्याची फारशी अपेक्षा ठेवणे योग्य नाही. याउलट 
+जर कान्होजी व शाहूमहाराज एक झाले तर दोघांच्याही सामर्थ्याने नुसते सिद्दीच नाही तर 
+इंग्रज व पोर्तुगीजांनाही     टाकता येईल. त्याकरिता आपणाकडे असलेले 'सरखेल'पद 
+ महाराजांकडून पुढे चालवले जाईलच, शिवाय वेगळा सरंजामही मिळेल. कान्होजींनी त्या 
+ स्वाराचे म्हणणे ऐकून घेतले व त्यास आपल्या मुक्कामावर जाण्यास सांगितले. रात्रभर 
+कान्होजी विचार करत होते. बाळाजीपंत पेशवे म्हणतात ते खरंच आहे. तसे पाहिले तर 
+ ताराबाईंचा व त्यांच्या पुत्राचा गादीवर काहीच हक्क नाही. संभाजीराजांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या 
+ पुत्रालाच राज्याभिषेक व्हायला हवा. पण दुर्दैवाने शाहूमहाराज मोंगलांच्या हाती पडल्याने 
+राजाराम महाराज व पुढे त्यांच्या पुत्राला गादी मिळाली. पण आता शाहूमहाराज मोंगलांच्या 
+ कैदेतून सुटून आलेत व सिंहासनाधीश्वर झालेत. त्यातच ताराबाईंचा पक्षदेखील ढासळत 
+चालला आहे. यापुढे आपला निभाव लागेल का? आणि ज्या शिवाजी राजांकडे आपण 
+ इमान वाहिले तेच आता गादीवर नाहीत. त्यामुळे आता शपथेची गरज ती काय? आज 
+ शाहूमहाराज आपल्याला स्वतःहून बोलावणे पाठवतात. पूर्वीइतकाच किंबहुना त्याहूनही 
+ अधिक सन्मान होईल अशी शपथ खुद्द महाराजांचे पेशवे आपल्याला देत आहेत. ही संधी 
+ हातची दवडता कामा नये. दुसऱ्या दिवशी कान्होजींनी पेशव्यांच्या स्वाराला बोलावून घेतले. 
+ त्याची उत्तम सर्फराजी करून बक्षिस दिले व त्यामार्फत पेशव्यांना निरोप कळवला. 'आपला 
+ मनसुबा आम्ही जाणतो. आपण आपली लढाईची फौज सोडून खाशा फौजेसह भेटीस यावे. 
+ म्हणजे खाशी भेट होताच एकविचारे जे मनी येईल ते करू. आम्ही महाराजांचे चरणी विनम्र 
+ आहोत.' स्वार कुलाब्याच्या किल्ल्यातून थेट पेशव्यांच्या फौजेकडे दौडत निघाला व त्याने 
+ताबडतोब पेशव्यांची भेट घेऊन मनसुबा पेश केला. पेशव्यांनी कान्होजींचे म्हणणे आनंदाने 
+मान्य केले. लवकरच पोलवण (पल्लीवन? सुधागड-पाली?) या गावाजवळ            खासे पेशवे 
+ बालाजी विश्वनाथ व कान्होजी आंग्रे यांची भेट झाली. एकमेकांना नजराणे-फेर नजराणे 
+ दिल्यावर उभयतांच्यात   चर्चा झाली. पश्चिमेकडच्या कोकणपट्टीमध्ये आपल्या नाविक 
+सत्तेबरोबर जर स्वराज्याची घोडदळे उतरली तर कान्होजींच्याच पराक्रमास चाँद लागतील हे 
+<<<
+
+कान्होजींना व्यवस्थित पटले. ही भेट फेब्रुवारीच्या मध्यावर झाली असावी व यानंतर लगेचच 
+दि. २८ फेब्रुवारी १७१४ रोजी लोहगडाच्या जवळ पेशवे व आंग्रे यांच्यात लेखी तह झाला. तो 
+तहनामा ��सा - "थोरातांशी अपक्रिया करू नये. भाकर दिली आहे ती त्यांनी घ्यावी. 
+कोकणची मसलद दसऱ्यापासून मार्गशीर्षापावेतो तुम्ही राहून प्रतिवर्षी करावी. हबशी-फिरंगी 
+मारून   गर्देस मिळवावे. राजमाची, श्रीवर्धन, मनरंजन, मृगगड, कोथळा आम्हांकडे 
+ (शाहूमहाराजांकडे) द्यावे. लोहगड, तुंग, कोरीगड सामानासहित तुम्हांकडे 
+घ्यावे. तुम्हांकडील चाकर आम्ही न ठेवावा व आम्हांकडील तुम्ही न ठेवावा. खाजगत गाव 
+तुम्हाकडे आहेत ते चालवावे. १. पणवेली (पनवेल), १ शिरढोण, १ सोमाटणे, १ तळे घरचे 
+किल्ले यास तुम्ही राजकारण करून घेतले तर आमचे स्वाधीन करावे. कुलाब्यास जाताच 
+बहिरोपंत पिंगळे व चिटणिसांना कैदेतून मुक्त    करावे. सातारियाहून महाराजांकडून 
+कान्होजींना पूर्वीप्रमाणेच सरखेल किताब     बहाल   करावा.   त्याउपर कान्होजींनी 
+कोल्हापूरकरांचा पक्ष सोडावा. शाहूछत्रपतींनी १६ सबघड (डोंगरी किल्ले) व १० अवघड 
+(जलदुर्ग) असे एकूण २६ किल्ले         बहाल करावेत व त्याभवतालचा एकूण २४ लक्ष 
+होनांचा मुलुख कान्होजींना सरंजामाकरता मिळावा. या डोंगरी किल्ल्यांमध्ये कोथळीगड, 
+बहिरवगड (ढाक बहिरी?), रायगड, व्यंकटगड, भिरागड, माणिकगड, रसाळगड, सागरगड, 
+पालगड, खारेपाटण, राजापूर, कामते, अंबरगड, साठवली, श्रीवर्धन व मनरंजन असे १६ 
+गिरीदुर्ग होते तर जलदुर्गांमध्ये खांदेरी, कुलाबा, सुवर्णदुर्ग, विजयदुर्ग, अवचितगड, देवगड, 
+फत्तेगड, जयगड, यशवंतगड आणि कनकदुर्ग यांचा समावेश होता. कान्होजींकडे हा सारा 
+प्रदेश आल्यावर त्यांची ताकद कैक   पटींनी वाढली. याच वेळेस महाराजांनी आंग्यांना 
+दिलेल्या काही मुलुखापैकी सुवर्णदुर्ग, श्रीवर्धन व मनरंजन (राचमाची) हे किल्ले जंजिऱ्याच्या 
+सिद्दी याकुतखानाच्या ताब्यात होते. पेशवे व आंग्रे यांच्या संयुक्त फौजांनी किल्ले अगदी 
+थोड्या अवधीतच जिंकले. त्यामुळे सिद्दी याकुतखान पुरता घाबरला. आत्तापर्यंत हा 
+कान्होजी एकटाच होता. पण     आता साताऱ्याचा पेशवाही त्याच्या बरोबर आहे. आता 
+आपल्याला काहीही करून त्यांना रोखायलाच हवे, या विचाराने याकुतला ग्रासले. शेवटी दि. 
+३० जानेवारी १७१५ रोजी सिद्दीने कान्होजी आंग्यांशी म्हणजेच सातारा दरबाराशी तह केला. 
+कान्होजी      व पेशवे बाळाजी विश्वनाथ एकत्र झाले. बाळाजीपंतांनी आपल्या हुशारीने 
+कान्होजींना पुन्हा शाहूमहाराजांकडे वळते क���ले हे पाहून इंग्रज, पोर्तुगीज, मोंगल, सिद्दी या 
+सर्व परकीय    सत्तांची पाचावर धारण    बसली. हे महत्त्वचे काम    केल्याने शाहूंचा 
+बाळाजीपंतांवरचा विश्वास कैकपटीने वाढला व परिणामी दरबारातही बालाजी विश्वनाथांचे 
+वजन इतर मानकऱ्यांच्या तुलनेत वाढले. 
+    सातारा दरबारात या अनेक घडामोडी घडत असताना तिकडे कोल्हापूर दरबारातही 
+अनेक गोष्टी घडत होत्या. ताराबाई आपल्या पक्षकारांबरोबर शाहूमहाराजांना पाडायच्या 
+गोष्टी करत असतानाच दुसरीकडे राजाराम महाराजांच्या दुसऱ्या पत्नीने, राजसबाईंनी 
+आपल्या मुलाला, संभाजीराजांना गादीवर बसवण्यासाठी फासे फेकले आणि एके दिवशी 
+ताराबाईंची खलबते चालू असतानाच राजवाड्यावर पहारे बसवून ताराबाई, शिवाजी व इतर 
+<<<
+
+माणसांना कैद केले. यानंतर दुसऱ्याच दिवशी संभाजीराजांना कोल्हापूर गादीवर अभिषेक 
+करण्यात आला. परंतु राजाराम महाराजांच्या मृत्युनंतर सारा कारभार ताराबाईच पाहत 
+असल्याने ताराबाईंना अटक   केल्यानंतर राजसबाईंना अचानक मिळालेल्या कारभाराचा 
+डोलारा सावरणे अत्यंत       जाऊ लागलं. शाहूमहाराजांच्या वाढत्या यशापुढे आणि 
+बालाजी विश्वनाथांसारख्या अत्यंत हुशार आणि कर्तृत्ववान माणसाच्या राजकारणांमुळे 
+कोल्हापूरकरांचा निभाव लागणे अशक्य     झाले होते. त्यामुळे    सातारा दरबारने 
+कोल्हापूरकरांना सतत आपल्या दबावापुढे नमते केले. याचा उपयोग पुढे मराठ्यांचा कट्टर 
+शत्रू असणाऱ्या निजामाने पेशव्यांच्या विरुद्ध पुरेपूर करून घेतला. 
+   इ.स. १७१५ च्या जानेवारीत पेशवे बाळाजी विश्वनाथ व कान्होजी             तह 
+झाला. यानंतर बाळाजीपंत साताऱ्यात गेले असता पुणे प्रांतात निजामाच्या मोंगली फौजांनी 
+पुन्हा उच्छाद मांडला. अशातच या स्वाऱ्यांमध्ये निजामच्या फौजेबरोबर भुरटे चोर व 
+दरवडेखोरदेखील हात धुवू लागले. त्यामुळे महाराजांनी बाळाजी विश्वनाथ पेशव्यांना पुन्हा 
+पुणे प्रांताचे अधिकार देऊन मोंगलांच्या उपद्रवाला थांबवण्याकरता पाठवले. यावेळेस 
+निजामाच्या वतीने रंभाजीराव निंबाळकर पुण्याचा अंमलदार होता. त्याच्या निसबतीने बाजी 
+कदम हा पुण्याचा कारभार पाहत होता. बाळाजीपंतांनी पुण्यात येताच प्रथम या बाजी 
+कदमलाच आपल्या बाजूने वळवले. बाजी कदम व राव रंभाजी यांच्या खासगी मालमत्तेला 
+कोणत्याही पद्धतीची तोशी�� लागणार नाही या अटीवर बाजीने पुणे प्रांत सरळ पेशव्यांच्या 
+हवाली केला. पुणे प्रांत म्हणजे स्वराज्याचा गाभा. थोरल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांचे 
+बालपण   इथेच गेले. बाळाजीपंतांनी प्रथम लाल महालाभोवती आपले पहारे बसवले. 
+सततच्या हल्ल्यांमुळे व दरोडेखोरांच्या उच्छादामुळे पुण्याची रयत त्रासली होती. 
+बाळाजीपंतांनी सुरुवातीला सर्व कर माफ करून रयतेला मुक्त धान्य पिकवायला प्रोत्साहन 
+दिले. या सर्व गोष्टीत आणखी एक   चांगली गोष्ट अशी घडली की, दिल्लीचा बादशाह 
+फर्रुखसियर याने निजामाला दख्खनच्या सुभेदारीवरून दूर केले व त्याच्या जागी हुसेनअली 
+सय्यद याची सुभेदार म्हणून नेमणूक केली. हा हुसेनअली निजामाचा कट्टर विरोधक होता. 
+म्हणूनच की काय, हुसेनअलीने कोल्हापूरकरांचा पक्ष उचलून न धरता शाहू महाराजांशीच 
+मित्रत्वाचे बोलणी सुरू केली. शाहूमहाराज व   बालाजी विश्वनाथ पेशव्यांच्या मात्र 
+हुसेनअलीची नेमणूक पथ्यावरच पडली. इकडे निजामाची             झाल्यामुळे बंडखोरी 
+करून निजामाला मिळालेल्या चंद्रसेन जाधव, दमाजी थोरात रुस्तुमराव इ.च्या कारस्थानांनी 
+आणखीनच जोर धरला. यात निजामाचा खास चेला तुर्कताजखान याचाही समावेश होता. 
+या सर्वांचा बंदोबस्त करण्याकरता शाहूमहाराजांनी पेशव्यांना रवाना केले. यावेळेस 
+रुस्तुमराव थोरात, यवत-भुलेश्वरजवळच्या पाटसच्या   होते. इतर लोक कुठे होते याचा 
+पत्ता नव्हता. पेशवे बाळाजी विश्वनाथांबरोबर त्यांचे अतिशय परमस्नेही अंबाजीपंत 
+पुरंदरेदेखील मोहिमेत सामील झाले होते. परंतु रुस्तुमराव चलाख होता. बाळाजीपंत 
+फौजेसह पाटसच्या जवळ     येताच रुस्तुमराव शरण यायच्या गोष्टी करू लागला. त्याने 
+अंबाजीपंत पुरंदरे, बाळाजी विश्वनाथ पेशवे, सरदार पिलाजी जाधवराव इ. खाशा मंडळींना 
+<<<
+
+तहाच्या बोलणीसाठी      बोलावून घेतले. रुस्तुमरावाच्या दगाबाजीचा अंदाज न आल्याने 
+सारेजण सैन्य बाहेर ठेवून    आले. परंतु,     शिरतानाच रुस्तुमरावाने दरवाजा बंद 
+करून   खाशांना पकडण्याचा    हुकूम सोडला.    क्षणात कैद   झाली. रुस्तुमरावाने 
+बाळाजीपंताकडे भरपूर खंडणी मागितली व ती लवकर घ्यावी म्हणून अंबाजीपंत पुरंदरे यांना 
+त्रास द्यायला सुरुवात केली. राखेचे तोबरे भरायलाही रुस्तुमरावाने कमी केले नाही. इकडे 
+शाहूमहाराजांना ही बातमी समजली. आपला हनु���ानच पकडला गेला याचे महाराजांना 
+अतिशय दुःख झाले. त्यांनी ताबडतोब मागतोय     खंडणी भरून सुटका करून घेण्याचा 
+निरोप पेशव्यांकडे पाठवला. शेवटी रुस्तुमरावाने अंबाजीपंत पुरंदरे व पिलाजी जाधवराव 
+यांना ओलीस   ठेवून खंडणी आणण्याकरिता बाळाजीपंतांना मुक्त केले. ठरल्याप्रमाणे 
+बाळाजीपंतांनी ताबडतोब खंडणी भरून अंबाजीपंत व पिलाजींची सुटका केली. इकडे 
+पाटसच्या जवळच पुरंदर गडावर असणाऱ्या नारोशंकर सचिवांना दगाबाजीची बातमी 
+समजली. ते ताबडतोब फौजफाटा घेऊन पाटसवर चालून निघाले. प्रत्यक्षात इकडे खंडणी 
+देऊन सुटकासत्र झाल्यानंतर नारोशंकर पाटसला पोहोचले. रुस्तुमरावाने दगा करून 
+नारोशंकर सचिवांनाही पकडले. शेवटी सरदार पिलाजी जाधवरावांनी मध्यस्थी करून, 
+        खंडणी देऊन सचिवांची सुटका करवली. इतक्यात साताऱ्याहून (संताजी जाधव?) 
+सेनापती फौजेसह बाळाजीपंतांना येऊन मिळाले. आता हाती अधिक      बळ   आल्यामुळे 
+सेनापती व पेशव्यांनी पाटसच्या    हल्ला चढवला. चारही बाजूंनी तोफांचा मारा करून 
+       तटबंदी पूर्णपणे पाडली व सैन्य आत घुसून रुस्तुमरावाच्या हातापायांत बेड्या 
+ठोकल्या व त्याला साताऱ्यास रवाना केले. 
+   या मधल्या काळात     रुस्तुमरावाच्या दगाबाजीचा फटका बहुतेक बाळाजीपंतांच्या 
+कुटुंबीयांनाही बसला असण्याची शक्यता आहे. नारोशंकर सचिवांच्या मातोश्री येसूबाईंनी 
+बाळाजीपंतांना आपला परिवार पुरंदरावर ठेवण्याबद्दल विनवले होते. त्याकरता पुरंदर गड व 
+पेठ सासवड ही बाळाजीपंतांना थेट देऊ   केली होती. परंतु, महाराज असता त्यांच्या 
+सहीशिक्क्याशिवाय व्यवहार कसा    व्हावा! याकरिता येसूबाईंनी व बाळाजीपंतांनी 
+शाहूमहाराजांकडे विचारणा केली असता ही मागणी महाराजांनी आनंदाने मान्य केली व 
+आपल्या सहीशिक्क्याची आज्ञापत्रे पाठवली. त्यानुसार सचिवांच्या ताब्यात असलेला पुरंदर 
+गड व ठाणे सासवड हे अधिकृतरीत्या पेशव्यांना मिळाले. सरदार अंबाजीपंत पुरंदऱ्यांचा 
+भला थोरला सरकारवाड़ा सासवडलाच होता. आता बाळाजीपंतांनीदेखील      सासवडमध्ये 
+एक भलामोठा वाड़ा बांधायला सुरुवात केली व आपल्या कुटुंबासमवेत वाड्याचे बांधकाम 
+पूर्ण होईपर्यंत पुरंदऱ्यांच्याच वाड्यात राहू लागले. 
+   बाळाजीपंतांच्या पत्नीचे नाव राधाबाई. गणपतीपुळ्याच्या जवळ असणाऱ्या नेवरे 
+गावातील दादाजी जोगदेव-बर्वे या सावकारांची ही मुलगी. बाळाजीपंत व राधाबाईंना एकूण 
+चार अपत्ये होती. सर्वात थोरले बाजीराव. यांचे मूळ नाव बाळाजीपंतांनी आपल्या वडिलांची 
+आठवण म्हणून विश्वनाथ ठेवले. पण सारेजण त्यांना बाजीराव किंवा विशेषकरून घरातले 
+लोक त्यांना राऊ म्हणत. बाजीराव हे नाव कसे पडले याबाबत अनेक      आख्यायिका 
+<<<
+
+मिळतात. त्या दिवशी, म्हणजे दि. १८ ऑगस्ट १७०० साली बाळाजी विश्वनाथ, शिवकालात 
+'बाजी' नावाचे जितके पराक्रमी पुरुष होऊन गेले त्यांची बखर वाचत होते. इकडे पंतांची 
+बखर वाचून पूर्ण झाली आणि लगेचच सुईणीने येऊन वार्ता दिली, 'पुत्र प्राप्त झाला.' 
+बाळाजीपंतांना हा योगायोग वेगळाच वाटला. बखर वाचून झाल्यावर लगेच जणू 'माझीही 
+त्या बखरीतच जागा आहे' हे दाखवण्याकरताच पुत्र जन्माला आला असावा. हा शुभशकून 
+समजून बाळाजीपंतांनी त्या मुलाचे नाव 'बाजीराव' ठेवले. अर्थात या गोष्टीला अस्सल 
+कागदोपत्री पुरावा नाही. बाजीतवांच्या नंतर साधारणतः तीनएक वर्षींनी बाळाजीपंत व 
+राधाबाईंना दुसरा मुलगा झाला. (१७०३ सुमारास. नक्की तारीख उपलब्ध नाही.) त्याचे नाव 
+अंताजी ठेवण्यात आले. तो लहान म्हणून त्याला 'चिमणाजी' म्हणायचे, अन् हेच चिमणाजी 
+पुढे 'चिमाजीअप्पा' झाले. रामापाठोपाठ लक्ष्मणाचा जन्म झाला. इ. स. १७०८ साली 
+बाळाजीपंत व राधाबाईंना एक मुलगी झाली. तिचे नाव 'भिऊबाई' असे ठेवण्यात आले. 
+त्यांचे नाव जरी 'भिऊ' असले तरी त्या अत्यंत हुशार आणि कर्तबगार होत्या. भिऊताईनंतर 
+सुमारे सहा वर्षांनंतर बाळाजीपंतांना व राधाबाईंना आणखी एक मुलगीच झाली. हिचे नाव 
+'अनुबाई' ठेवण्यात आले. म्हणजे बाळाजीपंतांच्या सर्वात थोरल्या मुलात आणि सर्वात 
+धाकट्या मुलीत   १४ वर्षांचे अंतर होते. मागेच सांगितल्याप्रमाणे बाळाजीपंतांना कर्जे 
+देणाऱ्या सावकारांच्या मुलाशी चासकर जोश्यांची मुलगी 'लाडूबाई' उर्फ 'काशिबाई' शी 
+बाजीरावांचे तर बारामतीकर नाईक    जोश्यांकडच्या आबाजी नाईकांशी आपल्या मुलीचे, 
+ 'भिऊबाई' चे लग्न लावून दिले. चिमाजीअप्पांचा विवाह १७१६ साली विसाजीकृष्ण पेठे 
+यांची कन्या रखमाबाई हिच्याशी करण्यात आला. अनुबाईंचा विवाह इचलकरंजीकर नारो 
+महादेव घोरपडे यांचा पुत्र व्यंकटराव यांच्याशी करण्यात आला. व्यंकटरावांचे वडील नारोपंत 
+हे संताजी घोरपड्यांच्या फौजेत होते. ��ंताजी     हे त्यांना आपल्या पुत्राप्रमाणे मानत. 
+म्हणून त्यांच्यावरच्या प्रेमापोटी नारोपंतांनी आपले आडनाव घोरपडे म्हणून स्वीकारले. त्यांचे 
+मूळ आडनाव जोशी होते. अशा आपल्या चार मुलांसह बालाजी विश्वनाथ पेशवे राधाबाईंसह 
+सासवडला राहायला आले. सासवडच्या या वाड्याला पेशवेवाडा किंवा 'काळा वाडा' म्हणत 
+असत. 
+    इकडे दिल्लीच्या राजकारणानेही वेगळाच रंग धरला होता. शाहूमहाराजांच्या सुटकेवेळी 
+किंबहुना सुटकेनंतरच्या काही महिन्यात मोंगल शहाजाद्यांत जी भाऊबंदकी माजली होती 
+त्यात आझमशहाचा काटा काढून शाहआलम उर्फ         मुअज्जम हा 'बहादूरशहा' ही पदवी 
+घेऊन गादीवर बसला होता. इ. स. १७१२ सालच्या सुरुवातीला मुअज्जम वृद्धापकाळाने 
+मृत्यू पावला. (?) बादशहाच्या मृत्यूनंतर मोंगल घराण्याच्या रितीप्रमाणे त्याचा मोठा मुलगा 
+मोईउद्दीन उर्फ जहांदरशहा आपल्या सख्ख्या भावांचे मुडदे पाडून गादीवर बसला. परंतु, 
+यात त्याचा एक   पुतण्या फर्रुखसियर बंगालमध्ये ढाक्याला असल्याने वाचला. दिल्लीत 
+आपल्या बापाचाही खून पडला आहे हे ऐकून               अत्यंत चवताळला. आपले सैन्य 
+घेऊन तो दिल्लीकडे निघाला. त्याच्याबरोबर हुसेनअली सय्यद व हसनअली सय्यद हे कट्टर 
+शियापंथीय परंतु अत्यंत धूर्त व शूर असे सय्यदबंधु होते. जहांदरशहालाही 
+<<<
+
+आक्रमणाची बातमी समजली. त्याने दिल्लीत आपल्या सैन्याची जमवाजमव सुरू केली. 
+जहांदरशहा आपले सैन्य    घेऊन   आग्र्याजवळ पोहोचतो न    पोहोचतो तोच   समोरून 
+फर्रुखसियर व सय्यद बंधूंची फौज गर्जत येताना दिसली. काही क्षणातच लढाईला तोंड 
+लागले. सय्यदबंधूंच्या पराक्रमामुळे           बळ   वाढतच होते. थोड्याच वेळात 
+बातमी आली की, सय्यद बंधूंनी खुद्द बादशहा जहांदरशहालाच कैद केले. डाव फिरला. 
+              प्रचंड जय झाला. केवळ    सहा महिन्यातच दिल्लीचा बादशहा बदलला 
+जाऊन आता जहांदरशहाच्या जागी              गादीवर बसला. या युद्धामुळे सय्यद बंधूंचे 
+राजकीय वजन वाढू लागले. नेमके हेच                डोळ्यात खुपू लागले. त्याने दोघा 
+बंधूंना एकमेकांपासून वेगळे करण्याचा घाट घातला. हसनअली सय्यद याला वजिरी देऊन 
+दिल्लीतच   बसवले   आणि    हुसेनअलीला निजाम-उल-मुल्क     याच्याजागी दख्खनच्या 
+सुभेदारीवर नेमले. (एप्रिल १७१५) या काळात हुसेनअलीबरोबर शंकराजी मल्हार नावाचे 
+गृहस्थ होते. यांचा पूर्वी र��जाराम महाराजांशी संबंध असावा. त्यांनी हुसेनअली व 
+शाहूमहाराजांच्यात मध्यस्थी करून तह घडवून आणला. या तहाची       मुख्यतः बाळाजी 
+विश्वनाथ पेशवे व महाराजांच्या तरुण, मुत्सद्दी चिमणाजी दामोदरपंत मोघे यांच्या सल्ल्यानेच 
+तयार करण्यात आली होती. हुसेनअली सय्यदाने तह ताबडतोब मंजूर केला. त्यानुसार त्याने 
+शिवछत्रपतींच्या स्वराज्यातले जे गडकोट मोंगलांच्या ताब्यात होते ते गडकोट आणि 
+खानदेश-वऱ्हाड, गोंडवन, हैद्राबाद, कर्नाटक इत्यादी प्रदेश लगेचच शाहूमहाराजांच्या हवाली 
+केला. शाहूमहाराजांनीही तह अमलात आणण्यास विलंब केला नाही. खुद्द शाहूमहाराजांच्या 
+खाशा फौजेचे नेतृत्व बालाजी विश्वनाथ पेशवे करत होते. हीच ती 'हुजुरातीची' फौज. स्वतः 
+बाळाजींच्या फौजेपैकी १५ हजार फौज    तहाप्रमाणे मोंगलांच्या मदतीस पाठवली होती. 
+तहात एक कलम होते, की शाहूंनी कोल्हापूरकरांना उपद्रव करू नये. इतर    व्यवस्थित 
+पार पाडण्यासाठी दोन्ही पक्षांनी योग्य पावले उचलली होती. परंतु, तहाप्रमाणे दख्खनच्या 
+सहा सुभ्यातील चौथाई व सरदेशमुखीचे हक्क प्रत्यक्ष बादशहाच्या सनदांशिवाय मिळू शकत 
+नव्हते व त्याचबरोबर राजमाता येसूबाई, संभाजीराजांचा दासीपुत्र मदनसिंह व इतर परिवार 
+दिल्लीत असल्याने त्यांची सुटका अजूनही झाली नव्हती. 
+   हुसेनअली सैय्यदाने आपल्या स्वारामार्फत तहनाम्याचा कागद दिल्लीला बादशाह 
+               पाठवला.               हा तहनामा मिळाताच त्याच्या डोक्यांत वेगळाच 
+संशय फेर धरू लागला. या तहनाम्यात त्याला वेगळ्याच राजकारणाचा वास येऊ लागला. 
+यातच त्याच्या भोवतालच्या कट्टर सुन्नी मुसलमानांनी त्याच्या डोक्यात वेगळेच भरवायला 
+सुरुवात केली. "जहांदरशहाविरुद्ध सैय्यद बंधु तुमच्या मदतीला आले खरे. पण आता त्यांची 
+नियत बदलली आहे. सैय्यद बंधु शियापंथीय आहेत. महान तैमूरलंगाची सुन्नी राजवट खत्म 
+करून, बंड करून या दोघांना हिंदुस्थानात पुन्हा शियापंथियांचे साम्राज्य आणायचे आहे. 
+त्यासाठीच हुसेनअलीने मराठ्यांना हाताशी धरून तह केला आहे." त्याच्या भवतालच्या 
+लोकांचे हे म्हणणे ऐकून फर्रुखसियर आणखीनच               त्याने त्या सैय्यद बंधूंचा 
+कायमचा निकाल लावायचे ठरवले व सैन्याची जमवाजमव सुरू केली. वजीर हसनअली 
+<<<
+
+सय्यदला या सर्व प्रकाराची कुणकुण    लागली. त्याने ताबडतोब    आपला हेर पाठवून 
+हुसेनअलीला फौजेसकट दिल्लीत बोलावले. हुसेनअली दिल्लीला निघाला. त्याच्याबरोबर 
+बालाजी विश्वनाथांच्या नेतृत्वाखाली पन्नास हजार मराठी फौज त्याचबरोबर अंबाजीपंत 
+पुरंदरे, संताजी भोसले, परसोजी भोसले (नागपूरकर), पिलाजी जाधवराव, उदाजी पवार, 
+बाळाजी महादेव फडणीस, बाळाजी विश्वनाथांचे पुत्र बाजीराव, शेख     मिरा, नारो शंकर 
+सचिव, चिमणाजी दामोदर मोघे इ. मंडळीही निघाली. या मराठी फौजेच्या खर्चासाठी 
+हुसेन अलीने शाहूमहाराजांना दर दिवशीचे ५० हजार रु. याप्रमाणे दरमहा १५ लाख मोहीम 
+संपेपर्यंत देण्याचे कबूल केले. हुसेनअलीची स्वतःची अशी पन्नास हजार फौज सज्ज होती. 
+ अशा या एक लाख फौजेने १५ नोव्हेंबर १७१८ रोजी औरंगाबादहून दिल्लीकडे कूच केले व 
+ १६ फेब्रुवारी १७१९ रोजी फौजा दिल्लीच्या वेशीजवळ   पोहोचल्या. हुसेनअलीची प्रचंड 
+तयारी पाहून             गडबडला. इतक्या लवकर सय्यदबंधूंची तयारी पूर्ण होईल याचा 
+त्याला अंदाज नव्हता. त्याच्या फौजेची जमवाजमव अजूनही सुरूच होती. 
+ताबडतोब आपला स्वार हुसेनअलीकडे पाठवून आपल्याला तह मंजूर असल्याचे कळवले. 
+पण अजूनही बादशहाचा आपल्याबद्दलचा विचार बदलला नसल्याचे सय्यद बंधूंना समजून 
+चुकले होते. पुढे कधी ना कधी हा बादशहा आपल्याला मारण्यासाठी डाव मांडणार हे आता 
+दोघांनाही माहीत होते. दि. २३ फेब्रुवारीला सैय्यद बंधु व बादशहात वाटाघाटी झाल्या. त्या 
+नेमक्या कोणत्या ते माहीत नाही. परंतु, यानुसार मदनसिंहाला मोंगलांनी मुक्त केले. दि. २८ 
+फेब्रुवारीला हुसेनअलीची फौज दिल्लीत घुसली. यात महम्मद अमीन खान व मराठ्यांची 
+झटापट झाली. दुर्दैवाने या लढाईत बाळाजी महादेव फडणीस (भानू) आणि संताजी भोसले 
+मारले गेले.             पुन्हा आपला शब्द फिरवला. त्याने शाहूमहाराजांच्या मातोश्री व 
+इतर परिवाराची सुटका करण्यास नकार दिला. आता मात्र सय्यद बंधु               त्यांनी 
+लालकिल्ल्यातच    सैन्य घुसवले व    फर्रुखसियरलाच   बेड्या ठोकल्या. सय्यदबंधूंनी 
+               चुलतभाऊ रफिउदौरजत याला ताबडतोब दिल्लीचा बादशहा म्हणून घोषित 
+केले. 
+    दि. ३ मार्च १७१९ रोजी दिल्लीच्या लालकिल्ल्यात     शाही दरबार भरला. वजीर 
+हसनअली सय्यदाने लहानग्या रफिउदौरजतला तख्तावर बसवले व कामकाजाला सुरुवात 
+झाली. आधीच ठरल्याप्रमाणे सय्यद बंधूंनी शाहूमहाराजांबरो��र झालेल्या तहनाम्यावर नव्या 
+रफिउदौरजत     बादशहाची संमती सनद      उमटवली होती. दरबारात     चौथाईच्या सनदा 
+जाहीरपणे शाहूमहाराजांचे विश्वासू व मराठी राज्याचे पेशवे म्हणून बाळाजी विश्वनाथांच्या 
+हाती मोठ्या सन्मानपूर्वक देण्यात आल्या. बाळाजीपंतांनी लवून बादशहाला मुजरा केला व 
+सनदापत्रे ताब्यात घेतली. मुजरा करताना बाळाजीपंतांच्या मनात काय आले असेल? 'हे 
+सिंहासन हिंदूंचे आहे. इंद्रप्रस्थच्या या भूमीत महाराजा युधिष्ठिराने राज्य केले आहे. आज 
+त्याच सिंहासनावर हे परके तुराणी बसलेत. हा मुजरा या बादशहाला नसून 
+युधिष्ठिराला आहे, भगवान श्रीकृष्णाला आहे, प्रभू श्रीरामाला आहे. थोरल्या शिवछत्रपतींनी 
+हे इंद्रप्रस्थचे सिंहासन आपल्या स्वराज्यात आणण्याचे स्वप्न बघितले. लवकरच त्यांचे ते स्वप्न 
+<<<
+
+आपण नक्कीच पूर्ण करू. मला जमले नाही तर माझा मुलगा, माझा नातू ते पूर्ण करेल.' 
+इतर लहान-मोठ्या कारभारानंतर दरबार संपला. नंतर दि. १५ मार्च रोजी परत दरबार भरवून 
+सरदेशमुखी व स्वराज्याच्या अधिकृत सनदा याचप्रमाणे पेशव्यांच्या हाती सुपूर्द करण्यात 
+आल्या. यानंतर लगेचच पाच दिवसांनी दि. २० मार्च १७१९ रोजी ५० हजार मराठी फौज 
+राजमाता येसूबाईसाहेब व इतरांना घेऊन साताऱ्याच्या दिशेने निघाली. वाटेत नरवरपाशी 
+आल्यानंतर बाळाजीपंत आपले थोरले पुत्र व अंबाजीपंतांना सोबत घेऊन काशीविश्वेश्वराच्या 
+दर्शनाला गेले. इतर फौज नरवरहून दक्षिणेच्या मार्गाला लागली. 
+   सुमारे महिन्याभरातच राजमाता येसूबाई व इतर राजपरिवाराची आणि शाहूमहाराजांची 
+भेट झाली. दि. ८       १७०७   रोजी आझमशहाने शाहूमहाराजांची माळव्यात     सुटका 
+केल्यानंतर पुरत्या १२ वर्षांनी या मायलेकांनी एकमेकांना पाहिले. यादरम्यान घडलेल्या 
+साऱ्या घटना दिल्लीत कैदेत असताना येसूबाईसाहेबांना कळत होत्या. आपल्याच जावेने 
+केलेला विरोध   त्यावर मात करत    आपले स्वतंत्र राज्य हिकमतीने निर्माण करून 
+शाहूमहाराजांनी मिळविलेल्या नावलौकिक व बाळाजी विश्वनाथांसारख्या अनमोल रत्नांना 
+पाहून येसूबाई कृतार्थ झाल्या. याचवेळेस कोल्हापूरकर संभाजीमहाराजांचे पत्र सातारा 
+दरबारात आले. ते असे - 
+    "श्रीमंत सकल तीर्थरूप राजेश्री शाहू श्री छत्रपती महाराज यांसी अपत्ये संभाजी राजे 
+कृतानेक दंडवत विनंती उपरी- 
+सम��धान येथील कुशल श्रीकृपे वडिलांचे आसीर्वादे जाणोन वडिली आसीर्वाद पत्र पाठवून 
+        पाठविले पाहिजे. विशेष, तीर्थस्वरूप मातुश्री काकीसाहेब आली, दर्शन जाली ते 
+वर्तमान राजेश्री बाबाजी प्रभू यांणी लिहिले, त्यावरून परमसंतोष जाहला. परंतु वडिली हे 
+संतोष वृत्त लिहिले नाही हे अनुचित (झाले) तैसेच निरंतर वडिलांचे आसीर्वाद पत्र यावे ये 
+अपेक्षा यैसे असता पाठविलेल्या पत्राची उत्तरेही येत नाहीत हे वडिलांचे ममतेस विहित की 
+काय? या उपरी यैसे न होता          आसीर्वाद पत्र पाठवून समाधान होय ते गोष्ट केली 
+पाहिजे राजेश्री बाबाजी प्रभू (स) पाठविले आहे. त्यांनी सविस्तर विनंती केलीच असेल 
+प्रस्तुतही ते विनंती करतील तद्नुरूप निर्वाह होऊन उभयपक्षी कीर्तिस्पद होईल ते करणार 
+वडील विवेकी आहेत. बहुत काय लिहिणे. वडील सुज्ञ आहेत. मोर्तब शिक्का." 
+   या पत्रावरून   एक गोष्ट स्पष्ट दिसून येते. सय्यद बंधुंशी झालेल्या तहानुसार 
+सातारकरांकडून   कोल्हापूरकरांना यत्किंचितही तोशीस    लागत   नसावी.   यामुळेच 
+कोल्हापूरच्या संभाजीराजांमध्ये व शाहूमहाराजांमध्ये शांतता प्रस्थापित होत चालली होती. 
+शाहूमहाराजांच्या मातोश्री साताऱ्यास आल्या हे संभाजीराजांना त्यांचे वकील श्री. बाबाजी 
+प्रभू यांच्याकडून समजले.        म्हणा वा इतर काही राजकारणांमुळे शाहूमहाराजांना 
+कोल्हापूरला पत्र पाठवून कळवता आले नाही. संभाजीराजांना या गोष्टीचा खेद वाटत होता. 
+आपल्या 'काकीसाहेब' सुखरूप     सुटल्याचे आपल्याला दुसऱ्याच माणसाकडून कळते, 
+आपण    पाठविलेल्या पत्रांना आशिर्वादपत्रे येत नाहीत. या बाबींवरून संभाजीमहाराज 
+शाहूमहाराजांवर (प्रेमाने) नाराज झाले होते. यावरूनच आता सलोख्याचे वातावरण निर्माण 
+<<<
+
+झाल्याचे समजते. 
+   बाळाजी विश्वनाथ पेशवे, पुत्र बाजीराव, अंबाजीपंत पुरंदरे इ. मंडळी जूनच्या शेवटच्या 
+आठवड्यात     साताऱ्यास (सासवडास)     दाखल   झाली. दि.    ४ जुलै   १७१९   रोजी 
+शाहूमहाराजांनी साताऱ्याच्या अदालत राजवाड्यात मोठा दरबार भरवला. हा दरबार दिल्ली 
+स्वारीच्या मानपानाचा होता. दरबारात सेनापती मानसिंग    मोरे, शंकराजीपंत सचिव, 
+श्रीपतराव परशुरामपंत प्रतिनिधी, नारोराम शेणवी वाकेनवीस, आनंदराव रघुनाथ सुमंत, 
+चिमणाजी दामोदर मोघे, अंबाजीपंत पुरंदरे, नाथाजी धुमाळ, नारो गंगाधर मुजुमद��र, 
+खंडेराव दाभाडे, पिलाजीराव गायकवाड, बाजीराव बल्लाळ (बाळाजीपंतांचा मुलगा), 
+शंकराजी मल्हार, उदाजी पवार इ. अनेक मानकरी रांगेने उभे होते. दिल्लीच्या स्वारीनिमित्ये 
+प्रत्येकाचा यथोचित सन्मान करण्यात आला. यानंतर खुद्द शाहू छत्रपतींनी स्वहस्ते बाळाजी 
+विश्वनाथांचा भव्य सत्कार केला. त्यांना मानाची वस्त्रे दिली. बाळाजीपंतांच्याच थोरल्या 
+मसलतीमुळे स्वराज्याच्या अन् चौथाई-सरदेशमुखीच्या सनदा मिळाल्या होत्या. पण शाहू 
+छत्रपतींना याहूनही आनंद झाला होता, तो म्हणजे बाळाजी विश्वनाथांनी येसूबाईची सुटका 
+करवली होती. आईच्या सुटकेपुढे चौथाईच्या सनदांचे काय मोल? म्हणूनच शाहूमहाराजांनी 
+बालाजी विश्वनाथ पेशव्यांना पाच महालांचे सरदेशमुखीचे वतन स्वतः पेश केले. त्याचबरोबर 
+दिल्लीत चकमकीत मारल्या गेलेल्या बाळाजी महादेव भानूंच्या कुटुंबाला सांत्वनाप्रीत्यर्थ 
+मौजे वाकसई हा गाव इनाम दिला. बाळाजी विश्वनाथांचा इतका भव्य सत्कार होताना पाहून 
+अंबाजीपंत पुरंदरे, पिलाजी गायकवाड, बाजीराव इत्यादींच्या मनात अतिशय आनंदाच्या 
+उर्मी उठल्या. पण श्रीपतराव प्रतिनिधी, नारोराम वाकनीस, आनंदराव सुमंत, चिमणाजी 
+दामोदर इ.च्या मनात द्वेषाची जळफळ उठली. त्यांना आता वाटू लागले, 'हा चित्तपावन 
+कानामागून आला आणि आता भलताच तिखट झाला.' स्वराज्याच्या सहा सुभ्यांची सनद 
+पुढीलप्रमाणे- (हमीपत्र) 
+    "सा सुभे दखणच्या सरदेशमुखीची खिदमत हजरत                    यांचे कारकीर्दीचे 
+फर्मानाब मोजीब व दिवाणी दप्तराच्या सनदांप्रमाणे आमचे यजमानाकडे करार जाली सबब 
+ताहोद लिहून दिल्हा यैसा की यजमान खिदमतीच्या लाजिम्याविशी कायावाचामने सादर 
+राहून, रयतेस आबादी विशेष होय व सरकारची दौलतख्वाही व मुसफदाचे पारिपत्य       ते 
+करितील व पंधरा हजार फौज सुभेदाराचे समागमे चाकरीस ठेऊनु रयतेस आपलेकडोन 
+राजी राखतील व उजाड गावाची लावणी तीन सालात करोनु जैसा बंदोबस्त करतील जे 
+दुष्टांचा उपद्रव होणार नाही. कदाचित कोणाचे घरी चोरी झाली किंवा कोणाचा माल चोरीस 
+गेला तरी चोरास शिक्षा व ज्याचा माल त्यास देतील. कदाचित चोरास शिक्षा करोन (जर चोर 
+मारला गेला व) चोरीचे ठिकाण न लागे तरी चोरीचे मालाची मिशा आपण करितील. शिवाय 
+चवथ (चौथाई) व सरदेशमुखी अधिक लोभ धरणार नाहीत, अगर जाहीर झाल्यास जे रुपये 
+ज्या���ा तलबी करून घेतील, ते सरकार आलीत दाखल करितील हा ताहोद लिहिला असे. छ. 
+२४ रबिलावल सन २ जुलूसी." 
+<<<
+
+   वरील कागद म्हणजे सनदा मिळाल्यावर बादशहाला दिलेले हमीपत्र आहे. मराठ्यांना 
+ज्या सहा सुभ्यातून चौथाई व सरदेशमुखीचे हक्क मिळाले होते ते सभा सुभे असे होते- १) 
+दार-उल-जफर (विजापूर) २) मुहम्मदाबाद (बिदर) ३) एलिचपूर (वऱ्हाड) ४) 
+(खानदेश) ५) खुजास्त-ए-बुनियाद (औरंगाबाद) ६) फरखुंद-ए-बुनियाद (हैद्राबाद). 
+   या सहा सुभ्यांचा दरसाल महसूल होता. १८,०५,१७,२९४ रुपये. 
+    मोगलांच्या आधीपासूनच महाराष्ट्रात सरदेशमुखी ही     होती. प्रत्येक प्रांतावर (अथवा 
+देशावर) एक    देशमुख नेमलेला असे. आपल्या प्रांतातील    उत्पन्नाचा, आपल्या वाट्याचा 
+दहावा हिस्सा काढून घेऊन बाकीचा महसूल सरदेशमुखांना द्यावा लागत असे. 
+    चौथाई हा प्रकार काहीसा वेगळा होता. पूर्वी शिवाजी महाराज स्वराज्याबाहेरच्या 
+प्रदेशातल्या लोकांकडून त्यांना उपद्रव न देण्याच्या बदल्यात त्यांच्याकडून त्यांच्या उत्पन्नाच्या 
+चौथा भाग वसूल करून घेत असत. यालाच चौथाई म्हणत. 
+    सहा   सुभ्यांच्या अठरा कोटी महसूलापैकी जवळपास           पावणेदोन   कोटी रुपये 
+सरदेशमुखीची व साडेचार कोटी रुपये चौथाईची रक्कम स्वराज्यास मिळणार होती. या 
+सर्वांचे श्रेय बाळाजीपंतांसच होते हे नक्की. 
+    दिल्ली स्वारीनंतर एक नवीनच कटकट उद्भवली. कोल्हापूरकर आणि सातारकरांत 
+वारणेचा तह झाला असला तरी वारणा नदीच्या दोन्ही तीरावर थोरात नावाच्या घराण्यातील 
+पाच बंधूंच्या पाटिलक्या होत्या. हे थोरात दोन्ही पक्षांत पुन्हा भांडणे लावून आपला स्वार्थ 
+साधीत होते. याच सुमारास पडदुल्लाखान नावाचा एक मोंगल सरदार बंडाच्या पवित्र्यात 
+कऱ्हाडजवळच      तळ    देऊन बसला होता. शाहूमहाराजांनी पडदुल्लाखानास         कऱ्हाड 
+सोडण्यास सांगितले. परंतु, तो काही केल्या ऐकेना. मग शेवटी महाराजांनी पावसाळ्याच्या 
+अखेरीस    बाळाजीपंतांना   सोबत    घेतले व    स्वतः पडदुल्लाखानावर     चालून   गेले. 
+पडदुल्लाखानाचा पराभव झाला. शाहूमहाराजांनी इस्लामपूर व कऱ्हाड आपल्या ताब्यात 
+घेतले. बाळाजीपंतांनी पुढे वारणेवर जाऊन सिधोजी थोरातांचे येळवी गावही ताब्यात घेतले. 
+थोरात कोल्हापूराला पळाले. शाहूमहाराज सातारला परत आले आणि तिकडे कोल्हापूरची 
+फौज    घेऊन थोरातांनी बत्तीस   शिराळे व   अष्टी हे सातारकरांचे प्रदेश हस्तगत केले. 
+इस्मामपूरला असलेल्या बाळाजी विश्वनाथांना थोरातांचा हा बंडावा समजला. त्यांनी 
+ताबडतोब जाऊन थोरातांवर हल्ला केला. शेवटी पंचगंगा ओलांडून पन्हाळ्याकडे जात 
+असता     सिधोजी थोरात     मारले गेले. बाळाजीपंतांनी    मागे साताऱ्यास   न   फिरता 
+संभाजीराजांच्या कोल्हापूरलाच   वेढा घातला. संभाजीराजे कोल्हापूरमध्ये नव्हते. परंतु, 
+त्यांना या वेढ्याची बातमी समजताच ते थेट बाळाजीपंतांवर सैन्यासह चालून आले. शेवटी 
+इस्लामपूरजवळच कृष्णा नदीच्या काठावर उरणबाहे या गावाजवळ दि. २० मार्च १७२० 
+रोजी लढाई झाली. यात संभाजीराजांचा पूर्ण पराभव झाला. शेवटी संभाजीराजांना घेऊन 
+बाळाजीपंत सातारला शाहूमहाराजांच्या भेटीकरिता आले. संभाजीराजे शाहूमहाराजांच्या 
+पाया पडले. शाहूमहाराजांनीही त्यांना पोटाशी धरले. माफ केले. पुन्हा एकदा सातारा व 
+कोल्हापूर गादीमध्ये सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. शाहूमहाराजांनी सातारा दरबारात 
+<<<
+
+बाळाजीपंतांचा यथायोग्य सन्मान केला. यानंतर राजमाता येसूबाई साहेबांचे दर्शन घेऊन 
+बाळाजीपंत सासवडला परतले. एक-दोन दिवस गेले असतील तोच बाळाजीपंत अतिशय 
+आजारी पडले. गेल्या दोन     वर्षांतली सततची धावपळ, दिल्ली स्वारीनंतर लगेचच 
+कोल्हापूरस्वारीची दगदग बाळाजीपंतांना मानवली नाही आणि शेवटी दि. २ एप्रिल १७२० 
+रोजी शार्वरी नाम संवत्सरी, चैत्र शुद्ध षष्ठी, शके १६४२ ला   तीरावरच्या काळ्या 
+वाड्यात बाळाजी विश्वनाथांचा मृत्यू झाला. शेवटपर्यंत शाहू छत्रपतींचे अन् स्वराज्याचे हित 
+बघणारे अन् आता स्वराज्याने सुखाच्या गृहात पाऊल टाकताच कृतार्थ झालेले स्वराज्याचे 
+एकनिष्ठ पाईक श्रीमंत बाळाजी विश्वनाथ पेशवे काळाच्या पडद्याआड गेले ... 
+
+संदर्भसूची : 
+१) बालाजी विश्वनाथ पेशवे : प्रमोद ओक, २) पेशवे घराण्याचा इतिहास : प्रमोद ओक, ३) 
+बालाजी विश्वनाथ पेशवे यांची बखर, ४) पेशवे व सातारकर राजे यांची टिपणे, ५) मेस्तक 
+शकावली - काव्येतिहास संग्रह, ६) मराठी रियासत : बाळाजी विश्वनाथ : गो. स. देसाई, ७) 
+पुरंदरे दफ्तर भाग १ : कृ. वा. पुरंदरे, ८) साधन परिचय (महाराष्ट्राचा पत्ररूप इतिहास) : 
+आपटे, ओतूरकर, ९) सातारा गादीचा इतिहास : विष्णु गोपाळ      भिडे, १०) वतनपत्रे, 
+निवाडपत्रे वगैरे, ११) मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने (निवडक) : ��ाजवाडे, १२) 
+रोजनिशीतील उतारे : गो. स. सरदेसाई, १३) मराठ्यांचे साम्राज्य : रा. वि. ओतूरकर, १४) 
+पेशवेकालीन महाराष्ट्र : वा. कृ. भावे, १५) शाहू बखर : मल्हार रामराव चिटणीस, १६) 
+ब्रह्मेंद्रस्वामी धावडशीकर यांचे चरित्र : द. ब. पारसनीस, १७) मराठी दफ्तर रूमाल १ व २ : 
+वि. ल. भावे, १८) ऐतिहासिक पोवाडे : अॅक्वर्थ       १९) आंगरे यांची हकीकत, २०) 
+चौलची बखर. 
+<<<
+
+    स्वराज्याचे पेशवे बालाजी विश्वनाथ यांनी सासवड मुक्कामी मृत्यूलोकी प्रस्थान ठेवले ही 
+बातमी साताऱ्यास पोहोचली. शाहूमहाराजांना फार दुःख    झाले. शाहूमहाराज मोंगलांच्या 
+कैदेतून सुटून महाराष्ट्रात आल्यानंतर हेच आपले खरे छत्रपती आहेत असा विश्वास धरून 
+त्यांच्या मदतीला तत्पर येणारे पहिले विश्वासू असे बाळाजीपंत होते. पेशव्यांच्या मृत्यूची 
+बातमी समजली त्यावेळेस     शाहूमहाराज   अदालत   राजवाड्यात होते. दुखवटा म्हणून 
+पेशव्यांच्या स्मरणाप्रीत्यर्थ महाराजांनी नगारखाना तीन दिवस बंद ठेवण्याचा हुकूम सोडला. 
+नित्याचा दरबार भरणेही बंद केले. आपल्या सख्ख्या भाऊबंदांपेक्षा जास्त आपल्यावर प्रेम 
+करणारा आपला पेशवा गेल्याचे छत्रपतींना दुःख होते, पण त्यांचे कारभारी मात्र मनातून 
+ आनंदले होते. कारण १७१३ साली कान्होजी            मसलतीच्या वेळेस शाहूमहाराजांनी 
+बाळाजीपंतांना बहिरो मोरेश्वरांच्या जागी पेशवेपदावर नेमले होते. तेव्हा 'गरज होती' म्हणून 
+कोणालाही ते खटकले नाही. परंतु कान्होजी            स्वराज्यात आणल्यापासून पंतांचा 
+सातारा दरबारातील   दबदबा वाढू लागला होता. त्यानंतर पंतांनी मोठ्या अनेक मसलती 
+यशस्वीपणे पार    पाडल्या होत्या. त्यावर कळस     म्हणजे दिल्लीदरबारातून चौथाई- 
+सरदेशमुखाच्या सनदा आणि राजमाता येसूबाईसाहेबांची मोंगलांच्या कैदेतून     सुखरूप 
+सुटका. दि. ४ जुलै      मध्ये शाहूमहाराजांनी अदालतवाड्यात पंतांचा फार मोठा सन्मान 
+केला. या सन्मानामुळे दरबारातल्या श्रीपतराव प्रतिनिधी, आनंदराव सुमंत, नारोराम मंत्री, 
+चिमणाजी दामोदर इ. मानकऱ्यांचा जळफळाट झाला. कितीही म्हटलं, तरी ही सारी मंडळी 
+'देशस्थ' होती. बाळाजीपंतांच्या रूपाने राज्यात 'चिपळुण्यांची' होणारी स्थापना या लोकांना 
+खटकत     होती. त्यातच महाराजांनी बाळाजीपंतांना पेशवेपद दिले. शिवाजीमहाराजांच्या 
+काळापासून पेशवेपदावर 'देशस्थ ब्राह्मण' होते. पहिले प्रधानपंत शामराजपंत निळकंठ 
+रांझेकर, मोरेश्वर त्र्यंबक पिंगळे, निळोपंत पिंगळे, बहिरोपंत पिंगळे (भैरवपंत) ही सारी लोकं 
+देशस्थ होती. फक्त पंतांच्या रूपाने 'चित्पावन' पेशवा झाला होता. आता बाळाजी 
+विश्वनाथांच्या मृत्यूनंतर पेशवेपद एखाद्या 'देशस्थाला' मिळावे असे या मंडळींना पुन्हा वाटू 
+लागले होते. या करता त्यांनी हळूहळू जाळं विणायला सुरुवात केली होती. 
+    परंतु, बाळाजी विश्वनाथांच्या खास मर्जीतल्या पिलाजी जाधवराव, नाथाजी धुमाळ, 
+उदाजी    पवार, अंबाजीपंत   पुरंदरे, संताजी भोसले, कान्होजी आंग्रे इ. मंडळींना 
+बाळाजीपंतांनंतर त्यांच्या थोरल्या पुत्राला, बाजीरावांना पेशवेपद मिळावे अशी अपेक्षा होती. 
+स्वतः अंबाजीपंत पुरंदरे हे 'महाराष्ट्रीय' म्हणजेच देशस्थ ऋग्वेदी ब्राह्मण होते. पण तरीही 
+बाळाजीपंतांचे म्हणजेच श्रीवर्धनकर भटांचे व पुरंदऱ्यांचे अगदी सुरुवातीपासूनच घरोब्याचे 
+संबंध होते. त्यामुळे अंबाजीपंतांनी बाजीरावांनाच अनुकूलता दर्शविली. 
+    बाळाजीपंतांच्या मृत्यूपूर्वी दख्खनच्या सहा सुभ्यातल्या चौथाई व सरदेशमुखीच्या सनदा 
+कागदोपत्री जरी मिळाल्या असल्या तरी प्रत्यक्षपणे अंमलबजावणी अजून सुरू झाली 
+नव्हती. याच सुमारास बादशहा रफिउद्दौरजत याने निजाम-उल-मुल्क याला दख्खनचा सुभा 
+परत बहाल केला. हा निजाम मराठ्यांचा कट्टर विरोधक असल्याने तो सहजासहजी चौथाई 
+<<<
+
+व सरदेशमुखी देईल अशी चिन्हं नव्हती. मराठ्यांना ती निजामाकडून 'वसूल' करून घ्यावी 
+ लागणार होती. याची शाहूमहाराजांना कल्पना होती. त्याकरिता सर्वप्रथम रिक्त असलेले 
+ पेशवेपद भरणे गरजेचे होते. शाहूमहाराजांनी आपले दुःख   विसरून पुन्हा दरबार भरवला. 
+ पेशवेपद कोणाला द्यावे याकरिता सल्लामसलत करण्याकरिता साऱ्या मानकऱ्यांना आणि 
+ मुत्सद्दयांना बोलावणे गेले. महाराजांचा स्वार              दाखल   झाला. आपल्या 
+ मातोश्रींचे, राधाबाईंचे    करून, बाजीराव व चिमाजीअप्पा           सातारला निघाले. 
+ दरबारात जाण्याची ही दोघांची पहिलीच वेळ नव्हती. याआधी दिल्लीला जाण्याच्या वेळी 
+ शाहूमहाराजांनी बाजीरावांना 'सरदारी' बहाल केली होती. तसेच अंबाजीपंत पुरंदरे बाळाजी 
+ विश्वनाथांबरोबर दिल्लीला जाणार असल्याने चिमाजीअप्पांना पेशव्यांचा 'मुतालिक' म्हणून 
+ दरबारात   स्थान मिळाले होते. दोघांनाही    दरबारातल्या स्वकीय   हितशत्रूंची माहिती 
+ आधीपासूनच होती. 
+    अदालत राजवाड्यात दरबार भरला. दरबारात आज           दोन तट पडले होते. एक     तट 
+ म्हणजे सुमंत आनंदराव, प्रतिनिधी श्रीपतराव परशुराम इत्यादींचा तर दुसरा तट म्हणजे 
+ अंबाजीपंत पुरंदरे, पिलाजी जाधवराव इ. मंडळींचा. प्रतिहारींनी खड्या आवाजात ललकारी 
+ दिली.   शाहूमहाराजांचे आगमन      झाले. दरबाराच्या   कामकाजाला     सुरुवात झाली. 
+ शाहूमहाराजांनी औपचारिकरित्या बाजीरावांचे व चिमाजीअप्पांचे        केले आणि आता 
+ 'पुढे काय करावे?' असे दरबाराला विचारले. प्रतिनिधी, मंत्री वगैरे याच क्षणाची वाट पाहात 
+ होते. त्यांनी जराही वेळ न दवडता पेशवेपदासाठी 'चिमणाजी दामोदर मोघे' यांचे नाव पुढे 
+ केले. आजपर्यंत चिमणाजीपंतांनी स्वराज्यासाठी काय काय केलं याचा पाढाच वाचायला 
+ सुरुवात झाली. शाहूमहाराजांनी प्रथम सारं शांतपणे ऐकून घेतलं. मंत्र्यांचं चिमणाजीपुराण 
+ थांबल्यानंतर महाराजांनी म्हटलं, "वडील मृत्यू पावता त्याचे पुत्रास पद द्यावे हा शिरस्ता. ये 
+ वरून रावबाजीस पद मिळावयास हवे. यैसे आपणास वाटत नाही का?" यावर त्या मंडळींनी 
+ उघडपणे स्पष्ट मत व्यक्त केलं नाही. शाहूमहाराजांनी अंबाजीपंत पुरंदऱ्यांकडे पाहिलं. 
+ अंबाजीपंतांनी आपलं मत मांडलं. त्यांनी दिल्लीला बाळाजीपंतांबरोबर बाजीरावांनी केलेली 
+ उत्कृष्ट कामे, त्यांची धडाडी, त्यांची निष्ठा, पराक्रमी व बेडर वृत्ती तसेच सैन्याबद्दलचा लगाव 
+ इ. गोष्टी महाराजांना पटवून देण्याचा प्रयत्न केला. बराच वेळ खल केल्यावर, आपल्याच 
+ मुत्सद्दयांमध्ये पेशवे पदाबाबत एकमत नाही, ही दुर्दैवी गोष्ट शाहूमहाराजांच्या ध्यानात आली. 
+ दरबार बरखास्त झाला. तरीही दरबारानंतर सुमंत व मंत्री महाराजांना एकांतात भेटायला 
+ उत्सुक होते. अशातच प्रतिनिधीही आले. हे त्रिकूट महाराजांकडे गेले व महाराजांच्या 
+ कानाशी लागले. त्यांचे म्हणणे फक्त एकच होते, 'रावबाजी लहान आहे. राज्यकारभारात 
+ अनभिज्ञ आहे. त्यातून स्वभाव तापट व अविवेकी. ते गादी चालवावयास थोर नाहीत. उलट 
+ चिमणाजी दामोदरांस कामाचा अनुभव आहे. ते कारभारात कुशल         आहेत. तेव्हा पेशवेपद 
+ चिमणाजीपंतांसच    मिळावे. तेच योग्य   आहेत.' परंतु, या लोकांना अडत      होती ती 
+ बाजीरावांची 'चित्पावनी' धाटणी. महाराजांकडे उघड बोल���ा येणं शक्यच नव्हतं. परंतु 
+ त्यांनी महाराजांना आपल्या बाजूला वळवून      घेण्याचा आटोकाट प्रयत्न   केला. पण 
+<<<
+
+महाराजांनी त्यांना मनातले काही कळू न देता सारे ऐकून घेतले. महाराजांच्या राणीसाहेब 
+विरूबाई यांचेही तेच मत होते, 'बाजीरावापेक्षा चिमणाजी दामोदरांसच पेशवेपद द्यावे.' 
+    दुसऱ्या दिवशी सकाळीच शाहूमहाराज     धावडशीला ब्रह्मेंद्रस्वामींच्या दर्शनाला गेले. 
+त्यांच्याबरोबर प्रतिनिधी, सुमंत, मंत्री वगैरे मंडळी होती. परंतु, पेशवा या नात्याने कोणीच 
+नव्हतं. वाटेत या मंडळींनी महाराजांना पेशवेपदाकरता चिमणाजी दामोदर मोघ्यांचं नाव 
+पुन्हा एकदा सुचवून पाहिलं. सारे धावडशीला आले. ब्रह्मेंद्रस्वामी व महाराजांची भेट झाली. 
+कदाचित    ब्रह्मेंद्रस्वामींनी बाजीरावाचे नाव सुचवले असेल. कारण भट   घराणे हे 
+ब्रह्मेंद्रस्वामींना गुरूस्थानी मानत होते. भेटीनंतर महाराजांचा चेहरा खुलला होता. इतरांना 
+वाटले, 'महाराजांनी चिमणाजीपंतांचेच नाव निश्चित केले.' सारी मंडळी निश्चिंत झाली. 
+परतताना महाराज कराडजवळच्या मसूर येथे सरदार जगदाळ्यांच्या           गेले व तेथेच 
+दरबार भरवायचा ठरवून इतर मंडळींना बोलावणे पाठवण्यात आले. साताऱ्याहून अंबाजीपंत 
+बाजीराव व चिमाजीआप्पांना घेऊन मसूरला पोहोचले. दरबार भरला. प्रतिनिधी वगैरे मंडळी 
+आता फक्त चिमणाजी दामोदराचे नाव घोषित करण्याची वाट पाहात होती. शाहूमहाराजांनी 
+सुरुवातीला जराही वेळ न दवडता मुख्य मुद्दयालाच हात घातला. उत्सुकता ताणली गेली 
+होती आणि, 'चैत्र शुद्ध सप्तमी, शके १६४२, शार्वरीनाम   संवत्सरी, गुरुवारी, राजेश्री 
+बाजीराव बल्लाळ, राजेश्री बालाजी विश्वनाथ मुख्य प्रधान यांचे पुत्र, राजेश्री बल्लाळ 
+विश्वनाथ मृत्यू पावले येकरिता त्यांचे पुत्र राव मशारनिल्हे यांजवरी स्वामी कृपाळू होऊन 
+पेशवाईची वस्त्रे दिल्ली.' बाजीरावांचे नाव घेताच सारा दरबार अवाक झाला. अष्टप्रधानांपैकी 
+काही मंडळींच्या उरात परत खळबळ माजली. बाजीरावांनी पुढे जाऊन शाहूमहाराजांना 
+नमस्कार केला. महाराजांनी आपल्या हाताने पेशवाईची वस्त्रे बहाल केली व बाजीरावांच्या 
+मस्तकी पेशवाई         स्वहस्ते चढवली. दरबारात मंत्री, सुमंत इ. मंडळींचे चेहरे सुतकी 
+झाले होते. परंतु अंबाजीपंत पुरंदरे, पिलाजी जाधवराव, उदाजी पवार, नाथाजी धुमाळ इ. 
+सरदारांना मनातून   खूप आनंद    झाला होता. त्यांना बाजीरावांच्या कार्याबद्दल अन् 
+स्वामीनिष्ठेबद्दल विश्वास होता. बाजीरावांनीही शाहूराजांना स्वराज्याशी कायम एकनिष्ठ 
+राहण्याचा विश्वास दिला. महाराजांनी त्यांना सालीना १३००० होनांची तैनात लावून दिली. 
+दरबार संपला ... 
+    सातारा दरबारात पेशवाईकरता खल      चालू असता इकडे निजाम      आणि मोंगलांनी 
+नवीनच उद्योग आरंभला होता. अशातच चौथाई व सरदेशमुखीची वसुली करणेही गरजेचे 
+होते. साताऱ्याहून निघताना बाजीरावांनी शाहूमहाराजांना विश्वास दिला, "आम्ही तो 
+सरकारचे चाकर, जिकडे हुकूम होईल तिकडे जाऊ. आपण शत्रूची भीती बाळगू नये. मोगल 
+म्हणजे काय? आज्ञा झाली असता मोठ्या काळाच्या तोंडातदेखील       जाऊन, सरकारचे 
+पुण्यप्रतापे करून त्याचा बंदोबस्त करून येऊ. तेथे मोंगलांची काय कथा? महाराजांनी 
+निश्चिंत असावे." अशा तऱ्हेने शाहूमहाराजांना जणू विश्वासात घेऊनच बाजीराव बाहेर 
+पडले.          यवतेश्वर अन् माहुली संगमाकडे थोडावेळ काढून श्रीमंत बाजीराव पेशवे, 
+चिमाजीआप्पा आणि अंबाजीपंत       पुरंदरे सासवडच्या दिशेने दौडत   निघाले. बरोबर 
+<<<
+
+स्वराज्याच्या पेशव्यांची खाशी फौज होती ... 
+    साताऱ्यात बाजीराव पेशव्यांचे, अन् जाणते विश्वासू मुत्सद्दी म्हणून पिलाजी जाधवराव 
+मागेच थांबले होते. इकडे सासवड़ात राधाबाईंच्या जिवाची उलाघाल होत होती. बाळाजी 
+विश्वनाथांचे दिवस घालून पूर्णही होत नाहीत तोच बाजीराव व आप्पांना लगेचच सातारला 
+जावे लागले होते. साताऱ्यातली सारी परिस्थिती राधाबाईंना माहीत होती. कारभाऱ्यांचं 
+सतत महाराजांभवती असणं हे फार धोकादायक होतं. त्यांनी कधी महाराजांचे कान फुंकून 
+त्यांचं मत कलुषित केलं असेल याचा अंदाज प्रत्यक्ष महाराजांनाही यायचा नाही. बाळाजी 
+विश्वनाथांनी दिल्लीच्या सनदा आणल्यानंतर तर या कारभाऱ्यांच्या कारस्थानांना अजून वेग 
+ आला होता. पेशवेपदाकरता त्यांनी राऊंना काही केलं तर? या विचाराने राधाबाई हैराण होत 
+होत्या. इतक्यात, सासवडच्या वेशीतून घोड्यांच्या टापांचा खडखडाट ऐकू आला. राधाबाई 
+ अधीरतेने खाली धावल्या.         काळावाड्यासमोर थांबली. बाजीराव, अंबाजीपंत     व 
+चिमाजीआप्पा पायउतार झाले. तिघांचे हसरे चेहरे पाहताच राधाबाईंच्या जीवात जीव आला. 
+पेशवाई राऊंनाच मिळाल्याचे न बो��ताच समजले. आतून राऊंच्या पत्नी काशिबाई पंचारती 
+घेऊन बाहेर आल्या. ओवाळाताना त्यांची नजर बाजीरावांच्या डोळ्यात गेली. राऊंची नजर 
+ आज काही वेगळीच चमकत होती. जणू ते मूक नजरेने म्हणत होते, "आता वनवास संपला. 
+थोरल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांचं पूर्ण स्वराज्याचं अपूर्ण राहिलेलं स्वप्न आम्ही पूर्ण करू. 
+ आता इंद्रप्रस्थ घेतल्याशिवाय स्वस्थता नाही!" 
+    पेशवाई मिळाल्यावर बाजीरावांना स्वस्थता मिळण्याची चिन्ह दिसत नव्हती. स्वराज्य 
+नाही म्हटलं तरी अजून असुरक्षितच होतं. तेवढ्यात     साताऱ्याहून दोन खबरा येऊन 
+पोहोचल्या. दिल्ली दरबारातील शाहूंचे पक्षपाती सय्यदबंधु यांची एक तर दुसरी खबर 
+निजामाची होती. सय्यदबंधुंपैकी हुसेनअली सैय्यद हा खानदेशात आपल्याच एका बंडखोर 
+सरदाराविरुद्ध      होता. अन् त्याच सुमारास हैद्राबादच्या निजामाने कुरापती काढायला 
+सुरुवात केली होती. सर्वप्रथम सैय्यद बंधूंच्या मदतीला जाणे गरजेचे होते. सरलष्कर 
+हैबतराव निंबाळकर मराठी फौजेनिशी खानदेशात निघाले. यावेळी फौज नक्की किती होती 
+ते समजत नाही, परंतु निदान वीस हजार मराठी फौज असावी. खानदेशातील बंड मोडले 
+गेले. इकडे निजामाच्या फौजा आता उघडउघड स्वराज्यात घुसखोरी करू लागल्या होत्या. 
+ निजामाच्या मोंगली फौजा शेवगाव-पैठण ओलांडून औरंगाबादेत येण्याच्या मार्गावर होत्या. 
+मजल दरमजल करत मराठी फौजा औरंगाबादेस पोहोचल्या. दि. १५ डिसेंबर १७२० रोजी 
+निजामाच्या फौजांत   आणि मराठी फौजांत मोठे युद्ध झाले. खानदेशातील      विजयामुळे 
+मराठ्यांच्यात नवीन चैतन्य निर्माण झाले होते. निजामाचा दारुण पराभव झाला. निजाम 
+दाती तृण धरून शरण आला. यानंतर दिनांक       ४ जानेवारी १७२१ रोजी चिखलठाण येथे 
+ श्रीमंत बाजीराव पेशवे आणि निजामाची भेट झाली. उभयतांची ही प्रत्यक्ष पहिलीच भेट 
+होती. पण   पहिल्याच भेटीत निजामाला बाजीरावांची चांगलीच ओळख       झाली होती. या 
+साऱ्या गोष्टी सासवडला पेशवेवाड्यात समजत होत्या. भेटीच्या एक दिवस आधी मातोश्री 
+राधाबाईंनी बाजीरावांना पत्र पाठवले होते. पूर्वी बाळाजी विश्वनाथांच्या कारभारात 
+<<<
+
+राधाबाईंनी प्रत्यक्ष सहभाग जरी घेतला नसला तरी राजकारणात कधी, काय अन् कसे 
+करायचे याची राधाबाईंना चांगलीच माहिती होती. म्हणूनच निजामाची भेट घेताना भेटीसाठी 
+कसे जावे, ���ेट केव्हा व कोणत्या ठिकाणी घ्यावी याचे संपूर्ण तपशीलवार मार्गदर्शन 
+राधाबाईंनी केले होते. राऊ अजून राजकारणात नवखे आहेत याच्या काळजीपोटीच त्या 
+सल्ले देत होत्या. बाजीरावांनीही मातोश्रींच्या सल्ला-मसलतीचा योग्य विचार केला व ते 
+निजामाच्या भेटीला गेले. मोंगली फौजांचा एक रिवाज होता, नियमच म्हणायचा! मोंगल 
+बादशहापासून अगदी सरदारापर्यंत सारेजण   स्वाऱ्यांवर, मोहिमांवर असतानाही आपला 
+जनाना आपल्यासोबत घेऊन जायचे. कदाचित आपल्या माघारी जनानखान्यावर कोणाची 
+दृष्टी पडू नये म्हणून काळजीपोटीच असेल म्हणा! पण, याही स्वारीत निजामाजवळ त्याचा 
+जनानखाना होता. बाजीरावसाहेब दिसायला फार सुंदर होते. पिळदार शरीरयष्टी, घारे डोळे, 
+चित्पावनी बाज असल्याने केतकी गौरवर्ण, शांत पण भेदक नजर असा बाजीरावांचा मर्दानी 
+रूबाब होता. निजामाच्या जनानखान्यात ही वार्ता पसरली, 'हा बाजीराव पेशवा मोठा 
+देखणा व 'सुरतपाक' आहे.' म्हणून निजामाचा जनानखाना प्रत्यक्ष भेटीच्या महालात, थोडं 
+दूरवरच पण चिकाचे पडदे बाजूला सारून बाजीरावांच्या येण्याकडे डोळे लावून बसला 
+होता. बाजीरावांची व निजामाची भेट झाली. बाजीरावांनी घातलेल्या अटी, त्या नेमक्या 
+कोणत्या ते समजत नाही. परंतु त्या मुकाट्याने कबूल करणे निजामाला भाग पडले. शेवटी 
+निजामाने जिंकलेला स्वराज्याचा सर्व मुलूख परत हवाली करून निजामाला चरफडत 
+हैद्राबादला जावे लागले. निजाम-उल-मुल्क उर्फ मीर कमरुद्दीन सिद्दीकी उर्फ चिनकीलीज 
+खान ही मोंगल दरबारातली एक       असामी होती. प्रत्यक्ष आलमगीर औरंगजेब (मरहूम) 
+बादशहाच्या तालमीत शिकून तयार झालेला निजाम हा पराक्रमी कावेबाज अन् अत्यंत धूर्त 
+होता. त्याला हरवणे सहसा कोणालाही जमले नसते. पण ते बाजीरावांनी करून दाखवले. 
+याची प्रचिती निजामाला आता पुढेही वारंवार येणार होती. निजाम हा सैय्यद बंधूंचाही कट्टर 
+विरोधक असल्याने त्याच्या पराभवामुळे सैयद बंधूनाही हायसे वाटले. त्यांनी गुप्तरितीने 
+पेशव्यांना मुबारक बात अन् शुभेच्छा दिल्या. पहिलाच विजय संपादून श्रीमंत बाजीराव पेशवे 
+आपल्या फौजेसह साताऱ्याकडे दौडत निघाले. 
+   मजल    दरमजल   करत   मराठी फौजा साताऱ्यात   आल्या. बाजीरावांचे धाकटे बंधू 
+चिमाजीआप्पा साताऱ्यात पेशव्यांचे मुतालीक म्हणून काम पाहात होते. दोघेही भाऊ राम- 
+लक्ष्मणासारखे, नव्हे नव्हे राम-लक्ष्मणच होते! आपल्या पराक्रमी बंधूंना विजयश्री घेऊन 
+आलेले पाहून आप्पांना फार आनंद झाला. शाहूछत्रपतींना पेशव्यांच्या आगमनाची खबर 
+गेली. महाराजांनी नगारे वाजवण्याचा हुकूम सोडला. बाजीरावांनी प्रथम राजवाड्यात जाऊन 
+महाराज शाहू छत्रपतींचे व महाराणी साहेबांचे आशिर्वाद घेतले. नंतर बाजीराव विश्रांतीसाठी 
+आज्ञा घेऊन साताऱ्यातील पेशव्यांच्या वाड्यात आले. साताऱ्यातील पेशव्यांचा फारसा 
+प्रशस्त नव्हता. सासवडास मुक्काम हलवण्यापूर्वी बाळाजी विश्वनाथ व त्यांच्या कुटुंबाचे 
+येथेच वास्तव्य होते. चिमाजीआप्पा दरबारात मुतालकी करत असल्याने त्यांना मात्र सतत 
+सासवड व सातारा असे जाऊन येऊन रहावे लागत होते. रात्री जेवणं झाल्यावर बाजीराव, 
+<<<
+
+चिमाजीआप्पा व अंबाजीपंतांच्या भरपूर गप्पा रंगल्या. 
+    दुसऱ्या दिवशी अदालतवाड्यात दरबार भरवण्यात     आला. हा दरबार खास श्रीमंत 
+बाजीराव पेशव्यांच्या पराक्रमाचे कौतुक करण्याकरता होता. दरबारात सारे मानकरी हजर 
+होते. अष्टप्रधान हजर होते. शाहूमहाराजांच्या समोर उजव्या बाजूला पेशव्यांच्या स्थानावर 
+बाजीराव विराजमान झाले होते. "निजामासारिखा शत्रू बुडवणे म्हणजे साथी गोष्ट नव्हे! 
+खासा आलमगीर बादशहाचा चेला, निजाम कपटी, कुबुद्धीचा, परंतु रावबाजींनी त्यासही 
+मात        गोष्ट सामान्य न जाहली. रावबाजींनी कै. नानांचे नाव राखले. निजामाचे चित्तांत 
+मराठियांचा धाक उत्पन्न केला ... " शाहूमहाराजांनी पेशव्यांची फार नावाजणी केली. त्यांना 
+मानाचा पोशाख बहाल केला. अंबाजीपंतांचाही व इतर सरदारांचाही मान-सन्मान करण्यात 
+आला. हा सारा सन्मान सोहळा सुरू असताना काही जणांची उगीचच चुळबुळ सुरू झालेली 
+होती. विशेषतः श्रीपतराव परशुरामपंत प्रतिनिधी, आनंदराव सुमंत, खंडेराव दाभाडे, 
+नारोराम वाकेनवीस इ. लोकांच्या घशात द्वेषाची जळजळ     उठली. आठवते का, यापूर्वी 
+दिल्लीहून आल्यानंतर बाळाजी विश्वनाथांच्या सत्कार सोहळ्याच्या वेळेसही या लोकांच्या 
+घशात जळजळ उठली होती ते !! आता यापुढे त्या सर्वांना अशा प्रकाराची सवयच करायला 
+लागणार होती. 
+    सातारा दरबारातील सन्मान समारंभ    आटोपून महाराजांची अनुज्ञा घेऊन बाजीराव 
+सासवडला येण्यास निघाले. शाहूमहाराजांनी चिमाजीआप्पांनाही त्यांच्याबर��बर जाण्याची 
+अनुमती दिली. अंबाजीपंत आणि चिमाजीआप्पांना घेऊन बाजीराव सासवडला आले. 
+राधाबाईंना खूप आनंद झाला. निजामाची भेट घेणार हे कळल्यापासून राधाबाईंना झोप 
+लागली नव्हती. परंतु सर्व काही ठीक झाले. पेशवे सुखरूप परत आले. परतल्यानंतर तीन- 
+चार दिवस   पेशव्यांना उसंतच नव्हती. देशोदेशीहून अन् स्वराज्यातल्या अनेक जाणत्या 
+सरदारांकडून अभिनंदनाचे खलिते आणि भेटीदाखल       वस्तू येत होत्या. त्या खलित्यांना 
+जबाब देण्यातच अन् फेर-नजराण्याच्या वस्तू देण्यातच त्यांचा बराचसा वेळ खर्च होत असे. 
+पुढचे तीन-चार महिने बाजीरावांचा मुक्काम सासवडलाच होता. या मधल्या काळात 
+बाजीरावांनी आपल्या तिर्थरूपांची, कै. बाळाजी विश्वनाथांची समाधी कऱ्हा नदीच्या 
+काठावर बांधण्याचा हुकूम सोडला व वृंदावनाच्या रोजच्या नैवेद्य व पूजेअर्चेसाठी वर्षासने 
+लावून देण्यात आली. 
+    साधारणतः मार्च महिन्याच्या अखेरीस   बातमी आली की, सैय्यद बंधूंचा दिल्ली 
+दरबारातील विश्वासू सेनापती दाऊदखान पन्नी हा सैय्यद बंधुंविरुद्धच बंड करून माळव्यात 
+दंगे माजवतोय. तो एवढेच    करून   थांबला नाही तर सोरटी सोमनाथसारख्या पवित्र 
+ज्योतिर्लिंगालाही तो उपद्रव देऊ लागला. दाऊदखान निजामाला मिळाला. बादशहाने 
+मदतीकरिता शाहूमहाराजांना साद घातली. शाहूमहाराजांनी बादशहाच्या विनंतीचा विचार 
+करून बाजीराव पेशव्यांना माळव्यात जाण्याची आज्ञा केली. पेशव्यांनी आपल्या फौजनिशी 
+ताबडतोब माळव्याकडे प्रस्थान ठेवले. दाऊदखान पन्नी हा पूर्वी दख्खनचा सुभेदार होता. 
+त्यामुळे शाहूमहाराज व अंबाजीपंतांसारख्या मुत्सद्दी राजकारण्यांनी त्याचा कारभार प्रत्यक्ष 
+<<<
+
+पाहिला होता. बाजीरावांनीही लहानपणी बाळाजी पंतांकडून दाऊदखानाविषयी ऐकले होते. 
+या सगळ्याचा योग्य तो उपयोग करून बाजीरावांनी दाऊदखानाला युद्धाचे आव्हान दिले. 
+जून १७२१ च्या सुमारास माळव्यात मराठी फौजांत आणि दाऊदखानात घरघोर युद्ध झाले. 
+यात दाऊदखानाचा दारुण पराभव झाला. दाऊदखान रणांगण         सोडून पळत सुटला. हा 
+प्रचंड विजय संपादून बाजीराव सातारला आले ... 
+    दरम्यान, या मधल्या काळात बाजीरावांची पत्नी काशिबाई यांना दिवस गेले होते, म्हणून 
+त्या बाळंतपणासाठी माहेरी जाऊन राहिल्या होत्या. काशिबाईंचे माहेर पुण्याच्या उत्तरेला 
+आळंदीच्या जवळ    असणाऱ्या चासेचे. परंतु चासकर जोशी सावकारांचा लोहगडाजवळ 
+वडगाव मावळात साते या गावातही एक      वाड़ा होता. यावेळेस चासकर जोशी आपल्या 
+मुलीला घेऊन साते येथील वाड्यात मुक्कामाला होते. याच सुमारास बाजीरावांनी आपला 
+मुक्काम सासवडाहून पुण्यास हलवला. कारण पुणे हे राजकीयदृष्ट्या अन् लष्करीदृष्ट्या ऐन 
+मोक्याचे स्थान होते. अशा या महत्त्वाच्या ठिकाणी आपला कोणी ना कोणीतरी जबरदस्त 
+सरदार कायमचा हवा, तरच पुणे कायम स्वराज्यात राहू शकते हे शाहूमहाराजांना समजत 
+होते. थोरल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांचे बालपण पुण्यातच गेले होते. ती पवित्र जागा 
+आपल्याकडेच रहावी, पुण्याकडे कोणीही वाकड्या नजरेने बघू नये म्हणून शाहूमहाराजांनी 
+बाजीरावांना पुणे ताब्यात घेण्यास सांगितले. पुण्यात पेशव्यांचा स्वतःचा राहता वाडा नव्हता. 
+सरदार धडफळे हे पुण्याचे ठाणेदार होते. त्यांचा   प्रशस्त होता. पेशव्यांचा पुण्यातील 
+वाडा बांधून पूर्ण होईपर्यंत सरदार धडफळ्यांच्याच वाड्यात मुक्काम करायचे ठरले. परंतु 
+पेशव्यांचा वाडा प्रत्यक्षात उभा राहण्यासाठी पुढची आठ वर्षे वाट पहावी लागली. 
+    पुण्यात मुक्कामाला आल्यावर काही महिने उलटले आणि एक आनंदाची खबर आली. 
+'मार्गशीर्ष वद्य त्रयोदशीसह चतुर्दशी श्री शालिवाहन शके १६४३, प्लवनाम संवत्सरी, बुधवारी 
+वडगाव मावळात साते मुक्कामी श्रीमंत पेशव्यांच्या पत्नी सौभाग्यवती काशिबाईसाहेब प्रसूत 
+जाहल्या. पुत्ररत्न प्राप्त जाहले (दि. १६ डिसेंबर १७२१). पुण्याला धडफळ्यांच्या वाड्यावर 
+खबर पोहोचली. आपण पुण्यात आल्यावर हा शुभशकूनच झाला असे राधाबाईंना वाटले. हे 
+त्यांचे पहिलेच नातवंड होते. राधाबाईंनी पुण्याचे मावंदे केले. बाजीरावसाहेबांनी पुण्यात 
+साखरा वाटण्याचा हुकूम    सोडला. खासा हत्ती आणून     हत्तीवरून साखरा वाटल्या. 
+आपल्याला पुतण्या झाला याचा आप्पांनाही खूप आनंद झाला. सर्वप्रथम साताऱ्याला ही 
+खुशखबरीची थैली व साखरा पाठवण्यात आल्या. बाजीरावसाहेबांनी महाराजांना प्रत्यक्ष 
+येऊन   चिरंजीवांस आशीर्वाद देण्याची विनंती केली होती. त्या विनंतीला मान देऊन 
+शाहूमहाराज पुण्याला आले. काशिबाईंनाही लहानग्या बाळासह पुण्याला आणण्यात आले 
+होते. छत्रपतींनी स्वतः बाळाला मांडीवर घेऊन कौतुक केले. बाळ मोठे गोड होते. पुत्रमुख हे 
+अगदी पितृमुखासारखेच     होते. शाहूमहाराजांनी पुण्यात फार मोठा दानधर्म   केला. 
+ब्राह्मणभोजनही घालण्यात आले. माघ शुद्ध एकादशी शके १६४९, प्लवनाम संवत्सरी 
+म्हणजेच दि. ११ जानेवारी सन १७२२ रोजी बाळाचे मोठ्या थाटात बारसे करण्यात आले. 
+पूर्वीच्या काळी आजोबांचेच नाव नातवाला ठेवण्याचा प्रघात होता. म्हणूनच मुलाचे नाव 
+<<<
+
+ 'बल्लाळ' ठेवण्यात आले. आजोबांच्या नावाचा वारसा घेऊनच पुत्र जन्माला आला होता. 
+समारंभ   मोठ्या थाटात पार पडला. याच      सुमारास कोकणात     कान्होजी आंग्रे आणि 
+ पोर्तुगिजांच्यात तंटे उत्पन्न झाले. पोर्तुगिजांच्या प्रभावापुढे आंग्रे तग धरू शकेनात. शेवटी 
+कान्होजी          पुण्याला बाजीराव पेशव्यांकडे मदतीसाठी स्वार पाठवला. कान्होजींनी 
+मदतीसाठी पेशव्यांना पाचारण    करण्याची बातमी कळताच पोर्तुगिजांचे धाबे दणाणले. 
+पेशव्यांपर्यंत स्वार पोहोचायच्या आधीच इकडे पोर्तुगिजांचा स्वार     तहनामा घेऊन 
+ आला. केवळ वर्षभरापूर्वीच पेशव्यांनी महाबलाढ्य निजामाचा कसा पराभव केला याचे 
+ संपूर्ण चित्रच पोर्तुगिजांसमोर उभे होते. जिथे निजामाचा पाड लागत नाही तिथे आपले काय 
+होणार, या विचाराने पोर्तुगिजांनी आधीच घाबरून तहाची भाषा सुरू केली. शेवटी दि. ९ 
+जानेवारी १७२२ रोजी वरसोली येथे पेशवे (आंग्रे) व पोर्तुगिजांच्यात तह झाला. यावेळेस तह 
+करायला प्रत्यक्ष बाजीराव पेशवे वर्सोली येथे गेले असतील असे वाटत नाही. कदाचित 
+पेशव्यांच्या तर्फेने कान्होजी      अथवा इतर कोणत्या मातब्बर सरदाराने तहनामा 
+स्वीकारला असू शकतो. कारण लगेचच दोन दिवसांनी पुण्यात बाजीरावांच्या पुत्राचे बारसे 
+मोठ्या उत्साहात साजरे झाले. 
+    बारशानंतर   शाहूमहाराज   साताऱ्यात   परत   आले.   पाठोपाठ    बाजीराव   आणि 
+चिमाजीआप्पाही आले. नव्या राजकारणाची डाळ शिजू लागली. बाळाजी विश्वनाथांनी 
+दिल्लीहून चौथाई व सरदेशमुखीच्या सनदा आणल्या खऱ्या, पण त्या केवळ कागदोपत्रीच 
+राहिल्या होत्या. या मधल्या दीड-दोन वर्षात प्रत्यक्ष महसूल मात्र राज्याच्या तिजोरीत जमा 
+झालाच नव्हता आणि त्यातच मोंगलांचा दख्खनचा सुभेदार निजाम-उल-मुल्क याचे दिल्ली 
+दरबाराशीही फारसे पटत नसल्याने दख्खनच्या सहा सुभ्यातून चौथाई व सरदेशमुखी देण्यास 
+तो आडकाठी करत होता. त्यामुळे शाहूमहाराजांनी ठरव��े व मोंगल        मुलुखात वसुली 
+करण्याची बाजीरावांना परवानगी दिली. बाजीरावांनी ताबडतोब सैन्यासह जाऊन नाशिक- 
+गोंडवन-बागलाणपास वऱ्हाड, खानदेशचा सारा मुलुख      मराठ्यांच्या ताब्यात आणला. या 
+ भागातून चौथाई व सरदेशमुखीच्या सुरळीत वसुलीसाठी त्यांनी उदाजी पवार या विश्वासू 
+ आणि अनुभवी माणसाला या प्रांतांच्या जवळपासच माळवा-गुजरातच्या भागात थांबायला 
+ सांगितले. त्याप्रमाणे उदाजी पवारांनी धार येथे मुक्काम करून मराठ्यांचं नवीन ठाणं 
+वसवलं. या मधल्या काळात बाजीराव पेशवे आणि चिमाजीआप्पा (कदाचित राधाबाईंना 
+बरोबर घेऊन) श्रीवर्धनला आपल्या वाड्यात      गेले असावेत. याच   सुमारास बाजीराव 
+ पेशव्यांचा स्वतःचा पेशवेपदाचा शिक्का तयार केला गेला असावा. तो शिक्का असा- 
+    "श्री राजा शाहू नरपति हर्षनिधान" 
+    "बाजीराव बल्लाळ मुख्य प्रधान ।।" 
+    हा शिक्का किंवा मुद्रा बाजीरावांनी आपले कुलदैवत श्री काळभैरव हरिहरेश्वराच्या चरणी 
+ठेवली. हरिहरेश्वरच्या देवालयाला आजपर्यंत जंजिरेकर सिद्धी राज्यकर्त्यांकडून सतत उपद्रव 
+होत असे. मंदिराची अवस्था फारशी चांगली नव्हती. राधाबाईंना हे पाहवत नव्हते म्हणून 
+बाजीराव पेशव्यांनी काळभैरव व हरिहरेश्वरच्या मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्यासाठी देणग्या 
+<<<
+
+दिल्या व लगेचच कामाला सुरुवात झाली. हरिहरेश्वराहून चिमाजीआप्पा मातोश्रींना घेऊन 
+पुण्यात आले व बाजीराव पेशवे तसेच फौज घेऊन माळव्याच्या रोखानी निघाले. इ. स. 
+१७२३ च्या अखेरीस पेशव्यांच्या फौजा धारला येऊन पोहोचल्या. यावेळेस मोंगलांचे माळवा 
+प्रांतातले मुख्य ठाणे उज्जैन येथे होते. दयाबहाद्दर हा पराक्रमी मोंगल सुभेदार उज्जैनचा 
+सुभा सांभाळत होता. बाजीरावांनी प्रथम दयाबहाद्दरकडे आपला वकील     पाठवला व 
+'आम्हाला दिल्ली दरबारातून चौथाई व सरदेशमुखीचे अधिकार मिळाले आहेत तरीही तुमचे 
+दख्खनचे सुभेदार निजाम-उल-मुल्क आम्हाला चौथाई व सरदेशमुखी देत नाहीत. सबब ती 
+वसुली मराठ्यांना माळवा व गुजरात प्रांतातून मिळावी' या आशयाचा निरोप दयाबहाद्दरला 
+दिला. या निरोपाला दयाबहाद्दराने स्पष्ट नकार कळवला. पेशव्यांना अपेक्षित होतेच. 
+   वास्तविक पाहता औरंगाबादजवळ निजामाला मात देणाऱ्या पेशव्यांना निजामाकडून 
+चौथाई व सरदेशमुखी 'वसूल' करता येत नव्हती असे नाही. परंतु माळवा-गुजरातचा प्रांत हा 
+दख्खनच्या इतर कोणत्याही सुभ्यांपेक्षा महत्त्वाचा होता. इथला प्रांत अतिशय सुपीक 
+असल्याने साहजिकच इथला महसूलही जास्त होता आणि तसंही निजामाकडून महसूल 
+भांडूनच मिळवावा लागणार होता, तर मग दयाबहाद्दरकडून माळव्यातूनच वसुली का करू 
+नये, असा फायद्याचा विचार बाजीरावांनी केला होता. अपेक्षेप्रमाणे दयाबहाद्दरने वसुलीला 
+विरोध दर्शवला. पण तोपर्यंत इकडे पेशवे आणि पवारांच्या फौजांनी वसुली करायला 
+सुरुवातही केली होती. दयाबहाद्दरला ही सारी घटना समजली. तो              त्याने 
+बाजीराव पेशव्यांना युद्धासाठी आव्हान दिले आणि प्रचंड सैन्य घेऊन दयाबहाद्दर चालून 
+येण्याची तयारी करू लागला. बाजीराव पेशव्यांना दयाबहाद्दरच्या हल्ल्याची अपेक्षा होतीच. 
+म्हणूनच दयाबहाद्दर उज्जैनीतून बाहेर पडण्याअगोदरच बाजीरावांच्या फौजा वायूवेगाने 
+उज्जैनच्या परिसरात दाखल झाल्या. मराठी फौजा उज्जैनच्या आसपास लपून बसल्या. 
+दयाबहाद्दरला या साऱ्या गोष्टींचा मागमूसही नव्हता.          फौजा उज्जैनीच्या 
+वेशीतून बाहेर         न          तोच मराठी फौजांनी एकदम      हल्ला चढवला. 
+दयाबहाद्दरला अन् त्याच्या सैन्याला कल्पनाही नव्हती की मराठे आपल्याला इथेच घेरतील. 
+मोंगली सैन्य बावचळून गेले. परंतु दयाबहाद्दर हा शूर होता. त्याने ताबडतोब आपल्या 
+सैन्याला ओरडून धीर देत लढाईकरता हुशार होण्याचे आवाहन केले. परंतु तोपर्यंत 
+मराठ्यांनी निम्मी फौज गारद केली होती. अशातच खूद बाजीराव पेशव्यांची आणि 
+दयाबहाद्दरची गाठ पडली. युद्ध अजूनच भडकले. बाजीरावांच्या चपळाईचा, अन् शक्तीचा 
+प्रत्यय प्रत्येक वारानिशी दयाबहाद्दरला येत होता. शेवटी काय झालं, कोण जाणे, पण 
+दयाबहाद्दरने गुडघे टेकले. तो बाजीरावांना शरण आला. बाजीरावांनीही त्याला जीवदान 
+दिले, पण काही अटीही घातल्या. दयाबहाद्दरने त्या बिनशर्त कबूल केल्या. नंतर उदाजी 
+पवार आपल्या हाताखालची फौज घेऊन धारकडे वळते झाले आणि पेशव्यांनी आपल्या 
+खाशा फौजेसह साताऱ्याच्या दिशेने प्रयाण केले. फौज दौडत होती. पण नुसतीच नव्हे! 
+माळव्यातून चौथाई व सरदेशमुखीचा महसूल बरोबर घेऊनच ... 
+   माळव्याहून परत आल्यावर बाजीराव प्रथम साताऱ्यास जाऊन पुण्यात मुक्कामी आले. 
+<<<
+
+ धडफळ्यांच्या वाड्यात पुन्हा चैतन्य आले. राऊ आपल्या लहानग्या, सुमारे दोन वर्षांच्या 
+ पुत्राला भेटले. बाजीरावांनी आपल्या पुत्राचे नाव आपल्या वडिलांची आठवण      म्हणून 
+बल्लाळ-बाळाजी ठेवले. बाळाजी विश्वनाथांना सारेजण नाना म्हणायचे म्हणून बाजीरावांच्या 
+ पुत्रालाही सारे 'नाना' च म्हणू लागले. श्रीमंत बाजीरावसाहेब पेशव्यांचे सुपुत्र, 'नानासाहेब'! 
+साधारणतः याच सुमारास बाजीरावांनी नानासाहेबांना शिक्षण देण्याचे सुरू केले. त्याकरिता 
+बाजीरावांनी बाळाजी विश्वनाथ व पेशवे घराण्याच्या खास विश्वासातले रामचंद्रबाबा शेणवी 
+ सुखटणकर यांची नेमणूक       केली. रामचंद्रपंत मुत्सद्दी तर होतेच, पण त्याचबरोबर 
+वेदाभ्यासातही पारंगत   होते. नानासाहेबांचे नित्यनेमाने शिक्षण सुरू झाले. बाजीराव 
+पुण्यातच होते. दिवस    आनंदात जात    होता. इ. स. १७२५ सालचा ऑक्टोबर महिना 
+उजाडला. बाळाजी विश्वनाथ पूर्वी 'सेनाकर्ते' असल्याने सैन्य जमवताना वा हुशार करताना 
+काय करावे अथवा नाही अशा सैन्यातल्या बऱ्याच बारीकसारीक गोष्टी बाजीरावांना माहीत 
+ झाल्या होत्या. 'सैन्य एकाचजागी जास्त काळ ठेवू नये! शीण येतो. ते रोखण्याकरिता सैन्य 
+सतत फिरते ठेवावे!' आणि बाजीरावांचे लक्ष्य दक्षिणेकडे वळले. दक्षिण   भागात अनेक 
+लहान-मोठी राज्ये होती. ती हिंदूंची होती. परंतु, जर आक्रमण झाले तर त्याविरुद्ध लढण्याचे 
+ सामर्थ्य या लहान राज्यांकडे नव्हते. निजामाचे लक्ष्य या राज्यांकडे वळले होते. निजाम 
+ दख्खनेत उतरून या राज्यांना गिळंकृत करण्याच्या आतच आपण         ही राज्ये स्वराज्यात 
+ सामील केली पाहिजेत, असा विचार बाजीराव पेशव्यांच्या मनात आला. हा विचार त्यांनी 
+ शाहूमहाराजांपाशी बोलून    दाखवला. महाराजांनाही     ते पटले.   कारण   याचदरम्यान 
+कोल्हापूरकर संभाजी राजांचे वर्तनही काही संशयास्पद वाटत होते. त्यांनी काही नव्या 
+हालचाली करण्याअगोदर आपल्याला कर्नाटक          घेणे गरजेचे आहे, हेही बाजीरावांनी 
+ महाराजांना पटवून दिले. महाराजांनी आनंदाने संमती दिली. नोव्हेंबर सन १७२५ मध्ये 
+ पेशव्यांच्या फौजांनी कृष्णा नदी ओलांडून कर्नाटकाच्या दिशेने कूच केले. दक्षिणेतील 
+राज्यांमध्ये बाजीरावांच्या या मोहिमेच्या बातम्या पोहोचत होत्याच. त्यातल्या काही राजांनी 
+ आपणहून पेशव्यांचे म्हणजेच सातारकर छत्रपतींचे मांडलिकत्व स्वीकारले. परंतु काही 
+ संस्थानिक मात्�� अजूनही आपल्याच तोऱ्यात होते. 'बाजीराव पेशवा कोण? तो असेल मोठा 
+ पराक्रमी. पण तिकडे उत्तरेत. हिंदुस्थानात! इकडे दख्खनेत आम्हाला हरवण्याची त्याने स्वप्ने 
+ पाहू नयेत. नाहीतर मारून मातीत मिसळू म्हणाव त्याला. आल्या पावली माघारी जा !! ' 
+ बघितलं? हे आपलेच लोक ... काय बोलावं यांना? पण       बाजीराव पेशवे हटले नाहीत. 
+दख्खनेतल्या हरएक राज्यात आपले खास दूत पाठवले व संस्थानिकांना समजावले, 'आज 
+पुन्हा अखिल    आर्यावर्तात हिंदूंचे राज्य पुन्हा उभारण्याकरिता शाहूमहाराज सातारच्या 
+सिंहासनावर बसले आहेत. उत्तरेत मोंगल अजूनही आहेत. दख्खनेत मोंगलांचा क्रूर सुभेदार 
+ निजाम-उल-मुल्क   बसला आहे. आलमगीर औरंगजेबाचा पक्का चेला तो. त्याला 
+दख्खन (व हिंदुस्थानही) पादाक्रांत करावयाचा आहे. त्याच्या मस्तकी दिल्लीपतीचा वरदहस्त 
+ आहे. अशावेळेस जर मोंगली फौजांनी कर्नाटकवर आक्रमण केले तर तुमचा निभाव लागणे 
+केवळ   अशक्य. मागे औरंगजेब दख्खनेत उतरला तेव्हाचा प्रसंग आठवा. याक्षणी आपण 
+<<<
+
+सर्वजण एकत्र झालो तरच म्लेंच्छांना मात देऊ शकतो. याकरिता आपण सर्वांनी एकदिलाने 
+शाहूमहाराजांस   सहकार्य करावे. या आशयाची पेशव्यांची पत्रे प्रत्येक   संस्थानिकांकडे 
+पोहोचली आणि खरंच या पत्रांचा त्या संस्थानिकांवर परिणाम झाला. साऱ्या संस्थानिकांनी 
+सातारकऱ्यांचे मांडलिकत्व स्वीकारायचे ठरवले.        मुरारराव        म्हैसूरचा वडियार, 
+त्याचबरोबर अर्काट, गदग, कनकगिरी, चित्रदुर्ग, सुरापूर, लक्ष्मेश्वर, श्रीरंगपट्टणम्, बिदनूर इ. 
+सर्व लहान-मोठ्या संस्थानिकांनी शाहूमहाराजांचे मांडलिकत्व पत्करले. ही मोहीम काही 
+लगेचच संपली नाही. नोव्हेंबर १७२५ ते एप्रिल      १७२६ दरम्यान बाजीरावांचा मुक्काम 
+चित्रदुर्गाजवळ तर पुढे एप्रिल १७२७ पर्यंत त्यांचा मुक्काम           होता. वास्तविक 
+यापुढेही थेट तंजावर-मदुरैपर्यंत जाण्याचा बाजीरावांचा विचार होता. परंतु, सातारा 
+दरबारातील    काही हितशत्रूंच्या कारस्थानांमुळे बाजीरावांना परत फिरणे भाग     पडले. 
+बाजीरावांनी दख्खनच्या संस्थानिकांकडे, 'जैसे मोंगल चौथाई व सरदेशमुखी देतात तैसेच 
+तुम्हीही समयी देत जावे' अशी मागणी केली. संस्थानिकांनी ही मागणी काहीशा नाराजीने 
+का होईना पण मान्य केली ... बाजीरावांनी दख्खनेतल्या साऱ्या संस्थानिकांना एकत्र आणून 
+शा��ूमहाराजांचे मांडलिक    बनवले. हे पाहून   हैद्राबादकर निजाम    आणि कोल्हापूरकर 
+संभाजीराजे यांचा जळफळाट झाला. बाजीराव पेशव्यांविरुद्ध म्हणजेच शाहूमहाराजांविरुद्ध 
+या दोघांनीही परस्परांत गुप्त तह केला. संभाजीराजांना तह झाला असल्याने उघडउघड 
+शत्रुत्व पत्करता येत नव्हते. निजामाने पुन्हा बंडखोरी सुरू केली. कोल्हापूरकरांचीही आतून 
+साथ होतीच. 
+    बाजीराव पेशवे १७२५ मध्ये जेव्हा कृष्णा ओलांडून कर्नाटकात उतरले तेव्हा इकडे 
+निजामाने वेगळाच खेळ मांडला. निजाम हा महत्त्वाकांक्षी व उत्तम दर्जाचा सेनापती होता. 
+याचवेळी निजाम आपले स्वतंत्र राज्य स्थापन करण्याच्या बेतात होता. या त्याच्या राज्याला 
+त्याने नाव दिले होते, 'असफजाही'. १७२५ मध्ये शाहूमहाराजांनी प्रतिनिधी आणि पेशव्यांना 
+दक्षिणेत पाठवलेले पाहून कोल्हापूरकरांना आणि निजामाला आयतीच सवड मिळाली. 
+कोल्हापूरकर संभाजी छत्रपतींनी चंद्रसेन जाधवांना लिहिलेल्या पत्रात "आपणाकडे येणे 
+म्हणून निजामाची लिहीणी येतात. पठाणांचे             श्रीपतराव (प्रतिनिधी) व बाजीराव 
+यात एकमत नाही. स्वामींकडील अगत्य धरावयाविशी निष्कर्ष तुम्ही निजामास कळवावा. 
+सातारावासीयांकडील तह मोडून स्वार्थ साधावा, हा अर्थ निजामांनी तुम्हांस सांगून पाठवला, 
+हे गोष्ट तुम्ही बरी केली." यावरून निजामाला पुण्यावर हल्ला करण्यास कोल्हापूरकरांची 
+फूस होती           दिसते. इ.स. १७२५ ते १७२८ या तीन वर्षांत कोल्हापूरकर संभाजी 
+निजामाबरोबर स्वारीत होते, असे एका पत्रावरून दिसते. निजामाने प्रथम 'मी सरळ वागत 
+आहे, बाजीरावच मुदाम कुरापती             हा तरुण पेशवा आणि खंडेराव दाभाडे सेनापती 
+तुम्हांस दगा करणार' अशी समजूत करून दिल्याने शाहूराजांचा गैरसमज झाला खरा आणि 
+म्हणूनच शाहूराजांनी अंबाजीपंत पुरंदऱ्यांना पत्र लिहून बाजीरावांना समज   देण्याविषयी 
+सांगितले. पण लगेचच निजाम-कोल्हापूरकर यांच्या संगनमताचा प्रत्यय शाहूमहाराजांना येऊ 
+लागला. दि. १३ ऑक्टोबर १६२७ रोजी शाहूराजांनी आपल्या सरदारांना पत्रे पाठवून 
+<<<
+
+"किलीजखानाचे (निजामाचे) पिच्छावर येऊन पायबंद देऊन नतीजा पोहोचवून स्वामींचा 
+संतोष करणे" अशी आज्ञा दिली. 
+   इ. स. १७२७ च्या सुरुवातीला निजाम बीड आणि जूनपासून पुढे धारूरला होता. निजाम 
+मराठ्यांना चकवा देऊ पाहात होता. एक���ा तो औरंगाबादेस      जात आहे असे वारत 
+असतानाच    अचानक   तो बीडला आला आणि सरदार पाठवले ते                  रोखाने. 
+निजामाकडे तोफखाना होता तो अर्थातच मराठ्यांकडे नव्हता. गनिमी कावा हे मराठी 
+फौजेचे प्रमुख हत्यार होते. बाजीरावांनी नाशिकपासून साताऱ्यापर्यंतची जबाबदारी 
+चिमाजी आप्पांवर सोपवून आपण उत्तरेकडची बाजू सांभाळली. आप्पांच्या दिमतीला शिंदे- 
+होळकर-कदमबांडे असे शूर पराक्रमी सरदार होतेच. राणोजी शिदे एका पत्रात बाजीरावांना 
+म्हणतात, "ज्या प्रकारची आज्ञा होईल, त्याप्रमाणे वर्तू, भिऊन पुढे चालावयास अंतर 
+करणार नाही. प्रसंग पडलाच तर स्वामींचे पुण्य समर्थ आहे. आमचा सांभाळ ईश्वरच करीत 
+आहे." ऑगस्ट १७२७ च्या आसपास       पावसाळ्यात ऐवजखान नाशिकजवळ        असताना 
+सिन्नरला तुकोजी पवारांनी चांगलाच समाचार घेतला. 
+   इ. स. १७२७ च्या अखेरीस निजाम पुण्यात शिरला आणि त्याने पुणे प्रांतात जो 
+धुमाकूळ घातला त्याचे वर्णन खुद्द चिमाजीआप्पा करतात ते असे- "तुरुकताजखान, संभाजी 
+निंबाळकर, नेवासकर थोरात, धीराजी पवार वगैरेंनी येऊन             धुंदी माजवली. 
+लोहगडचे पेठेपर्यंत गेले. तेथे लोहोगडकरांनी ठेचून वाटेस लावले. ते माघारे येऊन चिंचवड- 
+पुण्यामध्ये राहिले. तो निजाम संभाजीराजीयांसह पुणे प्रांतात अंजनापुरास येऊन राहिला. 
+पुढे तळेगाव शिखरापूरावर जाऊन कौल घेतले. तेथून नारायणगड उदापूरचे रोखे जाऊन 
+राहिला. अवसरी पाबळकर ठाणी टाकून पळाले. खेडचे संरक्षक        ठाणे सोडून गेले. 
+नारायणगडावरील शिबंदीने           बेगास           संभाजीराजांचे निशाण घेतले." 
+यावेळी चिमाजीआप्पा स्वतः पुरंदरगडावर शाहूराजांसह होते. निजामाने पुण्यात रामनगरच्या 
+शिसोदिया राजपूत राण्याच्या मुलीशी कोल्हापूरकर संभाजीराजांचे लग्न लावून दिले. 
+   पुण्यावरून निजाम निघून त्याने सुपे जिंकले. तेथे संभाजी निंबाळकर आणि पाटसला 
+नेवासकर थोरातांना ठेवून बारामती जानोजी निंबाळकराला दिले. इतक्यात स्वतः बाजीराव 
+पुण्याच्या रोखाने येत आहेत, अशा बातम्या आल्याने निजाम पेडगावमार्गे अहमदनगरला 
+गेला. यावेळेस बाजीराव खानदेशात होते. ते पुण्याकडे यायच्या आत निसटावे या विचाराने 
+निजामाने आपला तोफखाना नगरलाच मागे सोडला आणि २२ फेब्रुवारी १७२८ रोजी तो 
+पुण्याहून निघाला औरंगाबादच्या मार्गाने निघाला. 
+   बाजीरावांना ���िजामाच्या इत्थंभूत बातम्या वेळोवेळी मिळत होत्या. गनिमीकाव्याने 
+बाजीरावसाहेबांनी निजामाचा मुलुख उद्ध्वस्त करण्याचा सपाटाच लावला. बाजीरावांनी 
+निजामाचे जालना आणि सिंदखेड हे परगणे अक्षरशः जाळून बेचिराख     केले. ऐवजखान 
+चालून आल्यावर बाजीरावांनी            जाण्याची हूल उठवून थेट पूर्वेकडे वळून माहूर- 
+वाशिम वगैरे भागात धांदल उडवून दिली. ६ नोव्हेंबर १७२७ मध्ये जालन्याजवळ ऐवजखान- 
+बाजीराव लढाई होऊन बाजीराव गुजरातच्या रोखाने गेले. त्यानंतर थेट तापी उतरून 
+<<<
+
+बाजीराव जानेवारी १७२८ च्या आरंभी गुजरातेत भड़ोचला गेले आणि सुरतेवर येत आहे 
+असे दाखवून सरबुलंदखानाला चकवा दिला. १४ फेब्रुवारीला बाजीराव धुळ्याजवळ बेटावद 
+येथे दाखल झाले. 
+   उत्तरेकडून निजामाला मिळणारी मदत          त्याला पुणे सोडून उत्तरेत येणे भाग 
+पाडण्याचा बाजीरावांचा डाव सफल होत होता.              बाजीराव जाण्याची अफवा 
+निजामाला खरी वाटून तो त्या दिशेने लगबगीने निघाला खरा, पण मध्ये अजिंठ्याच्या 
+डोंगररांगेतून अचानक खाली आलेल्या बाजीरावांच्या झंझावाती फौजांनी त्याला अक्षरशः 
+हैराण केले. औरंगाबादेच्या पश्चिमेस जवळपास सात कोसांवर असणाऱ्या पालखेड येथे 
+निजामाचा तळ पडला असतानाच २४ फेब्रुवारीच्या मध्यरात्री मराठी फौजांनी पालखेडला 
+येऊन निजामाला चहूकडून वेढा घातला. निजामाचा तोफखाना मागे नगरलाच असल्याने 
+मराठी फौजांना आता त्याची भीती नव्हती. बाजीरावांनी निजामाच्या पाण्याच्या स्रोतावर 
+चौक्या बसवल्या. निजामाचे पाणी तुटले. दुसऱ्या दिवशी निजामाची फौज जागी झाली 
+आणि पाहतात तो काय? चारही बाजूंनी मराठे हातात तलवारी घेऊन हल्ला करण्याच्या 
+बेतात उभे होते. निजामाने आपल्या सैन्याला सज्ज होण्याचा हुकूम सोडला. जे शस्त्र हाती 
+येईल ते घेऊन निजामाची फौज उभी राहिली. 'अल्ला हो अकबर' च्या घोषणा देत निजामाची 
+फौज, कोंडी फोडण्यासाठी मराठ्यांवर चालून गेली. मराठे सज्ज होतेच. त्यातच एका 
+घोड्यावर स्वतः श्रीमंत बाजीराव पेशवे युद्धवेश चढवून बसले होते. निजामाने कोंडी 
+फोडण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला. पण   मराठे त्याला पुन्हा पुन्हा आत ढकलत होते. 
+खानाच्या सैन्याला प्रचंड तहान लागलेली, मराठवाड्याचा मुलुख हा, त्यात उन्हाळ्याचे दिवस 
+आणि अशातही पाणवठा मराठ्यांच्या ताब्यात. त्यामुळ��� लढण्यापेक्षा जीव गेलेला बरा, अशी 
+निजामाच्या सैन्याची अवस्था झाली. बाजीरावांनी निजामाला स्पष्ट अटी कळवल्या की, 
+'मोंगल दरबारातून चौथाई-सरदेशमुखी आम्हाला मिळाली आहे, ती बिनतक्रार मिळणार 
+असेल   आणि कोल्हापूरकरांना सातारकरांविरुद्ध भडकवून   राजकारणे करणे निजाम 
+सोडणार असेल तरच जीवदान मिळेल." अखेर ऐवजखाननेही निजामाला समजावल्याने 
+निजाम नाक मुठीत घेऊन शरण आला. एका समकालीन पत्रात म्हटले आहे की, "ऐवजखान 
+नसता तर श्रीमंतांनी निजामाची विश्रांती केली असती." यानंतर निजामाने बाजीरावांच्या 
+अटी मान्य करून लिहून दिल्या. एकूण तहनामा १७ कलमी असून त्यातील महत्त्वाच्या या 
+अटी अथवा मागण्या अशा - 
+    १. दक्षिणचे कामकाजाचा बंदोबस्त आमचे हाते घ्यावा. ईश्वरकृपेकरून दौलतखाई व 
+किफाईती केली जाईल. जबाबशर्त तुमचे हाते घेतला जाईल. 
+   २. शाहूकडून आनंदराव आपणापाशी आहेत, त्यासी आम्हासी नीट नाही. सबब त्यांसी 
+निरोप द्यावा. आम्हाकडून कोणी आपल्यापाशी राहील. 
+    ३. संभाजीराजे यांस निरोप द्यावा की, ते पन्हाळ्यास जात. 
+   ४. प।। अक्कलकोट, खेड, तळेगाव, इंदापूर, नारायणगाव       व पुणे वगैरे ठाणी 
+पहिल्यापासून स्वराज्यात आहेत. हाली आपण जप्त केली, ती मोकळी करावी. 
+<<<
+
+    ५. सहा सरसुभे दख्खनच्या सरदेशमुखीची सनद नवी द्यावी. 
+    ६. संभाजीराजे यांस विजापूर सुभ्यापैकी कृष्णा व पंचगंगेकडील प्रांत आम्हीं दिल्हा 
+आहे व त्याची सनदही आम्ही करून दिल्ली. तेच असावी, आपण न द्यावी. 
+    ७. संभाजीराजे यांस सुभे विजापूरपैकी कृष्णा व पंचगंगेच्या पलीकडे प्रांत येथील चौथ 
+सरदेशमुखी आम्ही दिल्ली ते त्यांणी घेत जावी. कृष्णेच्या अलीकडे उपद्रव न करावा. 
+   दि. ६ मार्च १७२८ रोजी झालेला हा तह मुंगी-शेवगावचा १७ कलमी तह म्हणून 
+इतिहासात प्रसिद्ध आहे. 
+    पालखेडचे युद्ध २५ फेब्रुवारीला झाले व साधारण दहा दिवसांनी, ६ मार्च १७२८ रोजी 
+निजाम    आणि मराठ्यांमध्ये तह   झाला. बाजीरावांनी हा सारा तपशील      सातारला 
+शाहूमहाराजांना लिहून कळवला. निजामाला मात दिली. आता कोल्हापूरकरांनाही समज 
+देणे गरजेचे होते. शाहूमहाराजांनी कोल्हापूरकरांशी वाटाघाटी करण्याचे सारे हक्क पेशव्यांना 
+दिले. बाजीरावांनी वकिलामार्फत संभाजीराजांशी वाटाघाटी चालू केल्या. शाहूमहाराजांनी 
+मोठ्या समजूतदारपणाने संभाजीराजांना मा���    केले. पेशव्यांनी त्यांना पुन्हा एकदा पूर्वी 
+झालेल्या ‘वारणेचा तह' आठवण करून दिली आणि त्यानुसार वारणेच्या आणि तुंगभद्रेच्या 
+दोआबातील सुभ्यातून (फक्त जे सुभे मोंगलांच्या अखत्यारित असतील त्यांच्याकडून) चौथाई 
+वसुलीचे हक्क   संभाजीमहाराजांना दिले. परंतु कर्नाटकातील हिंदू संस्थानातील चौथाई 
+शाहूमहाराजांनाच मिळणार होती. कोल्हापूरकरांनीही हे मानले. पालखेडच्या लढाई व 
+तहामुळे शाहूमहाराजांना बाजीरावांबद्दल अधिक विश्वास वाटू लागला. 
+   इकडे दक्षिणेत निजामाने थाटलेले स्वतंत्र राज्य, पालखेडची लढाई इ. साऱ्या गोष्टी 
+उत्तरेत बादशहाला समजत होत्या. बाजीरावाने निजामाला धूळ चारली आहे. त्यामुळे निजाम 
+आता (इतक्यात तरी) बाजीरावाविरुद्ध हालचाल करणार नाही. पण तो स्वस्थही बसणार 
+नाही. हळूहळू संधी साधून तो नर्मदेच्या वर मोंगली सुभ्यात घुसखोरी करणारच हे आता 
+बादशहाला उघड उघड दिसत होते. यावेळेस मोंगलांचा गुजराथचा सुभेदार सरबुलंदखान 
+नावाचा पठाण होता. बादशहाने निजाम उत्तरेत येण्याआधीच बाजीरावांना मदतीला येण्याचे 
+आवाहन केले. बाजीरावांनी मदत देण्याचे मान्य केले. आपला वकील बाजीरावांनी मोंगल 
+सुभेदार सरबुलंदखानाकडे पाठवला. बादशहानेही तहाबद्दलच्या वाटाघाटी करण्याचे सारे 
+अधिकार सरबुलंदखानास     दिले होते. शेवटी 'बाजीरावांनी (मराठ्यांनी) आपली २५००० 
+फौज गुजराथेत ठेवावी व निजामादी बादशाही शत्रूंचा बंदोबस्त करावा. त्याच्या बदल्यात 
+बादशहाने मराठ्यांना गुजराथ व माळवा प्रांताच्या चौथाई व सरदेशमुखी बहाल करावी' 
+असा उभय पक्षांत तह झाला. 
+   या सर्व मोहिमांमध्ये कागदोपत्री फायदा झाला होता, पण प्रत्यक्ष नगद महसूल मात्र 
+फारसा मिळत नव्हता. त्यामुळे राज्यावरचे कर्ज    होते. शाहूमहाराजांनी बाजीरावांच्या 
+पाठी कर्जे फेडण्यासाठी तगादा लावला होता. वास्तविक झालेले कर्ज हे पेशव्यांच्या नावावर 
+होते. पेशवे मोहिमेवर जात तेव्हा मोहिमेचा सारा खर्च पेशवे स्वतःच्या खर्चाने करत. परंतु, 
+<<<
+
+मोहिमांत जी वसुली होत असे ती स्वतःकरता न ठेवता पेशवे सरकारी तिजोरीत जमा करत 
+असत. परंतु तरीही साताऱ्यातल्या काही विरोधकांनी महाराजांचे मन कलुषित केले. 
+बाजीरावांना या साऱ्या गोष्टी समजत होत्या. परंतु त्यांनी याबाबतीत शाहूमहाराजांना कधीही 
+दोष ��िला नाही हे महत्त्वाचे! शाहूमहाराजांच्या समाधानाकरता पेशव्यांनी माळव्याची मोहीम 
+आखायचे ठरवले. 
+    माळवा प्रांत हा हिंदुस्थानातला एक महत्त्वाचा प्रांत होता. राजुपातान्याला लागून 
+असलेल्या या प्रांतावर हिंदुस्थानातल्या प्रत्येकाचे लक्ष होते. माळवा प्रांत हा बहुतांशी 
+राजपुतांच्याच ताब्यात होता. राजपूत सरदार हे मोंगलांचे अंकित असल्याने माळवा 
+मोंगलांच्या अखत्यारित येत होता. यावेळेस जयपूर-अंबरनरेश सवाई जयसिंह हा वरकरणी 
+जरी मोंगलांची तरफदारी करत असला तरीही आतून त्याची राजपूतांना स्वतंत्र करण्याची 
+खटपट चालूच होती. पेशवेदेखील हळूहळू हात पसरू लागले असल्याने जयसिंहाला आता 
+राजपूतांना स्वतंत्र करण्यासाठी पेशव्यांची मदत घेणे इष्ट वाटू लागले होते. बाजीरावांनाही 
+माळवा प्रांत हवा होताच. पूर्वी १७२१ साली दाऊदखान पन्नी या मोंगल सरदाराचा पराभव 
+केल्यानंतर १७२२ साली पेशव्यांनी माळव्यावर नजर व वचक ठेवण्यासाठी उदाजी पवारांना 
+'धार' या ठिकाणी नेमले होते व लगेचच दोन वर्षांत, १७२४ साली माळवा-उज्जैनीचा 
+मोंगली सुभेदार दयाबहाद्दरचा पराभव केला होता. वास्तविक यानंतर लगेचच संपूर्ण माळवा 
+ताब्यात घेण्याची बाजीरावांची इच्छा होती. परंतु नंतरच्या कर्नाटक मोहिमा, निजाम प्रकरण, 
+पालखेड मोहीम इ. मोहिमांमुळे बाजीरावांचे माळव्यात जाणे रखडले होते. परंतु आता 
+दक्षिण व निजाम या दोन्ही आघाड्यांवर स्वस्थता असल्याने बाजीरावांनी माळव्याच्या 
+मोहिमेला हात घालण्याचे ठरवले. जयपूरनरेश सवाई जयसिंहाने मराठ्यांशी हातमिळवणी 
+केली होतीच. सवाई जयसिंहाने इंदूरचा चौधरी (ठाणेदार) मंडलोई याला मराठ्यांकडे 
+पाठवून दिले. मंडलोईने माळव्यात घुसण्यासाठी नर्मदेवरच्या उतारांची व घाटरस्ते, खिंडी 
+इत्यादींची तपशीलवार माहिती बाजीरावांना पेश    केली. यापूर्वी माळव्याचा सुभेदार 
+दयाबहाद्दरचा बाजीरावांनी पराभव केल्यानंतर त्याच्या ठिकाणी राजा गिरधरबहाद्दर हा 
+माळव्याचा सुभेदार म्हणून नेमला गेला होता. गिरधरबहाद्दरला सुभेदारी मिळवून देण्यात 
+सवाई जयसिंगाचा फार मोठा हात होता. आता बाजीराव पेशवे माळव्यात घुसण्याच्या बेतात 
+असताना गिरीधरबहाद्दराने पेशव्यांना मदत करावी, अशी जयसिंहाची अपेक्षा होती. परंतु, 
+गिरिधरबहाद्दर मात्र मनात वेगळेच मनसुबे बांधत होता. नर्मदेच्या खाली निजामाने आपला 
+मुलुख स्वतंत्र करून जसं स्वतंत्र राज्य थाटलं होतं तसंच आपणही माळव्यात आपला स्वतंत्र 
+कारभार करावा असं गिरीधरबहाद्दराला मनोमन वाटत होतं. गिरीधरबहाद्दर जयसिंहाने 
+केलेले उपकार विसरला. सवाई जयसिंहाच्या खलित्यांना त्याने बासनात गुंडाळून ठेवले. 
+जयसिंहाला घडत असलेला सारा प्रकार लक्षात येत होता. पेशवे एकीकडे आपल्याला मदत 
+करण्याचे आमिष     दाखवून   माळवा प्रांतच गिळंकृत   करण्याच्या बेतात आहेत    हे 
+केली. बादशहालादेखील समजले. त्यानेही गिरीधरबहाद्दरला आतून मदत पुरवण्यास सुरुवात 
+<<<
+
+    इकडे बाजीरावांनी धारला यापूर्वीच उदाजी पवारांची नेमणूक केली होती. त्याशिवाय 
+ग्वाल्हेरच्या ठाण्यावर राणोजी शिंदे व इंदौरच्या ठाण्यावर मल्हारराव होळकर या आपल्या 
+खास    आणि विश्वासू सरदारांना नेमले. माळव्यात घुसण्याची तयारी पूर्ण झाली. परंतु 
+इतक्यात दक्षिणेत काही कटकट उद्भवल्याने बाजीरावांना दक्षिणेत गुंतून       लागले. 
+सैन्य तर आधीच पुढे गेले होते. अशावेळी मोहीम रद्द करणेही शक्य नव्हते. म्हणूनच 
+बाजीराव पेशव्यांच्या ऐवजी चिमाजीआप्पांनी धुरा सांभाळावी असे ठरले. पुण्यातून आपल्या 
+खाशा फौजेसह      चिमाजीआप्पा उत्तरेत जायला निघणार होते. परंतु, याच      सुमारास 
+पेशव्यांच्या मातोश्री राधाबाई पंढरपूरच्या       व तुळजापूरला जगदंबा भवानीच्या 
+दर्शनासाठी जाणार होत्या. म्हणून मग राधाबाईंची तुळजापूर-पंढरपूर यात्रा संपून राधाबाई 
+पुण्यात आल्यानंतर मातोश्रींचा आणि राऊंचा आशीर्वाद घेऊन चिमाजीआप्पा माळव्याच्या 
+रोखाने निघाले. (नोव्हेंबरच्या मध्यावर कधीतरी). आप्पांनी नर्मदा ओलांडल्यानंतर ठरलेल्या 
+योजनेप्रमाणे आधीच पुढे गेलेल्या शिंदे-होळकर आणि पवार यांच्या फौजा चिमाजी आप्पांना 
+येऊन मिळाल्या. दरम्यान    मंगल सुभेदार गिरीधरबहाद्दरला चिमाजीआप्पांच्या साऱ्या 
+हालचाली दिसत होत्या. चिमाजीआप्पा माळव्यावर चालून येत आहेत हेही त्याला समजले 
+होते. परंतु, तरीही तो गुर्मीतच होता. चिमाजीआप्पा हा पोरवयीन आहे. त्याला लढाईचा काय 
+अनुभव    असणार ... सहज   मारू! अशा तोऱ्यात    गिरीधरबहाद्दर युद्धाला तयार झाला. 
+चिमाजीआप्पा आपल्याबरोबर उदाजी पवार, राणोजी शिंदे, मल्हारराव होळकर इ. 
+सरदारांना घेऊन राजपुता���्याच्या रोखाने निघाले. गिरीधरबहाद्दर अजमेरला येऊन शहिला 
+होता. आमझेराजवळच गिरिधरबहाद्दर आणि चिमाजीआप्पांच्या फौजेची गाठ           पडली. 
+भयंकर कडोनिकटीने युद्ध झाले. त्यातच चिमाजीआप्पांनी खुद्द गिरीधरबहाद्दरलाच गाठले. 
+दोघेही हटत नव्हते आणि एके क्षणी, काय झाले कुणास ठाऊक, पण        चिमाजीआप्पांच्या 
+तलवारीच्या   फटक्याखाली    गिरीधरबहाद्दरचे मुंडकेच उडाले.   गिरिधरबहाद्दरासारखा 
+समशेरबहाद्दर आप्पांनी स्वतःच्या हाताने मारला. 'स्वामी पुन्हा पुरुष यशस्वी. वडिलांचे पुन्य 
+समर्थ.            त्या प्रांती मोहरा सामान्य नव्हता. त्यासच मोडला. या उपरी पृथ्वी 
+स्वामींस वश     आहे. श्री   कधीही   न्यून       देणार नाही ... ' चिमाजीआप्पांनी 
+                            मोंगल सरदार स्वतः मारला हे ऐकून शाहूमहाराजांना फार 
+आनंद झाला. राऊंनाही आनंद झाला. या मोहिमेत महसूलही मिळाला. त्यामुळे सातारा 
+दरबारातील   विरोधकांची तोंडं आपोआप बंद झाली. चिमाजीआप्पा दक्षिणेत       येण्यास 
+निघाले. 
+<<<
+
+                                  Oधार                        O 
+
+           गिरीधर     व                          मार्ग 
+            दया                                      O मोय 
+              तोफखाना                   O 
+
+                     चिमाजी 
+              मनावर०                 मार्ग 
+                              धरमपूरीO 
+  आमझेरा येथील युद्धात चिमाजी आप्पांध्या फौजांनी अतुलनीय पराक्रम गाजवून 
+                                       पाडाव केला 
+   इकडे पेशव्यांच्या फौजांनी              मात दिली त्याच सुमारास बुंदेलखंडनरेश 
+महाराजा छत्रसाल यांच्या फौजांनी थेट दिल्लीवरच हल्ला करण्याची योजना आखली होती. 
+बादशहाने मोंगल सरसेनापती मुहंमदखान बंगश याला दिल्लीच्या संरक्षणार्थ नेमले. बंगशाने 
+दिल्लीवर चालून येणाऱ्या बुंदेली फौजांवर अचानक हल्ला चढवला. यात छत्रसालपुत्र 
+जगतराज    याचा प्रचंड पराभव झाला. बुंदेली फौज उधळली गेली. यावेळेस महाराणा 
+छत्रसालांचा मुक्काम जैतपूरच्या किल्ल्यात होता. बंगशाने ताबडतोब जाऊन जैतपूरच्या 
+प्रचंड किल्ल्याला वेढा घातला. छत्रसालांचं वय यावेळेस ऐंशी वर्षांच्या आसपास होते. तरीही 
+ते एखाद्या तरुणालाही लाजवेल अशा आवेशात        होते. छत्रसालांचा जन्म १६४९ च्या 
+सुमारास राजपुतान्यात झाला. छत्रसाल यांचे वडील चंपतराय बुंदेला हे औरंगजेबाचे एकनिष्ठ 
+चाकर होते. औरंगजेबाने दिल्लीची गादी बळकवण्यासाठी जेव्हा आपल्या बापाविरुद्ध आणि 
+सख्ख्या भावांविरोधात बंड केले तेव्हा छत्रसाल बुंदेले यांच्या वडिलांनी, चंपतरायाने 
+मिर्झाराजे जयसिंगाच्या बरोबर औरंगजेबाला साथ    दिली. औरंगजेबाचा जय     झाला. 
+औरंगजेब दिल्लीच्या गादीवर तख्तनशीन झाला. सुमारे एक   वर्ष गेले असेल, नसेल तोच 
+औरंगजेबाच्या शाही फौजा                 दिशेने रोरावत निघाल्या. चंपतराय बुंदेला 
+बुंदेलखंडात बंड मांडतोय असा फक्त संशय आला आणि औरंगजेबाचे बोट बुंदेलखंडाकडे 
+टवकारले गेले.             युद्धात चंपतरायाने आपल्याला केलेली मदत    औरंगजेब 
+विसरला. बादशाही फौजा जाळपोळ         करीत बुंदेलखंडात घुसल्या. शाही फौजांपुढे 
+<<<
+
+चंपतरायाची फौज आणि बळ तोकडे पडले. पन्न्याचा किल्ला हातचा गेला. चंपतरायाचा 
+वनवास सुरू झाला. पूर्वी अकबराविरुद्ध लढताना राणाप्रतापाची जी परिस्थिती झाली होती, 
+त्याहूनही बिकट परिस्थिती चंपतरायाची झाली होती. अकबराने महाराणा प्रताप जर शरण 
+आला तर त्याला जीवदान देण्याचे आश्वासन दिले होते. पण इथे औरंगजेब मात्र चंपतराय 
+बुंदेल्याच्या जीवावरच उठला होता. अखेर भयंकर दारूण अवस्थेत औरंगजेबाशी एकांगी 
+              ऑक्टोबर १६६१ मध्ये चंपतराय बुंदेला मृत्युमुखी पडला. चंपतरायाच्या 
+पत्नीने, म्हणजेच छत्रसालाच्या आईने, कालीकुमारीने आपली मान काटून आत्मार्पण केले. 
+छत्रसाल आणि त्यांचे चार भाऊ पोरके झाले. चंपतराय बुंदेल्याचा पराक्रम मिर्झाराजे 
+जयसिंह जाणून होते. त्यांनी चंपतरायाच्या पाचही पुत्रांचा सांभाळ केला. अशातच चार-पाच 
+वर्षे उलटली. मिर्झाराजे जयसिंह दख्खनवर शिवाजी महाराजांवर चालून निघाले. निघताना 
+त्यांनी छत्रसाल बुंदेल्याला आपल्या फौजेत सामावून घेतले. पुरंदरच्या लढाईत छत्रसाल 
+महाराष्ट्रात होता. औरंगजेबाची दाणादाण    उडवणारा हा शिवाजी कोण         आहे याचं 
+छत्रसालाला आश्चर्य वाटत होतं. पुढे आग्रा प्रकरण निघाले. महाराज आग्र्याहून निसटून 
+आले. औरंगजेबाची मर्जी फिरली. चंपतराय बुंदेल्याप्रमाणेच औरंगजेबाने मिर्झाराजांचाही 
+घात केला. त्यांना जेवणात विष मिसळून मारण्यात आले. नंतर छत्रसाल दिलेरखानाबरोबर 
+गोंडवनात गेला. पण तो जसा मोठा होऊ लागला तसा त्याच्या डोक्यात प्रकाश पडू लागला. 
+ज्या कपटी औरंगजेबाने आपले घर उद्ध्वस्त केले, आपल्या आई-वडिलांना ठार मारले, 
+आपली ससेहोलपट केली त्या औरंगजेबाची चाकरी ���पण             का करतोय? त्यापेक्षा तो 
+शिवाजीराजा देवाधर्मासाठी, मायभूमीसाठी लढतोय त्याला सामील व्हावे, आपल्या धर्मांची 
+घोर विटंबना करणाऱ्या या तुर्कांना आपल्या या पवित्र भूमीतून कायमचे हाकलून द्यावे. 
+प्रसंगी शिवाजीराजांची चाकरी करावी लागली तरी             पण   आता औरंगजेबासाठी 
+आपला जीव द्यायचा नाही. असा विचार करून छत्रसाल          शिवाजीमहाराजांच्या भेटीला 
+निघाला. महाराजांचा मुक्काम यावेळेस कुरुंदवाडच्या जवळच होता. पराक्रमी चंपतराय 
+बुंदेल्याचा पुत्र आपल्या भेटीसाठी येतोय हे पाहताच स्वतः शिवाजी महाराज त्याला सामोरे 
+गेले. छत्रसालाने स्वराज्यात चाकरी करण्याचा मनसुबा महाराजांना सांगितला. महाराजांना 
+फार आनंद झाला. पण      महाराजांनी त्याला समजावले, 'महाराणा छत्रसालजी, आपण 
+क्षत्रियांचे सरताज आहात. आपण            चाकरी करण्याच्या ऐवजी बुंदेलखंडात जा. जे 
+मी येथे केले तेच तुम्ही बुंदेलखंडात करा. बंड मांडा. बुंदेलखंड स्वतंत्र करा. तुम्ही उत्तरेकडे, 
+मी दक्षिणेकडे. आपण दोघेही या यवनांना हिंदूंच्या या पवित्र भूमीतून हाकलून देऊ. तुम्ही 
+नक्कीच   विजयी व्हाल.' छत्रसालाच्या मनात      शिवाजी महाराजांनी एक       प्रकारचा 
+आत्मविश्वास निर्माण केला. छत्रसालाच्या अंगातला कण अन् कण महाराजांच्या त्या तेजस्वी 
+बोलांनी फुलून उठला. महाराजांनी एक             तलवार स्वतःच्या हातांनी छत्रसालच्या 
+कमरेला बांधली आणि महाराजांचा आशीर्वाद घेऊन छत्रसाल बुंदेलखंडाकडे निघाला. तिथे 
+बुंदेलखंडात त्याने औरंगजेबाविरुद्ध बंड मांडले व ते यशस्वीही करून दाखवले. बुंदेलखंड 
+स्वतंत्र झाला. (इ. स. १७७२). 
+<<<
+
+   छत्रसाल अखेरपर्यंत शिवाजी महाराजांना देवासमान मानत होते. आता जैतपूरला 
+महंमदखान बंगशाचा वेढा पडल्यावर आपल्याला यातून सोडवणारा फक्त एकच वीर 
+छत्रसालांच्या नजरेसमोर होता. शाहूमहाराजांचे पेशवे- श्रीमंत बाजीराव बल्लाळ! छत्रसाल 
+महाराजांनी बाजीरावसाहेबांना सुटकेकरता बोलवणे पाठवले. छत्रसालांनी पत्रात म्हटले 
+होते, "जो गती ग्राह गजेंद्र की सो गती भई जानहू आज । बाजी जात बुंदेलन्की राखो बाजी 
+लाज ।।" छत्रसालांचा निरोप घेऊन स्वतः दुर्गादास बाजीरावांकडे आले. बाजीरावांचा 
+मुक्काम या सुमारास मध्यप्रदेशात          येथे होता. बाजीरावांना छत्रसाल आणि 
+शिवाजी महाराजांच्या ���ाऱ्या घटना व परस्परसंबंध माहीत होते. छत्रसाल महाराजांनी 
+आपल्याकडे मदत मागितली असता मदत करणे हे बाजीरावांचे कर्तव्य होते. बाजीरावांनी 
+त्याच क्षणी आपल्या फौजेला सज्ज होण्याची आज्ञा केली आणि परत महाराष्ट्रात येणाऱ्या 
+चिमाजीआप्पांना सर्व हकीकत कळवली व आपण ताबडतोब फौजेसह बुंदेलखंडात जात 
+असल्याचे कळवले. त्याचबरोबर बाजीरावांनी माळव्यात असणाऱ्या राणोजी शिंदे आणि 
+मल्हारराव होळकरांना हुशार राहण्यास सांगितले. इकडे महंमदखान बंगशाने छत्रसालांना 
+शरण येण्याकरता निरोप पाठवला. त्याकरता त्याने चार दिवसांची मुदत दिली. बंगशाच्या 
+तोफा 'आ' वासून जैतपूरच्या किल्ल्याच्या रोखाने उभ्या होत्या. छत्रसाल महाराणा वाट 
+पाहत होते बाजीराव    पेशव्यांची. पण पेशवे येण्याची काहीच चिन्हं दिसेनात. सारा 
+राजपरिवार अन् सेनापतींनी आशा सोडली होती. चार दिवस उलटले. महंमदखान बंगशाने 
+छत्रसालाला आता युद्धासाठीच आव्हान दिले. जैतपूरच्या जवळच एका मैदानात दोन्ही 
+फौजा समोरासमोर आल्या. बंगशाच्या मानाने छत्रसालांची फौज फारच       होती. 
+   छत्रसालांची ती फौज बघून बंगश हसत होता. आपण छत्रसालला चुटकीसरशी बुडवू 
+असंच तो समजत होता. पाचव्या दिवशी सकाळी छत्रसाल आपल्या पुत्रांसह रणचंडीचा 
+आशीर्वाद घेऊन मैदानात उतरले. त्या सर्वांनी बाजीरावांच्या येण्याची आशाच सोडली होती. 
+छत्रसालांना समोर पाहताच बंगश   अजूनच चवताळला. कारण       मागे याच छत्रसालांना 
+मोंगलांनी कैद केले होते. तेव्हा वयोवृद्धपणा व आजारी असल्याचे सांगत छत्रसालांनी 
+बुंदेलखंडात, पुन्हा बंड न करण्याच्या अटीवर आपली सुटका करून घेतली होती. पण 
+पन्न्याच्या त्या अभेद्य किल्ल्यात शिरताच छत्रसालांची तब्येत खणखणीत झाली. त्यांनी पुन्हा 
+बंड मांडले. इतकेच नव्हे, तर खुद्द मोंगल सेनापती महंम्मदखान बंगशाच्या फौजेवरच 
+(दिल्लीच्या वाटेवर) हल्ला चढवला. आता मात्र तेच छत्रसाल पुन्हा बंगशसमोर होते. बंगश 
+दात-ओठ खात होता. सूर्य वर आला. शिंगतुताऱ्यांचा       तुई तुई " करणारा आवाज 
+गगनाला भिडला. एवढ्यात ... 
+   एवढ्यात दक्षिणेकडून धुळीचे प्रचंड लोट गगनाला भिडलेले दिसू लागले. कमीत कमी 
+वीस हजार फौज युद्धभूमीच्या दिशेने दौडत होती. काय चाललंय ते प्रथम कोणाला 
+कळेचना! आणि मग एकदम छत्रसालांच्या सैन्यात हाकाटी उठली, "पेशवे आले! शाहू 
+छत्रपतींचे बाजीराव पेशवे आले !! आपल्या मदतीसाठी आले !!! ' दिवसाला तीस-पस्तीस 
+कोसांची      मारून बाजीराव थेट              देवगडापासून बुंदेलखंडात आले होते. 
+<<<
+
+छत्रसालांनी पेशव्यांना मदतीसाठी खलिता धाडलाय हे बंगशाला माहीत होते. पण त्याच्या 
+हेरांकडून त्याला हेही समजले होते की, पेशवा गोंडवनाच्या आसपास आहे. बुंदेलखंडात 
+यायला त्याला कमीत कमी पंधरा-वीस दिवस नक्कीच लागतील. त्यामुळेच बंगश निश्चिंत 
+होता. पण आता जे समोर दिसत होतं ते वेगळंच! पेशवा आपली फौज घेऊन बुंदेलखंडात 
+पोहोचला देखील. नकळत बंगशाची बोटे त्याच्याच तोंडात गेली. फौजेचे अंतर कमी होऊ 
+लागले, तसतशी फौज      स्पष्ट दिसू लागली. 'हर हर महादेव' आणि 'छत्रपती शिवाजी 
+महाराज   की जय!'चे रणघोष उठत होते. अगदी आघाडीला भगवे झेंडे नाचत होते. 
+छत्रसालांच्या फौजेपासून काही अंतर राखून मराठ्यांची फौज थांबली. त्या फौजेतून तीन- 
+चार स्वार छत्रसाल महाराजांच्या छावणीकडे निघाले. त्यांना बघताच छत्रसालांच्या चेहऱ्यावर 
+आनंद मावेनासा झाला. आघाडीच्या एका तरुण योद्धयाकडे बोट दाखवत छत्रसाल महाराज 
+आनंदाने ओरडले. 'राऊ! रावबाजी पेशवे !! ' डोक्यावर पोलादी शिरस्त्राण, अंगात पोलादी 
+चिलखत, त्यात गुंफलेल्या सोन्याच्या नक्षीदार पट्टया, कमरेला रत्नजडीत सोनेरी मुठीची 
+पल्लेदार तलवार, अंगात वेलबुट्टीचा पण साधा अंगरखा, पायात तंग सुरवार, पाठीला 
+भलीमोठी ढाल आणि अशातच घारी पण रोखलेली तीक्ष्ण नजर, केतकी गौरवर्ण, कानात 
+मोत्यांचा चौकडा-भिकबाळी, कपाळावर शिवगंध असे मर्दानी राजरूप असलेले, युद्धवेश 
+घातलेले बाजीराव आपल्या घोड्यावरुन उतरून छत्रसालांपाशी आले. त्यांनी छत्रसाल 
+महाराजांना मुजरा केला. छत्रसालांनी पटकन पुढे होत बाजीरावांना आलिंगन दिले. केवळ 
+आपल्या एका शब्दाखातर राऊ इतक्या लांबच्या मजला मारून आले हे पाहून छत्रसाल 
+गहिवरून गेले होते. यापूर्वी त्यांनी बाजीरावांना प्रत्यक्ष पाहिले नव्हते. पण बाजीरावांची 
+ख्याती, त्यांचे शौर्य कानांवर आले होते. बाजीरावांकडे पाहतानाच छत्रसालांच्या अंगावर 
+रोमांच उभे राहिले. 'तेच डोळे, तेच         नाक, तीच नजर जी आपण मागे कृष्णेच्या 
+काठावर पाहिली होती.' छत्रसालांना आपल्यासमोर साक्षात     शिवाजी महाराजच     उभे 
+राहिल्याचा भास होत होता. बाजीरावांनी आपल्याबरोब��� असलेल्या त्या तीन-चार स्वारांचा 
+परिचय करून दिला. 'हे राणोजी शिंदे, हे मल्हारराव होळकर, हे बाजी भिवराव रेठरेकर. 
+छत्रसाल महाराज, आपण      चिंता करू नये. हा बंगश आता राहात नाही.' असे म्हणून 
+बाजीरावांनी ताबडतोब आपल्या सर्व सरदारांना आपापल्या तुकड्या जय्यत तयार ठेवून 
+लढाईला उभे राहण्यास सांगितले. पाहतापाहता मराठे आणि राजपूत एक झाले. बंगशाला 
+बाजीरावसाहेबांच्या या साऱ्या हकीकती आणि हालचाली समजत होत्या. पण तरीही तो 
+        होता. एकाएकी मराठ्यांच्या फौजेतून रणशिंगांचा अन् तुताऱ्यांचा आवाज घुमू 
+लागला. युद्धाला तोंड लागल्याची ती निशाणी होती. बंगशानेही आपल्या सैन्याला जोश 
+दिला. 'अल्ला हो अकबर'चा घोष करीत बंगशाची फौज चालून येऊ लागली. बाजीराव व 
+छत्रसालपुत्रांनीही आपल्या फौजेला आक्रमणाचा इशारा केला. 'हर हर महादेव' अन् 
+'छत्रपती शिवाजी महाराज की जय' च्या युद्धघोषणा देत मराठेही बंगशच्या फौजेवर तुटून 
+पडले. भयंकर हलकल्लोळ       माजला. प्रचंड धुराळा अस्मानात   उडत होता. बंगशचा 
+तोफखाना सुरू होता. पण     त्यांच्या माऱ्यापुढे मराठ्यांपेक्षा त्याचेच सैनिक मरत होते. 
+<<<
+
+महम्मदखान हा स्वतः एक उत्तम दर्जाचा सेनापती होता. तो शूर होता. बंगश स्वतः हातात 
+तलवार घेऊन रणमैदानात उतरला. रणघोषांनी अस्मान थरारले होते. दोन प्रहर उलटून गेले 
+ आणि लढाई निर्णायकी झाली. बंगशचे सैन्य फार मोठ्या प्रमाणावर मारले जात होते. अन् 
+ एक क्षण असा आला की, बंगशचे सैन्य उधळले गेले, दिसेल त्या दिशेला, वाट फुटेल तिकडे 
+पळत सुटले. बंगश सैन्याला धीर देत होता. पण शेवटी त्यालाही पाय घ्यावा लागला. 
+ बंगश पळत सुटला, थेट जैतपूरच्याच दिशेने. बंगशाच्या सैन्याचा पाठलाग करणाऱ्या 
+ आपल्या फौजेला बाजीरावांनी अडवले. बंगश जाऊन जाऊन जैतपूरलाच जाणार हे त्यांना 
+चांगले माहीत होते. विजयाच्या त्या आनंदात फौज माघारी फिरली व छावणीकडे दौडत 
+सुटली. या इकडे छावणीत तर आनंदाचे उधाण आले होते. फत्तेमुबारकीच्या तोफा झडत 
+होत्या. बाजीराव पेशव्यांचा जयजयकार सुरू होता. छत्रसालांना फार आनंद झाला. 
+बाजीरावांचा पराक्रम आजपर्यंत ते केवळ ऐकून होते. आज प्रत्यक्ष डोळ्यांनीच बाजीरावांना 
+लढताना पाहिले. साक्षात शिवशंकराचे तांडवच! छत्रसाल मोठ्या आनंदाने व खुशीने 
+बाजीरावांना आपल्या छावणीत घेऊन गेले. 
+    दुस��्या दिवशी मराठे व राजपूतांच्या संयुक्त फौजा थेट जैतपूरच्या रोखाने दौडत 
+निघाल्या. जैतपूरच्या किल्ल्याला वेढा पडला. महंमदखान तटावरून मराठ्यांच्या हालचाली 
+पाहात होता. वेढा        आधीच त्याने दिल्ली दरबारकडे मदत पाठवण्याबाबत खलिता 
+ धाडला होता. वेढा पडल्यानंतर काही वेळात किल्ल्याचा दरवाजा उघडला गेला. म्हणजे? 
+बंगश शरण   आला की काय? छे! बंगशच्या सैन्याच्या एका तुकडीने किल्ल्याबाहेर येऊन 
+पेशवे बेसावध असताना हल्ला करून बाजीरावांनाच मारण्याचा कट आखला होता. पण 
+        (सुदैवानेच!) बाजीराव सावधच होते. बंगशचा हा कट उधळला गेला. गेलेल्या 
+ तुकडीतले निम्मे हशम गारद झाले. निम्मी   परत माघारी आली. बंगशला आता फक्त 
+ आशा होती ती दिल्लीहून मदत येणार याची. तो वाट पाहत होता. दिल्लीत बादशहाला 
+बंगशचा खलिता मिळाला. त्याने ताबडतोब दहा हजार फौज बंगशच्या मदतीकरता रवाना 
+केली. फौजेने घौलपूर ओलांडताच बाजीरावांना दिल्लीहून फौज येतेय हे समजलं. त्यांनी 
+ जैतपूरचा वेढा चालूच ठेवला. दिल्लीची फौज बुंदेलखंडात घुसली. बाजीरावांनी बाजीपंत 
+रेठरेकर व इतरांना काही फौज देऊन या शाही फौजेला अडवायला पाठवून दिले. इकडे चार- 
+ पाच दिवस उलटून गेले तरी फौज का येत नाही या विचाराने बंगश हैराण झाला होता. बाजी 
+रेठरेकरांच्या फौजेने त्या शाही फौजेला जैतपूरच्या किल्ल्यापासून बऱ्याच लांब अंतरावरच 
+ रोखले. या फौजेचा सेनापती महंमदखान बंगशाचा पुत्रच (कायुमखान?) होता. मराठे 
+ अतिशय आवेशाने तुटून पडले. फारशी लढाई अशी झालीच नाही. मोंगल फौज पराभूत 
+होऊन   पळत   सुटली. मराठे विजयाच्या उन्मादात पुन्हा माघारी फिरले. बाजीरावांनी 
+         वेढा अजून आवळून धरला. इकडे बंगशाला काहीच सुचत नव्हतं. तेवढ्यात 
+बंगशाचा खबरगीर शाही फौजेच्या पराभवाची अन् पलायनाची बातमी घेऊन आला. 
+कदाचित    त्या खबरगिराला बाजीरावांनीच आत    जाण्यास परवानगी दिली असावी, 
+जेणेकरून बंगशाने आता तरी शरण यावे. बंगशाला बातमी कळल्यावर धक्काच बसला. 
+<<<
+
+त्याची होती ती उरलीसुरली आशाही संपली. 
+   वेढा पडल्यापासून आठवडाभरानंतर किल्ल्याचा दरवाजा पुन्हा करकरत उघडला गेला. 
+मराठे सावध होऊन पाहू लागले, मागच्या वेळेसारखी अजून एकदा फौज येते का? या 
+बंगशच्या मूर्खपणाचंही कौतुकच करायला हवं, तीनदा मार खाल्ल्यानंतरही फौज पाठवतोय 
+बेटा! पण असलं काहीच घडलं नाही. दरवाजा उघडताच एक मोंगली हशम हातात पांढरं 
+निशाण घेऊन बाहेर आला. एक-दोन क्षण गेले असतील नसतील तोच             महंमदखान 
+बंगश खालमानेनं बाहेर येताना दिसू लागला. बाजीराव हा सारा प्रकार बघत      होते. 
+खालमानेनं येणाऱ्या बंगशाला पाहताच पेशव्यांच्या चेहऱ्यावर हास्य पसरलं. पेशवे पुढे 
+आले. आतापर्यंत साऱ्या सरदारांनी तलवारी म्यान केलेल्या होत्या. बाजीरावांच्या समोर 
+येताच बंगशाने मुजरा केला व अतिशय आर्जवी स्वरात दयेची भीक मागू लागला. शत्रूचा 
+एखादा सैनिक   वा सरदार शरण आला असता त्याला जीवदान देणं ही मराठ्यांची रीतच 
+होती. बाजीरावांनीही बंगशाला जीवदान दिलं. पुन्हा बुंदेलखंडाकडे नजर वर करूनही 
+बघणार नाही या अटीवर बाजीरावांनी बंगशाला व त्याच्या फौजेला वाट दिली. खालमानेनं 
+मोंगल सैन्य जैतपूरच्या किल्ल्यातून बाहेर पडलं. जैतपूरच्या किल्ल्यावर पुन्हा निशाण 
+फडकू लागलं. 
+   पन्न्याच्या त्या प्रचंड किल्ल्यामध्ये बाजीरावांचं मोठ्या उत्साहात आणि आनंदात स्वागत 
+करण्यात आलं. दुसऱ्या दिवशी छत्रसाल महाराजांनी बाजीरावांच्या या विजयाप्रीत्यर्थ खास 
+दरबार भरवला. छत्रसाल   महाराजांनी बाजीरावांची फार स्तुती केली. साऱ्या दरबाराला 
+उद्देशून छत्रसाल म्हणाले, "जग द्वै उपजे ब्राह्मण, और बाजीराव । उन ढाई रजपुतियां, 
+इन ढाई तुरकाव ।।" म्हणजे या जगात दोनच ब्राह्मण प्रसिद्ध असे उपजले आहेत. पहिले 
+भार्गव श्री परशुराम, ज्यांनी उन्मत्त क्षत्रिय सत्ताधीशांना वठणीवर आणले आणि दुसरे म्हणजे 
+बाजीराव पेशवे ज्यांनी तुर्कांची तीच स्थिती केली. साऱ्या दरबाराने दाद देत माना 
+डोलावल्या. आपल्या एका शब्दाखातर बाजीराव एवढ्या लांबवर आले, याची परतफेड 
+म्हणून खूष होऊन महाराण्यांनी बाजीरावांना, सुमारे बत्तीस लक्ष रुपये वार्षिक उत्पन्न 
+असलेला आपल्या राज्याचा एक तृतीयांश हिस्सा भेट म्हणून दिला. त्याचबरोबर पन्ना येथील 
+हिऱ्याच्या खाणीही बाजीरावांना नजर केल्या. बाजीरावांबरोबरच राणोजी शिंदे, मल्हारराव 
+होळकर, गोविंदपंत बुंदेले इ. सरदारांचेही सन्मान झाले. नंतर नाचगाण्याचा कार्यक्रम सुरू 
+झाला. नर्तकी दरबारात येऊन मुजरा करून नाचू लागल्या. त्यांच्या नाचानंतर छत्रसालांनी 
+आपल्या जवळच्याच सेवकाला काहीतरी सांगून पाठवून दिले. थोडा वेळ      गेल��� आणि 
+दरबाराच्याच एका कोपऱ्यातील राण्यांच्या कक्षातून एक नर्तकी आली, तिने छत्रसाल व 
+पेशव्यांना आदाब अर्ज फर्मावला व नृत्याला सुरुवात केली. ती नर्तकी स्वतः उत्तम गातही 
+होती. तिच्या नाजूक पदन्यासाकडे पाहताना साराच दरबार हरखून गेला. बाजीरावसाहेबही 
+भान हरपून नृत्य पाहात होते. त्या नर्तकीच्या सुंदर चेहऱ्यावरून कोणाचीच नजर हटत 
+नव्हती. ती अप्रतिम लावण्यवती होती. महाराणा छत्रसालांची राजकन्या, मस्तानी! मस्तानी 
+उत्तम गायिका अन् नृत्यांगना तर होतीच पण ती     फेकण्यात आणि तलवारबाजीतही 
+<<<
+
+कुशल होती. महाराणा छत्रसाल हे स्वामी प्राणनाथ यांच्या प्रणामी पंथाचे अनुयायी होते. 
+भगवान श्रीकृष्ण हे त्यांचे आराध्यदैवत होते. मस्तानीची आई ही इराणच्या मुसलमानी 
+वंशातली असल्यामुळे तिने आपल्या मुलीचे नाव     एक   सुफी पीर मस्तानबाबा यांच्या 
+नावावरून 'मस्तानी' असे ठेवले. मस्तानी म्हणजे सौंदर्यवान, आकर्षक, मोहून टाकणारी! 
+छत्रसाल महाराजांचे या आपल्या एकुलत्या एक    अशा लाडक्या मुलीवर फार प्रेम होते. 
+छत्रसाल महाराजांनी मस्तानीचा पत्नी म्हणून स्वीकार करावा, अशी बाजीरावांना विनंती 
+केली. बाजीराव त्यावेळेस काहीच बोलले नाहीत. परंतु, त्यांचे सरदार गोविंदपंत बुंदेले (खेर), 
+बाजीपंत रेठरेकर, रघुनाथपंत नेवाळकर आदी ब्राह्मण सरदारांच्यात कुजबूज झाली. त्यांना 
+पेशव्यांच्या घरचे, विशेषतः पेशव्यांच्या मातोश्रींचा स्वभाव माहीत होता. सोवळे पाळणाऱ्या 
+चित्पावनांच्या घरात ही मुसलमान स्त्री कशी चालेल! त्यांनी बाजीरावांना समजावून पाहिले. 
+खुद्द बाजीरावांनाही ते माहीत होते, पण पटत नव्हते. जर राजपूतांशी अन् 
+आपले रक्तसंबंध जोडले गेले तर       अनेक मोठी राजकारणे सहज तडीला नेता येतील, 
+असा मोठा विचार बाजीराव करत होते. त्यांना खात्री होती की, आपल्या घरचे मस्तानीस 
+समजून घेतील, तिचा स्वीकार करतील. बाजीरावांनी आपला होकार छत्रसाल महाराजांना 
+कळवला. छत्रसालांना फार आनंद       झाला. अखेर मोठ्या थाटामाटात     छत्रसालकन्या 
+मस्तानीचा विवाह श्रीमंत बाजीराव पेशव्यांशी पन्न्याच्या महालात संपन्न झाला. 
+    ज्या कामाकरता बाजीराव उत्तरेत आले होते ते काम पूर्ण झालं होतं. बंगशही दिल्लीला 
+पोहोचल्याच्या खबरा मिळाल्या होत्या. बाजीरावांनी दख्खनेत परत येण्याची तया���ी सुरू 
+केली. छत्रसालांनी दिलेल्या प्रदेशाचे दोन भाग करून सागर येथे गोविंद बल्लाळ खेर 
+(गोविंदपंत बुंदेले) व झांशी येथे रघुनाथ हरीपंत नेवाळकर या आपल्या विश्वासू लोकांना 
+सुभेदार म्हणून नेमले आणि छत्रसाल महाराजांचा व इतर राजघराण्यातील व्यक्तींचा निरोप 
+घेऊन, मस्तानीला सोबत घेऊन बाजीराव पेशवे पुण्याला येण्यास निघाले. बाजीरावांच्या या 
+साऱ्या पराक्रमाच्या बातम्या सातारा दरबारात पोहोचल्या होत्या. एका मुसलमान स्त्रीबरोबर 
+पेशव्यांनी विवाह केला. हिंदू धर्म बुडाला अशा पद्धतीने सातारा दरबारातील काही मंडळींनी 
+शाहूमहाराजांचे कान भरवण्याचा खूप प्रयत्न केला. पण शाहूमहाराजांनी तिकडे अजिबात 
+लक्ष दिले नाही. थोरल्या श्री शिवछत्रपतींनी, आपल्या आजोबांनी आज जे केले असते तेच 
+रावबाजींनी केले याचाच शाहूमहाराजांना अत्यंत आनंद होता. उत्तरेत नुसते बुंदेलखंड अन् 
+              नव्हे तर मोंगल दरबारातही बाजीरावांचे वजन (खरं म्हणजे भीती!) वाढले 
+होते कारण   आता, 'रावांचा पुण्यप्रताप ऐसा जाला आहे की हस्तनापूरचे राज्य घेऊन 
+छत्रपतींस देतील तर आज अनुकूल आहे !! " 
+    पेशव्यांच्या फौजा पुण्याच्या नजीक आल्या. धडफळ्यांच्या वाड्यात   खबर गेली. 
+चिमाजीआप्पा पुण्यातच    होते. त्यांनी बाजीराव येताच भांबुर्डा आणि गारपिराच्या 
+टेकडीवरून (सध्याचे शिवाजीनगर आणि ससून हॉस्पिटल) तोफांचे बार काढण्याची आज्ञा 
+दिली. पण चिमाजीआप्पांना वेगळीच चिंता सतावत होती. बाजीरावांचे दुसरे लग्न झाले ही 
+गोष्ट नुकतीच समजली होती, कारण तिकडच्या मोहिमा आणि धावपळीत ही गोष्ट पुण्याला 
+<<<
+
+कळवून मातोश्रींचा विचार घेणे बाजीरावांना जमले नव्हते. आता ऐनवेळेस   मातोश्रींना 
+समजवावे तरी कसे? राऊंनी दुसरे लग्न केले ते ठीक   आहे एकवेळ. पण पत्नी धर्माने 
+मुसलमान आहे हे कसे स्वीकारतील मातोश्री? चिमाजीआप्पांनी यावर एक तोडगा काढला. 
+धडफळ्यांच्या वाड्यात जागा नाही, मस्तानीबाई राजकुमारी. त्यांचा गोतावळा वाड्यात कसा 
+रहावयाचा, सबब    त्यांची व्यवस्था दुसऱ्या ठिकाणी लावावी, अशी विनंती आप्पांनी 
+बाजीरावांना केली. फौजा पुण्यात आल्या. गारपिराच्या टेकडीवरून    मस्तानीचा मेणा 
+मुक्कामाच्या ठिकाणाकडे वळला आणि बाजीरावांचा       धडफळ्यांच्या वाड्याकडे ... 
+    पुण्यात येताच थोडी विश्रांती घेऊन ब���जीराव साताऱ्याला शाहूमहाराजांची भेट घेऊन 
+आले. पुण्याला परत येताच बाजीरावांनी जिवाजी गणेश खासगीवाले यांना बोलावून घेतले. 
+इ. स. १७२६ (२ एप्रिल   १७२६- पेशवे दफ्तर) मध्ये शाहूमहाराजांनी पेशव्यांना पुणेगाव 
+वंशपरंपरागत इनाम म्हणून दिला होता. परंतु, तरीही पेशव्यांचा स्वतःचा असा पुण्यात वाडा 
+नव्हता. म्हणून बाजीरावांनी खासगीवाले यांना श्रीमंत पेशवे यांच्या इभ्रतीला अन् पराक्रमाला 
+शोभेल   असा, झोकदार आणि मजबूत वाडा उभारण्याची आज्ञा केली. दोन दिवसात 
+वाड्याचा नकाशा तयार झाला. पण     वाडा नेमका कुठे बांधावा याबद्दल एकविचार होत 
+नव्हता. शेवटी लालमहालाच्या पश्चिमेस आणि मुठेच्या दक्षिण तीरावर उत्तम जागा सापडली. 
+बाजीरावांनी जागा पाहिली. शेजारीच श्री कसबा गणपती आणि शिवछत्रपतींचा पवित्र 
+लालमहाल होता. बाजीरावसाहेबांनी ताबडतोब बांधकाम सुरू करण्यास सांगितलं. दिनांक 
+१० जानेवारी १७३० रोजी जागेचे भूमिपूजन झाले आणि लगेचच खाशा पेशव्यांच्या 
+वाड्याचे बांधकाम मोठ्या जोरात सुरू झाले. 
+    बाजीराव बुंदेलखंडात मोहिमेवर असताना इकडे राधाबाई आणि चिमाजीआप्पांनी 
+नानासाहेबांच्या लग्नाची बोलणी सुरू केली होती. वाईचे सावकार भिकाजी गोखले यांची 
+कन्या गोपिका (माहेरचे नाव?) सून म्हणून सर्वांनाच पसंत होती. खरे म्हणजे गोपिकाबाईंचे 
+स्थळ खुद्द सातारकर शाहूमहाराजांनीच सुचविले होते. गोखले व शाहूमहाराजांचे संबंध 
+घरोब्याचे होते. एक दिवस, लक्ष्मीपूजनास (दिवाळी) शाहूमहाराज गोखल्यांकडे फराळाला 
+आले. फराळ वाढताना महाराजांनी गोपिकेला पाहिले. मुलगी मोठी गोड होती. नेमकी याच 
+वेळेस शाहूमहाराजांना नानासाहेबांची आठवण झाली.         फार शोभून दिसेल म्हणून 
+शाहूमहाराजांनी भिकाजी नाईकांना विचारले. अखंड हिंदुस्थानात आपली पराक्रमी तलवार 
+गाजवणाऱ्या बाजीराव पेशव्यांचा मुलगा आपल्याला जावई म्हणून लाभतो आहे, हे पाहून 
+भिकाजी नाईकांना आनंदच झाला. महाराजांनी ताबडतोब चिमाजी आप्पांना बोलावून घेतले. 
+आप्पांनाही मुलगी पसंत    पडली. बाजीरावांना खलिता धाडून      कळविण्यात   आले. 
+बाजीरावांनी होकार कळवला. अखेर लग्न ठरले आणि दि. ११ जानेवारी १७३०, पुण्याच्या 
+वाड्याच्या भूमिपूजनाच्या दुसऱ्याच दिवशी श्री क्षेत्र वाई येथे बाजीरावांचे चिरंजीव 
+नानासाहेब व भिकाजी ��ाईकांची कन्या गोपिका यांचा विवाह झाला. लग्नात अक्षता 
+टाकायला सातारहून खुद्द छत्रपती महाराज   आले होते. शाहूमहाराजांचे म्हणणे ऐकून 
+गोखल्यांनी 'रास्त काम केले' म्हणून महाराजांनी त्यांना 'रास्ते' नाव दिले. 
+<<<
+
+    लग्न आटोपून मंडळी नव्या नवरीसह पुण्यात आली. दरम्यानच्या काळात, कसे काय 
+कोण    जाणे पण    राधाबाईंना मस्तानीबद्दल समजले. घरात लग्नकार्य म्हणून राधाबाईंना 
+फारसे काही बोलता येईना. पण राधाबाईंनी नानासाहेबांच्या लग्नात मस्तानीने येऊ नये, 
+ अशी खबरदारी घेतली. तरीही लग्न समारंभात मस्तानीचा नाच होऊन, तिला बिदागीही 
+मिळाली. बाजीरावांच्या सारे लक्षात आले होते. परंतु, तेही काही जास्त बोलले नाहीत. 
+मस्तानीचा विरस होऊ नये म्हणून बाजीरावांनी वरमाईला वधू पक्षाकडून मिळणारी वस्त्रे 
+आपल्या सेवकांकरवी मस्तानीकडे पोचती केली. नंतरच्या काळात बाजीराव बहुधा सातारा 
+दरबारातच असत आणि पुण्यात आले की, एकतर फडावर नाहीतर मस्तानीकडे! त्यामुळे 
+बाजीरावांशी मस्तानीविषयी प्रत्यक्ष काही बोलण्याइतका वेळ चिमाजीआप्पांना व मातोश्री 
+राधाबाईंना मिळतच नव्हता. अशातच बाजीरावांचे दुसरे लग्न होऊन चित्पावनाने यवन पत्नी 
+केली ही कुजबूज पुण्यात सुरू झाली ... 
+    अशातच सहा-सात महिने गेले. इकडे चिमाजीआप्पांच्या पत्नी रखमाबाईंना दिवस गेले 
+होते आणि भाद्रपद (अधिक मास) शुद्ध द्वितीया, श्री शालिवाहन शके १६५२, साधारण नाम 
+संवत्सरी, सोमवारी म्हणजेच इ. दि. ४ ऑगस्ट १७३० रोजी रखमाबाईंना पुत्र झाला. 
+बाजीरावसाहेबांना फार आनंद झाला. वाड्यावरचा चौघड़ा वाजू लागला. चिमाजीआप्पांचे हे 
+पहिलेच पुत्ररत्न. पुण्यात साखऱ्या वाटण्यात     आल्या. दि. १४ ऑगस्ट रोजी बाळाचा 
+नामकरणविधी करण्यात        आला. प्रथेप्रमाणे आजीने म्हणजेच      राधाबाईंनी नाव    ठेवले 
+ 'सदाशिव'. हेच    ते पुढच्या काळातले प्रख्यात     सदाशिवराव    उर्फ भाऊसाहेब    पेशवे. 
+सदाशिवपंतांच्या जन्मानंतर आई रखमाबाईंची तब्येत दिवसेंदिवस ढासळत चालली होती. 
+वैद्यांची औषधे, मात्रा चालू होत्या. परंतु शेवटी कसलाही परिणाम न होता दि. ३१ ऑगस्ट 
+ १७३०, सोमवारी रात्री रखमाबाई मृत्यू पावल्या. जेमतेम          एक   महिन्याचे असलेले 
+सदाशिवपंत आईला पारखे झाले. रखमाबाईंच्या मृत्यूमुळे, आनंदात           असलेल्या घरावर 
+दुःखाची छाया पसरली. सद��शिवपंतांना कसलाही त्रास होऊ नये म्हणून काशीबाई सर्वतोपरी 
+काळजी घेत. राधाबाईंनाही सदाशिवपंतांची काळजी वाटत होती. त्यांच्या संगोपनावर 
+राधाबाईंचीही        नजर असे. 
+    दिवसांमागून दिवस जात होते. याच सुमारास एक महत्वाची घटना घडली ती म्हणजे 
+सातारा आणि कोल्हापूर या दोन्ही राजगाद्यांमधील समेट. दिनांक १३ एप्रिल १७३१ रोजी या 
+दोघांच्यात झालेला तह असा- 
+     १) इलाखा वारुण महाल तहद संगम दक्षिणतीर कुल दुतर्फा मुलूख दरोबस्त देखील 
+ठाणी व किल्ले तुम्हास दिले असेत. 
+     २) दिली तुंगभद्रेपासून असेत. तहद रामेश्वर संस्थाने निम्मे आम्हांकडे ठेवून निम्मे तुम्हाकडे करार 
+
+    ३) किले कोपळ तुम्हाकडे दिला, त्याचा मोबदला तुम्ही रत्नागिरी आम्हाकडे दिला. 
+    ४) वडगावचे ठाणे पाडून टाकावे. 
+<<<
+
+    ५) तुम्हासी जे वैर करतील त्यांचे पारिपत्य आम्ही करावे. तुम्ही आम्ही एक विचारे 
+राज्याभिवृद्धी करावी. 
+    ६) वारणेच्या व कृष्णेच्या संगमापासून दक्षिणतीर तहद निवृत्तीसंगम तुंगभद्रेपावेतो 
+दरोबस्त देखील गड ठाणी तुम्हाकडे दिली असेत. 
+    ७) कोकण प्रांत साळशी पलिकडे तहद पंचमहाल अंकोले पावेतो दरोबस्त तुम्हाकडे 
+दिले असेत. 
+    ८) इकडील चाकर तुम्ही ठेवू नये, तुम्हाकडील चाकर आम्ही ठेवू नये. 
+    ९) मिरज प्रांत विजापूर प्रांतीची ठाणी देखील अथणी, तासगाव वगैरे तुम्ही आमचे 
+स्वाधीन करावी. 
+    एकूण        ९ करार करुन तहनामा दिल्हा असेत. सदरहू प्रमाणे. आम्ही चालू, यास 
+अंतराय होणार नाही. 
+    अशाप्रकारे वारणेचा तह पार पडला. दोन्ही मराठी राज्यांत वारणेचा तह झाल्यामुळे 
+दोन्ही राज्यांच्या आघाड्यांवर शांतता प्रस्थापित झाली होती. 
+    या दरम्यान १७३१ सालच्या सुरुवातीलाच नवीन कटकट उद्भवणार अशी चिन्हे दिसत 
+होती. नवीनच उद्भवलेले प्रकरण होते दाभाड्यांचे. वास्तविक खंडेराव दाभाडे व बाळाजी 
+विश्वनाथ हे एकमेकांना दूधभाऊ      मानत   असत. खंडेराव     दाभाड्यांच्या मृत्यूनंतर 
+शाहूमहाराजांनी गुजरातची सुभेदारी त्यांचे पुत्र त्र्यंबकराव दाभाडे यांना दिली. त्र्यंबकराव 
+गुजरातेत व्यवस्था पाहात असतानाच इकडे पेशवे आणि निजाम यांच्यात पालखेडची लढाई 
+झाली आणि लगेचच निजामापासून दिल्ली दरबाराचे रक्षण करण्याच्या बदल्यात बादशहाने 
+तमाम   गुजरात प्रांताच्या चौथाई व सरदेशमुखीच्या सनदा पेशव्यांना बहाल    केल्या. 
+बाजीरावांनी माळवा जिंकल्यामुळे तोही प्रांत पेशव्यांकडेच राहणार होता. वस्तुतः माळवा व 
+गुजरातच्या सनदा, दोन्हीही बाजीरावांनी शाहूमहाराजांकडेच     सुपूर्द केल्या होत्या. 
+महाराजांनी पूर्वीप्रमाणेच गुजरात दाभाड्यांना व माळवा पेशव्यांना देऊ केला. गुजरातला 
+लागून असलेला माळवा प्रांत अत्यंत सुसंपन्न आणि मोक्याचा होता. दाभाड्यांना माळवा 
+हवा होता. परंतु, शाहूमहाराजांनी माळवा पेशव्यांना दिल्यामुळे दाभाड्यांच्या मनात 
+पेशव्यांविषयी     निर्माण झाली होती. पेशव्यांनी दाभाड्यांची नाराजी जाणून गुजरात व 
+माळव्याची पेशवे आणि दाभाड्यांमध्ये समविभागणी करण्याची विनंती शाहूमहाराजांना 
+केली. परंतु, त्र्यंबकराव अजून नवखे होते आणि माळव्यासारख्या मोक्याच्या ठिकाणी 
+पेशव्यांसारखा शूर आणि बलाढ्य माणूसच योग्य असल्याने बाजीरावांचीच नियुक्ती कायम 
+करण्यात आली. त्र्यंबकरावांना राजकारणाचा हवा तसा अनुभव नव्हता. त्यामुळे ते सारा 
+कारभार आपली आई उमाबाईंच्याच सल्ल्याने करत होते. उमाबाई या स्वतः लढवय्या होत्या. 
+पेशव्यांच्या सततच्या विजयांमुळे शाहूमहाराजांचे मन पेशव्यांकडेच कलले आहे. सातारा 
+दरबारात आता सेनापती दाभाड्यांना काडीमात्रही किंमत नाही असे उमाबाईंना सतत वाटू 
+लागले होते. पण आता करावे काय, कारण आपण जर गप्प बसलो तर पेशवे गुजरातेतूनही 
+<<<
+
+दाभाड्यांना हद्दपार करतील. म्हणूनच पेशव्यांना मात देऊ शकणारा त्यांचा कोणी हितशत्रू 
+आहे का, हे उमाबाई शोधू लागल्या. आणि लागला      एक हिरा उमाबाईंना गवसला 
+कोण? निजाम-उल-मुल्क. मोंगल सत्तेपासून फारकत घेऊन स्वतः दख्खनचा सत्ताधीश बनू 
+पाहणारा निजाम! बाजीरावाने निजामाला पालखेडच्या रणात चांगलीच धूळ चारली होती. 
+त्यामुळे त्याचा बदला घेण्यासाठी निजाम आपल्याला नक्कीच मदत करेल असे उमाबाईंना 
+वाटले. त्यांनी निजामाला गुप्त खलिता धाडला. आपण    काहीच न करता मराठ्यांच्या 
+दरबारात घुसखोरी करण्याची आलेली संधी निजामासारखा             कसा सोडेल. यात 
+निजामाचाही फार मोठा स्वार्थ होता. पेशवे आणि दाभाडे या बड्या मराठा सरदारांच्यात 
+दुफळी माजवून माळवा पुन्हा आपल्याकडे घेणे हा निजामाचा मुख्य उद्देश होता. निजाम 
+फार धूर्त होता. दाभाड्यांच्या मदतीने पेशव्यानां दूर करु या भ्रमात होता. त्या��ुळे 
+पेशव्यांसारख्या धोकादायक, पराक्रमी सरदाराला दाभाड्यांच्या मदतीने बाजूला करून दिले 
+की, मग दाभाड्यांना सहज मारता येईल, असा डाव निजामाने आखला होता. दाभाड्यांना 
+मात्र निजामाची कूटनीती ओळखता आली नव्हती. दाभाड्यांच्या मनात फक्त एकच होते. 
+पेशव्यांना दूर करून शाहूमहाराजांना सिंहासनावरून पदच्युत करून   सातारा आणि 
+कोल्हापूर गादी एकत्र करावी. छत्रपतीपद संभाजीराजांना (कोल्हापूरकर) द्यावे आणि 
+आपणच सेनापतीपदी राहावे परंतु, सैन्यातल्या कोणीही दाभाड्यांच्या या युक्तीला संमती 
+दर्शविली नाही. बाजीराव पेशव्यांच्या कानी दाभाड्यांचा पुंडावा गेला होता. परंतु जेव्हा 
+बाजीरावांच्या हेरांनी निजामाकडे जाणारी दाभाड्यांची फितुरीची पत्रे तेव्हा मात्र 
+बाजीरावांनी या प्रकरणाकडे गंभीरपणे लक्ष घातले. बाजीरावांनी साताऱ्यात छत्रपती 
+शाहूमहाराजांना दाभाड्यांची पकडलेली सारी पत्रे पेश केली. शाहूमहाराजांना धक्काच 
+बसला. त्यांनी प्रथम तळेगावाकडे आपला जासूद पाठवून त्र्यंबकराव दाभाड्यांना सातारा 
+दरबारात येण्याचे आमंत्रण दिले. दाभाडे तर आले नाहीच, परंतु जासूदाने आणलेली बातमी 
+अधिक   धक्कादायक होती. दाभाड्यांनी जेजुरी गडावर जाऊन, मार्तंड भैरव खंडोबाचा 
+भंडारा मळवटी लावून पेशव्यांचा सर्वनाश करण्याची शपथ घेतली होती. आता मात्र 
+गोडीगुलाबाने दाभाडे वठणीवर येणार नव्हते. शाहूमहाराजांनी बाजीरावांना गुजराथेत 
+उतरण्याची परवानगी दिली. (१७३१) पेशवे गुजराथेत जात आहेत ही बातमी कळल्यावर 
+            आपली फौज घेऊन बाजीरावांच्या पाठलागावर गेले. पण शेवटी व्हायचे तेच 
+झाले. त्र्यंबकराव दाभाडे आपल्या पिलाजी गायकवाड या सरदारानिशी बाजीरावांवर चालून 
+आले. बाजीरावही हुशार होतेच. दि. १ एप्रिल १७३१ रोजी गुजराथेतील    डभईनजीक 
+भिलापूरच्या मैदानात सेनापती दाभाडे आणि बाजीराव पेशवे यांच्यात लढाई जुंपली. पेशवे 
+स्वतः घोड्यावर बसून     होते. त्र्यंबकराव मात्र हत्तीवर अंबारीत बसून सैन्याला सूचना 
+देत होते. एकाएकी कसे झाले, कोणाच्या हातून झाले ते माहीत नाही. परंतु, त्र्यंबकरावांना 
+बंदुकीच्या गोळीचा (जंबुरियाचा) जबरदस्त फटका बसला आणि गोळी वर्मी लागून 
+त्र्यंबकराव दाभाडे पडले. त्र्यंबकराव पडले ही बातमी ऐकताच     दाभाड्यांचे सैन्य 
+चोहोदिशांना पळत ��ुटले. पिलाजी गायकवाडही पसार झाले. ते थेट तळेगावच्या दिशेने. 
+<<<
+
+कितीही झाले तरी त्र्यंबकराव हे स्वराज्याचे सेनापती होते. त्यांच्या वडिलांनी, आजोबांनी 
+छत्रपतींकरिता स्वतःचे रक्त सांडले होते. युद्ध संपले, वैर सरले. बाजीरावाने मोठ्या मनाने 
+त्र्यंबकरावांचे अंत्यसंस्कार केले. इकडे पिलाजी गायकवाड तळेगावात येऊन पोहोचले. 
+आपल्या पुत्राचा रणांगणात   मृत्यू झाला ही बातमी ऐकताच     उमाबाई   चवताळल्या. 
+बाजीरावांच्या रक्तानेच त्र्यंबकरावांना तिलांजली देईन, अशा निश्चयानेच त्या बाजीरावांवर 
+चालून निघाल्या. इकडे जेव्हा त्र्यंबकराव बाजीरावांवर चाल करून गेले होते तेव्हा 
+निजामानेही आपले सैन्य दमणच्या        आसपास पेरून ठेवले होते. अर्थात बाजीरावांना 
+याची कल्पना होतीच. त्र्यंबकरावांच्या मृत्यूनंतर बाजीराव डभईवरून थेट वेगाने दमणलाच 
+पोहोचले. त्र्यंबकरावांचे काय झाले, ही बातमी कळायच्या आतच निजामाच्या फौजेवर हल्ला 
+आला. आपल्या सेनापतींना फितवणारा हाच        तो हरामखोर असे म्हणून    मराठ्यांनी 
+निजामाच्या फौजेचा पार धुव्वा उडवला. दमणहून बाजीराव थेट पुण्याला आले. सेनापती 
+त्र्यंबकराव पडल्याची आणि उमाबाई पुन्हा बाजीरावांवर चालून    निघाल्याची बातमी 
+शाहूमहाराजांना समजली. शाहूंनी पुन्हा एकदा उमाबाईंना समजावण्याचा प्रयत्न करून 
+पाहिला आणि अखेर यावेळेस उमाबाई समझोता करण्यास तयार झाल्या. त्र्यंबकरावांचा पुत्र 
+खंडेराव हा यावेळेस जेमतेम चार वर्षांचा असावा. महाराजांनी उमाबाईंना सातारा दरबारात 
+बोलावून त्यांचे     केले व गुजरात पुन्हा तसेच दाभाड्यांकडेच राहील याची हमी दिली. 
+दि. ४ नोव्हेंबर १७३१ रोजी शाहूमहाराजांनी पेशवे बाजीराव आणि उमाबाई यांची प्रत्यक्ष 
+भेट घडवून आणली. 'श्रीमंतांचे बोलणे बहुत मिठास. हरप्रकारे करून उमासाहेबांची मर्जी 
+राखली. वर कटकट न जाहली.' उमाबाईंनीही मोठ्या मनाने बाजीरावांना माफ        केले. 
+बाजीरावांनी निजामाची सारी         उमाबाईंना समजावून सांगितली. उमाबाईंनाही ते 
+पटले. अन् सलूख    होऊन   उमाबाईंनी शाहूमहाराजांना आणि बाजीरावांना भोजनासाठी 
+तळेगावात येण्याचे आमंत्रण दिले. उभयतांनी हे आमंत्रण आनंदाने कबूल केले. या काळात 
+एक गोष्ट फार चांगली झाली. दाभाड्यांकडचे पिलाजी गायकवाड हे अत्यंत शूर सरदार 
+बाजीरावांनी आपल्या बोलण्यानेच   जिंकून घेतले. शाहूमहाराजांनी उमाबाईंच्या वतीने 
+पिलाजी               गुजराथच्या सुभ्यावर नेमले. पुढे     गायकवाडच गुजराथचे 
+सत्ताधीश बनले व स्वराज्याशी निष्ठेने राहू लागले. दाभाड्यांचा प्रश्न मार्गी लागला. 
+बाजीरावसाहेब पुन्हा पुण्यात आले. चिमाजीआप्पांच्या पत्नी रखमाबाई निवर्तल्याला वर्ष 
+होऊन गेलं होतं. आप्पांचं मनही तेव्हापासून उदासच होतं. पण वरकरणी तसं अजिबात 
+जाणवू न देता आप्पा साताऱ्यात राहून पेशव्यांची मुतालकी पाहात होते. नानासाहेबांनाही 
+हळूहळू शिक्षण देण्यास सुरुवात केली होती. तेही आप्पांच्या बरोबर साताऱ्यात राहून रोज 
+फडावरची कामं पाहात होते. आप्पांचे चिरंजीव सदाशिवरावही आता सव्वा वर्षांचे झाले 
+होते. राधाबाईंच्या मनात होते की, आप्पांचे दुसरे लग्न करवे. पण आप्पा कोणाचेच 
+नव्हते. शेवटी बाजीरावांनी आप्पांना तेवढ्याकरता खास सातारहून बोलावले व त्यांची 
+समजूत काढली आणि शेवटी कोणाचंही नाही, पण          आपल्या थोरल्या बंधूंचं ऐकलं. 
+राधाबाईंना अलिबागच्या (कुलाबा) थत्ते सावकारांची कन्या सून म्हणून पसंत होती. 
+<<<
+
+चिमाजीआप्पाही लग्नाला तयार झाले होते. दि. ९ डिसेंबर १७३१ रोजी         कन्या 
+अन्नपूर्णा व चिमाजीआप्पांचा विवाह झाला. सदाशिवपंत केवळ सव्वा वर्षाचे होते. त्यांच्या 
+आयुष्यात त्यांना सावत्र वागणूक मिळू नये, म्हणून आप्पा विवाह करण्यास नकार देत होते. 
+परंतु, अन्नपूर्णाबाईंनीदेखील शेवटपर्यंत भाऊंचा अतिशय मायेने प्रतिपाळ केला. त्यांना 
+सावत्रपणाची अजिबात जाणीव होऊ दिली नाही. 
+   चिमाजीआप्पांच्या लग्नानंतर बाजीरावाने नव्याने तयार होणाऱ्या पेशव्यांच्या हवेलीकडे 
+लक्ष वळविले. हवेलीचे बांधकाम पूर्ण झालं होतं. कितीही ऐसपैस म्हटलं तरीही दोनशे 
+माणसे सहज राहू शकतील अशी प्रशस्त हवेली उभारण्यात आली होती. खासगीवाले यांनी 
+प्रत्यक्ष जीव ओतून हा वाडा घडवला होता. वाडा एका प्रचंड जोत्यावर उभारण्यात आला 
+असून तो दुमजली होता. वाड्याला तीन चौक होते. भट घराणे हे देव भक्त असल्यामुळे 
+वाड्यातले देवघरही प्रशस्त असणे साहजिकच होते. परंतु, त्याशिवाय अनेक     असे 
+मराठी, हिंदी, संस्कृत ग्रंथ, पोथ्या व इतर हस्तलिखितांसाठी एक विशेष महाल होता. याला 
+म्हणत 'ग्रंथशाळा'. वाड्याच्या पश्चिम भागास 'अश्वशाळा' व 'ग��शाळा' होती. धान्याचे 
+जिन्नस साठवून ठेवण्याकरता स्वतंत्र 'अंबारकोठ्या' म्हणजेच धान्यकोठी शाळा होती. खासे 
+बाजीराव व चिमाजीआप्पा तालमीतल्या कुस्तीगीरांसारखे व्यायाम करीत असल्याने व 
+शस्त्रास्त्रांचा सराव करीत असल्याने 'व्यायामशाळा' व शस्त्रागारही बांधण्यात आले होते. 
+सरदार, मुत्सद्दी व पेशव्यांच्या नित्याच्या व्यवहारासाठी इमारत होती. यातच 
+परराष्ट्रीय वकिलांच्या राहण्याचीही सोय करण्यात आली होती. खुद्द बाजीरावसाहेबांचा 
+आणि काशिबाईंचा महाल, आप्पा आणि अन्नपूर्णाबाईंचा महाल, राधाबाईंचा महाल असे 
+खासे महाल तर फारच झोकदार होते. बाजीरावांच्या दिवाणखान्या शेजारीच मोकळ्या जागी 
+एक कारंजे उभारण्यात आले होते. याला म्हणत 'चिमणबाग'. चिमाजीआप्पांचे मूळचे नाव 
+अंताजी. पण   ते लहान म्हणून लहानपणापासून सारेजण    त्यांना चिमणाजी म्हणायचे. 
+(चिमणाजींचेच पुढे चिमाजी झाले) बहुदा म्हणूनच बाजीरावांनी आपल्या लाडक्या बंधूंच्या 
+नावे ही बाग वसविली असावी. वाड्याभोवताली आराखड्यात ठरल्याप्रमाणे भक्कम तटबंदी 
+उभारण्याचे काम सुरू होते. परंतु, शाहूमहाराजांनी आदेश केल्यामुळे तटबंदीचे काम 
+रोखण्यात आले. त्यामुळे वाड्याभोवती नेहमीप्रमाणेच दहा हात उंच असे कुंपण व दिंडी 
+दरवाजा ठेवण्यात आला. या दिंडी दरवाज्याचे नाव होते 'दिल्ली दरवाजा'. याखेरीज 
+        दरवाजा या नावाचा आणखी एक दरवाजा बांधण्यात आला होता. असा हा संपूर्ण 
+वाडा बांधण्याकरता एकंदर सोळा हजार एकशेवीस रुपये खर्च झाले होते. 
+   अखेर   वाड्यात राहायला   जाण्याचा मुहूर्त ठरला. दि. २२ जानेवारी   १७३२, 
+रथसप्तमीच्या मुहूर्तावर वाड्याची वास्तुशांत थाटात करण्यात आली. वास्तुशांतीकरता खुद्द 
+बाजीराव पेशवे साताऱ्यास महाराजांना आमंत्रण द्यायला गेले होते. पण काही कामानिमित्त 
+महाराज येऊ   शकले नाहीत. साताऱ्याहून अष्टप्रधानांपैकी काहीजण आले होते. नव्या 
+हवेलीचे नाव काय असावे, याबाबत काही निर्णय होत नव्हता. शेवटी बाजीरावसाहेबांनीच 
+नाव सुचवले. वाड्याची पाहणी करण्यात आली. तो शनिवार होता. वाड्याची पायाभरणी 
+<<<
+
+ झाली, तोही शनिवार होता. आज (२२ जानेवारी १७३२) वाड्याची वास्तुशांत व गृहप्रवेश 
+ होतोय, तोही शनिवारच. म्हणून वाड्याचे नाव ठेवले 'शनिवारवाडा'. वाडा बांधताना ज्या 
+ लोकांच्या जमिनी व��कत घेतल्या होत्या, त्यांना व इतरांनाही बाजीरावांनी वाड्याच्या 
+ आसपास जागा दिल्या व वस्ती करण्यास परवानगी दिली. ही वस्ती म्हणजेच पुणे कसबाच्या 
+ शेजारची 'शनिवार पेठ'. वास्तुशांतीनिमित्ते मोठ्याप्रमाणावर अन्नदान करण्यात आले. 
+ पेशव्यांनी सोहळा मोठा थाटाचा केला. 
+     शनिवारवाड्यात गृहप्रवेश झाल्यानंतर काही दिवसातच बाजीराव आणि काशिबाईंना 
+ मुलगा झाला. मुलाचे नाव मोठ्या कौतुकाने रामचंद्र ठेवण्यात आले. परंतु काही महिन्यांच्या 
+ आतच 'रामचंद्राचा' मृत्यू झाला. हा मृत्यू बहुदा 'देवी' मुळे झाला असण्याची शक्यता आहे. 
+ या दुःखातून शनिवारवाडा बाहेर येत असतानाच काशिबाईंना पुन्हा दिवस गेले. दि. ३ मार्च 
+ १७३३ रोजी काशिबाई बाळंत झाल्या. पण पेशव्यांचे दुर्दैव असे की, जन्मल्यानंतर काही 
+ वेळातच त्याचा मृत्यू झाला. शनिवारवाड्यावर परत दुःखाचा डोंगर कोसळला. मधल्या 
+ संपूर्ण काळात मस्तानीचा मुक्काम अजूनही शनिवारवाड्याबाहेरच होता. पेशव्यांच्या या 
+ दोन्ही पुत्रांच्या अकाली निधनामुळे काही कर्मठ पुणेकरांनी या साऱ्या गोष्टींचा संबंध 
+ मस्तानीशीच जोडला. 'ती यवनी येथे आली, अन् वाताहात सुरू झाली'. या साऱ्या प्रकाराने 
+ राधाबाईंच्या मनातली मस्तानीविषयीची चीड अजून वाढली. काशिबाईंना तर आपल्या दोन्ही 
+ लहानग्या बाळांचा लागोपाठ मृत्यू झाल्याने तर प्रचंड मानसिक     धक्का बसला होता. 
+ बाजीरावसाहेब   इकडे काशिबाईंनाही सांभाळत     होते व दुसरीकडे मस्तानीचीही योग्य 
+ काळजी घेत     होते. दिवस   भराभर    सरकत    होते. साधारणतः दीड     वर्ष गेले अन् 
+ शनिवारवाड्यावर पुन्हा एकदा बाळाच्या येण्याच्या चाहुलीने आनंदाचे उधाण आले. यावेळेस 
+ काही अनुचित व अभद्र घडू नये म्हणून राधाबाईंनी सप्ताहास आणि अनुष्ठानास ब्राह्मण 
+ बसविले. पवित्रस्थानी अपत्य   जन्मास यावे म्हणून   काशिबाई   साताऱ्यास माहुलीक्षेत्री 
+राहायला आले. माहुलीला पेशव्यांचा एक लहानसा         होता. आणि दि. १ ऑगस्ट १७३४, 
+ श्रावण शुद्ध त्रयोदशी, आनंदनाम संवत्सरी श्री शालिवाहन शके १५५६ रोजी गुरुवारी 
+ माहुलीच्या वाड्यात पुत्र जन्माला आला. बाळाचे बारसेही माहुलीलाच झाले. पेशव्यांच्या या 
+ नव्या पुत्राचे नाव ठेवण्यात आले 'रघुनाथ'. (हेच पुढे रघुनाथराव उर्फ राघोबादादा म्हणून 
+ प्रसिद्ध) साधारणतः त्याच सुमारास मस्तानीबाईंनाही पुत्रप्राप्ती झाली. या पुत्राचे नाव 
+ मस्तानीने 'कृष्णसिंह' ठेवले. रघुनाथपंतांच्या जन्मानंतर पुण्यात साखरा वाटण्याचा आणि 
+ चौघड़ा वाजविण्यासाठी चिमाजीआप्पांनी हुकूम      सोडले. इकडे कृष्णसिंहाचा जन्म 
+ झाल्यानंतर त्या आनंदाप्रीत्यर्थ मस्तानीने खैरात वाटली. या दोन्ही पुत्रांच्या जन्माच्या वेळेस 
+ बाजीराव   कुठे होते? बाजीराव   होते कोकणात! शिवाजी महाराजांच्या काळापासून 
+ कोकणात पोर्तुगीज, इंग्रज, सिद्दी या परकीय सत्ता जम बसवत होत्या. महाराजांनी इंग्रज व 
+ पोर्तुगीजांना धाकात ठेवले होते. परंतु, सिद्दी मात्र उपद्रव देतच होता. प्रत्यक्ष शिवाजी 
+ महाराज आणि संभाजी महाराज यांनी सिद्दीचा जंजिरा घेण्याचे खूप प्रयत्न केले. परंतु 
+ शेवटपर्यंत जंजिरा हाती आला नाही. संभाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर शाहूमहाराजांच्या 
+<<<
+
+आगमनापर्यंत सारा काळ    धामधुमीचा होता. राजाराममहाराज व राणी ताराबाई यांना 
+सिद्दीकडे लक्ष द्यायला वेळच नव्हता. नेमका याचाच फायदा घेऊन सिद्दीने कोकणात हैदोस 
+घालायला सुरुवात केली. संपूर्ण कुलाबा जिल्हा आणि खुद्द शिवछत्रपतींच्या तख्ताचा 
+रायगड सिद्दयांच्या ताब्यात गेला होता. शिवाय तळे-घोसाळे, नागोठणे, बिरवाडी, पनवेली 
+(पनवेल), पेण अशी महत्त्वाची ठाणी सिद्दीकडेच होती. म्हणूनच फार माजलेल्या या सिद्दीचा 
+माज उतरविण्यासाठी दिल्ली आणि निजामाच्या आघाडीवर काही काळ स्वस्थता लाभल्याने 
+बाजीरावसाहेब कोकणात उतरले. पूर्वी बाजीराव मराठवाड्यात निजामाशी         होते. 
+(पालखेड-१७२९) त्याच सुमारास इकडे कुलाब्यात सरखेल कान्होजी         मृत्यू झाला 
+होता. कान्होजींच्या पुत्रामध्ये आता भाऊबंदकी सुरू झाली होती. सध्या 'अधिकृत' सरखेल 
+होते 'सेखोजी आंग्रे'. बाजीराव कोकणात उतरले, हे पाहून सेखोजींनी आपली पूर्ण आरमारी 
+मदत त्यांना देऊ केली. बाजीराव आणि सेखोजींची कुलाब्याच्या किल्ल्यात भेट झाली. 
+पेशव्यांनी आपल्या मोहिमेचा सारा आराखडा सेखोजींना समजावून सांगितला. सर्वप्रथम 
+बाजीरावांच्या झंझावाती फौजा सिद्दीचे जमिनीवरील    किल्ले आणि ठाणी घेतील. 
+त्यापाठोपाठ लगेच रायगड काबीज    करून जंजिऱ्यालाही मोर्चे लागतील आणि जंजिरा 
+घेऊनच मोहीम पूर्ण होईल, असे ठरले. शाहूमहाराजांनी श्रीपतराव प्रतिनिधी व पोतनीस 
+वकिलांना स���ताऱ्याहून बाजीरावांच्या मदतीकरिता जाण्यास सांगितले. पोतनीस कोकणात 
+गेले, पण बाजीराव पेशव्यांना 'मदत' करायची हे कमीपणाचे वाटल्यामुळे प्रतिनिधी 
+आजाराचे निमित्त काढून साताऱ्यातच थांबले. एप्रिल १७३३ मध्ये बाजीरावांनी मोहिमेला 
+प्रारंभ केला. फौजा दौडत सुटल्या. बाजीराव पेशव्यांनी जंजिऱ्यातील काही 'हिंदूंना' 
+फितवले होते. पण ते सारे इशाऱ्याची वाट पाहात थांबणार होते. इकडे बाजीरावांनी तख्ताची 
+जागा असलेल्या               भेद केला होता. खुद्द किल्लेदारालाच फितवला होता. 
+बाजीराव सैन्यासह निघाले. प्रथम त्यांनी नागोठणे, पनवेल, पेण इ. उत्तरेतली ठाणी कब्जा 
+केली. त्यानंतर हळूहळू दक्षिणेकडे येत चौल, रेवदंडा, करत स्वतः बाजीरावांनी दंडा- 
+राजपुरी जिंकून तेथेच तळ ठोकला. इतर फौजा       पाचाड़, बिरवाडी, वेळास, श्रीवर्धन, 
+आगरकोट, दाभोळ, गुहागर इ. ठाणी जिंकून घेत होत्या. जंजिऱ्याबरोबर कांसा उर्फ पद्मदुर्ग 
+आणि उंदेरीलाही मोर्चे लागले होते. इकडे दक्षिणेकडे सिद्दीचा अंजनवेलीचा किल्ला अजूनही 
+दाद देत नव्हता. बाजीरावांनी आणि सेखोजींनी जंजिऱ्याचा वेढा पक्का आवळला होता. 
+जंजिऱ्याच्या भोवताली           गलबते फेर    धरून   होती. यावेळेस जंजिऱ्याचा 
+'याकूतखान' म्हणजे मुख्य 'सिद्दीसात' होता. पेशवा आपल्यावर चालून येतोय आणि 
+आंग्रेही याला सामील झालाय, हे पाहून सिद्दीसातने प्रथम इंग्रजांकडे आरमारी मदत 
+मागितली. इंग्रजही ती लगेच द्यायला तयार झाले, कारण   इंग्रजांना कोकणपट्टी घशात 
+घालायची होती. पण            काटा अडकत होता. या ना त्या कारणाने आंग्रे बुडत 
+असतील, तर आपलाच फायदा आहे म्हणून इंग्रजांनी सिद्दीसातला मदत द्यायचे ताबडतोब 
+कबूल केले. सिद्दीसातने हैद्राबादच्या निजामाकडे मदत मागितली. निजाम तर बाजीरावांच्या 
+विरोधात म्हणून एका पायावर तयार झाला. वास्तविक सिद्दी इंग्रजांना गळ घालणार म्हणून 
+<<<
+
+बाजीरावांनी उदाजी पवार व पिलाजी             इंग्रजांना समज द्यायला सांगितले होते. 
+पण प्रत्यक्ष काय झाले माहीत नाही, आणि इंग्रजांचा कॅप्टन इंचबर्ड हा आपली गलबते घेऊन 
+जंजिऱ्यावर येऊन दाखल झाला. निजामाचीही येण्याची तयारी सुरू होती. पण बाजीरावही 
+मागे हटणारे नव्हते. जंजिऱ्याचा वेढा पक्का आवळला गेला. इंग्रजांची गलबतं बाहेर आली 
+की, मराठ्यांच्या तोफा त्यांच्यावर प्रचंड आ��� ओकू लागत. त्यामुळे इंग्रजही धास्तावले होते. 
+सुरतेत बसून          नावाने बोटे मोडणे आणि प्रत्यक्षात दर्यात उतरून लढणे यातला 
+फरक   इंचबर्डला चांगलाच समजला होता. एकदा तर सिद्दीसातने रात्री अचानकपणे 
+बाजीरावांच्या छावणीवर छापा घालायचे ठरवले. लहान लहान होडक्यांतून सिद्दीसात 
+आपल्या हबशी सैनिकांनिशी राजपुरीच्या किनाऱ्यावर उतरला. बाजीराव सावध होतेच. 
+थोडीशी हातघाई झाली आणि सिद्दी परत जंजिऱ्यात पळाला. इकडे प्रतिनिधींनी वेगळेच 
+राजकारण आरंभले. पेशव्यांनी रायगड किल्ल्याचा किल्लेदार फितवला होता, हे प्रतिनिधींना 
+समजले. त्यांनी बाजीरावांना न कळवताच               यल्गार करून रायगड घेतला. 
+बाजीरावांना तोंडघशी पाडण्याचा हा प्रतिनिधींचा प्रयत्न चालला होता. उत्तरेतही नव्या 
+हालचाली सुरू झाल्या होत्या. अखेर सिद्दीसात वाकला. इंचबर्डच्या मदतीने काहीच फायदा 
+न झाल्याने आणि निजामाच्या फौजेची आता आशाच नसल्याने सिद्दीसात पेशव्यांशी तह 
+करायला तयार झाला. बाजीरावांनाही शक्य           लवकर मोहीम संपवायची होतीच. 
+चिपळूणच्या परशुराम मंदिराला सिद्दीसातचा फार उपद्रव होत असे. पेशव्यांचे आध्यात्मिक 
+गुरू ब्रह्मेंद्रस्वामी धावडशीकरांचे हे परमप्रिय स्थान. बाजीरावांनी सिद्दीला कडक शब्दात 
+ताकीद दिली, अन् नुसते चिपळूणचे मंदिरच नाही, तर कोकणातल्या कोणत्याही मंदिराकडे 
+वा मराठ्याच्या बाईकडे वाकड्या नजरेने नुसते बघितले तरी पेशव्यांच्या फौजा पुन्हा 
+कोकणात उतरतील अशी सख्त ताकीद दिली. पेशव्यांनी सिद्दीसातकडे खुद जंजिऱ्याचीच 
+मागणी केली. सिद्दीने ही मागणी मात्र नाकारली. शेवटी या एकाच अटीसाठी वाकलेल्या 
+सिद्दीला धुडकावणे आणि पुन्हा कोकणात वेळ काढणे हे बाजीरावांना तापदायक होते. 
+शिवाय प्रतिनिधींच्या अंतर्गत राजकारणाने अजूनच घोळ वाढण्याची शक्यता होती. म्हणून 
+शेवटी अंजनवेल, कांसा (पद्मदुर्ग) आणि जंजिरा या तीन किल्ल्यांच्या व्यतिरिक्त सारा मुलुख 
+पुन्हा मराठी राज्यात आला. अखेर डिसेंबर      मध्ये कोकण मोहीम संपवून बाजीराव 
+घाटमाथ्यावर परत आले. वर येताच बाजीराव प्रथम साताऱ्यास गेले. शाहूमहाराजांना फार 
+आनंद झाला. मुख्य म्हणजे शाहूमहाराजांच्या बालपणीच्या सहा-सात वर्षांचा काळ ज्या 
+गडावर गेला, त्या गडावर साडेतीनशे वर्षांनंतर हिंदूंच्या पहिल्या राजाचा राज्याभिषेक झाला 
+तो रायगड पुन्हा स्वराज्यात आला होता. शाहूमहाराजांनी बाजीरावांचा मोठा सन्मान केला. 
+   रघुनाथपंतांच्या जन्मानंतर काही काळातच बाजीराव पुण्यात परतले. एखादा महिना 
+गेला असेल-नसेल तोच इकडे मस्तानीला पुत्र झाला. मस्तानीने त्याचे नाव कृष्णसिंह ठेवले 
+होते, परंतु बाजीरावसाहेबांनी आपल्या या पुत्राचे नाव ठेवले 'समशेरबहाद्दर'. समशेरबहाद्दर 
+दिसायला अतिशय गोड व देखणे होते. मस्तानीही बुंदेलखंडातील असल्याने तिचे राजपुती 
+तेज   व   गोरेपणा तसेच    बाजीरावसाहेबांचा अस्सल    चित्पावनी थाट,   घारेपणा 
+<<<
+
+                 लहानपणीच पुरेपूर दिसत होता. समशेरच्या जन्मानंतर बाजीरावांना 
+मस्तानीची अधिकच काळजी वाटू लागली होती. मस्तानीला महाराष्ट्रात येऊन आता तीन वर्षे 
+होऊन गेली होती. परंतु तिचा मुक्काम शनिवारवाड्याच्या बाहेरच होता. पुणे हे नुकतंच 
+उमलत्या झेंडूसारखं बहरू लागलं होतं. परंतु, पुण्याच्या बाहेरच्या परिसरात गर्दी किर्र रान 
+होतं. अशा ठिकाणी मस्तानी आपल्या चार-पाच       दास्या आणि नोकरांसह   लहानग्या 
+समशेरला घेऊन     राहात असल्याने बाजीरावांना तिची काळजी वाटत      होती. इकडे 
+शनिवारवाड्याच्या हवेलीत काशिबाई आपल्या पुत्रासह सुखरूप होत्या. म्हणून बाजीराव 
+पेशवे बहुतेकवेळा मस्तानीकडेच मुक्कामाला असत. मध्यंतरी मस्तानीला पुण्यात (किंवा 
+शनिवारवाड्यात) आणण्याबद्दल त्यांनी मातोश्री राधाबाई व चिमाजीआप्पांबरोबर बोलता 
+बोलता विषय    काढला होता. पण      मातोश्रींचा विचार स्पष्ट नकारात्मक असल्याचे 
+बाजीरावांच्या निदर्शनास आले. चिमाजीआप्पांचेही म्हणणे जवळपास 'नको' असेच होते. 
+म्हणून मग नाईलाजाने बाजीरावांनाच जास्त काळ शनिवारवाड्याबाहेर राहावे लागत होते. 
+याचा उलटा परिणाम शनिवारवाड्यात पडू लागला होता. काशिबाई या स्वभावाने शांत 
+असल्याने त्या फारसे काही बोलत नसत. परंतु त्यांच्या चेहऱ्यावरची नाराजी स्पष्ट दिसे. 
+आपल्या सावित्रीसारख्या गुणी सूनबाईंच्या चेहऱ्यावर दुःख पाहून राधाबाई अजून त्रागा 
+करत. याचसुमारास   राधाबाईंनी काशीयात्रा करायचे ठरवले. बहुदा अंदाज असा आहे, 
+मस्तानीवरूनच   काही वाद   निर्माण होऊन मातोश्री काशीयात्रेला जायला निघाल्या 
+असाव्यात. घरातल्या साऱ्यांनीच समजावून पाहिले. काशीयात्रा करू नका म्हणून नव्हे, तर 
+उत्तरेकडे परिस्थिती भयानक होती. बाजीरावांनी डिवचल्याने मोंगल      होते. पठाण 
+सादतखान, कमरुद्दीन खान वगैरे तर साप चावल्यासारखे भयंकर थयथयाट करत होते. 
+अशातच पेशव्यांच्या मातोश्री काशीस निघाल्याचे समजताच ते गप्प बरे बसतील! पण 
+मातोश्री ऐकेनातच, तेव्हा बाजीराव पेशव्यांनी उदयपूर, जयपूरच्या महाराण्यांना, बुंदेलखंडात 
+छत्रसाल पुत्रांना तसेच इतर राजपूत व मोंगल सरदारांना जरबदाखल सूचनापत्रे रवाना केली. 
+राधाबाईंसोबत शे-दीडशे फौज त्यांचे जावई आबाजी नाईक बारामतीकर (भिऊबाईंचे पती) 
+आणि अतिशय घरोब्यातले आणि मुलासारखेच असणारे महादजीपंत पुरंदरे एवढीच माणसे 
+जाणार होती. त्यामुळेच इतरांना फार काळजी वाटू लागली होती. दि. १४ फेब्रुवारी १७३५ 
+रोजी राधाबाईंनी पुण्यातून प्रस्थान ठेवले. 
+   पुण्यातून निघाल्यानंतर नगर- औरंगाबाद- बुऱ्हाणपूर-           दि. ६    रोजी 
+उदयपूरला येऊन     पोहोचल्या. उदयपूरच्या राण्याला, जगतसिंह   यांना राधाबाईंच्या 
+आगमनाची आगाऊ       वार्ता मिळाल्याने त्याने उत्तम बडदास्त ठेवली होती. उदयपूरच्या 
+राण्याने राधाबाईंना प्रेमाने आग्रह करून आठवडाभर थांबवून घेतले. निघताना त्याने एक 
+मोत्याची माळ, एक पदक, एक हत्ती आणि सोन्याचे     त्याचबरोबर खर्चासाठी सहा हजार 
+रुपये देऊन मातोश्रींचा सत्कार केला. नंतर उदयपूरहून निघून राधाबाई २१ जून रोजी 
+जयपूरात येऊन पोहोचल्या. जयपूराचा महाराणा सवाई जयसिंह तर बाजीरावांचा पक्षपाती 
+होता. त्याने सुमारे दोन महिने राधाबाईंचा उत्तम पाहुणचार केला. दि. १५ सप्टेंबरला 
+<<<
+
+राधाबाई जयपूरहून   निघाल्या व मथुरा, कुरुक्षेत्र करत प्रयागला येऊन पोहोचल्या. 
+प्रयागपासून दिल्ली अगदी जवळ होती. परंतु, 'आजपर्यंत आपण     बाजीरावांचा पराक्रम 
+नुसताच पाहात होतो. आता तर त्याची आई आपल्या मुलुखातून जात आहे. तिच्या केसाला 
+जरी धक्का लागला तर आपली काही धडगत नाही.' या नुसत्या विचारानेच बादशहा 
+हादरला. बादशहाने आपल्या साऱ्या सरदारांना सक्त ताकीद दिली, 'त्या काफर पेशव्याची 
+     आई काशीला जात आहे. तिला मुकाट्याने जाऊ द्या. तिला जरा जरी धक्का लागला 
+किंवा दगाफटक्याचा नुसता शक जरी आला, तरी तो पेशवा थेट दिल्लीत येईल. मग त्याला 
+आवरणे जड जाईल. तेव्हा काही हालचाल करू नका.' झालं! म्हणजे बाजीरावाच्या आईला 
+पकडून बाजीरावाला मात देण्याचे इमले रचणाऱ्या सादतखान, कमरुद्दीनखानाचे इमले उभे 
+राहायच्या आधीच धडाधड कोसळू लागले. पूर्वी बुंदेलखंडात येऊन जो पराक्रम पेशव्यांनी 
+गाजवला होता, तो अजून कोणीही विसरलं नव्हतं. मग        महंमदखान बंगश तरी कसा 
+विसरू शकेल? यावेळी काशी हे तीर्थक्षेत्र महंमदखान बंगशाच्या हातात होते. पेशव्यांची 
+आई येते हे पाहताच तो जरासा गडबडलाच. राधाबाई १७ ऑक्टोबर १७३५ रोजी काशीत 
+(वाराणसी) येऊन पोहोचल्या. राधाबाईंचा मुक्काम काशीत म्हणजे आपल्याच हद्दीत आहे, 
+तेव्हा काही अनुचित प्रकार घडू नये, याचीच बंगशाला धास्ती वाटत होती. राधाबाई 
+काशीच्या जवळ    पोहोचल्या आहेत ही बातमी समजल्यानंतर बंगशाने आपला दिवाण 
+हरिप्रसाद याला पेशव्यांच्या मातोश्रींच्या स्वागताकरता पाठवून दिले. हरिप्रसाद मातोश्रींना 
+सामीरा गेला. त्याने आपल्याबरोबर आणलेली आलवणं (विधवा स्त्रीला वापरायची 
+वस्त्र) आणि भेटीखातर एक    हजार रुपये नजर केले. राधाबाईंनीही बंगशाची ती भेट 
+स्वीकारली. दिल्लीच्या बादशहाचा एवढा मोठा सेनापती, ज्याच्या नुसत्या नावानेच हिंदुस्थान 
+आणि इतर प्रांतातले राजे भयाने कापतात तो आज आपल्या पुत्राच्या जरबेने आपल्यासमोर 
+वाकतोय, झुकतोय हे पाहून त्या आईला काय बरं वाटलं असेल? राधाबाई कृतार्थ झाल्या 
+असतील! आज आपला पुत्र भगवंतांचंच कार्य करतोय या जाणीवेने राधाबाई गहिवरल्या 
+असतील. बाजीरावसाहेबांचा उभ्या हिंदुस्थानात असलेला दरारा, जबर राधाबाईंना प्रत्यक्ष 
+अनुभवायला येत होती. काशीहून राधाबाई पुढे गयेला गेल्या आणि त्यानंतर बुंदेलखंडातल्या 
+सागर या ठिकाणी येऊन पोहोचल्या. सागर हे आता बाजीरावांचेच ठाणे असल्याने तेथील 
+ठाणेदार/सुभेदार गोविंदबल्लाळ खेर उर्फ गोविंदपंत बुंदेले यांनी मातोश्रींचे जंगी स्वागत 
+केले. गोविंदपंत मूळचे पुण्याचेच असल्याने राधाबाईंना इतक्या महिन्यांनी प्रथमच 'आपल्या' 
+मुलुखात, आपल्या माणसात      आल्यासारखे वाटले. मार्च महिन्याच्या अखेरीस नर्मदा 
+ओलांडून, राधाबाई आपली काशीयात्रा संपवून पुण्यात दाखल झाल्या.   १७३६) 
+   मातोश्री राधाबाईसाहेब काशी यात्रेला गेल्यानंतर इकडे पुणे व आसपासही अनेक घटना 
+घडत होत्या. दि. १० जुलै १७३५ रोजी बाजीरावसाहेब व काशिबाई यांना पुत्र झाला. याचे 
+नाव 'जनार्दन' ठेवण्यात आले. पुत्र शनिवारवाड्यात व आणखी कोणत्या ठिकाणी जन्मला 
+याची नोंद मिळत नाही. यानंतर दि. १९ फेब्रुवारी १७३६ रोजी चिमाजीआप्पांचे चिरंजीव 
+सदाशिवपंत उर्फ भाऊसाहेब पेशवे यांची मुंज   करण्यात आली. आर्यांच्या परंपरेप्रमाणे 
+<<<
+
+ ब्राह्मणाच्या मुलाची मुंज वयाच्या पाचव्या वर्षीच करायला हवी व ही परंपरा पेशवे-भट 
+कुटुंबातही चालत होती हेच यावरून दिसून येते. 
+    ऑक्टोबर १७३५ मध्ये धनत्रयोदशीला म्हणजेच ऐन दिवाळीत बाजीराव पेशवे पुण्याहून 
+ उत्तरेच्या रोखाने निघाले. ही मोहीम युद्धाची नव्हती. यावेळेस राधाबाई काशीयात्रा करीत 
+ असल्याने मोंगलांविरुद्ध हालचाली करणे शक्य नव्हते. मग पेशवे उत्तरेत गेले तरी कशाला? 
+ बाजीराव गेले होते, राजपुतातल्या राजपूत राजांना मोंगलांविरुद्ध एकत्र करण्यासाठी! 
+ राजपुतान्यात अजमेर, जयपुर, बिकानेर, उदयपूर अशी अनेक राजपूत संस्थाने होती. या 
+ दोन्ही संस्थानात प्रत्यक्ष नव्हे पण आतून एकमेकांवर करण्याचे सतत प्रयत्न सुरू 
+ असत. बाजीराव प्रथम उत्तरेत उदयपूरला गेले. या मोहिमेत त्यांच्याबरोबर काशिबाईसाहेबही 
+ होत्या. यात्रेला जाण्यापूर्वी राधाबाईंनी आपल्या लाडक्या सूनबाईंना बाजीरावांच्या सतत 
+ बरोबर राहण्याचा 'महत्त्वाचा' सल्ला दिला होता. बाजीराव आणि त्यांच्या पत्नीचे मोठ्या 
+ उत्साहाने स्वागत करण्यात आले. उदयपूरच्या जवळच 'चंपाबाग' या ठिकाणी उदयपूरच्या 
+ महाराण्यांनी प्रचंड मोठा मंडप उभारून शाही माहोल तयार केला होता. याच महालात 
+ बाजीरावसाहेबांचे स्वागत होणार होते. चंपाबागेत एका कोपऱ्यात दोन सुवर्णांची आसनं 
+ एका शेजारी एक मांडण्यात आली होती. खाली पाय ठेवण्यासाठी चांदीचे चौरंग होते. 
+ भवताली फुलांच्या अन् मोत्यांच्या माळा सोडण्यात आल्या होत्या. त्या सुवर्णासनांच्या 
+ चौथऱ्याच्या पायऱ्यांवरून बागेच्या प्रवेशद्वारापर्यंत सुंदर गालिचे घालण्यात आले होते. 
+ बाजीराव व काशिबाई बागेच्या जवळच     आल्याचे कळताच    उदयपूरचा राणा त्यांच्या 
+ स्वागताकरता बागेच्या दरवाजापर्यंत गेला. बागेत प्रवेश करताच साऱ्या जमलेल्या माणसांनी 
+ वा मानकऱ्यांनी जयजयकार करत      फुलांची वृष्टी सुरू केली. राण्यांनी काशिबाईंना 
+ आपल्याबरोबर   जनानखान्यात नेले आणि उदयपूरचा राणा बाजीरावसाहेबांना त्या 
+ सुवर्णासनांच्य��� चौथऱ्यावर घेऊन गेला. चौथऱ्यावर येताच त्या राण्यांनी बाजीरावांना एका 
+ सुवर्णासनावर बसण्याची विनंती केली. बाजीरावांनी त्याच्याकडे पाहात स्मितहास्य केले. 
+ सारी सभा हे पाहात होतीच. बाजीरावांनी सभेकडेही पाहिलं आणि क्षणाचाही विलंब न 
+ करता बाजीराव खालच्या चांदीच्या चौरंगावर जाऊन बसले. सारा दरबार चकित झाला. 
+ महाराणाही पटकन    गडबडला. तो बाजीरावसाहेबांना हाताला धरून     उठवत   त्यांना 
+ सिंहासनावर बसण्याचा आग्रह करू लागला, तेव्हा बाजीरावांनी त्याला हातानेच थोपवलं 
+ आणि त्याला म्हटलं की, 'राणाजी, ही गादी परमप्रतापी महाराणा प्रतापसिंहाची आहे. 
+ तुमच्या महाराजांची आहे. मी सातारकर. छत्रपती शाहूमहाराजांचा पेशवा आहे, म्हणजे 
+ सेवकच आहे. या आसनावर बसण्याची माझी योग्यता नाही.' तो महाराणा अन् सारा दरबार 
+ थक्क झाला. महाराण्याने बाजीरावांचा उत्तम पद्धतीने सत्कार केला. हा सारा प्रकार 
+ जयपूरच्या सवाई जयसिंगाच्या दिवाणाने, अयामल दिवाणाने पाहिला. त्याने घडलेला सारा 
+ प्रकार जयसिंगाला जाऊन   सांगितला. हळूहळू ही बातमी साऱ्या जयपुरात पसरली. 
+ उदयपुरात पाहुणचार झाल्यानंतर बाजीराव   जयपूरकडे निघाले. सवाई जयसिंगानेही 
+ उदयपूरच्या महाराण्यासारखाच थाटमाट केला होता. त्यानेही आपल्या दरबारात आपल्या 
+<<<
+
+सिंहासनाशेजारी आणखी एक     सिंहासन ठेवले आणि खाली दोन चांदीचे चौरंग ठेवले. 
+बाजीराव काशिबाईंसह    जयपूरच्या वेशीवर आले. सवाई     जयसिंहाने स्वतः जाऊन 
+बाजीरावांना दरबारात आणले. समोर दोन सिंहासने आणि चौरंग पाहताच बाजीराव जे काही 
+उमजायचे ते उमगले. सवाई जयसिंहाने बाजीरावांना हाताला धरून त्या सुवर्णासनापाशी 
+नेले आणि बाजीरावांना त्या आसनांवर बसण्याची विनंती केली. सारी सभा बाजीरावांकडे 
+पाहात होती. बाजीरावांनी एकदा जयसिंहाकडे आणि एकदा सभेकडे पाहिले. पुढच्याच 
+क्षणी अजिबात विलंब न करता बाजीरावसाहेब थेट एका सुवर्णासनावर जाऊन बसले. हे 
+बघत असताना सारी सभा हादरली. सवाई जयसिंहही अस्वस्थ झाला. बाजीराव उदयपुरात 
+चांदीच्या चौरंगावर बसले आणि इथे थेट सिंहासनावर बसले हे सवाई जयसिंहाला 
+अपमानास्पद वाटले असावे. त्याने धीर करून, थोड्या विनम्रतेने बाजीरावांना याचे कारण 
+विचारले. बाजीराव जयसिंहाकडे पाहून हसले आणि त्याला म्हणाले, 'राणाजी, आपल्याला 
+���े माहीत नसावं याचंच आश्चर्य आहे. उदयपूरची गादी ही महाराणाप्रतापाची आहे. मोंगल 
+सम्राट अकबराच्या आमिषाला भुलून, लाचार होऊन आपलं राज्य अन् आपल्या बहिणी 
+सर्व त्याने मोंगलांच्या घशात कधीही    घातलं नाही. त्यामुळेच   अखिल    हिंदूंना 
+महाराणाप्रतापसिंह आणि त्यांचे सिंहासन सदैव शिरोवंद्य आहे. याउलट जयपूरचे राज्य, 
+आपले पितामह मिर्झाराजे जयसिंहांनी काय केले. आपल्या घरातल्या मुली मोंगलांना देऊन 
+त्यांची कायम गुलामगिरीच पत्करली. याचा आदर्श आम्ही कसा बाळगावा?' बाजीरावांचे ते 
+परखड बोल सवाई जयसिंहाने आणि सगळ्या राजसभेने निमूटपणे ऐकले. परंतु यानंतर 
+बाजीरावांनी जयसिंहाला अजून काही बोलून शरमिंदे न    करता वस्तुस्थिती समजावून 
+सांगितली आणि शेवटी जयसिंहाचा पाहुणचार घेऊन, त्याच्याशी गुप्त वाटाघाटी करून 
+१७३६ मध्ये बाजीराव काशिबाईंसोबत पुन्हा दक्षिणेस येण्यास निघाले. नर्मदा नदीच्या 
+किनारी रावेरखेडी येथे पेशव्यांची टोलेजंग हवेली होती. वाटेत पेशव्यांचा मुक्काम 
+रावेरखेडीला असताना    काशिबाईंनी नर्मदेच्या वाळवंटात श्री शिवशंकराचे   मंदिर 
+बांधण्यासाठी आज्ञा केली. हेच ते प्रख्यात रामेश्वर महादेव मंदिर. (रावेरखेडी) आणि 
+महिन्याच्या अखेरीस पेशवे पुण्याला परतले. 
+   पेशवे पुण्यात येण्याच्या सुमारासच राधाबाईसुद्धा यात्रेहून पुण्यात येऊन दाखल झाल्या 
+होत्या. (परंतु बाजीराव आणि राधाबाई एकत्र पुण्यात आले अशी नोंद नाही) आता 
+मोंगलांविरुद्ध आघाडी उघडण्यास काहीच हरकत नव्हती. दि. १ जून १७३६ रोजी 
+राधाबाईंच्या तीर्थयात्रेचे मावंदे झाले. यानंतर बाजीराव पेशवे राजपुतान्यात घडलेल्या 
+घटनांचा        व झालेली खलबते शाहूमहाराजांना कथन करण्यासाठी साताऱ्याला गेले. 
+राजपूताना आता उघडपणे नसला तरी अंतस्थपणे मराठ्यांना अनुकूल       झाला होता. 
+बाजीरावांना     विश्रांती घेण्याचे सांगून उत्तरेत मोहीम करण्याची अनुमती दिली. प्रथम 
+मोहीम नको म्हणून बाजीरावसाहेबांनी दिल्लीच्या बादशहाला पत्रे पाठविली. गुजरात व 
+माळवा प्रांताची चौथाई आणि सरदेशमुखी द्यावी, अशी विनंती केली. बादशहाने पेशव्यांची 
+ही मागणी पूर्णपणे         लावली. बाजीरावांना याचा अंदाज होताच, कारण गुजरात 
+<<<
+
+आणि माळव्याचा आता बहुतांश भाग आता मराठ्यांकडेच होता. परंतु तरीही मिळाले तर 
+बादशहाकडून वसूल करायचे या बाजीरावांच्या चालीत उघड राजकारण होते. बादशहा दाद 
+देत नाही हे पाहताच बाजीराव पेशवे नोव्हेंबर १७३६ च्या सुरुवातीस पुन्हा दिल्लीच्या रोखाने 
+निघाले. यावेळेस बाजीरावांबरोबर मस्तानीही मोहिमेत सहभागी झाली होती. कदाचित 
+आपल्यामागे पुण्यात मस्तानीची आबाळ होऊ नये, घरच्यांकडून तिला काही त्रास होऊ नये 
+म्हणूनच बहुतेक बाजीरावांनी मस्तानीला बरोबर न्यायचे ठरवले असावे. यावेळेस   मात्र 
+राधाबाईंचा व चिमाजीआप्पांचा विरोध तोकडा पडलेला दिसतो. जानेवारी महिन्याच्या 
+सुरुवातीला पेशवे भोपाळला येऊन पोहोचले आणि भोपाळवरून थेट दिल्लीच्या रोखाने 
+पेशव्यांच्या फौजा दौडत निघाल्या. बादशहा वरकरणी संतापल्याचा आवेश दाखवत होता. 
+पण तो आतून अत्यंत घाबरला होता. राधाबाईंच्या तीर्थयात्रेच्या वेळेस सादतखान आणि 
+कमरुद्दीनखान हे अत्यंत        होते. त्यांनाच बाजीरावांवर सोडण्याचा बादशहाने निर्णय 
+घेतला. हे खानद्वयी मोठे हुशार होते. सादतखानाची ताकद आणि कमरुद्दीनखानाचा 
+धूर्तपणा या खुबींमुळे मोठ्या मोठ्या रुस्तुमांना लववण्याची ताकद या दोघांत होती. हे दोघेही 
+प्रचंड सैन्यासह बाजीरावांवर चालून निघाले. पेशवेही हुशार होतेच. दि. २९ मार्च १७३७ रोजी 
+बाजीराव दिल्लीजवळ    कुशबंदी येथे येऊन पोहोचले. सादतखान आणि कमरुद्दीनखान 
+पेशव्यांना रोखायला निघाले खरे, पण त्या दोघांनाही चकवा देत केवळ दहा-बारा दिवसातच 
+पेशव्यांच्या झंझावाती फौजा भोपाळहून थेट दिल्लीवर येऊन धडकल्या. बिचारे सादतखान 
+आणि कमरुद्दीनखान पेशव्यांना भोपाळजवळ शोधत बसले. आता पेशवे दिल्लीच्या वेशीवर 
+असताना दिल्लीत एकही        सरदार हजर नव्हता. पुरेशी फौजही नव्हती. बाजीराव स्वतः 
+घोड्यावर बसून दिल्लीच्या वेशेवर उभे होते. त्यांचे, नव्हे नव्हे थोरल्या श्री शिवछत्रपती 
+महाराजांचेच स्वप्न आज सत्यात उतरत होते. दिल्ली! इंद्रप्रस्थ!     युधिष्ठिराचे अन् 
+महापराक्रमी पांडवांचे राजनगर! या दिल्लीत गेल्या हजार वर्षांपासून परकीय आक्रमण 
+होऊन   हे इराणी, अफगाणी लोक      आमच्यावरच    राज्य गाजवत   आहेत. सिंधू नदीचे 
+पैलतीरापासून कावेरी नदीचे दक्षिण तीरापर्यंत साऱ्या प्रदेशावर हिंदूंचे राज्य व्हावे, ही 
+शिवाजी महाराजांची इच्छा बाजीरावांच्या मनात गुंजत होती. औरंगजेबाने स्वर���ज्य बुडवले 
+असे त्याला वाटले! परंतु औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर पुरती तीस वर्षे उलटत नाहीत तोच मराठे 
+थेट दिल्लीवर धडक देत होते. नक्कीच ही अभिमानास्पद गोष्ट होती. बादशहा दिल्लीच्या 
+लालकिल्लात भेकडासारखा दरवाजे बंद करून लपून बसला होता. बाजीरावांची ती संतप्त 
+नजर दिल्लीवरून फिरली. त्यांच्या समशेरीचे टोक दिल्लीच्या रोखाने उठले अन् "हर हर 
+महादेव", "छत्रपती शिवाजी महाराज की जय"च्या घोषात हजारो मराठी घोड्यांच्या टापा 
+खडखडाट करीत वेशीतून आत घुसल्या. मराठ्यांच्या हातात मशाली होत्या. दिसेल ती 
+चीजवस्तू लुटीत, आगी लावीत मराठे दौडत होते. दिल्लीची शाही बाजारपेठ पूर्णपणे लुटली 
+गेली. बाजीरावांची जळजळीत नजर लाल      किल्ल्यावरून फिरली. जणू ते सूर्यतेजी डोळे 
+किल्ल्यातल्या बादशहाला बजावत होते, 'इतकी वर्षं तुम्ही आमच्यावर जुलुमाचं राज्य 
+केलंत. पण आम्हीही दुबळे नाही. महाराष्ट्राच्या बाहेरच नाही तर थेट दिल्लीत येऊन आम्ही 
+<<<
+
+जाळपोळ   करू शकतो. आता इथे आमचंच, हिंदूंचंच राज्य होणार!' पण बाजीरावांनी 
+लालकिल्लाला थेट धडक दिली नाही. यातही त्यांचा निश्चित काही विचार होता. यावेळेस 
+फक्त दिल्लीकरांचे डोळे उघडण्याकरिता ही मोहीम   होती. इकडे सादतखान     आणि 
+कमरुद्दीनला पेशवे दिल्लीत घुसल्याची खबर मिळाली. ते दोघे ताबडतोब दिल्लीच्या रोखाने 
+निघाले. बाजीरावांच्या हेरांनी त्यांना लगोलग खबरा पेश केल्या. बाजीरावांनी मराठ्यांना 
+लगेच दख्खनेकडे कूच    करण्याचा इशारा दिला आणि पुन्हा एकदा सादत        आणि 
+कमरुद्दीनच्या शाही फौजांना चकवा देत जुलै १७३७ मध्ये बाजीराव पुण्यात पोहोचले. 
+   दिल्लीत बादशहा सादतखान     आणि कमरुद्दीनखानावर खूप    भडकला. पेशव्यांना 
+मारण्याच्या वलाना करणाऱ्या या दोघांना बाजीराव दुरूनही दिसले नव्हते. बाजीरावांना मात 
+देईल असा कोणी रूस्तुम दिल्ली दरबारात दिसत नव्हता. शेवटी दरबारी मुत्सद्दी आणि 
+सरदारांच्या विनंतीवरून निजामाला           पाठवायचे ठरविण्यात आले. वास्तविक, 
+निजामाने मोंगल सत्तेविरुद्ध फारकत घेऊन स्वतंत्र कारभार थाटला होता. म्हणून बादशहा 
+त्याच्यावर नाराज होता. परंतु यावेळेस अखिल हिंदुस्थानात शूर, कपटी, मुत्सद्दी आणि 
+प्रत्यक्ष आलमगीर औरंगजेबाचा चेला निजामच काय तो मराठ्यांना रोखू शकेल, असे 
+वाटल्याने बादशहाने त्याला पत्र लिहून कळवले, 'तू मोठा समशेरबहाद्दर आहेस. त्या काफर 
+पेशव्याला मात देऊ शकेल असा तूच एक           आहेस. तू काहीही करून दिल्लीच्या 
+रोखाने कूच करून आमचं रक्षण कर. त्या बदल्यात आग्रा, बुंदेलखंड, माळवा या प्रांतांच्या 
+सुभ्यांवर नासीरजंगची नेमणूक दिल्ली दरबारकडून केली जाईल.' माळवा, बुंदेलखंड आणि 
+प्रत्यक्ष आग्याची सुभेदारी जर विनासायास मिळत असेल तर बादशहाला मदत केलीच 
+पाहिजे, या लालसेने निजामाने मोंगलांना मदत करण्याचे ठरवले. प्रचंड सैन्य घेऊन निजाम 
+दिल्लीहून निघाला. निजाम हा बाजीरावांना मारण्यास निघाला असल्याने तो साहजिकच 
+पुण्याच्या रोखाने येणार हे उघड होतं. निजाम पुण्यात घुसला तर तो पुण्याची जाळपोळ 
+करीत         हानी करेल म्हणून निजामाला पुण्यापासून दूर नेण्यासाठी ऑक्टोबर १७३७ 
+च्या अखेरीस बाजीरावांनी फौजेसह पुण्याहून उत्तरेकडे कूच केले. सोबत चिमाजीआप्पाही 
+होतेच. 
+   दिल्लीच्या रोखाने निघालेल्या पेशव्यांना मदत करावी म्हणून शाहूमहाराजांनी नागपूरकर 
+रघुजी भोसल्यांना पत्र पाठवले होते. परंतु ते पत्र रघुजींनी बासनात गुंडाळून ठेवले व 
+आपणास काहीच माहीत नाही, या आविर्भावात ते तटस्थ राहिले. निजामाचा तळ भोपाळला 
+असताना   बाजीरावांनी वायूवेगाने येऊन निजामाची   संपूर्ण छावणी वेढली. फास 
+आवळल्यागत    वेढा पडला. जवळून नर्मदा नदी वाहत होती खरी, पण       बाजीरावांनी 
+पालखेडप्रमाणेच इथेही निजामाचे 'पाणी' तोडले. निजामाला      टाचा घासत    उभे 
+राहण्याशिवाय पर्यायच नव्हता. ही बातमी औरंगाबादजवळच असलेल्या निजामाचा मुलगा 
+नासीरजंगपर्यंत पोहोचली. बापाच्या मदतीसाठी नासीरजंग ताबडतोब भोपाळच्या दिशेने 
+निघाला. या सर्व गोष्टींची कल्पना आधीपासूनच असल्याने बाजीरावांनी चिमाजीआप्पांना 
+फौजेसह तापी नदीच्या खोऱ्यातच             थांबायला सांगितले होते. नासीरजंगच्या 
+<<<
+
+फौजा हंडीयाच्या घाटाच्या दिशेने निघाल्या असताना एकदम चिमाजीआप्पांच्या फौजांनी 
+त्याला अडसर घातला. झालं! नासीरजंग                           खालीच अडकून राहिला. इकडे बाजीरावांनी 
+निजामाची चांगलीच कोंडी केली होती. मराठ्यांकडून सतत गोळीबार आणि तिरंदाजी सुरू 
+होती. त्यामुळे निजामाचे अनेक                    लोक      पडले. अनेकांनी लाकडाच्या आणि मातीच्या 
+(चिखलाच्या) भिंती रचून त्यामागे आश्रय घेतला. न��जाम तर आपल्या हत्तीच्या अंबारीतच 
+लपून बसला. लोकांना खाणेही अपुरे पडू लागले. अन्न एक रुपयास एक शेर मिळू लागले. 
+म्हणजे रात्रीच्या वेळेस मराठेच निजामाला अन्न विकत होते. भूतदया !!!                                           पळसाचा 
+पाला खाऊन पोट भरत होती. निजामाच्या फौजांतल्या पठाणांनी तर भांड्यांचे म्हणजेच 
+मोठमोठ्या तोफा ओढणारे बैलच कापून काढले. राजपूत लोक                                         गोमांस कसे खाणार? 
+त्यांच्यावर तर उपाशीच मरायची वेळ आली. चिमाजीआप्पांना पाठवलेल्या या दरम्यानच्या 
+एका पत्र मजकुरात बाजीरावसाहेब म्हणतात, "ऐसा प्रसंग जाहला, तेव्हा नबाब सर्वांचे दुःख 
+पाहून बहुतच काहिला होऊन सलोखा विसी (तहासाठी) त्वरा केली. जो नबाब चौथाई व 
+सरदेशमुखीची बाजीरावांनी अखेर नावे निजामाशी घेत नव्हता तह त्याने केला. माळवे नर्मदा दरोबस्त आणि ऐसे चंबळा खास या दस्तफाने नद्यांमधला लिहून दोआबातला 
+
+सर्व प्रदेश व मोहीम खर्च म्हणून पन्नास लक्ष रुपये द्यावेत (बादशहाकडून देववावेत) या 
+अटीवर निजामाची सुटका झाली. जो निजाम 'बाजीराव काफराला नर्मदेच्या वर कधीच 
+पाऊल ठेवू देणार नाही' अशा बतावण्या करत होता, तो निजाम स्वतःच बाजीरावांसमोर 
+मान खाली घालून नर्मदेच्या खाली उतरला. मराठ्यांच्या या विजयी तहाला 'दुराई सराईचा 
+करार' म्हणतात. डिसेंबर सन १७३७ मध्ये युद्ध झाल्यानंतर या सर्व प्रदेशांची व्यवस्था लावून 
+बाजीराव आणि चिमाजीआप्पा जुलै १७३८ मध्ये पुण्यात परतले. 
+<<<
+
+                         थोरले बाजीराव पेशवे यांच्या 
+                     भोपाळ मोहिमेध्या संभाव्य हालचाली 
+
+   याआधी बाजीराव दिल्लीला जाण्याच्या सुमारासच (नोव्हेंबर १७३६) चिमाजीआप्पा 
+कोकणात    उतरले होते. कारण    यापूर्वी १७३३ च्या बाजीरावांच्या कोकण मोहिमेत 
+बाजीरावांनी जंजिऱ्याचा याकूतखान सिद्दीसात याच्याशी तह केला होता. परंतु, बाजीरावांची 
+पाठ वळताच सिद्दीने परत धुमाकूळ घालायला सुरुवात केली. यानंतर गेल्या दोन-अडीच 
+वर्षांत उत्तरेतल्या राजकारणामुळे कोकणात लक्ष देणे पेशव्यांना जमले नाही. अशातच 
+सरखेल सेखोजी आंग्रेही मृत्यू पावले. त्यामुळे सिद्दीला रान मोकळेच मिळाले होते. म्हणूनच 
+नोव्हेंबर १७३६ मध्ये चिमाजीआप्पा कोकणात     उतरले. सेखोजीनंतर शाहूमहाराजांनी 
+मानाजी          सरखेलपद दिले. मानाजीही लगेच चिमाजीआप्पांच्या मदतीला धावले. 
+चिमाजीआप्पांनी चिकाटीने सिद्दीला जंजिऱ्याबाहेर काढले व    कुलाब्याच्या जवळच 
+चिमाजी आप्पांनी सिद्दीसातला ठार केले. कोकणातील प्रजेला महिषासुरासारख्या छळणाऱ्या 
+सिद्दीसातला आप्पांनी मारले ही बातमी ऐकून बाजीरावांनाही फार आनंद झाला. बातमी 
+सातारला   शाहूमहाराजांकडे आणि     धावडशीला   ब्रह्मेंद्रस्वामींकडे धाडण्यात आली. 
+शाहूमहाराजांनी दूताकडून युद्धाचे तपशीलवार वर्णन ऐकलं आणि त्यांनी ताबडतोब तोफा 
+उडवण्याचा आणि नौबती वाजविण्याचा हुकूम      सोडला. साखराही वाटण्यात    आल्या. 
+धावडशीला ब्रह्मेंद्रस्वामींनीही आनंद साजरा केला. त्यांच्या परमप्रिय चिपळूणच्या भगवान 
+परशुरामांचं मंदिर विटाळून, उद्ध्वस्त करणाऱ्या नराधम सिद्दीसाताला आज बाजीरावांच्या 
+<<<
+
+'लक्ष्मणाने' आप्पांनी मारले होते. शाहूमहाराजांनी नंतर चिमाजीआप्पा देशावर साताऱ्यात 
+आले तेव्हा मानाची वस्त्रे, पदक आणि तलवार देऊन त्यांचा मोठा सन्मान केला. सरखेल 
+मानाजी              सत्कार करण्यात आला. चिमाजीआप्पांच्या या कोकण       मोहिमेचे 
+फलित    म्हणजे जंजिरा, पद्मदुर्ग आणि उंदेरी या दुर्गाशिवाय सिद्दीचा सारा मुलुख 
+चिमाजीआप्पांनी शाहूमहाराजांच्या नावे करून घेतला. जंजिरेकर मराठ्यांचे 'मांडलिक' 
+झाले. पण   एक सल मात्र कायम उरात राहिला, 'जंजिरा' मात्र कधीही स्वराज्यात आला 
+नाही. या मोहिमेनंतर काही काळ पुण्यात येऊन चिमाजीआप्पा बाजीरावांबरोबर निजामाच्या 
+मोहिमेवर निघाले. 
+    निजामाच्या मोहिमेच्या आधी बाजीरावांनी राधाबाई आणि चिमाजीआप्पांच्या विरोधाला 
+न जुमानता मस्तानीला शनिवारवाड्यात राहायला आणले. यावरून बरेच वादंग निर्माण 
+झाले. बाजीरावांनी शनिवारवाड्यात आपल्या महालाला लागूनच एक     सुंदर महाल बांधला 
+होता. हा महाल इतर महालांपासून बराच लांब, चिमणबागेच्या उत्तरेला तटाला लागूनच 
+होता. महालात    जाण्यासाठी एकतर तटाच्या दरवाजातून      किंवा फक्त बाजीरावांच्या 
+महालातूनच वाट होती. मस्तानी ही छत्रसालांच्या यवन स्त्रीपासून झालेली मुलगी असल्याने 
+तिला पेशव्यांच्या महालात आणल्याने पुण्यातल्या समस्त ब्रह्मवृंदाने पेशव्यांच्या धार्मिक 
+कार्यावर बहिष्कार घालण्याची भाषा सुरू केली. आधीच झालेल्या मनस्तापामुळे मातोश्री 
+राधाबाई अजूनच              त्यांनी ब्रह्मवृंदाला ठणकावून सांगितले, 'तुम्ही धर्मकार्यास 
+तयार नसाल तर पेशवे काशीहून ब्राह्मण आणवून धर्मकार्य करतील.' काशी यवनांच्याच 
+ताब्यात असल्याने तेथील ब्राह्मण विनातक्रार येतील असे पाहून पुण्यातल्या ब्रह्मवृंदाने 
+आपली बहिष्काराची भाषा बंद केली. यानंतर काही काळ मस्तानीलाही त्रास नको म्हणून 
+बाजीरावांनी तिला निजामाच्या मोहिमेवर नेले. परंतु बाजीराव मस्तानीसह विजय घेऊन 
+पुण्यात परतले तरी पुण्यात त्यांचे उत्साहाने स्वागत झाले नाही. सारा शनिवारवाडा उदास 
+होता. मातोश्रींच्या मनाविरुद्ध घडल्याने त्यांनीही बाजीरावांकडे पाठ फिरवल्यासारखेच केले 
+होते. काशिबाईंच्या चेहऱ्यावरची नाराजीही लपत नव्हती. चिमाजीआप्पांची तर द्विधा 
+मनस्थिती झाली होती. ते आपल्या पराक्रमी बंधूंना आणि करारी मातोश्रींना दोघांनाही 
+सांभाळून घेण्याची तारेवरची कसरत करत होते. नाही म्हणायला फक्त पेशव्यांच्या सर्वात 
+धाकट्या भगिनी अनुबाई         इंचलकरंजीकरच काय त्या बाजीरावांना आणि मस्तानीला 
+समजून    घेत होत्या. बाजीरावांपेक्षा चौदा वर्षांनी लहान असणाऱ्या अनुबाईंनी मात्र 
+शेवटपर्यंत ठामपणे बाजीरावांचा पक्ष उचलून धरला. परंतु, याव्यतिरिक्त बाजीरावांच्या 
+महालाकडचा घरच्यांचा राबता बहुतांशी बंदच पडल्यासारखा होता. 
+    बाजीरावसाहेब दिवस ढकलत होते. घरच्या कटकटींपासून वैतागून बाजीराव यवत- 
+भुलेश्वरजवळ   पाटसला येऊन     राहिले. नेमकी हीच    संधी साधून   चिमाजीआप्पांनी 
+शनिवारवाड्यात मस्तानीच्या महालाभोवती चौक्या बसवून तिला नजरकैदेत टाकले. (१७३९ 
+सुरुवात) परंतु बाजीरावांचा विरह मस्तानीस साहवेना. काही महिने असेच गेल्यावर एके 
+दिवशी (राजी) मस्तानी चौकी पहाऱ्याची नजर चुकवून थेट पाटसला बाजीरावांकडे गेली. 
+<<<
+
+बाजीराव विषण्ण मनाने मस्तानीला भेटले. परंतु, यावेळेस बाजीरावांची फारशी घालमेल 
+झाली नाही. लवकरच मातोश्री व आप्पा मस्तानीला समजून घेतील याच एका आशेवर ते 
+आता राहात होते. मस्तानीशी मन भरून येईपर्यंत बोलल्यानंतर बाजीरावांनी मस्तानीला 
+परत शनिवारवाड्यात जाण्यास सांगितले. मस्तानीची बाजीरावांना सोडून कुठेही जाण्याची 
+इच्छा नव्हती. परंतु, बाजीरावांनी तिला बळेच मेण्यात बसवून पुण्यास रवाना केले. बाजीराव 
+मात्र पाटसहून परत आले नाहीत. 
+    एप्रिल १७३९ मध्ये बाजीराव पाटसला असतानाच उत्तरेतून खबरगीर तातडीने दाखल 
+झाले. इराणचा नादिरशहा खैबरखिंडीतून थेट दिल्लीवर आक्रमण करण्याच्या बेतात होता. 
+बाजीरावांनी सातारला स्वार पाठवून शाहूमहाराजांची परवानगी घेतली आणि आपल्या 
+फौजेला तयार करण्याचा हुकूम शनिवारवाड्यावर पाठवला. फौज तयार झाली. बाजीरावांनी 
+आपल्या स्वारांना पुढे पाठवून सर्व राजपूत व बुंदेले, जाट इत्यादी सरदारांना तयार राहण्यास 
+सांगितले. याच वेळेचा फायदा घेऊन थेट दिल्ली हस्तगत करावी असा बाजीरावांचा डाव 
+होता. परंतु, सैन्याची जमवाजमव होऊन सैन्य बाहेर        इकडे नादिरशहाने दिल्लीवर 
+आक्रमण    केले. परंतु, दिल्लीत आल्यानंतर सगळ्या राजपूतांनी युद्धाची जय्यत तयारी 
+ठेवलेली असून ते बाजीरावांच्या येण्याचीच वाट पाहात आहेत, हे नादिरशहाला समजले. 
+त्याच्या तोंडचे पाणीच पळाले. घाईघाईने आपल्या मर्जीतल्या महंमदशहाला दिल्लीच्या 
+तख्तावर बसवून नादिरशहा इराणला निघून (पळून!) गेला. बाजीरावांना फार वाईट वाटले. 
+वास्तविक यावेळेस दिल्ली जिंकता येऊ शकली असती. आता काही करता येत नव्हतं. इथून 
+तिथून सारे बादशहा सारखेच! बाजीरावांनी केवळ      उपचार म्हणून नवीन बादशहाला 
+अभिनंदनाचा खलिता आणि नजराणा पाठवला. बादशहानेही कृपा म्हणून मानाचा पोषाख, 
+संपूर्ण सुवर्णालंकारांनी मढवलेला व हत्ती आणि पूर्वीचे सारे अधिकार कायम ठेवले. हे 
+शाही फर्मान स्वीकारण्यासाठी बाजीरावांना दि. २२     १७३९ रोजी ठाणे जिल्ह्यातील 
+शहापूर उर्फ जैनाबाद येथे जावे लागले. 
+    बाजीराव इकडे या कामात गुंतले असताना चिमाजीआप्पा कोकणात पोर्तुगीजांविरुद्ध 
+      होते. याआधी मार्च १७३७ ते जुलै १७३७ दरम्यानही चिमाजीआप्पा कोकणात उतरले 
+होते. त्यावेळी पोर्तुगीजांचा 'ठाण्याचा' कोट व आसपासचा परिसर जिंकून मोहीम आटोपती 
+घेतली होती. यानंतर पुन्हा एकदा उत्तर फिरंगाण जिंकून घेण्याकरता डिसेंबर १७३८ मध्ये 
+चिमाजीआप्पा पुन्हा कोकणात उतरले. वास्तविक या भागातला पेशव्यांचे सरदार गंगाजी 
+नाईक अणजूरकर हा १७२२ ते १७२३ पासून पेशव्यांना फिरंगणात उतरण्यास विनंती करीत 
+होता. परंतु प्रत्यक्ष फौजा उतरायला ३८ साल उजाडले. यावेळेस वसईच्या आसपासचे 
+लहान प्रदेश जिंकून दि. ७ जानेवारी १७३९ रोजी चिमाजीआप्पांच्या फौजांनी वसईच्या 
+किल्लाला वेढा घात��ा. किल्ला प्रचंड होता. दणकट होता. सिद्दींच्या जंजिऱ्यासारखाच हा 
+वसईचा किल्ला म्हणजे अक्षरशः यमपुरी होती. इथले ख्रिश्चन मिशनरीज त्यांना म्हणत 
+'प्राइस्ट'. हे प्राइस्ट आसपासच्या भागातून गरीब कोळी, भंडारी, ब्राह्मण अशा लोकांना 
+जबरदस्तीने पकडून वसईच्या किल्ल्यात नेत. किल्ल्यातल्या प्रचंड चर्चमध्ये या लोकांचे 
+<<<
+
+बळजबरीने धर्मांतरण करण्यात येई. ख्रिश्चनांचा मुख्य हेतू लढून सत्ता गाजवण्यापेक्षा माणसं 
+बाटवून त्यांना 'आपलं' करून राज्य करायचा हा होता. या साऱ्या गोष्टी जेव्हा अगदीच 
+असह्य होऊ लागल्या तेव्हा चिमाजीआप्पांनी पोर्तुगीज गव्हर्नरला विलक्षण दमच दिला, 'जर 
+तुमचे हे धर्मांतराचे प्रकार थांबले नाहीत, तर मराठे थेट किल्ल्यात घुसतील. मग तुमच्या 
+देवळांच्या (चर्चच्या) घंटानादाचे ध्वनी आमच्या (हिंदूंच्या) मंदिरात वाजू लागतील.' परंतु, 
+तरीही गव्हर्नरने चिमाजीआप्पांचे म्हणणे न ऐकल्यासारखेच केले. शेवटी ७ जानेवारी १७३९ 
+मध्ये आप्पांनी वसईचा किल्ला चोहोबाजूंनी घेरला. दोन महिने गेले तीन महिने गेले ... 
+चौथा महिना आला. तरीही वसईचा किल्ला दाद देत नव्हता. अखेर चिमाजीआप्पा भयंकर 
+संतापले. एके दिवशी आप्पा आपल्या सैन्याच्या समोर गेले आणि आवेशात त्यांच्याच 
+फौजेला उद्देशून म्हणाले, 'तुम्हाला जर कोट जिंकता येत नसेल तर ठीक आहे. आता मला 
+एका तोफेच्या समोर बांधून माझे मस्तक तरी कोटात जाऊन पडेल असे करा. मला त्यानेच 
+समाधान वाटेल!' आप्पांच्या या संतापी शिलगावणीने सैन्य आवेशाने कामाला लागले. रात्री 
+खलबते झाली. दुसऱ्या दिवशी सकाळी किल्ल्याच्या तटबंदीखाली सुरूंग पेरण्यात आले. 
+बत्ती दिली आणि समोरचा एक प्रचंड बुरूज अस्मानात उडाला. पोर्तुगीजांच्या ध्यानीमनी 
+नसताना त्यांची बुरूजावरची पन्नास-साठ माणसे अस्मानात उडाली. हे पाहून मराठ्यांना 
+जोर चढला. दुसरा सुरूंग अजूनही उड़ाला नव्हता. कदाचित तो विझला असेल म्हणून मराठे 
+त्वेषाने तटाला पडलेल्या खिंडाराकडे धावले. यल्गार केला. परंतु, अचानक याच सुमारास 
+दुसरा सुरूंगही उडाला. यात मराठेही बरेच मारले गेले. तरीही मराठ्यांनी जोर लावून 
+किल्ल्यात घुसण्यात ते यशस्वी झाले. पोर्तुगीजांनी शर्थ केली. परंतु, मराठ्यांच्या प्रभावी 
+हल्ल्यापुढे त्यांचा टिकाव लागेना. शेवटी दि. ५ १७३९ या दिवशी संध्याकाळी पोर्तुगीज 
+शरण आले. त्यांचा विजरई म्हणजेच व्हॉईसरॉय पांढरे निशाण    धरून चिमाजीआप्पांपुढे 
+गेला. आप्पांनी त्याला जीवदान दिले आणि ताबडतोब आपली माणसे आणि सैन्य घेऊन 
+किल्ला सोडायला सांगितले. अर्थात पोर्तुगीजांना संपूर्ण किल्ला खाली करण्यासाठी एक 
+आठवडा जावा लागला. तोपर्यंत एकही मराठा किल्ल्यात घुसला नाही वा कोणत्याही 
+पोर्तुगीजाला इजा झाली नाही, हे पोर्तुगीजांनीच एका पत्रातून आपल्या देशात, लिस्बनला 
+पाठवलेल्या एका पत्रात म्हटले आहे. दि. १३   १७३९ वैशाख वद्य द्वितीया, सिद्धार्थ नाम 
+संवत्सर शके १६६२ या दिवशी वसईच्या किल्ल्यावर शाहूमहाराजांचे निशाण     फडकले. 
+वसईबरोबरच आप्पांना लहान-मोठे वीस किल्ले, साडेतीनशे गावे आणि प्रचंड दारूगोळा 
+मिळाला. या वसईच्या मुक्ततेमुळे उत्तर कोकणातील प्रजा फार आनंदली. 
+    वसईच्या मोहिमेमुळे आप्पांचा दरारा अखिल     हिंदुस्थानात (सातारा दरबारातही) 
+शतपटीने नव्हे तर लक्ष पटीने वाढला. कारण       वसई   काबीज   करणे शक्य   नव्हते. 
+पोर्तुगीजांच्या लांब पल्ल्याच्या अचूक नेमबाजीच्या बंदुकींशी सामना करत बावीस हात 
+उंचीच्या आणि बारा हात रुंदीच्या त्या अजस्त्र तटात शिरकाव करणे केवळ अशक्यच. परंतु 
+चिमाजीआप्पानी ते शक्य करून दाखवले. 'फिरंगी निघोन गेले. वसई         जाली! ईश्वरे 
+पेशव्यास स्थल दिल्हे. मोठी फत्ते झाली.    यत्न राज्यात कोणी केला नाही (नव्हता)' 
+<<<
+
+चिमाजीआप्पा वसईशी टक्कर देत असतानाच बाजीरावांनी आपले मेव्हणे व्यंकटराव 
+घोरपडे (अनुबाईंचे पती यांना सैन्यासह गोव्यावर हल्ला करण्यासाठी पाठवले. व्यंकटरावही 
+शूर होते. ते गोवा घेण्यासाठी हल्ला करणार तोच इकडे वसईकर शरण आले. मराठे व 
+पोर्तुगीजांच्यात तह झाला. त्यामुळे गोवा मराठ्यांकडे येता येता हुकले. परंतु या मोहिमेमुळे 
+पोर्तुगीजांबरोबरच आणखी एक    धूर्त सत्ताधीश इंग्रजही पेशव्यांना वचकून राहू लागले. 
+वसईच्या तहापाठोपाठ इंग्रजांनाही पेशव्यांची 'मैत्री' हवीहवीशी वाटू लागली. आप्पांच्या 
+विजयाच्या खबरा पुण्यात पोहोचल्या. बाजीरावांनी ताबडतोब शनिवारवाड्यावरून तोफांची 
+सलामी देण्याचा हुकूम सोडला. साखरा वाटण्यात आल्या. दि. ४ सप्टेंबर १७३९ या दिवशी 
+चिमाजीआप्पा घाट चढून पुण्याजवळ आले. त्यांचे स्वागत करण्यासाठी म्हणून बाजीराव 
+पेशवे मोठ्या साजसरंजामासह औंधपर्यंत सामोरे गेले. 
+   दोन    महिने उलटले. याचवेळेस     बाजीरावांना एक    बातमी मिळाली. निजाम 
+मराठ्यांविरुद्ध दिल्ली दरबाराशी वाटाघाटी करण्यासाठी (?) दिल्लीला गेलाय. हीच योग्य 
+वेळ आहे असे वाटून १७४० च्या सुरुवातीला बाजीरावांनी फौजेसह थेट निजामाच्या 
+हैद्राबादेवरच हल्ला चढवला. परंतु, पेशवे हैद्राबादेवर चालून जायच्या वाटेवरच औरंगाबाद 
+आणि पैठण     या प्रदेशात निजामाचा पुत्र नासीरजंग आडवा आला. गोदावरी नदीच्या 
+वाळवंटात मोठे युद्ध झाले. परंतु, पेशव्यांच्या तिखट आणि प्रभावी माऱ्यापुढे नासीरजंगचे 
+काही चालले नाही. नासीरजंग पराभूत झाला. दि. २७ फेब्रुवारी १७४० रोजी बाजीराव आणि 
+नासीरजंग यांच्यात मुंगी-पैठण येथे तह झाला. या तहान्वये नासीरजंगाने निजामाचे हंडिया व 
+खरगोण हे दोन सुभे बाजीरावांना देऊन टाकले. नासीरजंगशी तह झाल्यानंतर पुण्याला परत 
+न जाता बाजीराव या प्रांतांची व्यवस्था लावण्यासाठी तसेच खरगोणला गेले. बाजीराव 
+मोहिमेवर असताना इकडे पुण्यात विशेषतः शनिवारवाड्यात अनेक घटना घडत होत्या. 
+मस्तानी आप्पांच्या नजरकैदेतून निसटून पाटसला बाजीरावांकडे गेली आणि परतही आली. 
+परंतु, आता तिला कैद करणे शक्य नव्हते. साताऱ्यात     शाहूमहाराजांनाही हा प्रकार 
+कळल्यामुळे त्यांनी चिमाजीआप्पांना पत्र पाठवले होते, "त्याची (बाजीरावांची) वस्तू त्यांस 
+द्यावी. त्याचे समाधान करावे. दुर्वेसनाचा मजकूर त्या वस्तूवर नाही. त्यांचे चित्तात 
+होऊन टाकतील तेव्हाच जाईल. यैसे असता त्या वस्तूस अटकाव करून सखा तोडू नये ऐसी 
+मर्जी आहे. ते वस्तूमुळे रायांस खट्टे न करावे." शाहूमहाराजांनी जरी राऊंस दुखवू नये असे 
+सांगितले, तरी आप्पांना मात्र ते पटलेले दिसत नाही. दि. २६ जानेवारी १७४० या दिवशी 
+नानासाहेबांनी मस्तानीला पर्वतीच्या बागेत कैद केले. नानासाहेबांनी लगेच चिमाजीआप्पांना 
+घडलेले सारे पत्राद्वारे कळवले आहे. नाना लिहितात, "मस्तानीस बागास बोलावून कैद 
+केली. कोणी हत्यार धरिले नाही. रात्री घरास घेऊन जाऊ. मग घरी ठेवावेसे जाले तर 
+स्वामींचे (आप्पांचे) लिहिल्याप्रमाणे बंद करून ठेवू अथवा चोरून दहा माणसे बरोबर देऊन 
+कोथळागड (घनगड) येथे भलते जागा पाठवू. स्वामींनी राऊंचा जीव जतन करावा ... " 
+यानंतर मात्र नानासाहेबांनी मस्तानीला शनिवारव���ड्यातल्या तिच्याच महालात   नेऊन 
+भवताली चौक्या बसविल्या. नंतर चिमाजीआप्पा पैठण येथे बाजीरावांपाशी गेले. यावेळेस 
+<<<
+
+ बाजीराव आणि चिमाजीआप्पा यांच्यात मस्तानीबद्दल     अनेक   वाद झाले असावेत, असे 
+वाटते. आप्पांनी राऊंना समजावण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला. पण बाजीरावांना ते काही 
+पटले नाही. शेवटी नाईलाजाने बाजीरावांची तब्येत        जपण्यासाठी चिमाजीआप्पांनी 
+ मस्तानीला कैदेतून सोडून बाजीरावांकडे रवानगी करण्याचे ठरवले. दि. २९ मार्च १७४० च्या 
+एका पत्रात चिमाजीआप्पा नानासाहेबांना लिहितात, "राऊस्वामी १९ जिल्हेजी गेले. त्या 
+दिवसापासून आजपावेतो त्यांचे पत्र नाही. जेथपर्यंत येत्तच आले तो केला. परंतु ईश्वराचे 
+ चित्तास न ये त्यास आमचा उपाय काय? त्यांचे प्राक्तनी असेल ते सुखरूप होऊ. आपण 
+ निमित्त व्हावे यैसे नाही. पुण्यात गेल्यावर तिची (मस्तानीची) रवानगी 
+ (बाजीरावांकडे) करावी ... " यानंतर चिमाजीआप्पा १० एप्रिल रोजी परत पुण्यात येऊन 
+ पोहोचले. चिमाजीआप्पा आणि बाजीराव वरखेडे मुक्कामी असतानाच इकडे पुण्यात ४ 
+फेब्रुवारी रोजी बाजीरावांचे पुत्र रघुनाथराव यांची मुंज व ७ फेब्रुवारी रोजी सदाशिवराव 
+ भाऊंचे भानू घराण्यातील उमाबाई यांच्याशी लग्न लावून देण्यात आले. महादजी नारायण 
+ भानूंच्या या कन्या. या दोन कार्यांनंतर सुमारे दीड महिन्यांनी बाजीरावांचे सर्वात धाकटे पुत्र 
+जनार्दनपंत यांची दि. २६ मार्च १७४० रोजी मुंज लावण्यात आली. या मंगल प्रसंगांच्या वेळी 
+ बाजीराव पुण्यात नव्हते, ही गोष्ट खटकणारी वाटली तरीही पेशव्यांच्या घरच्यांनी हे मुद्दाम 
+बाजीरावांच्या गैरहजेरीत केले असे नाही. बाजीराव मोहिमेवर होते. मोहीम म्हटले की किती 
+वेळ   जाईल याचा काही नेम नसतो. म्हणूनच बहुदा ही मंगलकार्ये उरकून घेण्यात आली 
+ असावीत. बाजीराव     खरगोण    प्रांताची व्यवस्था लावण्या गेले असताना नासीरजंगने 
+ औरंगाबादेत चिमाजीआप्पांचा मोठा सत्कार केला. कदाचित         पुढे आपल्या बापाच्या 
+मरण्याआधीच आपण       गादी घ्यावी आणि त्यावेळेस पेशव्यांसारखा, निदान आप्पांसारखा 
+ मोठा मातब्बर आपल्या सोबत     असावा, असे नासीरजंगला वाटत असावे. नासीरच्याही 
+मूर्खपणाची तारीफ करावी ती किती? 
+    बाजीरावांनी दि. २३ मार्च १७४० रोजी खरगोण प्रांतात प्रवेश केला. सुभ्याची व्यवस्था 
+लावत    असताना बाजीरावांची तब्येत    बिघडली होती. दि. ५ एप्रिल     रोजी बाजीराव 
+नर्मदाकाठी रावेरखेडी येथे आपल्या वाड्यात येऊन राहिले. हंडिया व इतर प्रांतांची व्यवस्था 
+ लावून पूर्ण झालेली होती. परंतु, तरीही बाजीराव पुण्याला न राहता रावेरखेडीलाच राहिले. 
+वास्तविक पुणे हे बाजीरावांचे अत्यंत प्रिय. शनिवारवाड्यासारखा बळकट महाल त्यांनी उभा 
+केला, पुण्याची पुनर्बांधणी केली. परंतु, मस्तानी प्रकरणाने त्याच पुण्याने आपल्या 
+ घरातल्यांनीही त्यांना वाळीत टाकल्यासारखेच केले होते. सतत मस्तानीच्या असण्यावरून 
+घरातल्या मंडळींचे नाराज   चेहरे त्यांना पुण्यापासून लांब राहण्यास प्रवृत्त करू लागले. 
+ चिमाजीआप्पा राधाबाईंना पत्राने कळवतात, "रायासही च्यार गोष्टी नम्रतेने बोलणे तैस्या 
+ बोललो. सांप्रत पहिल्यापेक्षा बोलूनचालून भोजन करून सुखरूप आहेत. देवाची दया आहे, 
+तर दिवसेंदिवस संतोषीच होत जाईन. चित्तांत मात्र वेध आहे. तो कललाच आहे." यावरून 
+ असं दिसतं की, बाजीरावांची प्रकृती सुधारत होती, परंतु चित्तात असलेला मस्तानीचा वेध 
+ अजून वाढला होता. चिमाजीआप्पा पुण्यात येताच कुलाब्याहून सरखेल मानाजी आंग्रे यांचा 
+<<<
+
+खलिता आला. कोकणात काही कटकट उद्भवल्याने आप्पा व नानासाहेब कुलाब्याला 
+मोहिमशीर झाले. परंतु, पुणे शहर सोडण्यापूर्वी चिमाजी आप्पांनी काशिबाई व त्यांचे नुकतीच 
+मुंज झालेले त्यांचे चिरंजीव   जनार्दनपंत यांना मेण्यात बसवून    मोठ्या बंदोबस्ताने 
+रावेरखेडीकडे पाठवून दिले. काशिबाईंसोबत घरचे कोणीतरी म्हणून महादजीपंत पुरंदरेही 
+होते. 
+    तब्येतीत सुधारणा होत असतानाच परत दि. २० एप्रिल        रोजी बाजीरावांची तब्येत 
+अतिशय बिघडली. दि. २३ एप्रिलपासून                व आसपास अनेक       दाने व धर्मकृत्ये 
+करण्यास सुरुवात केली होती. दि. २६ एप्रिल रोजी काशिबाई आपले पुत्र जनार्दन आणि 
+महादजीपंत    पुरंदऱ्यांसोबत रावेरखेडीला पोहोचल्या. याच    दिवशी पहाटे बाजीराव 
+बेशुद्धावस्थेत गेले. काशिबाईंना तर आपल्या पराक्रमी पतीला असे अंथरुणावर पाहून बळच 
+गेल्यागत झाले. त्यांनी जवळच्याच रामेश्वराच्या मंदिरात ब्राह्मणांना मृत्युंजय जपासाठी 
+बसायला सांगितले. अहोरात्र मृत्युंजयाचा घोष   चालू होता. परंतु, त्याने बाजीरावांच्या 
+प्रकृतीत काहीही फरक पडला नाही. दि. २�� एप्रिल १७४० सोमवारी पहाटे श्रीमंत बाजीराव 
+पेशव्यांनी हे जग कायमचे सोडले. अवघ्या चाळीस वर्षांच्या आयुष्यात बेचाळीस 
+खेळून कायमच अजिंक्य राहिलेला हा 'ईश्वरदत्त सेनानी' शेवटच्या काळात मात्र आयुष्याची 
+लढाई हरला होता. अखिल हिंदुस्थानात मराठ्यांना मानाचे स्थान मिळवून देऊन दबदबा 
+निर्माण करणारा शिवछत्रपतींच्या स्वप्नातल्या 'स्वराज्याला' 'साम्राज्य' बनवणारा हा 
+         पेशवा हा पुन्हा न परतण्याकरता स्वर्गाच्या मोहिमेवर गेला 
+                                    संदर्भ : 
+१) रोजनिशीतील उतारे : गो. स. सरदेसाई, २) मराठी रियासत : बाजीराव बल्लाळ : गो. स. 
+सरदेसाई, ३) बाजीराव पेशवे यांची छोटी बखर (कैफियत) : काव्येतिहास संग्रह, ४) पेशवे व 
+सातारकर राजे यांची टिपणे : काव्येतिहास संग्रह, ५) मेस्तक शकावली : काव्येतिहास संग्रह, 
+६) पुरंदरे दफ्तर भाग १ : कृ. वा. पुरंदरे, ७) साधन परिचय (महाराष्ट्राचा पत्ररूप इतिहास) : 
+आपटे, ओतुस्कर, ८) सातारा गादीचा इतिहास : विष्णु गोपाळ         भिड़े, ९) वतनपत्रे - 
+निवाडपत्रे वगैरे : वाड, मावजी, पारसनीस, १०) सनदापत्रांतील माहिती : द. ब. पारसनीस, 
+११) मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने (निवडक) : राजवाडे, १२) मराठ्यांचे साम्राज्य : रा. 
+वि. ओतूरकर, १३) पेशवेकालीन महाराष्ट्र : वा. कृ. भावे, १४) शाहू बखर : मल्हार रामराव 
+(सं : र. वि. हेरवाडकर), १५) ब्रह्मेंद्रस्वामी धावडशीकर यांचे चरित्र : पारसनीस, १६) मराठी 
+दफ्तर रूमाल   १ : वि. ल. भावे, १७) ऐतिहासिक       पोवाडे :                    १८) 
+कैफियत-यादी इ. : वाड, मावनी, पारसनीस, १९) पेशवे दफ्तरातील हिंदी कागद : भ. ग. 
+कुंटे, २०) पुरंदरे दफ्तर भाग ३ : कृ. वा. पुरंदरे, २१) मराठ्यांच्या उत्तरेतील मोहिमा : वि. गो. 
+दिघे, २२) मराठी दफ्तर भाग २ : वि. ल. भावे, २३) मराठी व इंग्रज : न. चि. केळकर, २४) 
+पेशवे घराण्याचा इतिहास : प्रमोद ओक, २५) पुण्याचे पेशवे : अ. रा. कुलकर्णी, २६) 
+शिंदेशाही इतिहासाची साधने : आनंद फाळके, २७) मराठ्यांची बखर : डेव्हिड केपन, २८) 
+<<<
+
+पेशव्यांची बखर : कृष्णाजी विनायक सोहोनी, २९) HISTORY OF MARATHAS 
+VOLUMES : GRANT DUFF, ३०) HISTORY OF MARATHA PEOPLE : किंकेड- 
+पारसनीस, ३१) PESHWA BAJIRAO I : MARATHA EXPANSION : वि. गो. दिघे, 
+३२) पेशवेकालीन पुणे : पारसनीस, ३३) शनिवारवाडा : ग. ह. खरे, ३४) वसईची मोहीम : 
+य. न. केळकर, ३५) निजाम-पेशवे संबंध : शेजवलकर, ३६) पेशवेकालीन सामाजिक व 
+आर्थिक पत्रव्यवहार : भा.इ.से.मं., ३७) जंजिरेकर सिद्दीची हकीकत, ३८) साष्टीची ब��र, 
+३९) आंगरे यांची हकीकत, ४०) चौलची बखर 
+
+                                          चिमणाजी बल्लाळ 
+                                     (चिमाजीआप्पा) यांचे हस्ताक्षर 
+
+                                                   यांचे हस्ताक्षर 
+<<<
+
+   रावेरखेडी येथे श्रीमंत बाजीरावसाहेब स्वर्गवासी झाले ही बातमी    महिन्याच्या 
+सुरुवातीला चिमाजीआप्पा    आणि नानासाहेबांना कुलाब्याला समजली. सर्व      विधी 
+कुलाब्यातच आटोपून उभय चुलते-पुतणे पुण्याला परतले. चिमाजीआप्पांचा तर रामच गेला 
+होता. नाना जेमतेम एकोणीस वर्षांचे होते. तर लहानग्या रघुनाथ-जनार्दन, काशिबाई आणि 
+राधाबाई यांच्यावर काय ओढवले असेल याची कल्पना आप्पांना आली होती. ते ताबडतोब 
+पुण्याच्या दिशेने रवाना झाले. पुण्यात शनिवारवाड्यावर राऊंच्या मृत्यूची बातमी पोहोचली 
+होती. राधाबाई या करारी आणि धीरोदात्त असल्याने मुलाच्या मृत्यूचा धक्का त्यांनी धीराने 
+पचवला. पूर्वीच अप्पांनी मस्तानीला कैदेतून सोडून देण्याचे कळवले असल्याने तीला मुक्त 
+करण्यात आले. परंतु बाजीरावांच्या मृत्यूची बातमी समजताच मस्तानी शनिवारवाड्यातून 
+गेल्यावर लगेचच तिनेही आत्मार्पण केले. पुढच्या काळात पाबळ     या तिच्या (तिला 
+बाजीरावांनी इनाम दिलेल्या) गावात मस्तानीची कबर बांधण्यात आली. इकडे पेशव्यांच्या 
+मृत्यूनंतर सुमारे एक महिन्यानंतर, दि. ३ जून १७४० रोजी काशिबाई जनार्दनपंत आणि 
+महादोबा पुरंदऱ्यांसह पुण्यात परतल्या. नानांनी   मातोश्रींना धीर दिला. परंतु आता 
+फार काळ    पुण्यात राहून चालणार नव्हते. कारण   भट हे चित्पावन असल्याचा राग 
+काहीजणांच्या मनात होता. त्यामुळे सातारा दरबारातील प्रतिनिधी, वाकनीस, सुमंत, भोसले, 
+दाभाडे अशा हितशत्रूंनी काही हालचाली करायच्या आत सातारा गाठणे गरजेचे होते. 
+बाजीराव गेले, त्यामुळे आता नवा पेशवा कोण याच्या चर्चांना ऊत आला होता. नागपूरकर 
+भोसले आणि पेशवे यांचं उभं हाडवैर! त्यामुळे बाजीरावांच्या नंतर पेशवाई नानासाहेबांना न 
+मिळता सावकार बाबूजी नाईक     जोशी बारामतीकरांना मिळावी अशी शिफारस रघुजी 
+भोसल्यांनी शाहूमहाराजांकडे केली. बारामतीकर जरी पेशव्यांचे मेव्हणे असले तरीही 
+त्यांच्या मनातही पेशव्यांच्याबद्दल राग होताच. याचे कारण म्हणजे, पूर्वी दहा वर्षांपूर्वी 
+बुंदेलखंडाच्या मोहिमेतील लुटीत बारामतीकरांना एक हत्ती आवडला, म्हणून त्या��नी तो ठेवून 
+घेतला. बाजीरावांना हे समजले. युद्धात मिळालेली वस्तू, मग तो सुतळीचा    वा हत्ती 
+असो, तो प्रथम सरकारात दाखल करावा हा बाजीरावांचा शिरस्ता होता. परंतु सावकारांनी 
+हत्ती द्यायला नकार दिला. बाजीरावांनी संतापून सावकारांच्या वाड्यांवर चौकीपहारे बसवले. 
+शेवटी चिमाजीआप्पांनी मध्यस्ती करून हे प्रकरण कसेबसे निभावले. परंतु याचा राग 
+बाबुजी नाईकांनी अखेरपर्यंत मनात धरला होता. 
+   नानासाहेब वयाच्या सुमारे चौदा-पंधरा वर्षांपासूनच आप्पांबरोबर सातारा दरबारात येऊ 
+लागले होते. त्यांचा मुक्काम बऱ्याच वेळेला साताऱ्यातच असे. त्यामुळे त्यांना राजकारणाचे 
+उत्तम ज्ञान होते. शिवाय बाजीरावांचे चिरंजीव म्हणजे त्यांच्याकडून बरंच काही शिकले 
+असणार, असा विचार करून शाहूमहाराजांनी दि. २५ जून १७४०, बुधवार,             शु. 
+द्वादशी शके १६६२, रौद्र संवत्सरी सकाळी अदालत राजवाड्यात नानासाहेबांना पेशवे 
+पदाची वस्त्रे बहाल केली. यात एकूण, १ मंदिल         १ जामा (अंगरखा), १ चादर 
+(शाल), १ पटका, १       (सुरवार), १ तलवार, १ कट्यार, शिक्का, १ मोत्याचा तुरा आणि 
+<<<
+
+अंबारीसह १ हत्ती असे जिन्नस होते. दरबारात नानासाहेबांबरोबर आप्पांचाही मोठा सत्कार 
+झाला. त्यावेळी 'चिमणाजी बल्लाळ पंडित' यांना १ मंदिल, १ जामा, १ शाल, १ पटका, १ 
+सुरवार आणि १ मोत्यांचा तुरा देण्यात आला. मध्यंतरी बाजीरावांच्या काळात अंबाजीपंत 
+पुरंदरे हे दौलतीचे निष्ठावंत सेवक वार्धक्याने मृत्यू पावले होते. त्यांचे पुत्र महादजीपंत पुरंदरे 
+यांनाही मानाची वस्त्रे बहाल करण्यात आली. शाहूमहाराजांनी नानासाहेबांना ३० गाव 
+मोकांसा म्हणून दिले. शिवाय विरूबाई राणीसाहेबांनी नानासाहेबांना ११० रु. किमतीची 
+वस्त्रे दिली. पेशवाईचा समारंभ झाल्यानंतर चिमाजीआप्पा, नानासाहेब आणि महादजीपंत 
+पुण्यात आले. पावसाळ्याच्या अखेरीस लगेचच नानांनी मोहिमेची आखणी केली होती. 
+कारण    बाजीराव   पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर सर्वबाजूंनी शत्रूंनी उचल खाल्ली होती. त्यांचा 
+बंदोबस्त करणे गरजेचे होते. चिमाजीआप्पांनी साऱ्या हितशत्रूंना पत्र पाठवून दम भरला, की 
+"राव गेले. परंतु कुल   फौज   व रावांचा आशिर्वाद आमच्या व चिरंजीव नानांच्या पाठी 
+आहे." मोहिमेकरता (ही मोहीम बहुदा निजामावरची असावी) ऑक्टोबरच्या मध्यावर, 
+दसऱ्यानंतर बाहेर         आप्पांची तब्येत अचानक बिघडली. त्यामुळे त्यांना परत पुण्यात 
+आणण्यात आले. नानासाहेब पुढे मोहिमेवर गेले असावेत. आप्पांची तब्येत दिवसेंदिवस 
+ढासळतच होती. वैद्यांच्या             चालूच होत्या. परंतु, या सर्वांचा काहीही उपयोग न 
+होता पौष शुद्ध दशमी शके १६६२, रौद्र संवत्सरी म्हणजेच दि. १७ डिसेंबर १७४० रोजी 
+चिमाजीआप्पांचा मृत्यू झाला. पेशव्यांच्या घरातील आणखी एक करारी, महत्त्वाकांक्षी, परंतु 
+प्रेमळ रत्न कायमचे गेले. चिमाजीआप्पांच्या पहिल्या पत्नी सदाशिवपंतांच्या जन्मानंतर 
+लगेचच वारल्या होत्या. आप्पांच्या मृत्यूची बातमी समजल्यावर त्याच दिवशी दि. १७ डिसेंबर 
+रोजी आप्पांच्या दुसऱ्या पत्नी अन्नपूर्णाबाईही सती गेल्या. केवळ तीन महिन्यांपूर्वी आप्पा 
+आणि अन्नपूर्णाबाईंना कन्यारत्न प्राप्त झाले होते. या कन्येचे नाव होते बयाबाई. आई- 
+वडिलांचे छत्र लहानपणीच हरपल्यानंतर काशिबाईसाहेब व गोपिकाबाईंनी त्यांना सांभाळले. 
+चिमाजीआप्पांच्या मृत्युमुळे राज्यकारभाराचा सारा भार आता नानासाहेबांवर पडला. गुरू 
+ब्रह्मेंद्रस्वामींना नानासाहेबांनी पत्र पाठवून त्यात लिहिले आहे, "तीर्थरूप आप्पास्वामींनी 
+कैलासवास केला. मोठा घातच जाहला. तीर्थरूप राऊस्वामी याणी कैलासवास केल्याला 
+आठ महिने न जाहले तो श्रीने हा प्रसंग घडविला ... " 
+    बाजीराव पेशव्यांनी भोपाळच्या लढाईत       निजामाचा पराभव      केल्यानंतर झालेल्या 
+तहानुसार बादशहाकडून माळव्याची रीतसर सनद पेशव्यांना मिळणार होती. परंतु नंतर 
+मस्तानीवरून घरात             गोंधळ, नादिरशहाचे आक्रमण यामुळे बाजीरावांना तिकडे 
+लक्ष द्यायला वेळच    मिळाला नाही. अशातच बाजीराव        अकाली मृत्यू पावले. त्यामुळे 
+दिल्लीतल्या स्थिरतेसाठी त्याचा पाठपुरावा करणे गरजेचे होते. सवाई जयसिंग हा मराठ्यांना 
+अनुकूल    असल्यामुळे दि. ४ जुलै १७४१ या दिवशी सवाई जयसिंगाच्या परिश्रमांमुळे 
+माळव्याची सनद बादशहाकडून मिळाली. त्यामुळे आता सध्या तरी दिल्लीच्या आघाडीवर 
+स्वस्थता लाभेल    अशी चिन्हं होती. नानासाहेबांचे धाकटे बंधू रघुनाथरावही आता 
+जवळजवळ       आठ वर्षांचे झालेच होते. त्यामुळे नानासाहेबांनी रघुनाथरावांचे लग्न काढले. 
+<<<
+
+राधाबाई या अजूनही 'कर्त्या' असल्यामुळे बहुदा त्यांनी आपल्या 'बर्वे' घराण्यातील एक 
+मुलगी सुचवली ��सावी, असे वाटते. म्हणून मौजे जळगाव (मूळ शाखा डुबेरे?) येथील 
+गणेशपंत बर्वे सावकारांची कन्या जानकीबाई (माहेरचे नाव?) यांचा दि. २५ फेब्रुवारी सन 
+ १७४२, फाल्गुन शुद्ध द्वितीया शके १६६३, दुर्मतीनाम संवत्सरी गुरुवारी नानासाहेबांचे धाकटे 
+बंधू रघुनाथराव यांच्याशी करण्यात आला. राधाबाईंची आणखी एक नातसून घरात आली. 
+ परंतु, या आनंदापेक्षाही मोठा आनंद राधाबाईंना आणखी काही महिन्यांतच मिळणार होता. 
+दि. २२                श्रावण शुद्ध द्वितीया शके १६६४ दुंदुभीनाम संवत्सरी, गुरुवारी 
+गोपिकाबाईंच्या पोटी पुत्र जन्माला आला. नानासाहेबांचा हा पहिलाच पुत्र. शनिवारवाडा 
+ आनंदाच्या चांदण्यात न्हाऊन निघत होता. सर्वात जास्त आनंद झाला होता राधाबाईंना! 
+ कारण, आपल्या नातवाला मुलगा म्हणजे आपल्याला पणतू झाल्याचा हा तो आनंद होता. 
+ पुत्र दिसायला मोठा गोड होता. बारशाच्या वेळी नाव काय ठेवायचे असे विचारले असता, 
+राधाबाईंनी नाव सांगितले 'विश्वास'. राधाबाईंच्या मुलाची व नानासाहेबांच्या वडिलांची, 
+बाजीरावांची आठवण       म्हणून मुलाचे नाव   विश्वासराव (विश्वनाथ) ठेवण्यात   आले. 
+ पुत्रजन्मानंतर त्याचे कोडकौतुक करण्यासाठी नानासाहेब पुण्यातच थांबले. साधारणतः याच 
+सुमारास नानासाहेबांच्या मातोश्री काशीबाई दक्षिणकाशी रामेश्वराच्या यात्रेसाठी निघाल्या. 
+ रामेश्वरच्या मार्गावर निजामाचा धोका होता. त्यामुळे    नानासाहेबांनी काशिबाईंच्या 
+मेण्याबरोबर सशस्त्र तुकडीही रवाना केली. याच वर्षी अखेरीस    नाशिकजवळ     कुंभमेळा 
+ होता. याचे प्रयोजन साधून   सदाशिवरावभाऊ, रघुनाथपंत     आणि जनार्दनपंत    हे गंगा 
+गोदावरीच्या स्नानासाठी दि. २० डिसेंबर १७४२ रोजी नाशिक-पंचवटी येथे आले. यावेळेस 
+नानासाहेब दिल्लीहून मिळालेल्या माळव्याच्या सुभ्याची व्यवस्था लावण्याकरता माळव्यात 
+गेले होते. व्यवस्था लावून झाल्यानंतर पुढे प्रयागला जाऊन गंगास्थान करून नानासाहेब 
+ पुन्हा पुण्यात परतले. (एप्रिल १७४३). नानासाहेब माळव्याची व्यवस्था शाहूमहाराजांना 
+ सांगण्याकरता साताऱ्यास जाऊन परत आल्यावर, दि. २८          १७४३ या दिवशी रामेश्वर 
+यात्रेला गेलेल्या मातोश्री काशीबाई पुण्यात परतल्या. काशिबाईंच्या पायाच्या दुखण्याने 
+ यात्रेदरम्यान बरीच उचल     खाल्ली   होती. त्यामुळे काही    काळ   काशिबाईंबर���बर 
+ शनिवारवाड्यात घालवून नानासाहेब बुंदेलखंड-भेलसा येथील कटकटींची तड लावण्यासाठी 
+मार्च सन १७४४ मध्ये पुन्हा बुंदेलखंडात गेले. छत्रसालांच्या मृत्यूनंतर बुंदेलखंडात मोंगलांनी 
+परत घुसण्याचे प्रयत्न चालवले होते. त्यामुळे छत्रसालपुत्र जगतराज   आणि हिरदेसाह 
+यांच्यातली भांडणे सोडवून    बुंदेलखंडात शांती प्रस्थापित करून   मोंगलांना धाकात 
+ठेवण्यासाठी   नानासाहेब   बुंदेलखंडात गेले. यावेळी   त्यांचे सावत्रबंधू. मस्तानीपुत्र 
+ समशेरबहाद्दरही नानांच्या बरोबर असण्याची शक्यता आहे. मस्तानीच्या मृत्यूनंतर सहा 
+वर्षांच्या समशेरबहाद्दरला नानासाहेबांनी (व सर्वच पेशवे कुटुंबियांनी) आपुलकीने व प्रेमाने 
+जवळ घेतले. बाजीराव व मस्तानी यांच्याबाबतीतल्या समज-गैरसमजाचा अथवा नाराजीचा 
+सूर कोणाच्याही वागण्यात     उमटला नाही. समशेरबहाद्दरला सावत्रपणाची वागणूक 
+कोणाकडूनही मिळाली नाही. विशेषतः स्वतः नानासाहेब पेशवे आणि सदाशिवरावभाऊ 
+<<<
+
+ समशेरबहाद्दराकडे प्रेमाने जातीने लक्ष देत असत. बुंदेलखंडाच्या मोहिमेत समशेरबहाद्दर 
+ आपल्या आजोळच्या माणसांना, आपल्या मामांना भेटले. छत्रसाल पुत्रांनीही आपल्या या 
+ भाच्यांचे मोठे कौतुक केले. ऑक्टोबर १७४५ च्या सुमारास पुण्यात आल्यानंतर दिवाळी 
+ पुण्यातच साजरी करून लगेचच १७४७ मध्ये नानासाहेबांनी कर्नाटकची मोहीम आखली. 
+ निजामाने कर्नाटकात   पुन्हा पाय रोवायला सुरुवात   केली होती; परंतु        सातारा 
+ दरबारातील हितशत्रूंची राजकारणे टोकाला गेल्याने नानासाहेबांना परतावे लागले. 
+    नानासाहेब   पेशवे इकडे मोहिमांमध्ये गुंतले असताना सातारा दरबारातील पेशव्यांचे 
+ प्रतिनिधी बाबूजी नाईक   बारामतीकर, नागपूरचे रघूजी भोसले, श्रीपतराव प्रतिनिधी, 
+ आनंदराव   सुमंत, नारोराम मंत्री, यमाजी शिवदेव    दाभाडे, गायकवाड     इ. मंडळींनी 
+ शाहूमहाराजांच्या कानाशी एकच कुजबूज सुरू केली आणि शाहूराजांचे नानासाहेबांविरोधात 
+ कान फुंकले. म्हणून या कटकटीला वैतागून दि. ९ मार्च १७४७ रोजी 'शिक्के कट्यार व जरी 
+ पटका हुजुरे पाठवून जामदारखान्यात दाखल करविले' आणि नानासाहेबांना पेशवेपदावरून 
+ दूर केले. बाजीरावांच्या काळात दौलतीला झालेले प्रचंड कर्ज नानासाहेब फेडू शकणार 
+ नाहीत ही शंका आसपासच्या मंडळींनी शाहूमहाराजां��्या मनात निर्माण केल्याने त्यांना ते 
+ खरे वाटून   नानासाहेबांना पदच्युत केले. आता नानासाहेब      एकतर पुन्हा पेशवेपद 
+ मिळवण्यासाठी झोळी पसरतील अथवा शाहूमहाराजांविरुद्ध बंड करतील असे दरबारातील 
+ प्रतिस्पर्ध्यांचे डावपेच होते. परंतु, नानासाहेबही राजकारणात मुरलेले होते. त्यांना विनातक्रार 
+ पेशवेपद सोडून उलट, "सर्वस्वी अपराधी अपत्य आहे. पायाशी कोणती सेवा              ते) 
+ सांगणे, (परंतु) आज्ञा होऊन    (या) पायांचा वियोग    न   व्हावा ... " अशी अर्जदास्त 
+ नानासाहेबांनी शाहूमहाराजांकडे    केली.   शिवाय    पेशवेपदाच्या (नानासाहेबांच्या!) 
+ तोलामोलाचा एकही मनुष्य       न दिसल्याने दि.    १३   एप्रिल रोजी   शाहूमहाराजांनी 
+ नानासाहेबांनाच पुन्हा पेशवेपदाची वस्त्रे दिली. यानंतर नानासाहेब लगेच कोकणात पुन्हा 
+ जम बसवू पाहणाऱ्या पोर्तुगीजांवर चालून गेले. 
+    नानासाहेब मोहिमांवर असताना शनिवारवाड्यातही अनेक मंगलप्रसंग घडत होते. दि. 
+ २०   एप्रिल १७४४, वैशाख    वद्य पंचमी शके १६६६ रक्ताक्षीनाम     संवत्सर, शुक्रवारी 
+ नानासाहेबांचे धाकटे बंधू जनार्दनपंत आणि सगुणाबाई (भिडे) यांचा विवाह करण्यात 
+ आला. यानिमित्त ब्राह्मणभोजने अन् अन्नदान करण्यात आले. यानंतर काही महिन्यातच, 
+ माघ वद्य एकादशी शके १६६६, रक्ताक्षीनाम संवत्सरी, शनिवारी म्हणजेच दि. १६ फेब्रुवारी 
+ १७४५ रोजी कर्नाटकात सावनूर येथे गोपिकाबाईंच्या पोटी पुत्र जन्माला आला. मुलाचे 
+ बारसेही सावनुरातच होऊन त्याचे नाव 'माधव' असे नामकरण         करण्यात   आले आणि 
+ बारशानंतर नानासाहेब गोपिकाबाई व माधवरावांना सावनुरातच ठेवून पुढच्या कर्नाटकच्या 
+ मोहिमेवर निघून गेले. सावनुरच्या नवाबाने गोपिकाबाई व माधवरावांचे योग्य सांभाळ करून, 
+ जडजवाहीर, वस्त्रे व दागिने देऊन सत्कार केला आणि मोठ्या इतमामाने पुण्यास रवाना 
+ केले. माधवरावांचे पुण्यात आगमन झाले. राधाबाईंना हा दुसरा पणतू झाला. त्यांना धन्य 
+वाटले. काशिबाईही आनंदल्या. माधवरावांच्या जन्माच्या आनंदातून शनिवारवाडा बाहेर येतो 
+<<<
+
+न येतो तोच चिमाजीआप्पा आणि अन्नपूर्णाबाईंच्या कन्या बयाबाई यांचा विवाह ठरला. दि. 
+ २४ एप्रिल सन   १७४५ म्हणजेच वैशाख     शुद्ध चतुर्थी शके १६६७, क्रोधननाम संवत्सर, 
+ बुधवारी ओंकार घराण्यातील व्यक्तीशी झाला. यानंतर दि. १६ फेब्रुवारी १७४�� या दिवशी 
+पेशव्यांच्या मातोश्री काशीबाईसाहेब    काशीयात्रा करण्यासाठी   पुण्याहून निघाल्या. 
+ नानासाहेबांनी काशिबाईंबरोबर सशस्त्र सैन्य तर दिले होतेच, परंतु आपले मामा, म्हणजेच 
+ मातोश्री काशीबाईंचे बंधू कृष्णराव चासकर जोशी यांनाही जाण्याची विनंती गेली. आपल्या 
+ लाडक्या भाच्याचा आग्रह न मोडता कृष्णरावही काशिबाईंबरोबर यात्रेला निघाले. या 
+लोकांच्या सुरक्षिततेसाठी नानासाहेब पेशव्यांनी उत्तरेत मल्हारराव होळकर आणि राणोजी 
+ शिंद्यांचे पुत्र, जयाप्पा शिंदे यांना पत्र पाठवून हुशार राहण्यास कळवले होते. मे महिन्याच्या 
+ अखेरीस वेरूळ, बुऱ्हाणपूर, सिरोंज असा प्रवास करत काशिबाई वाराणसीला पोहोचल्या. 
+दि. २२ नोव्हेंबर १७४६, मार्गशीर्ष वद्य पंचमी शके १६६८, क्षयनाम संवत्सरी शनिवारी 
+ सदाशिवरावभाऊ व उमाबाईंना पुत्ररत्न झाले. यांचे नाव ठेवण्यात आले 'कृष्णराव'. परंतु 
+दुर्दैवाने कृष्णराव फार काळ जगू शकले नाहीत. १३ एप्रिल १७४७ रोजी पेशवेपदावर पुन्हा 
+ आल्यानंतर नानासाहेब पोर्तुगीजांच्या मोहिमेवर गेले. परंतु, मोहीम आटोपून परत पुण्यात 
+ येतात न येतात तोच   एक   दुःखद बातमी आली. पेशवे नानासाहेबांच्या आत्याबाई सौ. 
+ भिऊबाई जोशी बारामतीकर मृत्यू पावल्या. राधाबाईंवर तर दुःखाचा पर्वतच कोसळला. 
+सहा-सात वर्षांपूर्वी मृत्यूने आपले दोन्ही कर्तबगार पुत्र आपल्यापासून हिरावून घेतले. आता 
+मुलीचाही मृत्यू बघणे नशीबात होते. भिऊबाई फार कर्मठ होत्या. आपल्या या मुलीला 
+ अपत्य नाही म्हणून राधाबाई अखेरपर्यंत त्यांना सांभाळून घेत असत. बाजीराव पेशव्यांनी 
+ शनिवारवाडा बांधला तेव्हा मूर्तझा पेठेचा विस्तार करून नव्हा पेठेचे (नंतरची शनिवार पेठ) 
+ उत्पन्न आपल्या बहिणीला-भिऊबाईंना साडी-चोळीसाठी लावून दिले होते. नाईक       जोशी 
+बारामतीकरांशी असलेले दरबारी वैर विसरून नानासाहेबांनी त्यांचे     केले. 
+    या सर्व घडामोडी घडत असताना, डिसेंबर सन १७४६ च्या अखेरीस पेशव्यांचे चुलतबंधू 
+ सदाशिवरावभाऊ,     महादजीपंत   पुरंदरे यांच्यासह कर्नाटकात   मोहिमा   करत   होते. 
+कर्नाटकातील   लहान संस्थानिक   पेशव्यांविरुद्ध हालचाली करत   होते. यमाजी शिवदेव 
+दाभाडे, गायकवाड इ. मंडळींची त्यांना फूस होतीच. या देशमुख    मंडळींविरुद्ध जानेवारी 
+ १७४७ मध्ये कोल्हापूरच्या दक्षिणे���ा असलेल्या आजरा या गावालगत सदाशिवरावभाऊंचे 
+युद्ध झाले. भाऊंनी तलवारीची शर्थ    करून   ही        मारली. माधवराव    पेशव्यांच्या 
+जन्मानंतरच्या काळात     सावनूरच्या नबाबानेही बंड   मांडले. त्यामुळे भाऊसाहेबांनी 
+बहादूरभेंड्याचा किल्ला जिंकून थेट तुंगभद्रेच्या काठावर सावनूरपर्यंत धडक   मारली. 
+सदाशिवरावभाऊ      सैन्यासह सावनूरकडे येत   आहेत     पाहिल्यानंतर सावनूरचा नबाब 
+गडबडला. त्याने ताबडतोब भाऊसाहेबांशी तहाचे बोलणे लावले. स्वारीत महादजीपंत 
+ पुरंदऱ्यांसारखा अनुभवी आणि प्रचंड मुत्सद्दी सहकारी असल्यामुळे भाऊंनी सावनूरकर 
+ नबाबासमोर काही अटी ठेवल्या. नबाबाने साऱ्या अटी कबूल केल्या. या तहानुसार कित्तूर, 
+यादवाड, बागलकोट, नवलगुंद (नरगुंद?), हरिहर, बसवापट्टणम्, तोरगड़, हल्ल्याळ, गोकाक 
+<<<
+
+(गोकर्ण?) इ. ३६ परगणे पेशव्यांनी मराठी राज्यात सामावून घेतले. आपल्या पराक्रमी 
+चुलतबंधूंच्या पहिल्याच मोहिमेतील या प्रचंड यशामुळे नानासाहेब पेशव्यांना फार फार 
+आनंद झाला. 
+    'आपले खावंद' म्हणून नानासाहेबांना शाहूमहाराजांबद्दल खूप आदर वाटत असे. इ. स. 
+१७४९ च्या मध्यापासून शाहूमहाराजांच्या तब्येतीत बिघाड होऊ लागला. शाहूमहाराज 
+सत्तरीच्या आसपास पोहोचले होते. आपले आता फार काळ जगणे नाही म्हणून महाराजांनी 
+ऑगस्ट १७४९ मध्ये नानासाहेबांना साताऱ्यात बोलावून घेतले. दि. १ ऑक्टोबर १७४९ या 
+दिवशी शाहूमहाराजांनी गोविंद खंडेराव चिटणीस (खंडो बल्लाळ चिटणीसांचा पुत्र) यांना 
+बोलावून आपल्या माघारी राज्याच्या कारभाराची यादी म्हणजे एकप्रकारे एक मृत्युपत्रच 
+तयार करून घेतले. आजार बरा होईल      असे वाटत नव्हते. यातच चिंतेची बाब म्हणजे 
+शाहूमहाराजांना मुलगा नव्हता. नानांनाच ते आपल्या मुलासारखा मानत असत. आपल्या 
+माघारी राज्य आणि प्रजा सांभाळू शकेल असा अन्य कोणीही सरदार वा विश्वासू व्यक्ती न 
+दिसल्याने शाहूमहाराजांनी नानासाहेबांपासून पुढे 'पेशवाई' ही भट घराण्याकडे कायम 
+वंशपरंपरागत करून दिली व साऱ्या कारभाराची सूत्रे पेशव्यांकडे सोपवली आणि अखेरची 
+निरवानिरव करून दि. १५ डिसेंबर १७४९ रोजी शाहूमहाराज साताऱ्यात मृत्यू पावले. योद्धा 
+शिवछत्रपती महाराजांपासूनचे भोसल्यांचे जनक राजपद संपले. आता साताऱ्याच्या गादीवर 
+भोसले कुळातीलच कोणालातरी दत्तक घ्य��वे लागणार होते. म्हणूनच कोल्हापूरकर, ताराबाई 
+आणि राजारामांचा नातू, शिवाजीपुत्र राजाराम (दुसरे) यांना नानासाहेबांनी दि. ४ जानेवारी 
+१७५० या दिवशी साताऱ्याच्या गादीवर अभिषेक      केला. वास्तविक शाहूमहाराजांच्या 
+मृत्यूनंतर सातारा आणि कोल्हापूरची गादी एक करून, पुन्हा 'एकच' अखंड स्वराज्य 
+निर्माण करण्याची नानासाहेबांची इच्छा होती. त्याकरता या नव्या राज्याचा अधिकारी म्हणून 
+कोल्हापूरकर संभाजीराजालाच नेमण्याचा नानासाहेबांचा विचार होता. परंतु आपल्याला 
+गादीवर बसले तरी सारा कारभार मात्र पेशवे नानासाहेबच बघणार, मग आपण नाममात्रच 
+राहणार या चिंतेने संभाजीरावांनी नानासाहेबांच्या या प्रस्तावाला विरोध दर्शवला. त्यामुळे 
+संभाजीराजांशी जास्त वाद न घालता नानासाहेबांनी त्यांचे सावत्र पुतणे, राजाराम यांना 
+सातारा गादीवर बसवले. अभिषेकानंतर महादजीपंत पुरंदऱ्यांच्या मदतीने आणि मोरोबादादा 
+फडणिसांच्या सल्ल्याने नानासाहेबांनी दरबारातील सर्व सरदारांची पुनर्व्यवस्था लावून दिली 
+आणि आपली विश्वासू माणसे सातारा दरबारात ठेवून दि. २२ एप्रिल सन १७५० रोजी 
+नानासाहेब पुण्याला आले. 
+   नेवाईच्या मोहिमेवरून परत आल्यानंतर (१७४८ अखेर) लगेचच काही महिन्यात 
+नानासाहेबांना शाहूमहाराजांचे बोलावणे आल्यामुळे साताऱ्याला जावे लागले होते. या 
+दरम्यानच्या काळात शनिवारच्या वाड्यातही काही बऱ्या-वाईट घटना घडून गेल्या होत्या. 
+श्रावण वद्य द्वितीया शके १६७०, विभवनाम संवत्सरी, शनिवारी म्हणजेच दि. ३० जुलै 
+१७४८ या दिवशी सदाशिवरावभाऊ        व उमाबाईंना मुलगा झाला. परंतु, हा मुलगा 
+बारशापर्यंतही जगू शकला नाही. याच वेळी गोपिकाबाईंनाही दिवस गेलेले होते आणि 
+<<<
+
+भाद्रपद शुद्ध प्रतिपदा शके १६७०, विभवनाम संवत्सरी, शनिवारी म्हणजेच दि. १३ ऑगस्ट 
+ १७४८ या दिवशी गोपिकाबाई बाळंत झाल्या. नानासाहेब यावेळेस मोहिमेवर असल्याने 
+बारशाच्या वेळेस मुलाचे नाव ठेवण्यात आले 'यशवंत'. नानासाहेबांचा हा पुत्र पुढे जेमतेम 
+तीन वर्षे जगला. यशवंतरावांच्या बारशानंतर लगेचच नानासाहेब मोहिमेवरून परतले असे 
+दिसते. सबंध पेशवे कुटुंब, विशेषतः गोपिकाबाई आणि नानासाहेबांची गणपतीवर विशेष 
+श्रद्धा होती. त्यामुळे मोहिमांतील मिळालेल्या यशाच्या आनंदाप्रीत्यर्थ नानासाहेबांनी '��ान' 
+करायचे ठरवले. 'तुलादान' हे सर्वात मोठे, 'महादान' आहे. दि. ३० ऑगस्ट १७४८ या 
+दिवशी अंगारकी चतुर्थी येत असल्याने तो मुहूर्त साधून नानासाहेबांनी थेऊरला 'सुवर्णतुला' 
+करण्यात आली. हे सुवर्णदान गरिबांना वाटण्यात आले. यानंतर चार-पाच महिन्यांतच, चैत्र 
+शुद्ध द्वितीया शके १६७१, शुक्लनाम संवत्सरात गुरुवारी म्हणजेच दि. ९ मार्च १७४९ या 
+दिवशी नानासाहेबांचे पुत्र विश्वासराव यांची मुंज करण्यात आली. विश्वासरावांच्या मुंजीनंतर 
+लगेचच नानासाहेबांचे सावत्र बंधू, मस्तानी आणि बाजीरावपुत्र समशेरबहाद्दर यांचे लग्न पेठ 
+संस्थानचे संस्थानिक लक्षधीर दलपतराय पवार यांची मुलगी लालकुंवर हिच्याशी करण्यात 
+आले. (एप्रिल १७४९). नंतर ऑगस्ट महिन्यात शाहूमहाराजांच्या आज्ञेवरून साताऱ्याला 
+जात असताना, सातारा मुक्कामी नानासाहेबांचे धाकटे बंधू जनार्दनपंत यांचा मृत्यू झाला. 
+यावेळी जनार्दनपंत चौदा वर्षांचे होते. कदाचित राज्यकारभाराचा व दरबार-दरखदारांचा 
+ अनुभव यावा म्हणूनच नानासाहेब त्यांना साताऱ्याला नेत असावेत. जनार्दनपंतांची सारी 
+क्रियाकर्मे माहुली संगमावरच करून नानासाहेबांनी पुण्याला पत्र पाठवून मातोश्री काशीबाई 
+ आणि जनार्दनपंतांच्या पत्नी सगुणाबाई यांचे    केले. 
+    शाहूमहारांच्या मृत्यूनंतर माघारी साताऱ्याची सारी व्यवस्था लावून नानासाहेब पुण्यात 
+परतल्यावर, फाल्गुन वद्य दशमी शके १६७१ शुक्ल संवत्सरी गुरुवारी म्हणजेच २२ मार्च 
+१७५० या दिवशी सदाशिवरावभाऊंच्या पत्नी उमाबाईंचा मृत्यू झाला. शास्त्राप्रमाणे पुन्हा 
+मंगलकार्य एक महिन्याच्या आत करावे लागत असल्याने वैशाख    शुद्ध द्वितीया शके १६७२ 
+प्रमोदनाम संवत्सरी गुरुवारी म्हणजेच दि. २६ एप्रिल १७५० या दिवशी भाऊसाहेबांचा 
+पार्वतीबाईंशी (कोल्हटकर घराणे) विवाह लावून देण्यात आला. सदाशिवरावभाऊंच्या या 
+द्वितीय विवाहानंतर लगेच एका आठवड्याभरात दि. २       १७५० या दिवशी नानासाहेबांचे 
+ज्येष्ठ चिरंजीव विश्वासराव यांचा विवाह हरि बाळकृष्ण दीक्षित-पटवर्धन यांची कन्या 
+लक्ष्मीबाई (माहेरचे नाव दुर्गाबाई) यांच्याबरोबर लावून देण्यात आला. विश्वासरावांच्या 
+लग्नाकरिता खास साताऱ्याहून राजाराम महाराजही पुण्यात आले होते. 
+    विश्वासरावांच्या लग्नानंतर बहुदा राधाबाईंच्या इच्छे���ातर नानासाहेबांनी श्रीवर्धनच्या 
+देशमुखी वाड्याकडे लक्ष दिले असावे, असे दिसते. मध्यंतरीच्या बऱ्याच वर्षांच्या काळात या 
+वाड्याकडे फारसं कोणी फिरकलंही नव्हतं. त्यामुळे नानासाहेबांनी वसई प्रांताचे पेशव्यांचे 
+सुभेदार शंकराजी    केशव   यांना वाड्याच्या डागडुजीसाठी   (पत्रामध्ये नवीन वाडा 
+बांधण्यासंबंधी उल्लेख आहे) ४३ तुळ्या, ८६ खांब, ५०० कड्या व सागवानी वासे इ. १३२९ 
+चीजवस्तू आणि जिवाजी गणेश खासगीवाले यांना कसबी गुजराथी सुतार पुरवण्याबद्दल पत्र 
+<<<
+
+पाठवून हुकूम दिले होते. त्याप्रमाणे ६० हात लांब आणि ४० हात रुंद चौथऱ्यावर भक्कम 
+दुमजली वाडा उभारला गेला असावा आणि कदाचित वाड़ा बांधून झाल्यावर नानासाहेब 
+राधाबाईंना सोबत घेऊन श्रीवर्धनला जाऊन आले असावेत. (ऑ. ५०) श्रीवर्धनहून पुण्यात 
+शनिवारवाड्यात   परतल्यानंतर भाद्रपद वद्य प्रतिपदा शके १६७२ प्रमोदनाम    संवत्सरी 
+बुधवारी म्हणजेच दि. ५ सप्टेंबर १७५० रोजी गोपिकाबाईंच्या पोटी पुत्र जन्माला आला. या 
+नव्या पुत्राचे नाव ठेवण्यात आले 'मोरेश्वर'. परंतु दुर्दैवाने पुढे दि. २३ मार्च १७५१ म्हणजेच 
+सात महिन्यांतच मोरेश्वरचा मृत्यू झाला. इ. स. १७५१ या वर्षांत पेशव्यांच्या 'मोरेश्वर' आणि 
+ 'यशवंत' या दोनही पुत्रांचा चार महिन्यांच्या अंतराने मृत्यू झाला. यामुळे साऱ्याच 
+शनिवारवाड्यावर दुःखाची छाया पसरली होती. याच काळात धर्मकार्य म्हणून दि. १५ जुलै 
+ १७५१ रोजी पुण्यात राधाबाईंची रौप्यतुला करण्यात आली. (श्रावण शु. ४ सोमवार) 
+    याच सुमारास आता उत्तरेत दिल्लीच्या राजकारणाने भलतेच वळण घेतले होते. दिल्ली 
+दरबारात आता इराणी, तुराणी, दख्खनी (आणि त्यातही शिया-सुन्नी), राजपुती, पठाणी, 
+बुंदेली असे अनेक तट पडले होते. दिल्ली दरबारात आता गटा-तटाचे राजकारण सुरू झाले. 
+यातच इराणी लोकांनी एका पीराच्या सल्ल्याच्या मते इस्लाम वाचवण्यासाठी काबूल कंदाहार 
+कडून अहमदशहा अब्दाली याला पाचारण केले. अब्दालीलाही हिंदुस्थानात येण्याची इच्छा 
+होतीच. इ. स. १७४८ पासून अब्दालीने हिंदुस्थानवर स्वाऱ्या करायला सुरुवात केली होती. 
+त्याची पहिली दोन आक्रमणे शाही फौजांनी परतावून लावली. परंतु अहमदशहा अब्दाली हा 
+एक महत्त्वाकांक्षी आणि उत्तम दर्जाचा सेनापती होता. त्याच्या या आक्रमणांना तोंड देताना 
+ आपली हालत कशी होतेय हे बादशहाला दिसत होतं. उभ्या हिंदुस्थानात अब्दालीला तोंड 
+देऊ   शकेल   असा पेशव्यांव्यतिरिक्त कोणीही नसल्याने बादशहा महंमदशहा बादशहाने 
+पेशव्यांशी तह केला (१७५१ मध्यावर). या तहानुसार बादशहा व दिल्लीची सत्ता यांचे रक्षण 
+करण्याच्या बदल्यात मोंगलाईत मराठ्यांनी चौथाई व सरदेशमुखी वसूल        करतील   ही 
+पेशव्यांची अट बादशहाने कबूल केली. याआधी ऑगस्ट सन १७५० मध्ये नानासाहेबांनी 
+सांगोल्यावर स्वारी करून यमाजी शिवदेव दाभाड्यांचे बंड मोडले होते. आता दाभाड्यांचे 
+दिवाण   व पेशव्यांचेच गुजराथेतील सरदार दमाजी गायकवाड बंड करू पाहात होते. 
+पेशव्यांनी ताबडतोब गुजराथेवर स्वारी केली. नानासाहेबांच्या हल्ल्यापुढे दमाजीचा टिकाव 
+लागला नाही. अशातच दि. ३० एप्रिल १७५१ ला पेशव्यांनी अचानक छापा घालून दमाजीला 
+कैद केले. गुजरात प्रांत बाजीराव पेशव्यांनी पिलाजी            दिला होता. पण याच 
+गुजरातच्या जोरावर दमाजी उड्या मारू लागले. म्हणूनच अर्धा गुजरात प्रांत पेशव्यांच्या 
+हवाली करण्याच्या अटीवर दि. १६      १७५२ रोजी नानासाहेबांनी दमाजीला सोडून दिले. 
+दमाजीच्या या मोहिमेवरून नानासाहेब थेट निजामाच्या मोहिमेवर निघाले. निजामाचा वजीर 
+गाझीउद्दीनखान हा मराठ्यांना अनुकूल होता. पेशव्यांनी निजामाचा भालकी येथे पराभव 
+केला. यात   झालेल्या तहानुसार तापी ते गोदावरी नदीदरम्यानच्या दोआंबातला प्रदेश 
+मराठ्यांना मिळाला. 
+    भालकीच्या तहानंतर सुमारे महिनाभर पुण्यात थांबून पेशवे नानासाहेब कर्नाटकच्या 
+<<<
+
+मोहिमेवर निघाले. यात पूर्वी ठरलेल्या रायचूर-श्रीरंगपट्टणम् अशा ३२ प्रांतांतून खंडण्या 
+गोळा करून इ. स. १७५३ च्या जून महिन्यात नानासाहेब पुण्यात परतले. 
+   याच सुमारास नानासाहेबांनी शनिवारवाड्याची डागडुजी करून काही नवीन इमारतींचे 
+बांधकाम व पुण्याचा विस्तार करण्याच्या योजना आखल्या. शनिवारवाड्याचे बांधकाम 
+करताना वाड्याला भक्कम तटबंदी व उत्तरेला महादरवाजा असावे, अशी बाजीरावांची इच्छा 
+होती. परंतु काही लोकांनी 'बाजीराव बंड करण्यासाठीच कोट बांधून रहावयास पाहत 
+आहेत' अशा कागाळ्या शाहूंकडे केल्या. शाहूमहाराजांना हे पटले नसले तरी उत्तरेकडे तोंड 
+करून महाद्वार बांधल्यास आणि भक्कम तटबंदी बांधल्यास दिल्ली दरबाराचा अपमान 
+होईल, अशी शंका येऊन शाहूमहाराजांनी त्यावेळी तट-बुरूज आणि महादरवाजा बांधायची 
+परवानगी नाकारली होती. परंतु, आता शाहूमहाराज हयात नव्हते. त्यामुळे नानासाहेबांनी 
+वाड्याला औरसचौरस भक्कम तटबंदी उभारण्याची आज्ञा दिली. तटात एकूण सात बुरूज 
+बांधण्याची योजना होती. याप्रमाणे तटातले सात आणि उत्तरेच्या मुख्य महाद्वाराभवतीचे दोन 
+असे एकूण नऊ बुरूज बांधण्यात आले. उत्तरेच्या दरवाज्याला नाव देण्यात आले 'दिल्ली 
+दरवाजा'. चार पुरुष उंचीच्या या दरवाज्यावर हत्ती आणूनही दरवाजा      येऊ नये 
+म्हणून अणकुचीदार खिळे लावण्यात आले होते. या दिल्ली दरवाज्यावर सुबक नक्षीकाम 
+केलेल्या सुरूदार खांबांनी सुशोभित केलेला 'नगारखाना' बांधण्यात आला. दरवाज्याच्या 
+आत दोन्ही बाजूंना देवड्या व त्यावर विष्णु, गजानन अशा देवदेवतांची चित्रं चितारण्यात 
+आली होती. दरवाज्यातून जाणारा मार्ग हा शिवकालीन दरवाज्यांप्रमाणेच गोमुखी अथवा 
+नागमोडी होता. दिल्ली दरवाज्याच्या डाव्या बाजूला तटाच्या कोपऱ्यात आणखी एक 
+दरवाजा होता. याला म्हणत 'मस्तानी दरवाजा'. (वास्तविक मस्तानी १७४० मध्ये मृत्यू 
+पावली आणि नंतर समशेरबहाद्दरला घरातल्यासारखीच वागणूक     मिळत असल्याने पुढे 
+नानासाहेबांनी हा दरवाजा बुजवून का टाकला नाही हे कळत नाही) या दोन दरवाज्यांशिवाय 
+वाड्याला एकूण तीन दरवाजे होते. वाड्याच्या पूर्वेकडील तटात काहीसा दक्षिणांगास 
+'गणेश' दरवाजा होता. दिल्ली दरवाज्याइतकाच हा दरवाजाही अतिशय महत्त्वाचा होता. 
+पुढे नानासाहेबांनी 'गणपती रंगमहाल' बांधल्यानंतर तेथे जाण्याचा हा एकच मार्ग असल्याने 
+या दरवाज्यावर अत्यंत कडक पहारे असत. या वाड्यातून पेशव्यांच्या घरच्यांनाही परवानगी 
+दस्तकांशिवाय जाता येत नसे. या दरवाज्याच्या प्रवेशद्वारावरच, एक गणपतीचे मंदिर होते 
+(आजही आहे). याच तटार उत्तरेच्या बाजूलाही एक दरवाजा होता, याला म्हणतात 
+दरवाजा'. तसेच वाड्याच्या दक्षिण तटात, नैऋत्येस एक दरवाजा होता. याचे नाव होते 
+'जांभूळ दरवाजा'. बहुदा या दरवाज्याजवळ जांभळाचे झाड असल्याने 'जांभूळ दरवाजा' 
+व        दरवाज्याजवळ कवठाचे झाड असल्याने त्याला 'कवठी दरवाजा' म्हणत असत. 
+   दिल्ली दरवाज्यातून आत गेल्यावर दोन लहान चौक होते. हे चौक व पुढची देवडी 
+ओलांडून गेल्यावर पुढच्या जागेत एक विस्तीर्ण चौक व त्याच्या डाव्या-उजव्या बाजूला 
+भक्कम   इमारती बांधण्यात आल्या. डावीकडे होती दफ्तर कचेरी व उजवीकडे होता 
+पेशव्यांचा जवाहिरखाना. या चौकाला म्हणत         चौक'. याशिवाय अनेक   चौक व 
+<<<
+
+महाल बांधण्यासाठी नानासाहेबांनी सूचना केल्या. सर्व महालात विशेष होता तो 'गणपती 
+रंगमहाल'. या महालात पेशव्यांचा खास दरबार भरत असे. महालाच्या एका भिंतीच्या 
+कोनाड्यात श्री गजाननाची सुंदर नक्षीदार मखरात विराजमान झालेली अतिशय सुंदर अन् 
+भव्य अशी संगमरवरी मूर्ती होती. आजूबाजूच्या भिंतींवर पुष्कळ पौराणिक चित्रे, रामायण- 
+महाभारतातील प्रसंग चितारण्यात आले होते. या इमारतीच्या एका टोकाला हौद होता आणि 
+त्यात कारंजी तयार केली होती, असा हा भव्य दिव्य गणपती रंगमहाल चार वर्षांत (१७५५) 
+मध्ये बांधून पूर्ण झाला. चिमणबागेच्या दक्षिणेला नानासाहेबांचा दिवाणखाना होता. त्याचीही 
+डागडुजी करण्यात आली. याशिवाय शनिवारवाड्यात पश्चिमेला तटाला लागूनच घोड्यांसाठी 
+लांबलचक पागा आणि हत्तींसाठी गजशाला उभारण्यात आली. अशा खास पेशवाई थाटाच्या 
+नव्या शनिवारवाड्याचे बांधकाम जोरात सुरू झाले. 
+   शनिवारवाड्याच्या बांधकामाबरोबरच   नानासाहेबांनी पुण्याच्या विस्ताराकडे आणि 
+प्रगतीकडेही लक्ष पुरवले. पुणे तसे खूपच जुने, 'राष्ट्रकुटांच्या' काळचे, किंबहुना त्याही 
+पूर्वीचे. इ. स. ७५८ च्या एका शिलालेखात या शहराचा उल्लेख 'पुण्य विषय' या नावाने 
+आला आहे. अर्थात हे 'शहर पुण्यविषय' म्हणजे              भोसरी आणि कळस या 
+चार खेड्यांचं मिळून होतं! नंतर शंभर वर्षांनी पुण्यविषयचे 'पुनकविषय' झाले. मग 
+पुनकविषयचे 'पुनवडी' आणि पुनवडीचे 'पुणे' !! या पुण्याच्या नैऋत्य दिशेकडून मुठा नदी 
+आणि वायव्येकडून येणारी मुळा नदी यांचा पुण्यानजीकच संगम होत होता. शिवकाळात या 
+पुण्याला म्हणत 'कसबे पुणे'. या कसबे पुण्यात पूर्वीपासूनच ढेरे, कानडे, ठकार, वैद्य, 
+निलंगे, कवलंगे, शालीग्राम आणि भाराईत या आठ शास्त्री पंडितांची 'आठघरे' होती. 
+त्याशिवाय पुण्यात शितोळे देशमुख, झांबरे पाटील, होनप देशपांडे आणि राजऋषी 
+कुलकर्ण्यांचीही घरे अथवा   होते. अनेक सुंदर अस्सल हेमाडपंती मंदिरे होती. कदाचित 
+एवढी सुंदर जागा पाहून हेमाद्रीपंतांनाही मंदिरं बांधायचा मोह आवरला नसावा. पण अशा 
+या पुण्याची आदिलशाही सरदार रावराया याने पुरती वाट लावली. पुण्यातली देवळे मोडली. 
+वाड्यांना खणत्या लागल्या. इतकंच नव्हे तर अब्रुवरही ... पुण्याची लोक हाती जे मिळेल ते 
+घेत बाहेर पळाली. (१६३०). पुढे सहा वर्षांनी शहाजीराजांच्या राणीसाहेब- 
+आणि शिवाजीराजे पुण्यात आले. त्यांच्याबरोबर वृद्ध कारभारी दादोजी कोंडदेवही होते. 
+पुण्याची ही भकास अवस्था           पाहवली नाही. त्यांनी दादोजी कोंडदेवांना पुण्याची 
+पुनर्उभारणी करण्यास सांगितले. दादोजी कोंडदेवांनी पुण्याचा विकास सुरू केला. 
+कात्रजच्या डोंगरात उगम पावणाऱ्या आंबिल ओढ्याला पर्वतीच्या उत्तरेला बांध घातला. 
+कोंढव्याजवळ धरण बांधले. पुण्यातच विनायकभट ठकार यांच्या मालकीचे पूर्वी एक मंदिर 
+होते. रावरायाच्या काळात ते उद्ध्वस्त झाले. जिजाऊसाहेबांच्या इच्छेप्रमाणे पूर्वीप्रमाणे 
+मंदिर उभारण्यात आले. हाच तो पुण्याचा 'कसबा गणपती'. कसब्याच्या गणपतीला लागूनच 
+प्रचंड 'लाल महाल' उभारण्यात आला. यावेळेस पुण्यात लाल महालाच्या पश्चिमेस एक 
+'मूर्तजा पेठ' (पुढच्या काळातली शनिवार पेठ) होती. मोंगलांच्या काळात पुढे मलकापूर पेठ 
+(रविवार पेठ), शहापुरा पेठ (सोमवार पेठ) तसेच शास्तापुरा पेठ (मंगळवार पेठ) आणि 
+<<<
+
+मोहियाबाद पेठ (बुधवार पेठ) या पेठा अस्तित्वात आल्या. 
+   परंतु पुण्याच्या विकासाचा उल्लेखनीय वाटा उचलला गेला तो पेशवाईत! पेठ 
+वसवल्यानंतर पेठेचा मुख्य असे त्याला 'शेटे' म्हणत आणि या 'शेटे' च्या मदतीला असणाऱ्या 
+अधिकाऱ्यास 'महाजन' म्हणत. जसे देशमुख-देशपांडे तसेच शेटे-महाजन होते. नानासाहेब 
+पेशव्यांच्या काळात खाशा कसबा पेठेत   केवळ ९०० च्या आसपास      घरे होती आणि 
+लोकसंख्या होती जेमतेम साडेपाच हजार. यातच          इ. जुन्या सरदारांचीही वाडेवजा 
+घरे होती. पुण्याचा विकास-मुख्यतः सुरू झाला तो थोरल्या बाजीरावसाहेबांच्या काळात. 
+बाजीरावांनी लालमहालाच्या पश्चिमेस असलेल्या मोकळ्या जागेत शनिवारवाडा बांधला 
+आणि आसपासच्या मूर्तझा पेठेचा विस्तार केला. नानासाहेबांच्या काळात या मूर्तझा उर्फ 
+शनिवारपेठेत ३७० घरे आणि सव्वादोन हजार लोकवस्ती होती. शनिवारपेठेत बहुतांश 
+ब्राह्मणांचीच घरे होती. 
+   बाजीराव   पेशव्यांनी पुण्यात वास्तव्य करण्याचे ठरवल्यानंतर त्यांच्या सैन्यासाठी 
+कायमच्या   वसाहती   निर्माण करण्याची   गरज   भासू लागली.    शनिवारवाड्याच्या 
+उभारणीबर���बरच चिमाजीआप्पांनी एक नवीन पेठ वसवण्यास सुरुवात केली. आपल्या प्रिय 
+बंधूंच्या, बाजीरावांच्या नावावरून या पेठेचे नाव 'पेठ विसापूर' ठेवण्यात आले. हीच ती 
+लष्करी छावणीसाठी प्रसिद्ध पावलेली 'शुक्रवार पेठ'. नानासाहेब पेशव्यांनी या पेठेचे 
+शेटेपण सोमशेट आणि हरशेट यांना दिले असल्याचे उल्लेख आहेत. याकरता त्या दोघांना 
+१००१ रु. कर भरावा लागत     असे. शुक्रवार पेठेत पेशव्यांचा तोफखाना आणि शहर 
+कोतवालाचे ठाणे होते. तोफखाना हा सरदार पानशांच्या अखत्यारित होता. त्यामुळे सरदार 
+पानसे यांचा वाडाही येथेच बांधण्यात आला. 
+   पुण्याच्या वेताळ मंदिराच्या आसपास पूर्वी काही घरे होती. या भागाला 'वेताळ पेठ' 
+असेही म्हणत असत. इथे 'पेठ' म्हणण्याइतकी वस्ती निश्चितच नव्हती. परंतु १७५१-५२ च्या 
+सुमारास नानासाहेब पेशव्यांनी गंगाराम खत्री आणि दयाराम खत्री यांना या पेठेचे शेटेपण 
+देऊन पेठेचे नवीन नामकरण केले 'गुरुवार पेठ'. नानासाहेबांनी जिवाजी गणेश खासगीवाले 
+यांना पेठेच्या विकासाकरता नेमले होते. नानासाहेबांच्या काळात या गुरुवार पेठेत ७०० घरे 
+आणि जवळपास सव्वाचार हजार लोकसंख्या होती. 
+   मोंगलांच्या काळात पुण्यात 'मोहियाबाद' नावाची पेठ होती. नानासाहेब पेशव्यांनी इथे 
+नवीन पेठ वसवण्याची आज्ञा केली. या सुमारास या पेठेत ४०० च्या आसपास घरे होती. ही 
+पेठ प्रामुख्याने व्यावसायिकांची होती. कारण येथील लोकवस्तीत माळी, रंगारी, भुसारी, 
+कासार, गवळी, गुजर, दारूवाले (तोफखान्याची), तांबट इ. विविध जाती-जमातींचा भरणा 
+असल्याचे उल्लेख आहेत. याच पेठेत नारो आप्पाजी खिरे यांची प्रसिद्ध तुळशीबाग आणि 
+कसबा गणपतीनंतरचे पुण्यातले मानाचे दैवत असलेली        जोगेश्वरी होती. मोरोबादादा 
+फडणीस, चिपळूणकर सावकार, नारो आप्पाजी तुळशीबागवाले यांचे         याच 'बुधवार 
+पेठे'त होते. नानासाहेबांनी बुधवार पेठेचे शेटेपण रामाजी आणि बाळाजी पोतदार (मूळ 
+आडनाव भिडे) यांच्याकडे सालीना २५०० रु.च्या करारावर दिले. नारो आप्पाजी खिरे तथा 
+<<<
+
+तुळशीबागवाले यांना पेशव्यांनी पुणे प्रांताचे सरसुभेदार नेमले होते. नारो आप्पाजी हे प्रचंड 
+ईश्वरभक्त होते. त्यांनी आपल्या तुळशीबागेजवळ रामचंद्र, गजानन, व्यंकटेश, आदिशक्ती, 
+ शिवशंकर, विष्णू आणि विठ्ठलाची सात मंदिरे बांधली होती. (अर्थात ही मंदिरे बांधून पूर्ण 
+ झाली तेव्हा स्वतः नारो आप्पाजी आणि नानासाहेबही हयात नव्हते- सन १७९१) 
+    या मुख्य पेठांशिवाय नानासाहेब पेशव्यांनी गोपाळगंज पेठ, गणेश पेठ, नागेश पेठ इ. 
+पेठांची पायाभरणी केली होती. त्यातल्या त्यात गोपाळगंज पेठ ही लवकर पूर्ण झाली. गणेश 
+ पेठही लवकर झाली असावी, असे वाटते. 
+    आता पुण्याचा विस्तार करायचा तर नानासाहेबांसमोर मोठा प्रश्न होता पुण्याच्या 
+ पाणीपुरवठ्याचा. पुण्याच्या जवळून जरी मुळा आणि मुठा या नद्या भरून वाहात असल्या 
+ तरी या खळाळत्या नद्यांचे पाणी खूप       होते. ते पिण्यायोग्य नसल्याने नानासाहेबांनी 
+नवीन योजना आखल्या. पूर्वी बाजीराव पेशव्यांनी कात्रजच्या जवळच असलेल्या तळ्यातून 
+पुण्याला पाणी आणण्याची योजना आखली होती. परंतु, लढायांच्या धावपळीत ही योजना 
+कागदावरच राहिली. नानासाहेबांनी तिकडे विशेष लक्ष पुरवले. सुमारे दोन लाख रुपये खर्चून 
+ तेथे अजून विस्तृत बांधकाम केलेले तळे खोदण्यात आले.         विटांमध्ये खाचा करून 
+ कात्रजच्या या तळ्यातून      नळांद्वारे पाणी पुण्यातल्या बुधवार हौद, तुळशीबाग हौद, 
+काळा हौद      (शुक्रवार पेठ), गणेश    पेठेतील हौद, बदामी हौद      (शुक्रवार पेठ), 
+ शनिवारवाड्यातले हौद, पर्वतीचा हौद    अशा हौदांमध्ये आणण्यात     आले. नानासाहेब 
+ पेशव्यांचे सासरे सरदार भिकाजी नाईक रास्ते यांनी           धरणातून नळाद्वारे पाणी 
+ आणून आपल्या वाड्यांमधल्या तीन हौदांत सोडले. परंतु हे हौद रास्ते यांच्या खासगीचे होते. 
+यापूर्वी १७४५ च्या सुमारास नानासाहेब पेशव्यांनी पर्वतीच्या उत्तरेला एक तळे खोदण्यास 
+ सुरुवात केली होती. परंतु त्याचे काम खूपच हळूहळू चालले होते. शेवटी नानासाहेबांनी 
+स्वतः जातीने लक्ष देऊन या तळ्याचे बांधकाम पूर्ण केले. या तळ्याच्या मध्यभागी एक 
+केली. टेकडीवजा उंटवाटा होता. येथे 'एक सुंदर श्रींची मूर्ती' वसवण्याची आज्ञा नानासाहेबांनी 
+
+    नानासाहेबांनी पुण्याच्या विकासासाठी उचललेले महत्त्वाचे पाऊल   म्हणजे लोकांना 
+ दिलेल्या निरनिराळ्या सवलती. या नव्या पुण्यात भिस्ती, सुतार, लोहार, खलाशी, चांभार, 
+कासार, माळी, कुणबी, बारदार, कामाठी, परदेशी लोकं, गवळी, कलावंत, गुरव अशा एकूण 
+ ६३० कुटुंबांना (घरांना) 'घरपट्टी' माफ केली होती. या 'घरपट्टी माफ' असणाऱ्यांच्या यादीत 
+ ब्राह्मणांची आणि मराठे लोकांची नोंद न���ही हे लक्षात घेण्यासारखे होते. पुणे शहरात प्रवेश 
+करण्यासाठी वेशीजवळ जकात नाकेही होते. नाका विठ्ठलवाडी, नाका कात्रज, गणेशखिंड, 
+संगमनाका ही पुण्याची जकात वसुलीची काही ठिकाणं होती. या प्रवेशद्वारांतून जाणाऱ्या 
+मुख्य सड़का तेवढ्या फरसबंदी असत. नानासाहेबांनी पुण्याच्या सुरक्षिततेचेही उपाय केले. 
+रात्रीच्या वेळेस, सामान्यतः सूर्यास्तापासून सूर्योदयापर्यंत शहर कोतवाल आणि त्याचे 
+पहारेकरी पुण्यात आणि वेशीबाहेर पहारा देत. रात्री ११ वाजता गारपिरावरून तोफ 
+ असे. त्यानंतर जर बाहेर       झाले तर खास सरकारी परवाना असल्याशिवाय जाता येत 
+<<<
+
+नसे. शाहूमहाराजांच्या मृत्यूनंतर राजारामांना गादीवर बसवताना नानासाहेब पेशव्यांनी 
+त्यांच्याकडून अधिकृतपणे राज्याची अधिकारपत्र घेतली होती. त्यामुळे आता पुण्याच्या 
+विकासाबरोबरच पुण्याला नव्या राजधानीचे स्वरूपही प्राप्त होऊ लागले. निरोगी हवा, 
+रूचकर अन्न, पाचक पाणी, सुगंधी फुले, स्वादिष्ट फळे यांच्या समवायांत राजकीय ऐश्वर्य, 
+कौटुंबिक स्वास्थ्य व राष्ट्रीय उमेद या पुण्यनगरीत एकवटू लागल्या होत्या. या काळात पुण्यात 
+अनेक जातीची माणसे राहात होती. तरी स्वतः पेशवे ब्राह्मण    असल्याने ब्राह्मणांना विशेष 
+महत्त्व प्राप्त झाल्यासारखें होते. यावेळी पुण्यात तैलंगी, गौड-सारस्वत, चित्पावन, देशस्थ, 
+वैष्णव, गुजराथी, शेणवी (सारस्वत), परमहंस, किरवंत,               हिंदुस्थानी, कनोजी, 
+अग्निहोत्री, दैवज्ञ, देवरुखे असे अनेक ब्राह्मण जमा झाले होते. त्यातही चित्पावन ब्राह्मण हे 
+सर्वाधिक होते. ब्राह्मण सरदार, सावकार व उच्चपदाधिकारी वगळले तर पुण्यातील इतर 
+ब्राह्मणांच्या उत्पन्नाचे साधन होते पौरोहित्य आणि दक्षिणा. पेशव्यांच्या दक्षिणेसाठी अखिल 
+हिंदुस्थानातून अनेक पुराणिक, भट-भिक्षुकांची प्रचंड गर्दी पुण्यात जमत असे, असे दिसते. 
+    विद्वान शास्त्रीपंडितांना आणि ब्राह्मणांना त्यांच्या ज्ञानाची परीक्षा घेऊन त्यांना वर्षासने 
+व बक्षिसपात्र दक्षिणा देण्याची पद्धत वास्तविक शहाजीराजे आणि शिवाजी महाराजांनी सुरू 
+केली. परंतु नंतर औरंगजेबाचे आक्रमण    आणि अंदाधुंदीचा काळ यात ही प्रथा बंद पडली. 
+तळेगाव परिसर हा भोसले घराण्याकडे खासगीत असल्याने येथे दक्षिणा वाटली जात असे. 
+कालांतराने हा भाग सरदार द���भाडे यांच्या मुलुखात गेला. त्यामुळे १७१८ च्या सुमारास 
+शाहूमहाराजांनी दक्षिणा वाटण्याचे पुन्हा सुरू   करून    त्याची व्यवस्था दाभाड्यांकडे 
+सोपवली. दाभाडे हा देकार व श्रावणमासातली दक्षिणा बरीच वर्षे देत होते. परंतु पेशव्यांशी 
+वितुष्ट आल्यामुळे दाभाड्यांनी ब्राह्मणांना देकार देण्याचे बंद केले. पुढे दाभाड्यांच्या 
+मृत्यूनंतर १७३१ साली थोरल्या बाजीराव पेशव्यांनी ही प्रथा पुन्हा सुरू करून देकार पुण्यात 
+देण्यास सुरुवात केली. श्रीमंत बाजीराव    पेशव्यांच्या काळात पुणे लहानच     असल्याने 
+श्रावणमासातील देकार हे हुजूरपागेतच दिले जात. परंतु, नानासाहेबांच्या काळात पुण्याची 
+व्याप्ती वाढली म्हणून नानासाहेबांनी 'पार्वती' च्या दक्षिणेला चारही बाजूंनी बंदिस्त अशी 
+खास दक्षिणा वाटण्यासाठी इमारत निर्माण    केली. याला म्हणत 'पर्वती रमणा'. या बंदिस्त 
+इमारतीला चार दरवाजे असत. रमण्याच्या आत रुपये अर्थात दक्षिणेची रक्कम साठवलेली 
+असे. या रमण्याच्या चारही दरवाज्यांवर खास सरकारी माणसे बसत व ही दक्षिणा वाटत 
+असत. दक्षिणेत रुपये, सोने-चांदीच्या मुद्रा, मोहरा, पैसे, पुतळ्या, कवड्या इ. गोष्टी एकत्रित 
+असल्याने याला            म्हणत. पर्वती रमण्याच्या आवारातच एक गणेश मंदिर बांधण्यात 
+आले होते. याला म्हणत 'रमणा गणपती'. पावसामुळे ब्राह्मणांचे हाल होऊ नयेत म्हणून 
+धर्मशाळाही बांधण्यात आल्या. नानासाहेब पेशव्यांच्या काळात श्रावण दक्षिणेची रक्कम दीड 
+लाख   रुपयांपासून अठरा लाख    रुपयांवर पोहोचली होती. जे ब्राह्मण खूप विद्वान असत 
+त्यांचा खुद्द पेशव्यांच्या हस्ते सत्कार केला जाई. श्रावण शु. षष्ठी म्हणजेच चंपाषष्ठीपासून या 
+देकाराला सुरुवात होत असे, ती तीन-चार दिवसांनी संपत असे. 
+    बाजीराव पेशव्यांच्या पत्नी आणि नानासाहेब पेशव्यांच्या मातोश्री काशीबाई यांना 
+<<<
+
+पायाचे दुखणे होते. म्हणून काशिबाईंनी पर्वतीवरच्या भवानी देवीला नवस केला होता. 
+कालांतराने काशीबाईंचा पाय पूर्णपणे बरा झाला. आपल्या मातोश्री काशीबाईंची 
+हरण   केली म्हणून नानासाहेब पेशव्यांनी भवानी देवीच्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. 
+त्याचप्रमाणे देवदेवेश्वराची स्थापना करून पुण्यशील राजा शाहू छत्रपतींच्या पादुका 
+नित्यपूजेस ठेवल्या. देवदेवेश्वराच्या भवताली श्री दे���ी, गजानन, सूर्य आणि विष्णू यांची 
+लहान मंदिरे बांधून एक 'पंचायतन' निर्माण करण्यात आले. या सर्व धार्मिक वातावरणात 
+आपल्यालाही निवासाची एक     सोय असावी म्हणून नानासाहेबांनी देवदेवेश्वराच्या जवळच 
+वाडा बांधला. वास्तविक हा वाड़ा बांधायला १७४७ सालीच सुरुवात करण्यात आली होती. 
+नानासाहेबांनी या संपूर्ण मंदिर पंचायतनास १०८० तोळे सोन्याचे कळस चढवले. आता पुणे 
+शहर या पर्वतीवरच्या झळाळत्या सुवर्णकळसांमुळे लंकेसारखेच भासू लागले होते. पुढच्या 
+काळात   प्रसिद्ध शाहीर रामजोशी यांनी या पुण्याच्या श्रीमंतीवर       रचला. या 
+पोवाड्यात रामजोशी म्हणतात, "वसविले त्यांनी (नानासाहेबांनी) पुणे शहर टुमदारीचे । 
+जागोजाग बांधले दाट नळ पाण्याचे । ठायी ठायी शोभती हौद एक फरग्याचे । धनी कृपावंत 
+प्रभू कल्याण करी        । लंकाच पुणीयामध्ये लेश ना दारिद्रयाचे । शहरात घरोघर 
+सावकार गबर घरचे ।।" एकूणच        नानासाहेबांनी आपल्या राहत्या शनिवारवाड्याच्या 
+कायापालटाबरोबरच, 'कसबे पुण्या' चे 'शहर पुणे' केले होते ... 
+    पुण्याच्या विकासाबरोबर नानासाहेबांचे घराकडेही लक्ष होतेच. मार्गशीर्ष शुद्ध चतुर्दशी 
+शके १६७५, श्रीमुखनाम संवत्सरी रविवारी म्हणजेच दि. ९ डिसेंबर १७५३ या दिवशी 
+नानासाहेबांचे द्वितीय पुत्र माधवराव यांचा रमाबाई (जोशी) यांच्याशी मोठ्या थाटात विवाह 
+करण्यात आला. माधवरावांच्या विवाहानंतर नानासाहेब पेशवे मोहीमेवर निघाले. दि. २ 
+जानेवारी १७५४ रोजी पुण्यातून प्रस्थान ठेवल्यानंतर थेट बागलकोट हरिहर गाठून तेथून 
+राहिलेल्या खंडण्या वसूल करून नानासाहेब दि. ४ जून १७५४ या दिवशी पुण्यात परत 
+आले. याच    महिन्यात, २६ जूनला नानासाहेब पेशव्यांची ओंकारेश्वराजवळ सुवर्णतुला 
+करण्यात आली. यावेळी नानासाहेबांचे वजन १७८ पौंड भरले. ही सारी सुवर्णसंपत्ती रयतेला 
+वाटण्यात आली. 
+   यानंतर नानासाहेब पेशव्यांनी ऑक्टोबर १७५४ ते एप्रिल १७५५ च्या दरम्यान बेदनूरवर 
+स्वारी केली. दि. १२ एप्रिल रोजी पेशवे पुण्यात आले. चार महिने गेले आणि श्रावण शुद्ध 
+चतुर्थी शके १६७७, युवनाम संवत्सरी सोमवारी म्हणजेच दि. ११ ऑगस्ट १७५५ रोजी 
+गोपिकाबाईंना पुत्ररत्न झाले. पुत्रजन्मानंतर लगेचच दोन दिवसांनी चंपाषष्ठीपासून 
+श्रावणातले देकार सुरू होत असल्याने पुत्राच्या आगमनाप्रीत्यर्थ न���नासाहेबांनी प्रत्येकाला 
+एक-एक    रुपया जास्त देण्यास सांगितले. बारशाच्या वेळी मुलाचे नाव ठेवण्यात आले 
+'नारायण'. नारायणरावांच्या जन्मानंतर पाचच दिवसांनी श्रावण शुद्ध नवमीला म्हणजेच १६ 
+ऑगस्ट १७५५ रोजी शनिवारी नानासाहेबांचे बंधू रघुनाथराव आणि जानकीबाई यांना पुत्र 
+झाला. पण दुःखाची गोष्ट अशी की, पुत्राचा जन्म सकाळी झाला आणि संध्याकाळी पुत्र 
+वारला. पुत्रजन्माच्या वेळी बाळंतरोगाने असेल वा पुत्राच्या मृत्यूच्या धक्क्याने दि. २२ 
+<<<
+
+ऑगस्ट रोजी रघुनाथरावांची पत्नी जानकीबाई यांचाही मृत्यू झाला. या दोन्ही वेळेस 
+रघुनाथराव मात्र शनिवारवाड्यात नव्हते. इ. स. १७५२-५३ ची गोहद स्वारी करून लगेच दि. 
+३०   ऑगस्ट   १७५३ ला ते उत्तरेत    जाटांच्या मोहिमेवर गेले. जाटांविरुद्ध लढताना 
+रघुनाथरावांनी कुंभेरीच्या प्रचंड किल्ल्याला वेढा घातला. किल्ल्याची संपूर्ण नाकाबंदी केली. 
+शेवटी जाट शरण आले आणि त्यांनी रघुनाथरावांशी तह केला. ही मोहीम संपवून रघुनाथराव 
+ऑक्टोबर सन     १७५५ रोजी शनिवारवाड्यात दाखल      झाले. शनिवारवाड्यात आल्यावर 
+त्यांना या दोन अत्यंत दुःखाच्या बातम्या समजल्या. नानासाहेबांनी आपल्या बंधूंचे 
+केले. नानासाहेबांच्या खाशा पथकात असलेल्या ओक      सरदारांची मुलगी नानासाहेबांना 
+पसंत होती. नानासाहेबांनी रघुनाथरावांना दुसऱ्या लग्नासाठी तयार केले. सुरुवातीला काही 
+दिवस नकार देताना अगदी नानासाहेबांचा आग्रह मोडवेना म्हणून रघुनाथराव लग्नाला तयार 
+झाले. याच सुमारास दक्षिणेला सावनूर उर्फ बसरूर भागात अचानक      तंटा उद्भवल्याने 
+नानासाहेबांना ऑक्टोबर १७५५ मध्ये पुणे सोडावे लागले. या मोहिमेत रघुनाथरावही 
+सहभागी झाले होते. या मोहिमेदरम्यानच मार्गशीर्ष शुद्ध चतुर्दशी शके १६७७ म्हणजेच 
+बुधवार दि. १७ डिसेंबर १७५५ रोजी कर्नाटकातील      गलगले या छावणीच्या ठिकाणी 
+रघुनाथराव आणि ओकांची कन्या आनंदीबाई यांचे लग्न पार पडले. दि. १९ जुलै १७५६ या 
+दिवशी नानासाहेब पेशवे रघुनाथराव आणि आनंदीबाईंना घेऊन पुण्यात दाखल        झाले. 
+बसनूरच्या स्वारीवर जाताना एक महत्त्वाची गोष्ट घडली ती म्हणजे भाऊसाहेब पेशव्यांना 
+मिळालेली कोल्हापूर राज्याच्या प्रधानकीची वस्त्रे! कोल्हापूरकर संभाजीराजांनी कायमच 
+सातारा राज्यात फूट पाडण्याचा प्रयत्न चालवला होता. संभाजीराजांनी सांगोल्याच्या 
+स्वारीहून (१७५०) परतलेल्या सदाशिवरावभाऊंना वश       करून पेशवाई-वस्त्रे, पारगड, 
+कलानिधी आणि              हे तीन किल्ले देऊन फितवण्याचा प्रयत्न केला. त्याशिवाय 
+सालीना ५० हजार रुपये उत्पन्नाची जहागीरही देऊ    केली. परंतु, भाऊसाहेबांनी वरवर 
+संभाजीराजांना   अनुकूलता    दाखवून   नानासाहेबांना सगळ्या    गोष्टी सांगितल्या. 
+नानासाहेबांनीही आपल्याला जणू काहीच करता येत नाही, सदाशिवरावभाऊ आपले ऐकत 
+नाही असे दाखवले आणि १७५४ साली कर्नाटकांत स्वारीवर जाताना भाऊसाहेबांना बरोबर 
+घेऊन कोल्हापूरकर संभाजीराजांची भेट घेतली. (आणि भाऊंना प्रधानकीची वस्त्रे देववली) 
+          देशावर या घडामोडी घडत असताना कोकणात मात्र पुन्हा अराजक माजले होते. 
+सरखेल सेखोजी             मृत्यूनंतर पेशव्यांनी त्यांच्या मानाजी आणि तुळाजी या दोन 
+पुत्रांपैकी मानाजी        सरखेल   पद देऊ   केलं. यामुळे तुळाजी           मनात 
+पेशव्यांविषयी द्वेषाची भावना निर्माण झाली होती. १७५४ च्या सुमारास मानाजी 
+मृत्यूनंतर भाऊबंदकीने ग्रासलेल्या घराण्यातून तुळाजी आंग्रे सरखेल बनले. 
+       ही मुख्यतः बाणकोटच्या           तेरेखोलपर्यंत होती. याच्याच जोरावर तुळाजी 
+आंग्रे आपला पेशव्यांवरचा पूर्वीचा राग आता नव्याने उकरून      होते.          या 
+कोकणी          पेशव्यांच्या अनेक सरदारांची घराणी होती. तुळाजी आंग्रे पेशव्यांच्या पेठे, 
+परचुरे, रास्ते, पानसे, फडके, ओक, भावे, जोशी, पटवर्धन, बर्वे, मेहेंदळे इ. सरदारांच्या 
+<<<
+
+ घरादारांना उपद्रव देऊ लागले. ते या सरदारांची घरेच जाळत सुटले. शेवटी या सर्व 
+सरदारांच्या गाऱ्याण्यांमुळे नानासाहेबांना तुळाजीकडे लक्ष देणे भाग पडले. 
+               संपूर्ण प्रकरणात नानासाहेब पेशव्यांनी प्रत्यक्षात कुठेही सहभाग घेतला 
+नव्हता. इ.    स. १७५५     मध्ये चुलतबंधू सदाशिवरावभाऊ       आणि धाकटी      आत्या 
+ इचलकरंजीकर     व्यंकटराव घोरपड्यांची पत्नी अनुबाई             (जोशी)   यांच्यासह 
+कर्नाटकातील सावनूरच्या नबाबावर स्वारी केली. मुरारराव        आणि मुझफ्फरखान हे 
+ पेशव्यांचेच कर्नाटकातले सरदार नवाबाला जाऊन मिळाले होते. त्यामुळे कर्नाटकचा प्रश्न 
+ अतिशय गंभीर होऊन बसला होता. नानासाहेबांनी या स्वारीसाठी आपल्या उत्तरेकडील 
+ सरदारांनाही टेकले. कर्नाटकात बोलावून घेतले. अखेरीस सावनूरकर नवाबाने पेशव्यांसमोर 
+
+    नानासाहेब पेशवे कर्नाटकात सावनूरकर नबाबाशी लढताना इकडे कोकणात 
+प्रकरण उद्भवले. शाहूंच्या निधनानंतर स्वराज्याचा सांभाळ करणे, हे पेशव्यांचे कर्तव्य होते. 
+राजधानी रायगड कोकणात असल्याने कोकणाचे महत्त्व जास्तच. परंतु शाहूंच्या आगमना 
+ पूर्वीपासूनच कोकणात           वर्चस्व होते. कान्होजी आंग्रे या जबरदस्त माणसाला 
+ थोरल्या राजाराममहाराजांनी सरखेल बनवले. पुढे बाळाजी विश्वनाथ यांच्या मध्यस्थीमुळे 
+कान्होजी हे शाहूमहाराजांना येऊन    मिळाले. पुढे बाजीराव   पेशव्यांनीदेखील सेखोजी 
+                  कार्यात सामावून घेतले खरे, पण पुढे संभाजी, मानाजी, तुळाजी या आंग्रे 
+बंधूंत भाऊबंदकी माजली. गादीसाठी काय          ते करायला ते तयार होते. त्यातल्या त्यात 
+ मानाजी हे पेशव्यांना अनुकूल होते. तुळाजी मात्र पेशव्यांना मानायला तयार नव्हते. 
+ पेशव्यांचे अधिकार त्यांना मान्य नव्हते. कोकण आपलेच आहे, अशा थाटात ते वावरत 
+ असत. सागरी किल्ला असल्याने विजयदुर्गावर तुळाजींचे मुख्य ठाणे होते. आरमारही याच 
+ किल्ल्यावर असे. पेशव्यांनी पोतुगीजांकडून वसई प्रांत जिंकल्यामुळे पोर्तुगीज पेशव्यांचे शत्रू 
+ बनले होते. अशातच पेशव्यांनी वाडीकर-सावंतांना सोबत घेऊन गोव्यावर आक्रमण केले. 
+त्यामुळे पोर्तुगीजांनी तुळाजींशी सख्य जोडले. पोर्तुगीज आणि मराठे यांच्या भांडणात 
+ इंग्रजांनी पडणे नानासाहेबांना नको होते. यासाठी नानासाहेबांनी नामी युक्ती केली. तुळाजी 
+ आंग्रे हे कोकण         दंडेली करत असल्याने प्रजाही असंतुष्ट होती. शिवाय तुळाजी 
+ इंग्रजांचे हाडवैरी असल्याने इंग्रजांनाही तुळाजींचा बंदोबस्त व्हायला हवा होता. या साऱ्या 
+गोष्टीचा उपयोग नानासाहेबांनी असा करून घेतला की, इंग्रजांनी मराठ्यांच्या विरोधात 
+ पोर्तुगीजांना मदत करू नये. त्या बदल्यात मराठे तुळाजींचा बंदोबस्त करतील. मराठे फ्रेंचांना 
+ मदत करतील, अशी इंग्रजांना कायमच धास्ती वाटे. शिवाय आता तुळाजींचेही पारिपत्य 
+होणार हे पाहून इंग्रजांना बरे वाटले. नानासाहेब आणि इंग्रजांची युती ही फक्त तुळाजींना 
+नामोहरम करण्याबाबत आणि पोर्तुगीजांबाबत होती. त्यात कुठेही मराठी आरमाराचा नाश 
+व्हावा, असे नानासाहेब पेशव्यांच्या मनात कधीही आले नव्हते. 
+    तुळाजी फारच बळजोर झाले होते. पेश���्यांच्या पक्षातील लोकांना तर ते फारच पाण्यात 
+पाहात. इ. स. १७५३ मध्ये तुळाजी आंग्रे काहीही कारण नसताना विशाळगडावर चालून 
+<<<
+
+गेले. केवळ प्रतिनिधी हे पेशव्यांच्या पक्षातले म्हणून. विशाळगडाचा किल्लेदार लिहितो, 
+"आंग्र्याने मर्यादा सोडून मुलकाचा उच्छेद केला. प्रभावळी, साखरपे दोनही तोंडास शह 
+देऊन बसला आहे. प्रतिनिधीच्या मुलकाची खराबी केली. कोणीही खावंद त्यास विचारता 
+नाही." ताराबाईंनीही तुळाजींना याबद्दल जाब विचारला असता, ताराबाईंनाही त्यांनी किंमत 
+दिली नाही. अखेरीस प्रतिनिधींनी आपले मोठे सैन्य पाठविल्यावर तुळाजी वेढा उठवून 
+माघारी फिरले. 
+    तुळाजी आंग्रे आणि मानाजी आंग्रे या बंधूंमधले वैरही पेशवे-तुळाजी इतकेच प्रचंड होते. 
+तुळाजींनी मानाजींच्या कुलाबा किल्ल्यावर हल्ला करून मानाजी          कुटुंबकबीला 
+पकडून कैदेत ठेवला होता. आंग्रे आणि पेशव्यांचे दोघांचेही गुरु ब्रह्मेंद्रस्वामी धावडशीकर 
+यांनीही याबाबत तोड काढण्याचा प्रयत्न केला. ब्रह्मेंद्रस्वामींचा तुळाजींवर फार जीव होता. 
+याबाबतीत ते तुळाजींना म्हणतात, "चवदा लक्षांचा धणी तो आहे देवळी 'श्री परशुराम'. 
+त्याचा भक्तराज शिरोमणी तुळाजी सरखेल. तुम्हास शाहूजीने सरखेल        तुम्हावरी दया 
+फार आहे हे आज्ञा." परंतु हेच ब्रह्मेंद्रस्वामी तुळाजींची पुंडगिरी पाहून तुळाजीस 
+फर्मावतात की, 'वास्तविक तुझे अपराध इतके झाले की, माझी        बोलण्याचीही इच्छा 
+नव्हती. पण मानाजी आणि तुझे भावाभावांचे सख्य व्हावे यासाठी पत्र लिहिले. मानाजींच्या 
+मनात काहीही वाईट नाही. तेव्हा तूही लहान मुलांसारखे न वागता दोघे भाऊ एक होऊन 
+एका महत्त्वाच्या कामगिरीस हात घालणे.' मानाजी आंग्रे हे मात्र पेशव्यांशी कायम निष्ठा 
+ठेवून होते. १० ऑक्टोबर १७५२ च्या एका पत्रात मानाजी नानासाहेबांना म्हणतात, 'आमचा 
+एक निश्चय की आपले म्हणून आहो. आपला अवलंब करून मानाने आहो.' 
+    या सुमारास निजामाची कटकट, नागपूरकर जानोजी भोसल्यांची बंडाळी, १७५३ पासून 
+सतत सावनूर, अर्काट, बिदनूर, म्हैसूर अशा सलग मोहिमांमुळे नानासाहेबांना तुळाजींकडे 
+लक्ष देण्यास सवड नव्हती. पण    तुळाजींकडे दुर्लक्षही करून चालत नव्हते. अखेरीस, 
+नानासाहेबांनी कोकणातला पेशव्यांचा सरसुभेदार रामाजी महादेव बिवलकर यांच्याकडे 
+तुळाजींच्या मोहिमेची मुखत्यारी दिली. पेशव्यांचे आरमार अजिबातच नव्हते. मुळात 
+सुरुवातीपासूनच पेशवे किंवा मराठे असे वेगवेगळे नव्हते.     आरमार हेच स्वराज्याचे 
+आरमार असल्यामुळे वेगळे आरमार असण्याची शक्यताही नव्हती. मानाजी             असे 
+एक वेगळे लहानसे आरमार होते. पण तुळाजींच्या आरमारापुढे मानाजींचे आरमार तोकडे 
+होते. पण आता मात्र तुळाजींना आरमाराशिवाय हरवणे शक्य नाही, हे पेशवे जाणून होते. 
+याकरिताच रामाजी महादेवांनी         समुद्री युद्धात बंध घालण्यासाठी इंग्रजी आरमाराची 
+मदत घेण्याचे ठरवले. जमिनीवरच्या युद्धात पेशव्यांच्या फौजांसमोर तुळाजींची धडगत नाही, 
+हे उघडच होते. रामाजी महादेव हे मूळचे कल्याणचे गृहस्थ थोरल्या बाजीराव पेशव्यांपासून 
+जवळपास तीस वर्षे उत्तर कोकणचे सरसुभेदार होते. तीस वर्षांहून अधिक काळ सुभेदारी 
+पाहिल्यामुळे रामाजी महादेव यांना कोकणातल्या तेथील माणसांच्या खाचाखोचा डोळे 
+झाकूनही सांगता येऊ शकत होत्या. पण या दरम्यान एक विचित्र गोष्ट घडली की, रामाजी 
+महादेवांनी मानाजी          पेब उर्फ विकटगड हा किल्ला अचानक      कब्जात घेतला. 
+<<<
+
+कदाचित तुळाजींच्या काही कटकारस्थानाची कुणकुण    रामाजींनी लागली असावी. परंतु, 
+त्यामुळे मानाजी    संतापले. पेबच्या खालचा मुलुखही रामाजीपंतांच्या कब्जात गेल्याने 
+मानाजींना खर्चाची अडचण   भासू लागली. त्याच दरम्यान जंजिरेकर सिद्दीने कुलाब्यावर 
+हल्ला चढवला. मानाजींनी आपला भाऊ तुळाजी यांना मदतीची पत्रे पाठविली असता, 
+मानाजींचा तुळाजींनी पत्रातून भयंकर अपमान केला. अखेर मानाजी आणि रामाजी महादेव 
+यांच्यातील गैरसमज दूर होऊन ते पुन्हा एकत्र आले. रेवदंड्याच्या रामेश्वर मंदिरात सख्य 
+झाले. रामाजीने आखलेल्या या मोहिमेला १७५४ च्या अखेरीस नानासाहेबांनी कर्नाटकातून 
+मंजुरी कळविली आणि कृष्णाजी महादेव जोशी, मस्तानीपुत्र समशेरबहाद्दर, दिनकर महादेव 
+जोशी, खंडोजी माणकर, शंकराजी केशव अशा सरदारांना कोकणात रवाना केले. याशिवाय 
+मदतीला वाडीकर-सावंत, पंत-अमात्य, प्रतिनिधी इत्यादी लोक होतेच. विजयदुर्गाआधी 
+सुवर्णदुर्ग काबीज करण्यासंबंधी रामाजी महादेव आणि इंग्रजांचा मुंबईचा गव्हर्नर रिचर्ड 
+बर्शिअर यांच्यात दि. १९ मार्च १७५५ रोजी एक करारनामा झाला तो असा- 
+   * सर्व आरमार इंग्रजांच्या ताब्यात असावे, परंतु कारभार मात्र उभयतांच्या संमतीनेच 
+व्हावा. 
+    * तुळाजी              जी जहाजे काबीज    करण्यात येतील, ती इंग्रज-मराठ्यांनी 
+निम्मी-निम्मी वाटून घ्यावीत. 
+    * बाणकोट व हिम्मतगड (नंतरचा फोर्ट व्हिक्टोरिया) आणि नदीच्या दक्षिण काठावरील 
+पाच गावे मराठ्यांनी इंग्रजांना कायमची द्यावीत. 
+    * पश्चिम किनाऱ्यावरून        कोणत्याही किल्ल्यास समुद्रातून मदत पोहोचवू नये, 
+असा बंदोबस्त इंग्रजांनी ठेवावा. 
+    *           किल्ल्यात जे द्रव्य, सामान, दारूगोळा, तोफा वगैरे सापडेल ते सर्व 
+मराठ्यांस देण्यात यावे. 
+    * मानाजीच्या मुलुखावर उभयतांनी हल्ला केल्यास खांदेरी बेट, बंदर व कित्येक गावे 
+(?) इंग्रज यांस द्यावीत. 
+    * जरुरीप्रमाणे जास्त    नानासाहेबांच्या संमतीने ठरविण्यात यावीत. 
+   या करारानुसार विल्यम जेम्स या इंग्रज सरखेलाच्या हाताखाली इंग्रजी आरमार दि. २२ 
+मार्च १७५५ रोजी सुवर्णदुर्गावर चाल करून निघाले. जमिनीवरून दिनकर महादेव जोशी 
+आणि समशेरबहाद्दर हे देवरुखला येऊन थांबले होते. २२ मार्चला संध्याकाळी इंग्रजांचे 
+आरमार मुंबईहून निघाले आणि दुसऱ्या दिवशी पहाटे राजापुरीच्या खाडीच्या तोंडावर 
+तुळाजींची अठरा गलबते इंग्रजांना फिरताना दिसली. इंग्रजांचे बलाढ्य आरमार पाहून 
+तुळाजींची गलबते माघारी वेगाने पसार झाली. याचवेळेस एक-दोन दिवसात सात तरावे, 
+एक   बातेला आणि साठ गलबते असे मानाजींचे आरमार चौलच्या बंदरातून येऊन इंग्रजी 
+आरमाराला सामील झाले. त्यानंतर सुवर्णदुर्गच्या वाटेत मराठी आरमाराने काही ना काही 
+कारणाने मुक्काम करून 'वेळ    काढला'. २९ तारखेला पेशवे आणि इंग्रजांच्या संयुक्त 
+<<<
+
+आरमाराचा सुवर्णदुर्गला वेढा पडला. त्या वेढ्याच्या वेळेस         आरमारात आणि 
+इंग्रजांच्या आरमारात झटापट झाली. इंग्रजांनी        जयगडच्या            पाठलाग 
+केला, पण        निसटून विजयदुर्गावर गेले. विल्यम जेम्स मुंबईच्या वरिष्ठांना पेशव्यांच्या 
+ आरमाराविषयी अत्यंत चिडून लिहितो, "आम्ही सुवर्णदुर्गावर मारा केला, तरी पेशव्यांची 
+जहाजे आणि रामाजीपंतांचे लोक कसलीही मदत न करता निलाजरेपणे मजा बघत उभी 
+राहिली. तेव्हा त्यांच्या मदतीची आशा सोडून मी एकट्यानेच हल्ला केला." यानंतर १२ 
+एप्रिल १७५५ रोजी तोफांच्या धडाक्यात विल्यम जेम्स सुवर्णदुर्गात शिरला. 
+    विल्यम जेम्स या इंग्रजी सरखेलान�� पेशव्यांच्या आरमाराला दिलेल्या शिव्या पाहून 
+रामाजीपंतांची चतुराई आपल्याला समजून येते, ती अशी-             आरमार सुरुवातीला 
+इंग्रजांच्या दृष्टीस   इंग्रजांनी त्यांचा पाठलाग सुरू केला. पण उघड समुद्रात 
+अठरा गलबतांचा हंग्रजांच्या बलाढ्य आरमारापुढे निभाव लागणार नाही, असे पाहून 
+रामाजीपंतांनी आपल्या आरमारासह मुद्दाम काही ना काही कारण      काढून वेळ काढला. 
+जेणेकरून आंग्यांचे आरमार इंग्रजांच्या मारगिरीतून      त्यांच्या इलाख्यात पोहोचेल. 
+एव्हाना इंग्रजांचे आरमार पुढे गेला होता, तो मागे फिरला. पण      मधल्या काळात 
+रामाजीपंतांनी आपले सैन्य व एक    तोफ जमिनीवर उतरवून लढाईचा पोरखेल      चालवला 
+होता. रामाजी हे साधेसुधे सरदार नसून तीस वर्षांचा अनुभव असलेले सरसुभेदार होते. 
+त्यांनी तुळाजी आंग्रेंची कारकीर्द पाहिलेली होती. ते       चांगलेच ओळखून होते. 
+विल्यम पुढे गेलाय हे पाहून लुटूपुदूच्या लढाईचे निमित्त करून रामाजीपंतांनी सुवर्णदुर्गच्या 
+किल्लेदाराशी संधान बांधले असावे. कारण नंतर रामाजीपंतांनी विल्यमला 'किल्लेदार ठार 
+झाला व आत अधिक        माणसे नाहीत' असे खोटे सांगून सैन्यासह त्याला किल्ल्याच्या 
+माऱ्यात पाठवून आपण     मात्र आरमारासह मागे राहिले. (विल्यम यालाच निलाजरेपणा 
+म्हणतो) जेव्हा दारू कोठाराचा      उडाला तेव्हा किल्लेदाराने पंतांकडे तहासाठी माणसे 
+पाठवली. परंतु, यात काहीतरी डाव असल्याचा संशय आल्याने जेम्सने किल्ल्यात सैन्य 
+घुसवले. तेव्हा पंतांचा नाईलाज झाला. याच पत्रात जेम्स म्हणतो, "(किल्ल्यातील) लोक 
+दिनवाणी झाले. रामजीपंत हा दयार्द्र अंतःकरणाने सर्वांची विचारपूस करत आहे. अखेरीस 
+सुवर्णदुर्ग, त्याचे तीन संरक्षक किल्ले गोवा, आणि कनकदुर्ग हे रामाजीपंतांच्या हाती 
+ आले. 
+    इकडे सुवर्णदुर्ग हाती आल्यामुळे समशेरबहाद्दर   आणि दिनकर      महादेव   यांनी 
+रत्नागिरीच्या किल्ल्याला वेढा घातला. रामाजीपंतांनी या वेढ्यासाठीही विल्यमला विनवले. 
+रामाजीपंतांच्या 'पूर्वीच्या' अनुभवावरून विल्यम मदत करणार नाही, हे त्यांनी ताडलेच होते 
+आणि तसेच झाले. हीच गत अंजनवेल आणि गोवळकोटच्या किल्लांच्या बाबतीतही झाली. 
+ अखेरीस हरी दामोदर आणि महिपतराव        कवडे यांनी दि. १४ जानेवारी १७५६ रोजी 
+         किल्लेदार मोत्याजी विचारे यांच्याकडून अंजनवेल ज��ंकून घेतला. गोवळकोटही या 
+सुमारास काबीज    झाला. यापाठोपाठ समशेरबहाद्दरांनी १८ फेब्रुवारी रोजी रत्नदुर्गावरही 
+निशाण लावले. 
+<<<
+
+    या घडामोडी सुरू असताना स्वतः तुळाजी विजयदुर्गावर होते. विजयदुर्ग हे आरमारी 
+केंद्र होते. सिंधुदुर्ग हा बलाढ्य 'जंजिरा' असला तरी तो केवळ एक जंजिरा होता, ही त्याची 
+दुखरी नस होती. विजयदुर्गच्या एका बाजूला जमीन आणि एका बाजूला समुद्र असल्याने 
+खुष्कीचा मार्गही रसद पुरवठ्यासाठी खुला होता. याच कारणास्तव                        विजयदुर्ग हे 
+आरमारी मुख्यालय बनवले. पेशव्यांनी इंग्रजांशी तह केलेला पाहून तुळाजींनी ५ नोव्हेंबर 
+रोजी गोवेकर       पोर्तुगीजांशी संधान     बांधले, पोर्तुगीजांनीही तत्परतेने     ५००     सैनिक 
+विजयदुर्गावर पाठवून दिले. दि. ११ डिसेंबर रोजी सह्याद्रीच्या मुलुखातील खारेपाटणजवळ 
+पेशव्यांचे सैन्य घाट उतरत असताना तुळाजींचा सरदार रुद्राजी धुळप याने अचानक हल्ला 
+चढवला. या हल्ल्यात पेशव्यांच्या फौजेपुढे रुद्राजींचा टिकाव लागला नाही. स्वतः रुद्राजी 
+आणि एक पोर्तुगीज सरदार जखमी झाले. काही पोर्तुगीज मारले गेले. कर्नल रॉबर्ट क्लाईव्ह 
+आणि अॅडमिरल         वॉटसन हे दोघे इंग्रज    अधिकारी हिंदुस्थानातील फ्रेंच सैन्याचा पाडाव 
+करण्यासाठी नुकतेच इंग्लंडहून नव्या आरमारासह मुंबईस आले होते. ६ फेब्रुवारी रोजी 
+त्यांना विजयदुर्गवर जाण्यास सांगण्यात आले. त्याप्रमाणे ७ तारखेला १४ जहाजे, ८०० 
+इंग्रज शिपाई, १००० काळे शिपाई असे इंग्रजी आरमार घेऊन क्लाईव्ह आणि वॉटसन 
+विजयदुर्गाकडे निघाले. पण हे आरमार निघण्यापूर्वीच किंबहुना इंग्रजांचा विजयदुर्गाकडे 
+मोर्चा वळण्यापूर्वीच १७५५ च्या पावसाळ्यानंतर लगेच पेशव्यांचा सरदार खंडोजी माणकर 
+हा तर आसपासचा मुलुख सर्व जिंकत प्रदेश पेशव्यांच्या दक्षिणेकडे हाती निघाला. जानेवारी १७५६ पर्यंत विजयदुर्ग सोडला 
+                                             आला होता. 
+    ११ फेब्रुवारी रोजी इंग्रजी आरमार विजयदुर्गवर मोर्चेदाखल झाले. इकडे जमिनीवर 
+रामाजी महादेवांची फौज तयारच होती. इंग्रजांचे आरमार चालून येत आहे, हे पाहून आधीच 
+दि. ८ फेब्रुवारी रोजी तुळाजींनी आपल्या मेहुण्यास              विजयदुर्गाचा ताबा देऊन         ते 
+रामाजीपंतांच्या छावणीत भेटावयास आले. पण पेशवे आणि तुळाजी यांच्यातील इतक्या 
+वर्षांच्या वैमनस्यामुळे चटकन निर्णय आणि वाटाघाटी होईना. तीन दिवस उलटले आणि 
+चौथ्या दिवशी १२ फेब्रुवारी रोजी इंग्रजांचा विजयदुर्गावर भडिमार सुरू झाला. वॉटसनने 
+मुंबईला कळवले, "तुळाजी आंग्यांचे व पेशव्यांचे (रामाजीपंतांचे) तहाचे बोलणे चालत 
+असल्याचे मला कळले, तेव्हा तुळाजीस याबाबतीत अवकाश द्यायचा नाही, असा निश्चय 
+करून, एकदम किल्ल्या स्वाधीन करून देण्याविषयी मी त्यास निरोप पाठविला. ठरलेल्या 
+वेळात जबाब न आल्याने व पेशवेही जरा वेळ                      आहेत असे पाहून दि. १२ रोजी 
+आम्ही किल्ल्यावर मारा सुरू केला." १२ तारखेला संध्याकाळी ४ च्या सुमारास इंग्रजांच्या 
+तोफेचा एक     गोळा                एका जहाजाच्या दारूखान्यावर पडून त्या जहाजाने पेट 
+घेतला. या भडक्यात आसपासची इतरही जहाजे एकदम पेटली.                                आरमारातील 
+७४ तोफांचे एक गुराब, त्याहून थोड्या लहान आकाराच्या ८ गुराबा आणि ६० गलबते उळून 
+खाक झाली. 
+    दि. १३ फेब्रुवारी रोजी कॅप्टन फोर्ड (फोर्ब्स?) हा साठ माणसांसह जमिनीवर उतरला. 
+पण पेशव्यांची फौजही किल्ल्यात शिरायला तयार आहे, असे पाहून इंग्रजी आरमाराने मुद्दाम 
+<<<
+
+किल्ल्यावर तोफांचा मारा सुरूच ठेवला. संध्याकाळी फोर्ड   किल्ल्यात शिरला आणि 
+त्याने निशाण लावले. परंतु, त्याआधीच तुळाजी आंग्रे खंडोजी माणकरांच्या स्वाधीन झाले 
+होते. तुळाजी अत्यंत शूर होते, यात शंकाच नाही. क्लाईव्ह आणि वॉटसनला ग. बर्शियरने 
+स्पष्ट बजावले होते, "तुळाजी आंग्रे सापडल्यास मुंबईस आणावा. पेशव्यांचे हाती देऊ नये. 
+कारण   ते कदाचित त्यास   पुनरपि मोकळा            आणि तो पुन्हा पहिल्यासारखा 
+आपणास त्रास देऊ   लागेल." बर्शियरच्या उपदेशावरूनच कल्पना येते. शिवाय विजयदुर्ग 
+घेण्याचा त्यांचा मनसुबा होताच. त्यामुळे तुळाजी पेशव्यांच्या स्वाधीन झाले हे पाहताच 
+पेशव्यांचे सैन्य विजयदुर्गात शिरण्याआधीच इंग्रजांनी शिताफीने किल्ल्याचा ताबा घेतला. 
+इंग्रजांचे सैन्य प्रथम मराठे आणि किल्ल्याच्या मध्ये उतरले आणि बाहेरून इंग्रजी तोफांचा 
+भडिमार सुरू असल्याने किल्ल्यातील उरलेल्या माणसांनी किल्ला इंग्रजांच्या स्वाधीन केला. 
+दुसऱ्या दिवशी रामाजीपंत    अॅडेमिरल वॉटसनच्या भेटीला गेले असता, वॉटसनने 
+विजयदुर्गच्या हस्तांतरणासाठी गव्हर्नरच्या परवानगीची गरज असून त्याबदल्यात पेशव्यांन�� 
+तुळाजीला इंग्रजांच्या हाती सोपवावे, ही अट घातली. तहनाम्यात ठरल्याप्रमाणे पेशव्यांच्या 
+संमतीने       ठरविण्यात येण्याचे ठरले असल्याने रामाजीपंतांना अचानक विजयदुर्गच्या 
+बदल्यात तुळाजींना हस्तांतरित करता येईना. रामाजीपंत     स्पष्टपणे पेशव्यांना तसे 
+कलवितात, "कजिया करावा तरी पातशाही सरदार ... दरम्यान जनरल व तहनामा आहे 
+म्हणोन उतावळी न करता आहो ... " अखेरीस विजयदुर्गसाठी वॉटसनने अडवून धरले तसेच 
+रामाजीपंतांनीही तुळाजींचा ताबा शेवटपर्यंत इंग्रजांना दिला नाही. पेशव्यांनी दि. २० जुलै 
+रोजी पुण्यात आल्यानंतर मुंबईचा गव्हर्नर बर्शियरला अत्यंत कडक शब्दात 'आज्ञापत्र' 
+पाठविले आणि विजयदुर्ग पुन्हा मागितला. यावर १ ऑगस्ट रोजी बर्शियरने अत्यंत नरमाईचे 
+धोरण स्वीकारून पावसाळा संपताच विजयदुर्ग पुन्हा देण्याचे मान्य केले आणि आपले दोन 
+वकील (टॉमस वायफिल्ड आणि जॉन स्पेन्सर) पुणे दरबारात पाठविले. 
+             पाडावानंतर नानासाहेब पेशवे दि. १ जानेवारी १७५७ ते १९ जून (१७५७) या 
+काळात कर्नाटकात श्रीरंगपट्टणमच्या मोहिमेवर गेले. याच काळात कर्नाटकात हैदरअलीच्या 
+उदयाला सुरुवात झालेली होती. हैदराबादचा निजाम हा तर पेशव्यांचा पिढीजात होता. 
+नानासाहेब कर्नाटक मोहिमेवर गुंतले आहेत हे पाहताच निजामाने पुन्हा कुरापती काढण्यास 
+सुरुवात केली. अखेर निजामाचा बंदोबस्त करण्यासाठी १७५७ च्या दिवाळीनंतर नानासाहेब 
+पुण्याहून फौजेसह निघाले. वऱ्हाड प्रांतातील 'सिंदखेड' या गावी पेशव्यांची आणि 
+निजामाची गाठ पडली. या            निजामाचा सपशेल   पराभव झाला. यात झालेल्या 
+तहानुसार निजामाने सालीना २५ लाख रु. उत्पन्नाचा मुलुख पेशव्यांना देण्याचे कबूल केले. 
+   नानासाहेब पेशवे            आणि निजामाच्या मोहिमेवर असतानाच रघुनाथराव 
+सैन्यासह उत्तरेच्या मोहिमेवर गेले. शाहा अहमदशाह   अब्दालीने दिल्लीवर आक्रमण 
+केल्याच्या बातम्या होत्या. याकरताच नानासाहेबांनी प्रचंड फौज देऊन राघोबादादांना उत्तरेत 
+रवाना केले. (नोव्हेंबर सन १७५६). राघोबादादांनी थेट दिल्ली गाठून    अहमदशहा 
+अब्दालीच्या फौजांना खैबरखिंडीकडे लोटण्यास   सुरुवात केली. या काळात   बादशहा 
+<<<
+
+ अहमदशहा हा अब्दालीला वश       झालेला असल्याने रघुनाथरावांनी अहमदशहाला कैदेत 
+टाकले. अझीझउद्दीनखान      याला 'आलमगीर' ही पदवी देऊन           तख्तावर   बसवले. 
+रघुनाथरावांनी आपली        फौज पाठवून मथुरा, काशी, गया वगैरे सारी तीर्थक्षेत्रे यवनांच्या 
+तावडीतून मुक्त केली. जानेवारी सन    १७५८ मध्ये दादासाहेबांनी कुरुक्षेत्रावर असलेले 
+ 'कुंजपुरा' हे महत्त्वाचे ठाणे जिंकले. अब्दाली खैबरखिंडीतून पुन्हा अफगाणिस्तानात 
+गेल्याची खात्री झाल्यावर पश्चिमेकडे     करत एका महिन्याच्या आत रघुनाथरावांच्या 
+ फौजांनी 'लाहोर' आणि 'अटक' ही दोन्ही महत्त्वाची मुसलमानी ठाणी जिंकून हिंदुस्थानची 
+पश्चिम सरहद निर्धास्त केली आणि ऑक्टोबर सन १७५८ च्या सुमारास रघुनाथराव पुण्यात 
+परतले. नानासाहेबांना आपल्या बंधूंचा पराक्रम   पाहून खूप   आनंद   झाला. ते स्वतः 
+रघुनाथरावांना सामोरे गेले व प्रचंड धुमधडाक्यात त्यांनी रघुनाथरावांचे स्वागत केले. या 
+मोहिमेमुळे रघुनाथरावांचा दरारा फार वाढला. थोरल्या बाजीरावसाहेबांसारख्याच फौजांच्या 
+ झंझावाती हालचालींमुळे रघुनाथरावांना लोक 'राघो भरारी' या नावाने ओळखू लागले. 
+त्यांच्या या प्रचंड पराक्रमामुळे पेशव्यांची वाढलेली ताकद आणि भविष्यातला धोका 
+ ओळखून इंग्रजांनीही ताबडतोब पेशव्यांशी 'मैत्रीचे संबंध' वाढवण्याच्या हेतूने आपला 
+वकील पेशव्यांच्या दरबारात पाठवला. 
+<<<
+
+                                                          मार्ग 
+
+                         मराठी फौजांचे अटकेपार झेंडे 
+   दरम्यान    १७५७ च्या दरम्यान महाराष्ट्राचे दैवत असलेल्या श्रीमंत थोरल्या छत्रपती 
+शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान किल्ले शिवनेरी स्वराज्यात दाखल झाला. 
+   दि. १० ऑक्टोबर १७५८ या दिवशी भाऊसाहेब पेशव्यांवर गारपिराच्या लष्करी 
+छावणीत मुझफ्फरखान याने खुनी हल्ला केला. भाऊसाहेब सावध असल्याने हल्ल्यातून 
+सुखरूप बचावले. प्रथम हा हल्ला पेशव्यांच्या राजकीय शत्रूंनी, म्हणजेच निजामाने किंवा 
+इतरांनी केला असावा, असा संशय होता. मुझफ्फर खानाचा जावई हैदर खान याने भाऊंवर 
+प्रत्यक्ष हत्यार चालवले आणि पकडला गेल्यावर त्याने मुझफ्फर खानाचे नाव घेतले. 
+मुझफ्फर खानाला निजामानेच              हे नंतर सिद्ध झाले. याच सुमारास मस्तानीपुत्र 
+समशेरबहाद्दर आणि मेहेरबाई (समशेरबहाद्दरांची दुसरी पत्नी) यांना मुलगा झाला. 
+समशेरबहाद्दरांचे सारे आयुष्य 'ब्राह्मण' म्हणूनच गेल्याने मुलाचे बारसेही ब्राह्मणी पद्धतीनेच 
+<<<
+
+करण्यात ���ले. मुलाचे नाव ठेवण्यात आले अलीबहाद्दर. इ. स. १७५९ साली आणि १७६० 
+साली नानासाहेबांनी अनुक्रमे पटवर्धन-रास्ते आणि पटवर्धन-बिनीवाले या सरदारांना 
+कर्नाटकात मोहिमेवर पाठवले. नानासाहेब सततच्या          विश्रांती घेण्यासाठी काही 
+काळ पुण्यातच थांबले. दि. १८ एप्रिल १७५९ या दिवशी नानासाहेबांची चुलत बहीण व 
+भाऊसाहेबांची सख्खी बहीण बयाबाई पेशवे यांचा मृत्यू झाला. या दिवशी मराठी तारीख 
+होती चैत्र वद्य षष्ठी शके १६८१ प्रमाथीनाम संवत्सर, दि. १ ऑक्टोबर १७५९. या दिवशी 
+नानासाहेब पेशव्यांनी समशेरबहाद्दरांना साहेबनौबतीचा मान दिला. समशेरबहाद्दरांनी 
+याआधी    कितीतरी   वेळा तलवार    गाजवली    होती. तुळाजी             मोहिमेत 
+समशेरबहाद्दरांनी १८ फेब्रुवारी १७५६ रोजी रत्नागिरीचा किल्ला जिंकला. रघुनाथरावांच्या 
+'अटकेवरील' स्वारीत यांनी दिल्लीची आघाडी सांभाळली. यानंतर बुंदेलखंडात   राजा 
+छत्रसालांचे नातू म्हणजे समशेरबहाद्दरांचे मामेभाऊ जगतराय पुत्र हिंदुपताचा मृत्यू झाला. 
+हिंदुपतांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पुत्रांमधली भाऊबंदकी मिटवून न्याय देण्यात 
+महत्त्वाचा वाटा होता. 
+   सिंदखेडला निजामाबरोबर झालेल्या लढाईनंतर निजामाने २५ लाख रु. उत्पन्नाचा मुलूख 
+पेशव्यांना द्यायचे मान्य केले होते. परंतु, पेशव्यांची पाठ वळल्यानंतर निजामाने या तहाला 
+वाटाण्याच्या अक्षता लावल्या. आता मात्र इतर मोहिमांतून उसंत मिळाल्यानंतर नानासाहेब 
+पेशव्यांनी पुन्हा एकदा निजामाकडे लक्ष वळवले. नानासाहेबांनी या मोहिमेची सारी 
+मुखत्यारी सदाशिवरावभाऊंकडे सोपवली. या मोहिमेत भाऊसाहेबांबरोबर रघुनाथरावदादा 
+आणि समशेरबहाद्दरही होते. शिवाय नानासाहेबांचे तरुण पुत्र विश्वासराव हेदेखील सहभागी 
+झाले होते. पेशव्यांच्या फौजा चालून येत आहेत हे पाहताच निजामही हैदराबादेहून निघाला. 
+सदाशिवरावभाऊंची युद्धाची जय्यत तयारी पाहून निजामाचे बहुतांश सरदार मनातून घाबरले 
+होते. 'पेशव्यांशी झुंज न झालीयास बरे होईल' असेच प्रत्येकाला वाटत होते. उदगीरला 
+दोन्ही सैन्यांची रणांगणात समोरासमोर गाठ पडली. पेशव्यांच्या दराऱ्याने आधीच खचलेले 
+निजामाचे सैन्य प्रत्यक्ष लढाईला तोंड लागल्यावर थोड्याच वेळात चारही दिशांना पळत 
+सुटले. निजामाचा दारुण   पराभव झाला. यावेळेस   विश्वासराव ���ेशव्यांच्या हाताखाली 
+भाऊसाहेबांनी स्वतंत्र दहा हजाराची फौज दिली होती. युद्धात विश्वासराव पेशवे आणि 
+जयाप्पा शिंद्यांचे तरुण पुत्र जनकोजी शिंदे यांनी हत्तीवरून तिरंदाजी केली. शेवटी निजाम 
+नाक मुठीत धरून शरण आला. सदाशिवरावभाऊंनी पूर्वीच्या तहाचे २५ लाख आणि आताचे 
+६० लाख    असे मिळून एकूण    ८५ लाख    रुपयांचा मुलुख, शिवाय शिवनेरी, देवगिरी, 
+अशिरगड, सोलापूरचा नळदुर्ग    असे किल्ले आणि हैदराबाद    व विजापूरची चौथाई 
+निजामाकडून घेऊन सदाशिवरावभाऊ पुण्याकडे परत निघाले. 
+   भाऊसाहेब पेशवे सैन्यासह पुण्याकडे येत असतानाच इकडे पुण्यात धक्कादायक 
+बातम्या आल्या. पूर्वी राघोबादादांच्या अटक स्वारीनंतर दत्ताजी शिंदे लाहोरचा बंदोबस्त 
+करून परत माघारी फिरले होते. आता पुन्हा अब्दालीला पुन्हा येण्याकरिता पत्रे पाठवली. 
+इकडे नजीबखान     आणि दत्ताजीमध्ये शुक्रतालच्या आसपास   झटापटी होत होत्याच. 
+<<<
+
+अशातच अब्दाली आल्याने दत्ताजी शुक्रतालहून मागे वळले आणि कुंजपुऱ्यानजीक यमुना 
+ओलांडून दत्ताजी यमुनेच्या पश्चिमेस आले. इकडे अब्दालीने कुरुक्षेत्राच्या पूर्वेकडे यमुना 
+ओलांडली आणि तो अंतर्वेदीत उतरला. दत्ताजी आता पुन्हा यमुनेला उतार पाहत दिल्लीच्या 
+रोखाने जात असता इकडे अब्दाली थेट दक्षिणेकडे येऊन बुराडीजवळ यमुना ओलांडून 
+बेसावध असलेल्या दत्ताजींवर चालून आला. दि. १० जानेवारी १७६० रोजी दत्ताजी शिंदे 
+मारले गेले. दोन वर्षांपूर्वी मराठी सैन्याने जिंकलेल्या अटक, लाहोर, कुंजपुरा या ठाण्यांवर 
+अहमदशहा अब्दालीच्या फौजांनी हल्ला चढवून तेथील मराठी फौजा पराभूत झाल्याच्या 
+बातम्या आल्या. यावेळेस मराठ्यांचे मोठे सैन्य भाऊसाहेबांजवळ होते. 
+    अब्दालीने अजून काही हालचाली करायच्या आतच त्याला पायबंद घालावा म्हणून 
+नानासाहेबांनी सदाशिवरावांना तसाच निरोप धाडला. यावेळेस सदाशिवरावभाऊ रघुनाथराव 
+आणि विश्वासरावांसह पैठणच्या जवळ पूर्णा नदीच्या काठी पडदूर येथे होते. नानासाहेबांचा 
+तातडीचा खलिता मिळाल्यावर पडदूर येथे सदाशिवरावांनी आपली फौज तयार केली व 
+कोणी कोणते काम करायचे याच्या नेमणुका करून दिल्या. दि. ७ मार्च      १७६० रोजी 
+नानासाहेब पेशवे पडदूर येथे पोहोचले. लष्कराची वर्गवारी सुरू होती. उत्तरेत कोणी जावे, 
+कोणी नाही याबाबत खल सुरू ��ोते. शेवटी सदाशिवरावभाऊ, रघुनाथराव, समशेरबहाद्दर 
+आणि खुद्द नानासाहेब पेशवे यांनी उत्तरेत जावे असे ठरले. विश्वासरावांनी पुण्याला जाऊन 
+दख्खन सांभाळावी. परंतु, विश्वासरावांना हे पटले नाही.    आपण माराव्यात व परत 
+विजयश्री खेचून माघारा जावे. आपण माघारी बसून तीर्थरूपांनी युद्धास जावे है बरे नव्हे. 
+शेवटी मोठ्या मुश्किलीने विश्वासरावांनी सदाशिवरावभाऊ आणि नानासाहेबांचे मन वळवले 
+आणि दि. १४ मार्च १७६० रोजी मराठी फौजांनी पडदूरहून प्रस्थान ठेवले. पडदूरहून 
+नानासाहेब पेशवे पुण्यात परत आले आणि सदाशिवरावभाऊंच्या नेतृत्वाखालील मराठी 
+फौजा बऱ्हाणपूरमार्गे हांडियाचा घाट ओलांडून भोपाळ-सिरोंज-नरवरच्या घाटाने ग्वाल्हेर- 
+घौलपूर-मथुरा करत जुलैच्या अखेरीस दिल्लीत पोहोयल्या. दिल्लीत      झटापट झाली. 
+दि. २ ऑगस्ट १७६० या दिवशी दिल्ली काबीज झाली. सलग सात महिने फौजा 
+होत्या. वास्तविक उदगीरच्या लढाईनंतर फौजा पुण्यात परतणार होत्या. परंतु, अचानक ही 
+अब्दालीची मोहीम निघाली. त्यामुळे मराठी फौजांचा पगार थकलेला होता. दिल्लीच्या 
+लालकिल्ल्यात घुसल्यानंतर सदाशिवरावभाऊ     बादशहाच्या सिंहासनापाशी आले. मोंगल 
+बादशहाचे ते सुवर्णसिंहासन पाहून सदाशिवरावभाऊंना काय वाटले असेल? निश्चितच 
+त्यांच्या डोळ्यांसमोर थोरल्या शिवाजी महाराजांची व काका बाजीराव पेशव्यांची मूर्ती उभी 
+ठाकली असेल. अल्लाउद्दीन खिलजीच्या महाराष्ट्रावरच्या आक्रमणानंतर सतत अनेक शतके 
+याच सिंहासनावर बसून हे परकीय सुलतान अत्याचार करत होते. ज्यांनी त्यांची हुजरेगिरी 
+पत्करली ते वाचले. पण जे वाकले नाहीत त्यांच्यावर         पडून स्त्रियांच्या अब्रुचीही 
+चाड राहिली नाही. थोरल्या शिवछत्रपतींनी स्वराज्याचे निशाण फडकवले. परंतु, काही वर्षे 
+जातात न जातात तोच आलमगीर मराठ्यांना मोडण्याकरता दक्षिणेत उतरला. आमच्या 
+सूर्यासारख्या तेजस्वी संभाजीराजांना मारून अन् अब्रूचे धिंडवडे काढून तो थांबला नाही तर 
+<<<
+
+उभ्या महाराष्ट्राचं तीर्थ असणाऱ्या      जाऊन आमचं सिंहासनही फोडलं त्याने! 
+सदाशिवरावभाऊ संतापानं थरथरत होते. मोंगलांच्या त्या सिंहासनाकडे तुच्छतेने पाहत, 
+आपल्या आगीने भडकलेल्या डोळ्यांनी भाऊसाहेब जणू औरंगाबादेस बजावत होते, 'अरे 
+औरंगजेबा, तू स्वतःस आलमगीर म्हणवत होतास ना? हं! जिथे असशील त्या नरकातून 
+थोडंसं दिल्लीत डोकावून बघ. आमच्या राजाला मारल्याच्या उन्मादात तू आमचं तख्त 
+फोडलं होतंस. तुला काय वाटलं, मराठे पुन्हा उभे राहू शकणार नाहीत? अरे मूर्खा, मराठे 
+नुसते उभेच राहिले नाही, तर दिल्लीवर धडका देण्याइतकी ताकद त्यांच्यात आली आहे. 
+आज    आमच्या थोरल्या महाराजांचं स्वप्न पूर्ण झालं. आजघडीला या दिल्लीचं तख्त 
+राखण्याकरता तुमचे बादशहा आमचे पाय धरतात. बघ, बघ. डोळे उघडून नीट बघ ...!! ' 
+   परंतु येथे एक गोष्ट झाली. सदाशिवरावभाऊंनी दिल्लीचे ते सुवर्णतख्त फोडले नाही 
+(तख्त फोडले ही दंतकथा आहे). भाऊंनी तख्ताच्या वरची चांदीची मेघडंबरी फोडली. ती 
+मेघडंबरी काढून सदाशिवरावभाऊंनी ती टांकसाळात पाठवून नाणी            घ्यावयास 
+सांगितले. त्यातून एकंदर नऊ लाख   रु.ची नाणी मिळाली. या पैशातून भाऊसाहेबांनी 
+फौजेचा थकलेला पगार वाटून टाकला. दिल्लीची नीट व्यवस्था लावल्यानंतर भाऊसाहेबांनी 
+खासा दरबार भरवण्याची आज्ञा केली. बादशहा कैदेत पडला होता. दिल्लीतल्या साऱ्या 
+धनिकांना, व्यापाऱ्यांना, शाही सरदार-दरकदारांना आणि सर्वसामान्य जनतेलाही निरोप 
+गेले. दरबार खच्चून भरला होता. भाऊसाहेबांनी या सर्वांकरवी उद्याचे पेशवे असलेल्या 
+विश्वासरावांना मुजरे करवले. यानंतर भाऊसाहेबांनी   आणि विश्वासरावांनी सर्वांना 
+सुरक्षिततेची हमी दिली. दरबार संपल्यावर विश्वासरावांनी लालकिल्ल्याची पाहणी केली. 
+यावेळेस केवळ    अठरा   वर्षे वयाच्या विश्वासराव पेशव्यांच्या नजरेतील सूज्ञपणा 
+वाखाणण्याजोगा होता. ऑक्टोबर महिन्यातही मराठी फौजांनी दिल्लीत लुटालूट केली. पण 
+यात लक्षात घेण्यासारखे हे की, मराठ्यांनी सर्वसामान्य जनता, स्त्रिया व लहान मुलं आणि 
+कोणत्याही धार्मिक स्थळाला अजिबात    धक्का पोहोचवला नाही. यानंतर ऑक्टोबर 
+महिन्याच्या दुसऱ्या आठवड्यात मराठी फौजा दिल्लीहून उत्तरेला कुरुक्षेत्राच्या रोखाने 
+निघाल्या. दि. १७ ऑक्टोबर १७६० या दिवशी भाऊसाहेबांनी कुंजपुऱ्याचा किल्ला 
+काबीज केली. विश्वासराव आणि राघोबादादांनी कुंजपुऱ्याच्या आसपासचा प्रदेश काबीज 
+केला. दि. १९ ऑक्टोबर या दिवशी 'दसरा' होता. कुंजपुऱ्याची      काबीज केल्यावर 
+मराठी फौजांना ७ हजार        ७ लाख रुपये, प्रचंड दारूगोळा आणि दहा हजार खंडी 
+धान्य सापडले. अहमदशहा अब्दाल��ने जपून ठेवलेला हा 'खजिना' मराठ्यांना अलगद 
+गवसला. १९ ऑक्टोबरचा दसरा कुंजपुऱ्यात मोठ्या धुमधडाक्यात साजरा करण्यात आला. 
+   पेशव्यांच्या फौजांनी दिल्ली ते कुंजपुरा या मार्गावरची सोनेपत, ललेरी, समालखा, 
+         कर्नाळ, (कुर्नुल) इ. गावे जिंकून घेतली होती. यावेळेस अब्दाली कुठे होता? तो 
+होता दिल्लीच्या आग्नेयेस कमीतकमी तीस कोस लांब ... कारण सदाशिवरावभाऊ दिल्लीवर 
+चालून येत आहेत, या बातमीने तो जरासा गडबडला होता. अर्थात भाऊंनाही याची खबर 
+होतीच! सुरुवातीला दिल्लीत असताना, पेशव्यांच्या फौजेचा मुक्काम दिल्ली शहराच्या 
+<<<
+
+दक्षिणेला होता. नंतर भाऊसाहेबांनी फौजांची छावणी दिल्लीच्या वायव्य सरहद्दीवरील, 
+दिल्लीपासून पाच कोसांवर असणाऱ्या सितारामाच्या सराईपासून            बागेपर्यंत 
+पसरली. फैजा दिल्लीच्या दक्षिणेस असताना अहमदशहा अब्दाली गंगा नदीच्या तीरावर 
+अनुपशहर या ठिकाणी होता. परंतु या ठिकाणी अचानक आलेल्या पावसामुळे त्याचे सुमारे 
+दहा हजार घोडे आणि अनेक उंट पावसाच्या झडीमुळे आणि नंतर पसरलेल्या रोगराईमुळे 
+मेली. यामुळे अब्दाली आपल्या सैन्याचा तळ अनुपशहराहून उठवून दिल्लीच्या आग्नेय 
+बाजूला असलेल्या पटपरगंज या शहराजवळ आला. इथे अब्दाली व मराठ्यांच्या फौजा 
+एकमेकांच्या खूपच नजीक आल्या होत्या. यमुना नदीच्या पूर्वेकडे अब्दालीची तर पश्चिमेकडे 
+पेशव्यांची छावणी उभी होती. दोन्ही सैन्ये समोरासमोर आल्यानंतर एकमेकांवर तोफांचा 
+भडिमार सुरू झाला. परंतु, दुसऱ्याच दिवशी भाऊसाहेबांनी आपली छावणी दिल्लीच्या 
+वायव्येस हलवायला सांगितली. पेशव्यांची छावणी हलली, पण घाबरून    बरं का! इकडे 
+अब्दाली मात्र उगाचच   'पेशवे घाबरले' या   भ्रमात मिश्यांना पीळ देत बसला. 
+सदाशिवरावभाऊंनी वायव्येला येताच एकदम यमुनेच्या काठावरील   साऱ्या होड्या जप्त 
+करून                एकत्र आणून ठेवल्या होत्या. पेशव्यांची फौज     बागेजवळ 
+असतानाच अहमदशाह       अब्दालीने आपली छावणी दिल्लीच्या ईशान्येला शहाघड्याला 
+आणली. आता दोन्ही फौजा समांतर होत्या. परंतु दोन्ही फौजांच्या मध्ये आता कमीत कमी 
+तीन कोसांचे अंतर होते. इथे दोन्ही फौजांना एकमेकांवर हल्ले करता येईनात. शेवटी 
+भाऊसाहेबांनी उत्तरेची अब्दालीची ठाणी जिंकून घेऊन त्याला कोंडीत   असा विचार 
+केला व भाऊसाहेबांचे सैन्य उत्तर दिशेला असणाऱ्या कर्नाळजवळच्या तीन कोसांवरच्या 
+कुंजपुऱ्याच्या     निघाले. भाऊंना बातमी समजली होती, कुंजपुऱ्यात अब्दालीचा मोठा 
+खजिना ठेवलेला आहे. परंतु इथे भाऊंची चाल     पूर्णपणे चुकली. पेशव्यांच्या फौजा 
+कुंजपुऱ्याला गेल्या, पण आता कुंजपुरा आणि दख्खन यात अब्दालीचे सैन्य आडवे आले 
+होते. दख्खनेतून येणाऱ्या मदतीच्या साऱ्या वाटा अब्दालीने रोखून धरल्या होत्या. 
+   दिल्लीपासून चाळीस   कोसांवर असलेल्या कर्नाळपर्यंत मोंगलांचा राजरस्ता होता. 
+कर्नाळपासून तीन कोस ईशान्येला कुंजपुऱ्याची होती.           प्रचंड खोल खंदक 
+होता. कुंजपुऱ्याजवळ येताच मराठ्यांची मोर्चेबांधणी सुरू केली. यावेळी निजाबतखान 
+रोहिला हा अहमदशहा अब्दालीचा किल्लेदार कुंजपुरा लढवत       होता. किल्ल्याच्या 
+खंदकाबाहेर कुतुबशहा हा पठाण तळ देऊन होता. इकडे मराठ्यांच्या पन्नास-साठ हजार 
+फौजेने कुंजपुऱ्याकडे मोर्चा वळवला हे पाहून या सर्वांची पायावर धारण बसली. याआधी 
+यमुना नदीच्या काठी बुराडीच्या घाटाजवळ कुतुबशहा पठाणाने दत्ताजी शिंद्यांना ठार केले 
+होते. याचा बदला घेण्यासाठी जनकोजी शिंद्यांनी आपल्या आघाडीच्या तुकडीसह 
+खंदकाजवळ     उभ्या असणाऱ्या    पठाण   कुतुबशहावर   भयानक    हल्ला चढवला. 
+कुतुबशहाबरोबर             खानही खंदकाबाहेर होता. मराठ्यांच्या इतर तुकड्यांनी 
+त्याच्यावर हल्ला चढवला. मराठ्यांच्या या वादळी      दोघेही पठाण पराभूत होऊन 
+मागे रेटले जाऊ लागले. परंतु ऐन खंदकापाशी आल्यावर त्यांना अडकल्यासारखे झाले. 
+<<<
+
+अशातच आतून निजाबतखान रोहिला या दोघांना मदत करत नव्हता. शेवटी मराठ्यांनी या 
+दोघांनाही जिवंत कैद केले. याच सुमारास फौजेच्या         असणारे खासे भाऊसाहेब, 
+विश्वासराव आणि इब्राहिमखान गारदी पुढे आले. भाऊसाहेब पेशव्यांनी दत्ताजी शिंद्यांच्या 
+वधाचा सूड म्हणून या दोघांचाही शिरच्छेद करण्याची आज्ञा फर्मावली. इब्राहिमखान गारदी 
+हा पेशव्यांच्या तोफखान्यावरचा प्रमुख होता. त्याने ताबडतोब तोफांचे मोर्चे लावून 
+कुंजपुऱ्याच्या तटावर तोफगोळ्यांचा भडिमार सुरू केला. यामुळे तटाच्या भिंती कोसळून 
+खंदकाचा काही भाग आपोआप बुजला गेला. तटाला पडलेल्या खिंडारावर मराठ्यांनी 
+एकदम सुलतानढवा केला आणि किल्ल्यात घुसून दिसेल त्या रोहिल्या पठाणाची कत्तल 
+आरंभली. या धुमश्चक्रीत किल्लेदार निजाबतखानही उतरला होता. शेवटी           जबर 
+जखमा होऊन तो जिवंत कैद झाला आणि काही वेळातच मरण पावला. निजाबतखानाचे 
+एकंदर चार हजार पठाण कापले गेले होते. उरलेल्यांनी शरणागती पत्करली. भाऊसाहेबांनी 
+त्या शरण आलेल्यांना बाहेर जाण्यास वाट करून दिली. (दि. १७ ऑक्टोबर १७६०) इथे 
+मराठ्यांना सात हजार        दहा हजार खंडी धान्य, दारूगोळा आणि सात लाख       रु. 
+मिळाले. या सुमारास    मराठी सैन्याची अन्नाची वणवण    संपली. यानंतर तेथेच १९ 
+ऑक्टोबरचा दसरा साजरा करून       नंतर भाऊसाहेबांनी कुंजपुऱ्याची     जमीनदोस्त 
+करण्याचा हुकूम सोडला. यात पाच दिवस मराठे तटाला खणत्या लावत होते. कुंजपुऱ्याच्या 
+पाडावानंतर भाऊसाहेब, विश्वासराव, समशेरबहाद्दर, नाना फडणवीस, पार्वतीबाई पेशवे, 
+नाना फडणवीसांच्या मातोश्री इ. खाशी माणसे कुंजपुऱ्यापासून      सोळा कोसांवरच 
+असणाऱ्या कुरुक्षेत्रावर जाऊन तीर्थस्नान करून आली. कुरुक्षेत्रावरूनच पुढे सरहिंदकडे 
+जाऊन     तिथले जाट,    शीख    व   इतर   राजपुतांना एकत्र करावे   असा    विचार 
+सदाशिवरावभाऊंच्या डोक्यात घोळत होता. पतिआळ      प्रांताचा राजा (सध्याचे पटियाला) 
+आलासिंग जाट हा कुरुक्षेत्राच्या जवळच 'मणूक' ला वास्तव्य करून होता. अब्दालीकडून या 
+लोकांना बरीच वर्षे तोशीस लागल्याने आलासिंगला मराठ्यांच्या येण्याने फार आनंद झाला. 
+परंतु, भाऊसाहेबांनी आता फार काळ    उत्तरेत राहणे धोक्याचे होते. कारण या भागात 
+मजबूत ठाणे कुठेच नव्हते. त्यामुळे भाऊसाहेबांनी आता जास्त काळ     इथे न थांबता 
+दक्षिणेला दिल्लीकडे जाण्याचे ठरवले. कारण मराठी फौजेबरोबर खासा जनाना होता आणि 
+या भागातून, पश्चिमेकडून कंदाहारच्या बाजूने अफगाणी फौजांच्या येण्याचेही संकट होते. 
+त्यामुळे भाऊसाहेबांनी तातडीने फौजांची दिशा दक्षिणेकडे वळवून दिल्लीला जाण्याचे 
+ठरवले. 
+    उत्तरेला सदाशिवरावभाऊंच्या या हालचाली सुरू असतानाच अब्दाली गप्प बसला 
+नव्हता. पेशवे कुंजपुऱ्याकडे जाणार हे ओळखून अब्दालीने आपली फौज यमुनेच्या पूर्वेच्या 
+तीरावरून कुंजपुऱ्याच्या रोखाने रवाना केली. परंतु, मध्ये कुठेही यमुनेच्या पाण्याला उतार न 
+दिसल्याने ही फौज यमुना ओलांडून कुंजपुऱ्याच्या मदतीला पोहोचू शकली नाही आणि 
+भाऊसाहेबांनी कुंजपुरा घेतला. हे कळताच अहमदशहा अब्दाली शह���घड्याहून उत्तरेच्या 
+दिशेने यमुनेला कोठे उतार मिळतो का हे पाहण्याकरता सुमारे दहा कोसांचे अंतर पार करून 
+<<<
+
+ आला. परंतु त्याला कोठेही जागा मिळेना. शेवटी बागपतच्या जवळच गौरीपूर उर्फ पनवाड़ी 
+या ठिकाणी असलेल्या एका ख्वाज्याच्या दर्ग्यावर अब्दालीने चादर चढवली व नमाज अदा 
+ केला. यावेळेसच अब्दालीने त्याचा वाटाड्या गुलाबसिंग गुजर याच्या सांगण्यावरून यमुनेला 
+ 'पानाचा विडा व पाच पैसे' दान दिले आणि केवळ योगायोगाने यावेळेलाच यमुनेचे पाणी 
+ उतरले. इथूनच यमुना नदीच्या पश्चिमेला उतरण्यास अब्दालीने ठरवले. यमुना नदी ओलांडून 
+ बागपतच्या जवळ      गणोरा   या ठिकाणी     उतरला. येथून   जवळच     बागपतला 
+ सदाशिवरावभाऊंचे ठाणे होते. परंतु इथे फारशी फौज नव्हती. त्यामुळे अब्दाली आला 
+ पाहताच बागपतचे मराठे पळून गेले. दि. २५ ऑक्टोबर या दिवशी कुरुक्षेत्राच्या भूमीवर 
+ असणाऱ्या भाऊसाहेबांना अब्दालीच्या यमुना ओलांडल्याची खबर मिळाली. यानंतर 
+ भाऊसाहेब तातडीने हालचाली करून दि. २९ ऑक्टोबर १७६० या दिवशी              या 
+ कर्नाळच्या दक्षिणेस असणाऱ्या गावात आले. यावेळेसच अब्दाली आपल्या फौजेसह 
+           दक्षिणेस आला होता. आता या दोन्ही फौजांमध्ये फक्त दीड कोसांचे अंतर होते. 
+ अब्दाली मात्र एका विवंचनेत सापडला होता. कारण तो ज्या वेगाने दिल्लीहून इथे आला 
+ होता, त्या वेगाने त्याची रसद दिल्लीहून येणे शक्य नव्हते. यामुळे अब्दालीच्या लष्करात 
+ धान्याचे भाव अचानक कडाडले. पुरेसं धान्य नसल्याने अब्दाली हल्ला चढवू शकत नव्हता 
+ आणि यावेळी मराठ्यांचाही आपल्यावर हल्ला होऊ नये, अशी तो अल्लाकडे मनोमन दुवा 
+ मागत होता. हीच वेळ खरी भाऊसाहेबांना अनुकूल होती. जर हल्ला केला असता तर 
+ अब्दालीला शरण येणं भाग होतं. परंतु, अब्दाली गप्प आहे यात त्याची काही चाल असेल, 
+ असा मराठ्यांचा गैरसमज होऊन मराठ्यांनी हल्ला केला नाही. 
+    पेशव्यांच्या फौजेतील एका सरदाराने आपल्या पत्रात म्हटलंय की, "यवन येथून दोन 
+ कोसांवर येऊन राहिला आहे. नित्य थोड़ेथोड़े युद्ध होत आहे. श्रीमंतां(चा) ही चोहोकडे 
+ तोफखाना पसरला आहे. आमचे सैनिक यवनांसमक्ष उभे राहून नित्य शे-पन्नास यवन मारून 
+ उंट,     आणितात. यवनास थोर भय जाहले आहे. पुढे येववत नाही. यवनाच्या सैन्यात 
+ रसद बंद जाहली. यामुळे पीठ रुपयास ३ शेर व चणे (हरभरे-घोड्या���ना खाण्यास) रुपयास ४ 
+ शेर, तूप रुपयास अर्धा शेर याप्रमाणे महाग जाहले आहे. आमचे सैन्यात (मराठी सैन्यात) गहू 
+ रुपयास १६ शेर व चणे रुपयास १२ शेर व तूप रुपयास अडीच   याप्रमाणे     आहे. 
+ अबदालीने स्वदेशास जावे तरी मार्ग नाही. युद्धे करावी तरी परिणाम नाही. याजमुळे आमची 
+ फौज बहुत शेर आहे ... " वस्तुतः पाहता बरोबरच होते. परंतु हे कुठवर चालले असते? 
+ एकदा का अब्दालीला दिल्लीहून रसद मिळाली की, तो फणा काढणार हे तर उघडच होते. 
+ परंतु, मराठ्यांनी याचा विचार न करता स्वस्थ बसणेच पसंत केले. याला आणखी एक कारण 
+ होते. भाऊसाहेबांनी स्वारीत आपली पत्नी पार्वतीबाई, नाना फडणवीसांची पत्नी व मातोश्री, 
+ बळवंतराव मेहेंदळ्यांची पत्नी व मुलगा अप्पा बळवंत, विठ्ठल शिवदेव, मानाजी इ. 
+ सरदारांचाही कुटुंबकबीला बरोबर आणला होता. शिवाय अनेक बाजारबुणगेही होते. त्यामुळे 
+ समोरच्यांची चाल पाहण्याआधीच हल्ला करण्याचे भाऊसाहेब टाळत होते. 
+    आता                       प्रदेशाची भौगोलिक रचना पाहूया. दिल्ली शहराच्या 
+<<<
+
+पश्चिमेकडची बाजू ही अरवलीच्या टेकड्यांमुळे           मजबूत आहे. दिल्लीपासून 
+उत्तरेकडे हिंदुकुश, सिंध या भागात जाण्याकरता एक राजरस्ता बांधण्यात आला होता. हा 
+राजरस्ता उत्तरेकडून वाहत येणाऱ्या यमुना नदीला समांतर होता. यमुना व या रस्त्यांत सुमारे 
+आठ मैलांचे अंतर होते. या रस्त्यावर कर्नाळजवळच्या कुंजपुऱ्यापर्यंत एकही बळकट 
+किल्ला व ठाणे नव्हते. मधल्या      मुख्य राजरस्त्यालगत अनेक मोंगली सराया किंवा 
+धर्मशाळा असत. जवळपास      पिण्याच्या पाण्याची टाकी, एखाददुसरी खानावळ   आणि 
+प्रार्थनास्थळ म्हणजेच मशिदही असे. या मुख्य राजरस्त्यावर दर सव्वा कोसांवर एक सुरक्षा 
+मनोरा (वॉच टॉवर) असे. दिल्ली ते उत्तरेकडच्या प्रदेशादरम्यान फक्त वाळवंट होते. यमुनेच्या 
+खोऱ्यात इथे प्रचंड मोठी रेताड मैदाने तयार झाली होती. याच रस्त्यावर असलेले हे 
+गाव सोनपत आणि कर्नाळच्या दरम्यान एका टेकाडाच्या उतरणीवर वसले होते. पूर्वेकडून 
+मोंगली राजरस्ता जात होता. त्याच्याही पूर्वेकडे सुकरतालचा भाग ओलांडल्यानंतर लगेच 
+रोहिलखंडाची      सुरू होत होती. अर्थात यावेळचा नजीबखान रोहिला हा रोहिलखंडचा 
+राजा होता आणि मुख्य म्हणजे यानेच अब्दालीला बोलावले असल्याने तो मराठ्यांच्या 
+विरोधात होता   उघड.            या वाळवंट��� प्रदेशात सर्वात जवळचा सुपीक प्रदेश जर 
+कोणता असेल तर तो रोहिलखंड होता. यामुळे मराठ्यांना आता पुढे जास्त काळ 
+लागला तर    अन्नधान्याचीही तोशीस लागणार    हे उघडच    होते. मराठ्यांची छावणी 
+पानिपतपासून पाच कोस उत्तरेला असणाऱ्या 'घरौंदा' या गावापर्यंत पसरली होती. मराठी 
+सैन्य          टेकडीच्या साधारणतः दक्षिणेकडे किंवा बरेचसे आग्नेयेकडे होते. यावेळेस 
+सदाशिवरावभाऊंनी पानिपताच्या आसपास असणारा खंदक        साफ करवून घेतला व त्या 
+खंदकाच्या आतही मराठी सैन्य उतरले. 
+    आता मराठ्यांची सैन्यरचना कशी होती हे पाहूया. भाऊंनी इब्राहीमखान गारदी याला 
+आपल्या मुख्य तोफखान्यासह पुढच्या भागात ठेवले होते. इब्राहीमखानाने खंदकाच्या 
+बाहेरच्या बाजूला दगड-विटांचे उंच धमधमे बांधले व त्यावर आपल्या लांबपल्ल्याच्या तोफा 
+चढवल्या. या मुख्य तोफखान्याच्या मागे सदाशिवरावभाऊ, विश्वासराव, समशेरबहाद्दर अशी 
+खाशी मंडळी आपापल्या हुजुरातीच्या सैन्यासह उभी होती. भाऊसाहेबांच्या पश्चिम बाजूला 
+शिंद्यांचा गोट होता. शिंद्यांच्या पश्चिमेकडे मल्हारराव होळकर उभे होते. होळकर, शिंदे आणि 
+पेशव्यांच्या उत्तरेला यशवंतराव पवार, अंताजी माणकेश्वर, विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर इ. 
+सरदार फौजेसह होते. यांच्या मध्यभागी छावणीचा बाजार त्यामागे काही नोकरचाकर 
+(बुणगे) आणि सर्वात शेवटी गारद्यांचा पहारा होता. दि. १ नोव्हेंबर १७६० या दिवशी 
+अब्दाली पानिपतावर आला आणि पहिल्यांदाच थेट मराठ्यांना भिडला. दोघांच्यातही 
+चकमक झाली. परंतु काही वेळातच अब्दालीने आपल्या सैन्याला माघारी फिरण्याचा हुकूम 
+दिला. ३ नोव्हेंबर या दिवशी अब्दालीची छावणी दहाड या गावाच्या दक्षिणेस पडली. 
+पहिल्याच हल्ल्यात आवेशाने आलेला अब्दाली मराठेही जय्यत तयारीत आहेत हे पाहताच 
+तितक्याच जोराने (की मराठ्यांच्या झटक्याने!) मागे आला. या चकमकीनंतर अब्दाली 
+स्वतःहून हल्ला करण्याचा बेत टाळत होता. याचाच फायदा घेऊन मराठे रात्रीच्या वेळेस 
+<<<
+
+अब्दालीच्या फौजेत शक्य होईल        शिरून हाती येतील ते       उंट, हत्ती आणि बैल 
+पळवत होते. पंधरा-वीस दिवसांतच मराठ्यांनी अब्दालीच्या छावणीतून बाराशे      चारशे 
+उंट आणि चार हत्ती पळवले. यामुळे अब्दाली चिंतेत पडला. कार्तिक शुद्ध पौर्णिमा म्हणजेच 
+दि. २२ नोव्हेंबर या रात्री चंद्रग्रहण येत होते. ग्रहणकाळात हिंदू लोक धार्मिक कार्यात मग्न 
+असतात हे अब्दालीला माहित होते. त्यामुळे अब्दालीने आपल्या वझीराला लहानश्या 
+तुकडीसह मराठ्यांच्या छावणीत टेहळणी करायला पाठवले. आपण धर्मकार्यात गुंतलोय 
+याचा फायदा घेण्यासाठी अब्दाली हालचाल     करणार याची मराठ्यांना कल्पना होतीच. 
+अब्दालीचा वझीर शहावलीखान पठाण         शिंद्यांच्या छावणीजवळ येऊन टेहळणी करत 
+असतानाच शिंद्यांच्या तुकडीने त्याच्यावर हल्ला चढवला. शहावलीखान      या अचानक 
+आलेल्या हल्ल्याने पुरता गांगरला. मराठे त्वेषाने हल्ला करीत होते. हा कोलाहल ऐकून 
+ आपापल्या छावणीतले इतरही सैन्य परस्परांच्या मदतीला धावून आले. या लढाईत चारशे 
+पठाणांना कापून, पाच-सातशे जणांना जखमी करून हाती लागली               अंदाजे दीड- 
+दोनशे      घेऊन मराठे परत फिरले. त्यामानाने मराठ्यांचे फार कमी नुकसान झाले. मराठे 
+तीसएक मृत्युमुखी पडले आणि शंभर-दीडशे जखमी झाले. नंतर काळोख पडला. त्यामुळे 
+दोघांनीही माघार घेतली. यानंतर अब्दालीने मनाशी काहीएक ठरवून दि. १ डिसेंबर १७६० 
+रोजी माघार घेतली. याची अनेक     कारणे होती. मराठ्यांच्या जवळ   छावणी ठोकल्याने 
+मराठ्यांचा सतत उपद्रव होत होता. जर दिल्लीच्या दिशेने अब्दालीला मदत आली असती तर 
+मराठ्यांनी त्यातही अडथळा आणण्याचा प्रयत्न      केला असता. शिवाय 
+दक्षिणांगास अब्दाली जेथे उतरला होता त्या प्रदेशाला उत्तरेकडून     येणाऱ्या एका 
+कालव्यातूनच पाणीपुरवठा होऊ शकत होता. परंतु, हा कालवा प्रथम मराठी फौजांकडून 
+जात    असल्याने मराठ्यांनी या कालव्याचे पाणीच    बंद केले असावे. त्यामुळे पाणी 
+मिळवण्याकरता व इतरही कारणास्तव अब्दालीला यमुनेच्या तीरावरच जाणे भाग होते. 
+ अब्दालीने आपली छावणी पूर्वीच्या जागेहून पाच-सहा कोस मागे म्हणजेच आग्नेयेला यमुना 
+नदीच्या जवळच असणाऱ्या जलालपूर गावाच्या आसपास पसरली. अब्दालीने मागे हटताना 
+मार्गातली सर्व झाडे तोडून एक मोकळे मैदान बनवले आणि मध्यभागी एक खांब बसवण्यात 
+ आला. नंतर सुमारे दीड महिनाभर दोन्ही सैन्यात याच ठिकाणी चकमकी घड़त होत्या. 
+अब्दालीचे सैन्य हे पठाणांचे आणि रोहिल्यांचे होते. हे सैन्य मोकळ्या मैदानात शेर होते, परंतु 
+ अडचणींच्या जागेत मात्र मराठ्यांचा हात कोणीही धरू शकला नसता. म्हणूनच अब्दालीने 
+बहुतेक मैदान बनवले असे वाटते. 
+    दि. ७ डिसेंबर १७६० या दिवशी पहिली मोठी चकमक घडली. नजीबखान रोहिल्याचा 
+भाऊ सुलतानखान हा सात हजार रोहिले आणि पठाणांना घेऊन पेशव्यांच्या फौजेवर चालून 
+आला. तो ज्या दिशेने जात होता तेथे सरदार बळवंतराव मेहेंदळ्यांची            होती. 
+सुलतानखान येतोय हे पाहताच बळवंतराव मेहेंदळे आपल्या लोकांना घेऊन ते चालून 
+निघाले. परंतु, दुर्दैवाने सुलतानखानाच्या सैन्यातील एकाच्या बंदुकीच्या (जंबुरीयाच्या?) 
+गोळीने त्यांच्या छातीला भयंकर दुखापत झाली. ही चकमक मराठी सैन्यापासून थोड्या 
+<<<
+
+अंतरावर चालली असल्याने मराठ्यांच्या तोफांनी रोहिले आणि पठाणांचा अचूक वेध घेतला. 
+त्यामुळे हजारएक रोहिले सहज   मरून पडले. रोहिल्यांच्या काही जणांनी बळवंतराव 
+मेहेंदळ्यांना ओढले आणि त्यांची मान कापण्याकरता पुढे सरसावले. हे पाहून मराठे त्वेषाने 
+पुढे सरसावले. त्यांनी बळवंतरावांचा निष्प्राण देह माघारी सैन्यात आणला. बळवंतराव 
+पडल्यामुळे सदाशिवरावभाऊंना मोठा धक्का बसला. सैन्यात बळवंतरावांचा पुत्र आप्पा 
+बळवंत मेहेंदळे आणि बळवंतरावांची पत्नीही होती. बळवंतराव गेल्याने आकांत उडाला. 
+बळवंतरावांची पत्नी सती जायला तयार झाली. सैन्यात ब्रह्मवृंदही असल्याने धार्मिक 
+          सती जाण्याचा विधी पार पडला. 
+   याच सुमारास अफगाणिस्तानातून अब्दालीचा हस्तक   असणारा अताईखान हा सरदार 
+आठ हजार पठाणांना घेऊन हिंदुस्थानात आला होता. परंतु येताना तो सिंध आणि पंजाबात 
+घुसून शिखांवर चालून गेला आणि नंतर, बहुदा यमुनेच्या पूर्वेने पेशव्यांच्या फौजेला 
+थांगपत्ताही न लागू देता अब्दालीपर्यंत पोहोचला. त्याच्या पंजाबातील    तिकडून 
+मराठ्यांना येणारी रसद बंद पडली. आता मराठी फौजांना अन्नधान्याची निकड भासू 
+लागली. इकडे अब्दालीच्या फौजांत आता सारे आलबेल होते. सदाशिवरावभाऊंनी दिल्लीत 
+असणाऱ्या नारो शंकर आणि गोविंद बल्लाळ बुंदेले यांना दक्षिणेतून येणाऱ्या अब्दालीच्या 
+रसदा मारण्याचे लिहिले. गोविंदपंत बुंदेले हे थोरल्या बाजीरावांच्या समवयस्क असल्याने 
+त्यांचे वयही आता साठीच्या घरात होते नक्कीच. परंतु तरीही नारो शंकरना दिल्लीची 
+व्यवस्था बघण्यासाठी मागे थांबवून गोविंदपंत आपल्या सैन्यासह दक्षिणेला निघाले. मेरठ 
+प्रांतातून अब्दालीला रसद मिळत होती. गोविंदपंत बुंदेले आपल्या सैन्यासह मेरठमध्ये घुसले 
+आणि त्यांनी सर्रास लुटालुटीला आरंभ केला. अब्दालीला थोड्याच दिवसात ही गोष्ट 
+समजली. त्याने गोविंदपंत बुंदेल्यांना रोखण्याकरता अताईखान या आपल्या नव्या सरदाराला 
+मेरठकडे पाठवले. या अताईखानाबरोबर मुसेखान बलुची हा वाटाड्याही देण्यात आला. 
+यावेळी या अताईखानाजवळ पाच हजार          पठाण होते. अताईखान अजिबात चाहूलही 
+न लागू देता मेरठमध्ये घुसला. त्या दिवशी संध्याकाळ झाली असल्याने गोविंदपंत बुंदेले 
+स्नान आणि सायंसंध्या करून भोजनाची तयारी करत असतानाच ते पाच हजार 
+पठाण   तिथे चालून आले. गोविंदपंत घोड्यावर बसून पळण्याच्या बेतात   असतानाच 
+पठाणांनी त्यांना गाठले. या       दोनदा गोविंदपंत घोड्यावरून पडले. पण तिसऱ्या 
+खेपेस घोड्यावर   चढण्याच्या आतच    पठाणांचा वेढा पडला. गोविंदपंतांनी तलवार 
+उपसायच्या आतच त्यांचे मस्तक    कापले गेले. गोविंदपंतांचा मुलगा बाळाजी गोविंद 
+कसाबसा दिल्लीस   पोहोचला. इकडे अताईखानाने गोविंदपंतांचे शीर भाल्यावर खोचून 
+         गाठले. अब्दालीने ते   शीर तसेच    सदाशिवरावभाऊंकडे    पाठवून दिले. 
+सदाशिवरावभाऊ तो प्रकार पाहून भयंकर संतापले. त्यांनी गोविंदपंतांचे यथायोग्य दहन 
+केलं. याउपर एक   प्रश्न उरतो की, गोविंदपंतांसारख्या हुशार माणसाला अताईखानाच्या 
+हल्ल्याची खबर नव्हती? नव्हती! एकतर अताईखान येताना भुलवण्यासाठी मराठ्यांची 
+निशाणे           येत होता आणि दुसरे म्हणजे जेता गुजर नावाच्या एका जाटाने 
+<<<
+
+गोविंदपंतांचा घात करून अब्दालीला सैन्य पाठवण्याकरता वाट करून दिली होती. 
+    दि. ३० डिसेंबर ते १० जानेवारी १७६१ या काळात अब्दालीने आपली यमुनातीरावरची 
+छावणी परत हलवून पानिपतास जाणाऱ्या मुख्य राजरस्त्यालगत आणून ठेवली. याच वेळी 
+कुंजपुऱ्यात मारल्या गेलेल्या नजाबतखानाचा मुलगा दिलेरखान याने              उत्तरेत 
+जाऊन    ज्याप्रमाणे मागे मराठ्यांनी कालवा अडवला तसेच, आता मराठ्यांचे पाणी 
+तोडण्यासाठी कालवाच फोडून टाकला. परंतु, आसपासच्या गावातल्या विहिरी शाबूत 
+ असल्याने पाण्याची फार टंचाई अजूनतरी जाणवत नव्हती. शिवाय आजूबाजूला असलेल्या 
+गावांमधली लोकं अब्दालीच्या स्वाऱ्यांमुळे शेतीचे नुकसान झाल्याने पैशाकरता रुपयास एक 
+कळशी याप्रमाणे पाणी विकत होती. 
+    दि. १० जानेवारी १७६१ ���र्यंत              सारा रंगच बदलला होता. अहमदशहा 
+ अब्दाली आपल्या सैन्यासह पुन्हा राजमार्गानजीक मराठ्यांच्या समोर येऊन उभा ठाकला. 
+याआधी उभय पक्षांमध्ये वाटाघाटी करून तह करण्याची भाषाही सुरू होती. मुख्यतः 
+ अब्दालीचा वजीर शहावलीखान        हा मुत्सद्दी आणि दूरदृष्टीचा होता. मराठ्यांकडून 
+ आपल्याला पैसाही मिळत असेल      आणि आपले सैन्यही वाचणार असेल       तर तह झाला 
+पाहिजे, या मतास तो अनुकूल होता. परंतु, अब्दालीचा आणखी एक साथीदार नजीबखान 
+ रोहिला हा मात्र तह करण्याच्या विरोधात होता. नजीबखानाचा प्रदेश हा दिल्लीला लागूनच 
+ असल्याने मराठे आपल्याला सतत छळत राहणार, त्यापेक्षा आत्ताच त्यांना दिल्लीतून 
+हाकलून लावावे असे त्याला वाटत होते. या नजीबखानाच्या सैन्यातील एका काजीने, त्याचे 
+ नाव होते काजी 'इद्रिसखान', त्यानेही फतवा काढला की, "खऱ्या मुसलमानाने क्षुद्र 
+खंडणीकडे न पाहता पवित्र धर्माप्रमाणे वागायला हवे. कुरान-ए-शरीफ आणि मरहूम महंमद 
+पैगंबरांच्या आदेशानुसार (?) सच्च्या इस्लामी बंद्याने काफिरांविरुद्ध धर्मयुद्ध करावे व जन्नत 
+ मिळवण्यासाठी जास्तीत जास्त हिंदूंची कत्तल करावी!" त्याच्या या फतव्यामुळे अब्दालीच्या 
+फौजेतले अंधश्रद्ध अफगाण (अर्थात सगळेच!) पेटून उठले व जणू त्यांनी काफिरांना कापून 
+           अशा तोऱ्यात आघाडी उघडली. 
+    मराठ्यांच्या छावणीत आता अन्नधान्याची फारच कमतरता भासू लागली. कितीही पैसा 
+द्यायचा ठरवलं तरी धान्य तर हवे ना! शेवटी धान्यसाठा पूर्णतः संपायच्या आत उपासमार 
+होऊन मरण्यापेक्षा लढणे योग्य असा विचार करून मराठ्यांच्या फौजेतले सैन्याचे सुभेदार 
+सदाशिवरावभाऊंकडे लढण्याची मागणी करू लागले. पौष शुद्ध सप्तमी, मंगळवार म्हणजेच 
+दि. १३ जानेवारी १७६१ या दिवशी सदाशिवरावभाऊंनीही आपला लढण्याचा विचार पक्का 
+केला. बाजारात असलेले राखीव धान्य साऱ्या भुकेल्या फौजेत वाटण्यात आले. रात्रीच्या 
+वेळेस जेवणं झाल्यानंतर सदाशिवरावभाऊंनी, समशेरबहाद्दर, रघुनाथराव, विश्वासराव, 
+इब्राहिमखान, नाना फडणवीस, नाना पुरंदरे अशा सर्व प्रमुखांना छावणीत बोलावले. 
+सर्वानुमते 'उद्याच झुंज घ्यावे' असे ठरले. भाऊसाहेबांनी युद्धाचा व त्यानंतर कोणी, कसे 
+काय करायचे याचा आराखडा सर्वांपुढे मांडला. 'युद्ध आपणच जिंकणार! परंतु जर 
+तसे न होता गिलचे आ���ि अफगाण जोरावर आले तर युद्धभूमी सोडून बाहेर जावे. 
+<<<
+
+   बाहेर इतरत्र झाडांचा मार्ग असल्याने तोफखाना नेणे कष्टाचे होईल. त्यामुळे दिल्लीच्याच 
+रोखाने जावे. परंतु तिथेही अब्दाली असल्याने तो रस्ताही सुरक्षित नाही, तेव्हा पूर्वेच्या 
+रोखांस पाच कोसांवर यमुना ओलांडून दिल्लीकडे जावे व दिल्लीस फौज हुशार करून पुन्हा 
+झुंज घ्यावे.' शेवटी "दिल्लीचे रोखे जाण्याचा उपाय (ठरला!)." यानंतर प्रत्यक्ष रणांगणावर 
+सैन्याची व्यूहरचना कशी करायची याबाबत खल सुरू झाला. इब्राहिमखान गारदी हा प्रथम 
+निजामाच्या   सैन्यातला असल्यामुळे   आणि    तो   फ्रेंच युद्धपद्धती शिकल्यामुळे 
+सदाशिवरावभाऊंनी इब्राहिमखानाला बोलावून त्याच्या युद्धपद्धतीचा विचार करावा, असे 
+ठरवले. इब्राहिमखानाने आपली फ्रेंच पद्धतीची रचना सांगितली, "प्रथम सैन्याचा वर्तुळाकार 
+व्यूह बनवून त्याच्या आत बाजारबुणगे, बायका-मुले व नोकरचाकर ठेवावेत; चारही बाजूंना 
+मोठे अनुभवी सरदार-दरकदार ठेवावेत; हलक्या तोफा आजूबाजूला आणि मोठ्या लांब 
+पल्ल्याच्या तोफा गिलच्यांच्या समोर ठेवाव्यात. त्यामागे गाडद्यांचा रिसाला, त्यामागे 
+         ठेवावी आणि मध्यभागी जनाना ठेवून त्यामागे अशीच फौज ठेवावी व झुंज 
+करावे!" इब्राहिमखानाच्या या व्यूहरचनेचा आपल्याला बराच फायदा होऊ   शकेल   असे 
+सदाशिवरावभाऊंना वाटले. त्यांनी ताबडतोब इब्राहिमखानाच्या पद्धतीस होकार दिला. परंतु 
+मल्हारराव होळकर, दमाजी गायकवाड, शिंदे इ. सरदारांना ही मसलत पटली नाही. त्या 
+लोकांनी भाऊसाहेबांना या नव्या पद्धतीने लढण्यापेक्षा 'गनिमी काव्याने' करावी असे 
+सुचवले. परंतु, भाऊंनी त्यांना या नव्या पद्धतीचा फायदा सांगून 'गनिमी कावा' नाकारला. 
+याचा परिणाम    पुढे शिंदे-होळकरांच्या लढण्यावरही होणार   होता. भाऊसाहेबांच्या 
+कडकपणामुळे त्यांच्या विरोधात जाण्याची हिंमत कोणातही नसल्याने सारे गप्प बसले. 
+शेवटी मसलत संपली व निरोपाचे         घेऊन सारेजण   उद्याच्या लढाईचा विचार करत 
+झोपायला गेले. 
+   पौष शुद्ध अष्टमी शके १६८२, बुधवार म्हणजेच दि. १४ जानेवारी १७६१ चा दिवस 
+उजाडला. मराठी सैन्य पहाटेच जागे होऊन प्रातर्विधी-स्नान उरकून, देवपूजा करून आणि 
+     खाऊन युद्धास सज्ज झाले. सर्वप्रथम इब्राहिमखान गारदी आपल्या मोठ्या तोफांसह 
+           आग्नेय बाजूला ��ीड कोसांवर आपल्या गाड़दी सैन्यासह जाऊन उभा राहिला. 
+त्याच्यामागे ठरल्याप्रमाणे विठ्ठलराव विंचूरकर, दमाजी गायकवाड, अंताजी माणकेश्वर, 
+नारायण बाजी रेठरेकर इ. सरदार आपापल्या सैन्यासह होते. दमाजी             मागे व 
+रांगेच्या मध्यभागी सदाशिवरावभाऊ आणि विश्वासराव हत्तीवर अंबारीत बसले होते. यांच्या 
+साधारणतः वायव्येला, काहीशा उत्तरेला बाजारबुणगे आणि स्त्रियांचा जनाना होता. यातच 
+व्यापारी आणि इतर नोकर-ब्रह्मवृंदही होता. सदाशिवरावभाऊ आणि या लोकांच्या मध्ये 
+नाना पुरंदरे, यशवंतराव पवार, समशेरबहाद्दर, सखोजी जाधवराव इ. सरदार फौजेसह होते. 
+खासा जनाना व बाजारबुणग्यांच्या मागे जनकोजी शिंदे व पेंढारी होते आणि सर्वात मागच्या 
+बाजूला मल्हारबा होळकर आपल्या तुकडीसह होते. 
+    अहमदशहा अब्दालीच्या टेहळणी पथकांनी १४ जानेवारीच्या पहाटे मराठ्यांच्या या 
+हालचालींची बातमी अब्दालीला दिली. परंतु, अब्दालीसमोर मोठा पेच होता की, मराठे 
+<<<
+
+आग्नेयेकडे तोंड करून आहेत. ते दक्षिणेकडे का पूर्वेकडे जातील याचा भरवसा नाही व 
+आपली व्यूहरचना तयार होण्यात वेळ    जाईल. त्यामुळे दक्षिणेचा राजमार्ग आणि पूर्वेचा 
+यमुनामार्ग रोखण्याकरता अब्दालीने पूर्व-दक्षिण अशा चंद्रकोरीच्या आकाराची सैन्यरचना 
+केली. मराठ्यांच्या हुजुरातीच्या म्हणजे खाशा पेशव्यांच्या समोर अहमदशहा अब्दाली आणि 
+त्याचा वजीर शहावलीखान उभे होते. शहावलीखानाच्या उजव्या बाजूला हाफीज रेहमतच्या 
+हिंदी रोहिल्यांचे पायदळ होते. त्याच्या उजवीकडे          आणि              होते. 
+अब्दालीच्या डाव्या बाजूस शुजाउद्दौलाचा तोफखाना आणि तीन हजार पायदळ, त्याच्या 
+डावीकडे नजीबखानाचे            हशम व स्वतः नजीब होता. शिंदे हे नजीबखानाचे कट्टर 
+वैरी असल्याने अब्दालीने नजीबाला मुद्दामच शिंद्यांच्या समोरची जगा दिली असावी आणि 
+सर्वात शेवटी नजीबच्या डाव्या बाजूला शहापसंदखान आणि त्याचे पाच हजार स्वार होते. 
+    पहिला प्रहर उजाडताच    सदाशिवरावभाऊंनी युद्धाची घोषणा केली. त्याचबरोबर 
+विश्वासरावांनीही सैन्याला जोश दिला आणि क्षणभरातच "छत्रपती शिवाजी महाराज की 
+जय!" "हर हर महादेव" च्या युद्धघोषणांनी मराठ्यांनी आसमंत दणाणून सोडला. मराठे 
+आक्रमणास तयार झालेत हे पाहताच अब्दालीनेही आणि त्याच्या सैन्यानेही "अल्ला-हो- 
+अकबर’ च्���ा आरोळ्या ठोकल्या. दोन्ही फौजा प्रचंड वेगाने एकमेकांवर आक्रमण करण्यास 
+सिद्ध झाल्या. 
+    आदल्या रात्री ठरल्याप्रमाणे इब्राहिमखान अब्दालीच्या फौजेला खिंडार पाडण्याच्या 
+हेतूने पुढे सरकला. त्याच्या तोफांनी समोरच्या हाफीज रहेमतच्या रोहिल्यांच्या तुकडीला 
+खिंडार पाडले. परंतु हे रोहिले बर्कंदाज          होते. त्यामुळे इब्राहिमखानाला ती 
+अख्खी फळीच कापावी लागणार होती. परंतु रोहिल्यांच्या फौजेला खिंडार पडले. या नादात 
+दमाजी गायकवाड आणि विंचूरकरांच्या फौजा खिंडावर गेल्या. इब्राहिमखानाला असा प्रकार 
+घडेल याची कल्पनाही नव्हती. विंचूरकर आणि गायकवाड नजीक आल्याबरोबर रोहिल्यांनी 
+त्या स्वारांवर मोठा गोळीबार सुरू केला. यामुळे हाती फक्त भाले आणि तलवारी असलेले 
+कित्येक मराठे पडले. हे इब्राहिमला दिसत असूनही तो काहीही करू शकत नव्हता. जर 
+त्याने तोफांचा मारा केला असता तर त्यात मराठेच जास्त मरण्याची शक्यता होती. नेमका 
+याचाच फायदा रोहिल्यांना झाला. त्यांची रांग पुन्हा साधली गेली आणि ते थेट मराठ्यांच्या 
+तोफखान्यावर तुटून पडले. यामुळे तोफखाना बंद झाला. इब्राहिमने आपल्या इतरही 
+गाडद्यांना पुढे आणले आणि रोहिल्यांचे व त्यांचे भयंकर युद्ध सुरू झाले. सुमारे एक प्रहरभर 
+युद्ध झाल्यावर इब्राहिमखानाच्या आठ हजार गाडद्यांनी वीस-बावीस हजार रोहिल्यांचा साफ 
+धुव्वा उडवला. सुमारे दहा हजार रोहिले मारले गेले व बाकीचे पळत सुटले. 
+    दुसऱ्या बाजूस अब्दालीचा वजीर शहावलीखान पेशव्यांच्या उजव्या बाजूवर उतरला. 
+त्याच्या तोफखान्याने मराठ्यांवर हल्ला केला. परंतु, मराठ्यांच्या तोफांनीही त्याला चांगलेच 
+प्रत्युत्तर दिले. शेवटी शहावलीखानाचा तोफखाना मागे हटू लागला. हे पाहताच सखोजी 
+जाधवराव, तुकोजी शिंदे, जनकोजी शिंदे, अंताजी माणकेश्वर, मानाजी          संताजी 
+वाघ, यशवंतराव पवार, धडफळे, खंडेरावराजे निंबाळकर आणि खुद्द सदाशिवरावभाऊ, 
+<<<
+
+विश्वासराव, समशेरबहाद्दर हे खासे गिलच्यांवर चालून निघाले. यात भाऊसाहेबांच्या नकळत 
+एक चूक   झाली ती म्हणजे गिलच्यांना मारण्याच्या नादात मराठे आग्नेयेकडून दक्षिणेकडे 
+वळले. घोड्यांचे लगाम सैल सोडून हातचे भाले आणि तलवारी हवेत उंचावून 'हर हर 
+म्हादेव'च्या गर्जना करीत हे मराठे शहावलीखानाच्या अफगाणांवर आणि गिलच्यांवर तुटून 
+पडले. मराठ्यांच्या या भयावह आवेशाने अफगाण आणि गिलचे घाबरून मागे सरले. बरेचसे 
+गिलचे हातघाईत मारले गेले. यातच, मेरठजवळ      गोविंदपंत बुंदेल्यांना ठार करणारा 
+अताईखान    पठाणही मारला गेला. या धुमश्चक्रीत शहावलीखानाजवळ     जेमतेम दोनशे 
+सैनिकच जिवंत उरले. सुरुवातीला झुंजात उतरलेला अहमदशहा मात्र नंतर प्रत्यक्ष युद्धाला 
+तोंड लागताच आपल्या छावणीत (घाबरून!) जाऊन बसला. शहावलीखानाच्या पराभवाची 
+वार्ता समजताच तो जास्तच घाबरला. वजीराची फौज पळतेय हे पाहून मात्र तो चिडलाच. 
+शेवटी जे होईल ते पहावे हे समजून त्याने आपल्या राखीब पठाणी सैन्याला पाठवून त्या 
+पळणाऱ्या गिलचे व पठाणांना पुन्हा लढाईत जाण्यास    उद्युक्त केले. अब्दालीने पुन्हा 
+आपल्या फौजेची रचना चंद्रकोरीसारखी पूर्ववत केली आणि आपल्या वजीराला म्हणजेच 
+शहावलीखानाला नव्या फौजेसह पुन्हा हुजुरातीच्या दिशेने पाठवले. आधीच्या हल्ल्यात 
+शहावलीखानाचे पळालेले सैन्य पुन्हा येणार नाही असे वाटल्याने पेशव्यांची हुजुरातीची फौज 
+परत माघारा फिरली होती. ते मुख्य सैन्यात जाऊन पाणी पिऊन जरा ताजेतवाने होतात न 
+होतात तोच शहावलीचे नवै सैन्य येऊन कोसळले व कापाकाप करून इतरांचा हल्ला 
+व्हायच्या आत पुन्हा माघारी फिरले. या हातघाईत सदाशिवरावभाऊ   आणि विश्वासराव 
+हत्तीवरच्या अंबारीतून उतरून घोड्यावर स्वार झाले होते. शहावलीच्या नव्या हल्ल्यातच 
+गिलच्यांच्या एका बंदुकीने अथवा जंबुरियाने विश्वासरावांचाच वेध घेतला. घाव वर्मी बसून 
+केवळ एकोणीस वर्षांचा तो तरुण अन् राजबिंडा राजपुत्र पडला. उद्याचा पेशवाच मारला 
+गेला. सदाशिवरावभाऊ विश्वासरावांच्या जवळच      होते. विश्वासराव पडले हे पाहताच 
+भाऊसाहेबांनी त्यांचा निष्प्राण देह त्यांच्या हत्तीवरच्या अंबारीत सुरक्षित ठेवला. आपला 
+पुतण्या पडला, नानासाहेबांचा थोरला पुत्र पडला, उद्याचा पेशवाच पडला हे सहन न होऊन 
+भाऊसाहेबांचा धीरच सुटला. विवेक संपला, उरला फक्त अविवेक! आता शत्रूला तरी मारीन 
+नाहीतर मी तरी मरीन या हेतूनेच भाऊसाहेब पुन्हा स्वार झाले आणि अफगाणांवर तुटून 
+पडले. 
+   इकडे मात्र वेगळेच दृश्य दिसत होते. दुपारी तिसऱ्या प्रहरी मध्यावरच मल्हारबा 
+होळकर, साबाजी शिंदे,        विंचूरकर, दमाजी गायकवाड, गंगोबातात्या चंद्रचूड इ. 
+सरदार मैदान सोडून न           पळत   सुटले. मुळातच होळकर-शिंद्यांना लढाईची ही 
+पाश्चात्य पद्धत मान्य नव्हती. परंतु भाऊसाहेबांच्या धाकामुळे ते मैदानात उतरले होते. आता 
+भाऊसाहेब गुंतल्याचे पाहताच या लोकांनी         पाय घेतला. गनिमी काव्याने लढू 
+म्हणणाऱ्या व प्रत्यक्षात "सर सलामत, तो            या न्यायाने          शिंदे- 
+होळकरांनी केवळ स्वतःचा जीव वाचवण्याच्या हेतूने पळ काढला. "हा पेशवा फुकटचा 
+मरणार आहे, पण    मग त्याच्याबरोबर आपण    का जीव द्यावा?" नाना फडणवीस     या 
+<<<
+
+ लोकांबद्दल लिहितात की, " ... लक्ष सैन्य, त्यात मोठे सरदार असता एकही ऐन (त्या) समयी 
+ श्रीमंतास (भाऊसाहेबांस) आप्त न जाहला. बहुत दिवस अन्न भक्षिले, कृपा-पुत्रवत केली, 
+ तितके चांगला काळ होता तेव्हा केशास धका लागल्या (स) प्राण देऊ अशी प्रतिज्ञा. परंतु 
+ ईश्वरघटीत विपरीत काळ त्यास सोबती कोण होतो? सर्व (फक्त) सुखाचे सोबती ... " यानंतर 
+ गिलच्यांच्या        अनेक लोक    पडले. खासे भाऊसाहेब    मात्र केवळ शे-दीडशे 
+ राऊतांनिशी     होते. 
+    इकडे सुरुवातीला   नजीबखान    शिंद्यांच्या समोर असल्याने जनकोजी शिंद्यांना 
+ अब्दालीच्या नरड्याचा घोट घ्यायची इच्छा होती. परंतु नजीबखानाची लढाईची पद्धत 
+ वेगळीच होती. तो प्रथम पेटते बाण सोडून आपल्यापासून काही अंतरावर धुराचा पडदा 
+ बनवत असे. यानंतर त्याचे पायदळ पुढे सरकून एक खंदक खणत असे व त्या आडून 
+ बंदुकींचा मारा केला जात असे. यामुळे मराठ्यांना, विशेषतः जनकोजी शिंद्यांना जागचे 
+ हलताही येत नव्हते. अशातच नजीब आणि शिंद्यांच्यात अर्धा कोसाचे अंतर राहिले असताना 
+ विश्वासराव पेशवे पडल्याची वार्ता आली आणि शिंद्यांचे सैन्य, साबाजी शिंदे-होळकर पळत 
+ सुटले. शिंद्यांची जनकोजी, महादजी, तुकोजी वगैरे मंडळी मात्र भाऊसाहेबांच्या खाशा 
+ हुजुरातीच्या फौजेत घुसली. शिंदे-होळकर पळाले आणि इब्राहिमखान गारदी पडला हे 
+ पाहताच अहमदशहाने आपल्या सरदारांना वेढा आवळण्यास       हुकूम दिला. यानुसार 
+ भाऊसाहेबांच्या उजव्याबाजूने नजीबखान, शुजाउद्दौला, शहापसंदखान इ. सरदार, डाव्या 
+बाजूने             बेग, बरखुद्दारखान इ. सरदार व    समोरून अब्दालीचा वजीर 
+ शहावलीखान हा आपल्या सैन्यासह चालून गेले होते. चौथ्या प्रहराच्या सुरुवातीला खासे 
+ भाऊसाहेब, जनकोजी शिंदे, महादजी शिंदे, रामाजीपंत   दाभोळकर, हरिपंततात्या व 
+ बापूजीप��त फडके, नाना फडणवीस अशी मोजकीच माणसे होती. शेवटी शहावलीखानाने 
+ आपले अफगाण     सैनिक जोराने पुढे घुसवले व फास पक्का आवळला. यावेळी नाना 
+ फडणवीस        बाहेर असल्याने ते तडक पानिपताकडे पळत सुटले. जेणेकरून आता 
+ मागचा खासा कबिला शत्रूहाती पडू नये. इकडे पठाण अगदीच अंगावर येताहेत हे पाहताच 
+ भाऊसाहेबांनी अखेरची युक्ती म्हणून शहाजणे वाजवण्यास हुकूम दिला. जेणेकरून पळत 
+ असलेले मराठे 'आपण जिंकलो' असे वाटून मागे फिरतील. पण भाऊंचे प्रयत्न फोल ठरले, 
+ मराठे परतलेच नाहीत. आता मात्र सदाशिवरावभाऊ, जनकोजी व तुकोजी शिंदे आणि इतर 
+ शे-पन्नास लोक प्राणपणाने लढू लागले. पण किती         तुकोजी शिंदे घोड्यावरून 
+ उतरले आणि काही वेळातच ठार झाले. जनकोजी मात्र भोवळ येऊन बेशुद्ध होऊन पडले. 
+ आता फक्त भाऊच राहिले होते आणि अचानक, गिलच्यांच्या तेगीचा फटका भाऊसाहेबांच्या 
+ मानेवरच उतरला ...... आता सूर्यास्त झाला होता! 
+    नाना फडणवीस पळून मागे छावणीत आले. परंतु पाहतात तो तेथे कबिला नव्हताच! 
+ भाऊसाहेबांनी यापूर्वीच आपल्या मागे स्त्रियांना अब्दालीच्या हाती न लागू देता बाहेर 
+ काढण्याची व्यवस्था केलेली होती. याकरता विसाजी कृष्ण जोगदंड याला पाचशे धनगरांसह 
+ मागे ठेवले होते. परंतु विसाजी कृष्ण ऐनवेळी कुठे नाहीसा झाला ते समजत नाही, यावेळी 
+<<<
+
+जानू भिंताडे नामक खिजमदगाराने पार्वतीबाईंना घोड्यावरुन सुखरूप बाहेर काढले होते. 
+त्यांच्याबरोबर सुरक्षेच्या दृष्टीने पिराजी राऊतराव व नाना पुरंदरेही होते. या लोकांनी 
+अब्दालीचे सारे सैन्य हुजुरातीवर केंद्रीत झाले आहे हे पाहून मुख्य राजरस्त्याच्या बाजूनेच 
+दक्षिणेचा रस्ता धरला. 
+    शुजाउद्दौल्याने विश्वासरावांच्या मुडद्याचा हत्ती ताब्यात घेतला. खासा अहमदशहा 
+अब्दाली विश्वासरावांचे प्रेत पाहण्यास आला. केवळ अठरा-एकोणीस     वर्षांचा तो सुंदर 
+राजपुत्र शांतपणे निजलेला पाहून सगळ्यांनाच (अब्दालीच्या कठोर पठाणांनाही!) हळहळ 
+वाटली. अब्दालीने तर तोंडात बोटे घातली! पेशव्यांची मुलंच अशी आहेत तर पेशवा कसा 
+असेल ... यानंतर शुजाने ते प्रेत आपल्या छावणीत नेलं आणि त्याचा साथीदार काशिराजाच्या 
+ब्राह्मणांनी विश्वासरावभाऊंचे शास्त्रोक्त पद्धतीने अंत्यसंस्कार केले आणि त्यांच्या अस्थी 
+प्रयागास पाठवण्यात आल्या. दुसऱ्या दिवशी शुजाने संपूर्ण रणमैदान फिरून-कोणी जिवंत 
+आहे का हे पाहिले. अशातच त्याला एक     शिर नसलेले परंतु उंची वस्त्रे आणि मौल्यवान 
+मोत्यांचे अलंकार जवळ असलेले धड मिळाले. शुजाच्या बरोबर पूर्वी मराठ्यांकडून पळून 
+आलेले गारदीही असल्याने त्यांनी भाऊसाहेबांचे ते धड ओळखले. त्यावर आदल्यावर्षीच 
+गारपिराजवळ झालेल्या हल्ल्याची खूण    होती. हे धड एका हत्तीवरून शुजाने आपल्या 
+छावणीत आणवले. त्याच्याच छावणीतल्या एका पठाणाकडे भाऊसाहेबांचे शीरही सापडले. 
+जनकोजी शिंदे जिवंत कैद झाले होते. ते               ताब्यात होते. परंतु आपला वैरी 
+अजून   जिवंत आहे हे पाहताच नजीबखानाने बरखुद्दारखानावर दबाव       आणला आणि 
+जनकोजी शिंद्यांचा खून    करवला. विश्वासरावांएवढ्याच वयाचा त्यांचा खास     मित्र 
+दगाबाजीची शिकार बनला. युद्धाच्या अखेरच्या काळात समशेरबहाद्दर मात्र 
+बाहेर      होते. अखेरीस ते जखमी अवस्थेत              बाहेर दिगेस पोहोचले. दिगेस 
+पोहोचल्यावर त्यांना भाऊसाहेबही पडले, ही बातमी समजली. शेवटी जखमा फुटून "भाऊ! 
+भाऊ !! " असा शोक करत समशेरबहाद्दर मृत्यू पावले. 
+    तीन दिवसांनंतर, दि. १७ जानेवारी या दिवशी अहमदशहा अब्दाली दिल्लीत परतला. 
+जयपूरच्या सवाई जयसिंहाचा पुत्र माधोसिंह याला लिहिलेल्या पत्रात अब्दाली म्हणतो, 
+"आमच्या शत्रूनेसुद्धा त्या दिवशी स्वतःला नामांकित करून सोडले. ते इतक्या उत्कटतेने 
+लढले की, तसे लढणे इतर कोणाच्याही शक्तीबाहेरचे होते ... आमच्या त्या निधड्या छातीच्या 
+रक्त वाहवणाऱ्या शत्रूंनीही आपल्या कामात कसूर ठेवली नाही. हेच काय, पण    अत्यंत 
+महनीय कीर्तिस्पद अशी कृत्ये रणांगणात करून दाखवली !... " हे पत्र मूळचे फार्सीतले आहे. 
+याच सुमारास अब्दालीने पुण्याला नानासाहेब पेशव्यांकडेही एक पत्र रवाना केले. 'आमची 
+स्वतःची इच्छा (युद्ध करण्याची) नव्हती, परंतु तुमच्याच (भाऊसाहेबांच्या)   झाले. 
+त्यात तुमचे बंधू, पुत्र व इतर लोक गेले याचा आम्हासही खेद आहे. आता याउपर आपण 
+कायमचा तह करावे हेच बरे' या आशयाचे पत्र घेऊन याकुबअलीखान दक्षिणेस निघाला. 
+परंतु मथुरेस गंगोबातात्या चंद्रचूड, बापूजीपंत हिंगणे इ.नी त्याला अडवले, पेशव्यांकडे 
+जाण्याची काहीच गरज नाही हे सांगून तात्या व पंतांनी तहाची बोलणी करण्यास सांगितले. 
+<<<
+
+ तात्यांनी अन्वरउल्लाखान या आपल्या माणसाला अब्दालीला नजर करण्यासाठी 
+ व वस्त्रालंकार देऊन पाठवले. परंतु, यादरम्यानच काहीतरी कारणाने शुजाउद्दौला, 
+नजीबखान आणि अहमदशहाचा आपापसात बेबनाव झाला. यानंतर शुजा बंगालकडे आणि 
+ नजीबखान रोहिलखंडाकडे निघून गेला, आता मात्र अब्दाली पुरता एकटा पडला होता. 
+ यासुमारास जर पेशव्याने आपली अडचण    ओळखून पुन्हा हल्ला केला तर यावेळेस मात्र 
+ आपली खैर नाही. मागच्या वेळेस केवळ तकदीर सिकंदर म्हणून आपण बचावलो. त्यामुळे 
+ आता हिंदुस्थानात धोका आहे हे पाहून अब्दाली मायदेशी पळून गेला. 
+    तिकडे पानिपतावर युद्धाची तयारी सुरू असताना इथे पुण्यातही काही घडामोडी षडत 
+होत्या. साधारणतः डिसेंबर महिन्याच्या (१७६०) मध्यापर्यंत    मैदान मराठ्यांनाच 
+ अनुकूल होते. त्यामुळेच भाऊसाहेब नक्कीच विजयी होऊन परतणार याची नानासाहेबांना 
+ खात्री होती. परंतू सततच्या मोहीमा आणि कर्जाचे ओझे, निजामाकडून आणि इतर 
+ मांडलीकांकडून न आलेली खंडणी, यामुळे कर्ज मिळवण्याच्या हेतूने नानासाहेब पेशव्यांनी 
+ स्वतःचा दुसरा विवाह करण्याचे ठरवले. याकरिता मुली पाहण्यासाठी ते सिद्धटेक या श्री 
+ गजाननाच्या ठिकाणी जाऊन राहिले होते. पुण्याजवळच्या नांदेड गावातून बाबुराव ठकारांची 
+ मुलगी, उचेगावच्या कुलकर्ण्यांची मुलगी, बाजीराव माणकेश्वरांची मुलगी, अशा अनेक मुली 
+ नानासाहेबांनी पाहिल्या. या प्रत्येकीला घरी परत पाठवताना पन्नास-पन्नास रु. दिल्याच्या 
+ नोंदी आहेत. शेवटी पैठणच्या नारायण नाईक वाखऱ्यांची कन्या राधाबाई (माहेरचे नाव?) 
+ पेशव्यांनी पसंत केली आणि मार्गशीर्ष वद्य षष्ठी शके १६८२ विक्रमनाम संवत्सरी, शनिवारी 
+ म्हणजेच दि. २७ डिसेंबर १७६० या दिवशी हिरडपूर येथे नानासाहेबांचे आणि नऊ वर्षांच्या 
+ राधाबाईंचा विवाह झाला. विवाहाप्रीत्यर्थ मोठा समारंभ झाला. अनेक चंद्रज्योती उजळल्या 
+ गेल्या. विवाह झाल्यानंतर लगेचच पानिपताहून नाना पुरंदऱ्यांचा स्वार पत्राची थैली घेऊन 
+ आला. पानिपतावरचे वातावरण आता बदलत चालले होते. मराठ्यांच्या कठीण    काळास 
+ सुरुवात झाली होती. नानासाहेब पुरंदऱ्यांनी मदतीचा निर्वाणीचा खलिता पाठवल्यानंतर 
+ नानासाहेब पेशवे लगेचच (जानेवारी सुरुवात, १७६१) चाळीस हजार फौज घेऊन उत्तरेस 
+           रोखाने निघाले. दि. १८ जानेवारी १७६१ या दिवशी नानासाहेब पेशवे माळव्यात 
+ होते. १�� जानेवारीला, म्हणजे चार दिवसांपूर्वीच युद्ध झाले ही बातमी नानासाहेबांना 
+ अजूनही समजली नव्हती. कारण दि. १८ जानेवारी १७६१ ला भाऊसाहेबांना लिहिलेल्या 
+ पत्रात नानासाहेबांनी भाऊंना "अब्दालीस कोंडून राखावे" असं लिहिलं आहे. ते पत्र असे- 
+    "चिरंजीव राजेश्री भाऊ यासी प्रती बालाजी बाजीराऊ प्रधान आसिर्वाद उपरी. वीस 
+हजार फौजेनसी दरमजल मालव्यात आलो. फौज कोणे मार्गे आपणास रवाना करावी ते 
+ जलद ल्याहावे. माघमासी पूर्वी लिहित आलो त्या अन्वये कुमक पावावी हेच ईश्वराजवळ 
+ इच्छितो. मागाहून पंधरा मजलींचे अतरियाने निजामअली चिरंजीव दादा चालीस हजार दोनी 
+ फौजेसनी नीट हांडियावरून, कोटे बुंदीवरून जयनगरचे (जयपूर) सुमारे येतात. आपण 
+ आबदालीस कोंडून राखावे. सर्व फौज येक होताच सपक्षपातीसह याचे उत्तमप्रकारे पारपत्य 
+करावे. येक उत्तरे प्रकारे पारपत्य जाहलीया सर्व कामे त्यात होतात. निजामअलीसी विरोध 
+<<<
+
+नाही. उसिरामुले गपा उठवितात त्याजवर मदार काय आहे? आमचे मागे पंधरा मजलीचे 
+अंतराने येतात, संशय नाही. मोगलाई लोक गपा उठवितील त्याजवर काय आहे? पैका किती 
+पावला, कोठे अटकला आहे हे ल्याहावे. छ१० जमादिलाखर. आसिर्वाद. लेखनसीमा." 
+    यानंतर दि. २४ जानेवारी १७६१ रोजी भेलसा येथे मुक्काम असताना, एका सावकारी 
+डाकेतील   पत्रातून संशयित माहिती समजली. अर्थात हा सावकार म्हणजेच मराठ्यांचा 
+एखादा सरदारच असला पाहिजे. कारण अब्दाली दरवेळेस पेशव्यांची डाक मारीत असल्याने 
+एखाद्या सरदाराने पानिपतानंतर चतुराईने हे पत्र पाठवले असावे. एरवी इतर सावकारांना 
+युद्धाचे काय पडले होते! परंतु त्या पत्रातील "दो मोती गलत, दस बीस आसेरफीत फरकात 
+खुद्रेकू रुपयाकू गणत       या मजकुरावरून नानासाहेबांना पराभवाची आणि प्रचंड 
+नुकसानीची शंका आली होती. कारण       या सांकेतिक   भाषेनुसार 'दो मोती' म्हणजेच 
+सदाशिवरावभाऊ व विश्वासराव 'दस बीस अश्राफत' म्हणजे मोठे सरदार आणि 'रुपयाकू 
+गणत        म्हणजे खुर्दा       सैनिकांची तर गणतीच नाही, असाच अर्थ निघत होता. 
+परंतु, या तर्कावर विश्वास ठेवता येणंच शक्य नव्हतं. शेवटी नानासाहेबांनी तसंच पुढे जायचं 
+ठरवलं. ग्वाल्हेरच्या दक्षिणेला तीन कोसांवर पाठोरा येथे मुक्काम पडला असतानाच 
+            आलेल्या मल्हारराव होळकर आणि त्यांच्या पाठोपाठ लगेचच आलेल्या नाना 
+पुरंदरे, ��ार्वतीबाई, नाना फडणवीस इ. लोकांची आणि नानासाहेबांची भेट झाली. प्रत्यक्ष 
+त्यांच्याकडूनच पराभवाची   आणि    विश्वासराव पडल्याची   बातमी   समजली    आणि 
+नानासाहेबांना जबर धक्का बसला. सदाशिवरावभाऊंची मात्र काहीच       माहिती मिळत 
+नव्हती. अर्थात नाना फडणवीस, हरिपंततात्या फडके यांना सदाशिवरावभाऊ पडले हे 
+माहिती होते. परंतु, जर ही बातमी पार्वतीबाईंना आणि नानासाहेबांना समजली तर ते 
+पूर्णपणे खचून जातील. शिवाय दक्षिणेत    ही बातमी फुटली तर कर्नाटक     भागातील 
+संस्थानिक आणि निजाम पुन्हा बंड करून उठतील, याची भीती होती. म्हणूनच नाना 
+फडणवीसांनी सत्य न सांगणेच योग्य मानले. आपल्या पुत्राचा वध करणाऱ्या गिलच्यांना 
+आपण मारावे, असे नानासाहेब पेशव्यांनी ठरवले. परंतु,        युद्धातून परत आलेल्या 
+मल्हारराव होळकर, विठ्ठल शिवदेव विंचूरकर, नारोपंत इ. माणसांनी अब्दालीवर पुन्हा 
+चालून जागे शक्यच नसल्याचे सांगितले. त्यांच्या या प्रतिकूल विचारांमुळे नानासाहेबांनी पुढे 
+जाण्याचा विचार टाळला. नानासाहेबांनी उत्तरेतील सारी व्यवस्था पूर्ववत लावून पुन्हा 
+दक्षिणेचा मार्ग धरला. दि. १८ फेब्रुवारी १७६१ रोजी भेलसा येथे परतत     असताना 
+नानासाहेबांनी नाना पुरंदरे आणि विठ्ठलपंत विंचूरकर यांना एक पत्र पाठविले. ते पत्र असे- 
+"चिरंजीव नाना, विठ्ठलपंत यांसी आसिर्वाद. कालगत कठीण. अद्याप भाऊचे ठिकाण लागत 
+नाही. आदी वाईट प्राप्त जाहले. तर कैसे करावे ते उघडून लिहितो. भाऊही या लोकातून 
+गेला तर हिंदुस्थानची दौलत गेली. तुमचा-आमचा धीर तो आहे, येणार एवढे आशेवरती. 
+आठापंधरा दिवसात तुटेल. जर तुटली आशा तर मग सात हजार फौज नवी, तुम्हाकडील 
+फौज मोडीली. काही कामाची नाही. सात हजार फौजेने काही आबदालीची टकर अथवा या 
+देशीचे           राखवत नाहीत. विठ्ठलपंत म्हणतील की, मी काही होऊ, ग्वाल्हेर राखिन. 
+<<<
+
+परंतु येक माणूस जवल राहणार नाही, तेव्हा येकले काय करीतील? (पळणारच ना?). तेव्हा 
+ग्वाल्हेर, जाटाचे पलीकडील व आलीकडील याचे हवाली (अब्दालीचे) जाऊन देऊ नये. 
+वोडसेकर, दतियेकर अथवा खांडेराया याचे लेकाचे हवाली करावी. बाह्य रंगे आव भरावा. 
+परंतु निदान भाऊ नाहीसेच जाहले तर दौलत जाते. गेली ते हिंदू संस्थानिकांस द्यावी. परंतु 
+पलीकडील जाट मुसलमानांस जाऊ देऊ नये. या प्रांती हे जोर भारी जाहाले. कमाविसदार 
+स���बंदी वाईट या देशीची ठेवितात. यांच्याने निभवा. जमि(न)दाराने फिसाद केली तर होऊ 
+सकत नाही. मग अशा वडवानलापुढे कोणाच्याने उभे राहवत नाही. दिलीहून पलाला, यानी 
+वेढा घातला. तो फार थोडा. हे दुपट आहेत. आता पत्रे गेली बहुत माझी. तरी येता नये. 
+        ते सर्व मिलोन तिकडे परिछिन फिसाद करतील. बसालतजंग कर्णाटकास लांब 
+जाणार असता बलवंतराव, गोविंद बलाल मारले गेले येवढे               माघारे फिरले. 
+सारांश, असे कालांत चिरंजीव दादाचे येणे होत नाही. येऊन तेही गमाऊ नये इतका विचार 
+भाऊ   नाहीसाच जाहला तर; जर ईश्वरे अघटित लाभ      देऊन चिरंजीव भाऊस     आणून 
+बुंदीपावेतो, अजमेरीपावेतो दिल्हे, त्याचे हातचे पत्र दिल्हे, तर तेवढ्यावर दो महिनीयात 
+चिरंजीव दादा येतील. चिरंजीव भाऊ, दादा, नवी फौज, मी मंत्रज्ञ मात्र (?), सर्व ईश्वर उत्तम 
+करील. हे पत्र निदानाचे येकले, तुम्ही विठ्ठलपंत, गंगोबा ऐसे मात्र बसून मंत्रभेद न 
+व्हावयाच्या शफता (शपथा) करून दोनचा वाचणे. यात गपा धैर्याच्या नाहीत व घाबरेपणही 
+नाही. समयोचित जवल     आली यास्तव लिहिले. नाना, हा समये तात्यापेक्षा धैय अधिक 
+करून लिहिल्या अन्वये समयोचित करावे. छ. १२ रजब मु।। भेलसे." 
+   या पत्रावरून एक गोष्ट स्पष्ट कळून येते की, नानासाहेबांचे आपल्या चुलतभावावर 
+प्रेम होते. या पत्रात नानासाहेब म्हणतात, "भाऊ गेला तो हिंदुस्थानची दौलतच गेली." 
+दुसऱ्या एका पत्रात नानासाहेब म्हणतात, "लेक तो (विश्वासराव) अल्पायुषी होता. सूर्यमंडळ 
+भेदून गेला. ते दुःख परमार्थ शास्त्रपुराणे करून टाकीले परंतु चिरंजीव भाऊ वाचून दुनिया 
+दौलत व्यर्थ आहे." या दोन्ही उद्गारांवरून असेही दिसते. भाऊ आता या जगात नाही हे 
+नानासाहेबांना समजले होते. परंतु त्यांनी ते दुःख जास्त दाखवले नाही. 
+   उत्तरेतून परत येताना नानासाहेब पेशव्यांची सुवर्णतुला करण्यात आली. ही तुला 
+स्वतःच्या समाधानासाठी नव्हे तर पानिपतावर पडलेल्या आपल्या सैन्याच्या, आपल्या 
+पुत्राच्या आणि बंधूंच्या पराक्रमासाठी होती. ओंकारेश्वर या नर्मदाकाठच्या पवित्र 
+शिवालयासमोरच तुलादान झाले. यावेळी नानासाहेबांचे वजन भरले फक्त ११४ पौंडांचे. 
+म्हणजे मागच्या सुवर्णतुलेपेक्षा पेशव्यांचे वजन ६४ पौंडांनी कमी भरले होते (१७५४ = १७८ 
+पौंड). दि. ६ जून १७६२ या दिवशी नानासाहेब पुण्यात पोहोचले. त्यांची प्रकृती आता भाऊ 
+आणि विश्वासरावांच्या दुःखाने खंगत चालली होती. 
+               रणमैदानातल्या बातम्या नानासाहेबांना समजल्या होत्या. नाना फडणवीस 
+जवळपास अखेरपर्यंत लढणारे असे एकटेच होते. बहुदा त्यांच्या युद्धाच्या कथनावरून शिंदे, 
+होळकर, पवार रणमैदान सोडून माघारी फिरले, हे समजल्याने नानासाहेब पेशव्यांनी या 
+सरदारांचे महाल जप्त केले. यानंतर मल्हारराव होळकरांचे दिवाण गंगोबातात्या चंद्रचूड यांनी 
+<<<
+
+पुण्याला राघोबादादांना पत्र लिहून कळवले, " ... पूर्वीपासून सारा कारभार राव कैलासवासी 
+(बाजीराव) यांनी राजेश्री सुभेदाराचे (मल्हारबाचे) हाती घेतला (दिला). परंतु आवंदा श्रीमंत 
+सिरोंजेहून मागे फिरलीयावर खावंदांनी पूर्वलोभास अंतर केले. चाकरांनी सेवा करावयास 
+अंतर केले नाही ... राजेश्री सुभेदार यांजकडील महाल देशचे जप्त केले म्हणोन यांचे चित्तास 
+          जाहली. आजपावेतो सेवा केली त्याचे फळ हे? पुढे केलीया कळतच आहे !... " 
+पानिपतावरील   झालेले नुकसान   पाहता या पत्राचे       आश्चर्यच वाटते. या पत्राचे 
+रघुनाथरावांनी काय केले ते माहीत    नाही. परंतु, पुण्यात आल्याच्या आठवड्यातच 
+नानासाहेबांची प्रकृती बिघडली म्हणून हवापालटासाठी त्यांना पर्वतीवर नेण्यात आले. पुढे 
+प्रकृती जास्तच बिघडल्यामुळे परत शुक्रवार, १२ जून रोजी पुण्यात आणण्यात आले. 
+यानंतर प्रकृती     बरी वाटल्याने पुन्हा सोमवार २२ जून रोजी नानासाहेब पालखीतून 
+पर्वतीवर गेले. तेथे देवदेवेश्वराजवळच्या आपल्या वाड्यात त्यांना स्वस्थ वाटत होते. 
+रघुनाथराव मात्र शनिवारवाड्यातच होते. दुसऱ्या दिवशी पेशव्यांनी त्यांना पर्वतीवर बोलवून 
+घेतले. शेवटी ज्येष्ठ वद्य षष्ठी, शके १६८३, वृषनाम संवत्सरी मंगळवारी, म्हणजेच दि. २३ 
+जून १७६१ या दिवशी रघुनाथरावांच्या मांडीवर मस्तक ठेवून नानासाहेबांनी प्राण सोडला. 
+महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक मुत्सद्दी पेशवा गेला. पुण्याचा खरा पेशवा गेला. सारे पुणे 
+हळहळत होते. 
+               मोहिमेवरून पुण्यात परतताच नानासाहेबांनी पुण्याच्या 
+अर्धवट राहिलेले बांधकाम स्वतःच्या देखरेखीखाली पूर्ण करून घेतले. नानासाहेबांच्या 
+मृत्यूनंतर दुसऱ्या दिवशी २४ जून रोजी याच              त्यांना अग्नी देण्यात आला. 
+अंत्यसंस्कार विश्वासरावांनंतर ज्येष्ठ असलेल्या माधवरावांनी केले. नानासाहेब गेल्यान��� 
+दौलतीचे नुकसान मात्र फार झाले. 
+                                  संदर्भ : 
+१) रोजनिशीतील उतारे : गो. स. सरदेसाई, २) मराठी रियासत : गो. स. सरदेसाई (थोरले 
+नानासाहेब), ३) पेशवे व सातारकर राजे यांची टिपणे : काव्येतिहास संग्रह, ४) मेस्तक 
+शकावली : काव्येतिहास संग्रह, ५) पुरंदरे दफ्तर भाग १ व ३ : कृ. वा. पुरंदरे, ६) साधन 
+परिचय (महाराष्ट्राचा पत्ररूप इतिहास) : आपटे-ओतूरकर, ७) सातारा गादीचा इतिहास : 
+विष्णु गोपाळ भिडे, ८) वतनपत्रे-निवाडपत्रे वगैरे : वाड, मावजी पारसनीस, ९) कैफियत- 
+यादी इत्यादी : वाड, मावजी पारसनीस, १०) सनदापत्रातील माहिती : द. ब. पारसनीस, 
+११) मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने (निवडक) : राजवाडे, १२) मराठ्यांचे साम्राज्य : रा. 
+वि. ओतूरकर, १३)         : १७६१ : त्र्यं. शं. शेजवलकर, १४) पेशवेकालीन महाराष्ट्र : वा. 
+कृ. भावे, १५) शाहू बखर : मल्हार रामराव (सं .: र. वि. हेरवाडकर), १६) मराठी दफ्तर 
+रूमाल १ व २ : वि. ल. भावे, १७) ब्रह्मेंद्रस्वामी धावडशीकर यांचे चरित्र : पारसनीस, १८) 
+ऐतिहासिक पोवाडे : अॅक्वर्थ-शाळिग्राम, १९) पेशवे दफ्तरातील हिंदी कागद : भ. ग. कुंटे, 
+२०) मराठे व इंग्रज : न. चिं. केळकर, २१) चंद्रचूड दफ्तर : द. वा. पोतदार, द. वि. आपटे, 
+<<<
+
+२२) पेशवाईच्या सावलीत : ना. गो. चापेकर, २३) विंचूरकर घराण्याचा इतिहास : ह. र. 
+गाडगीळ, २४) काव्येतिहास संग्रह, पत्रे यादी वगैरे, २५) पेशवे घराण्याचा इतिहास : प्रमोद 
+ओक, २६) पुण्याचे पेशवे : अ. श. कुलकर्णी, २७) पेशवे बखर : कृष्णाजी विनायक 
+सोहोनी, २८) होळकराची कैफियत : य. न. केळकर, २९) होळकरांची कैफियत : सोवनी 
+खंड, ३०) भाऊसाहेबांची बखर : शं. ना. जोशी, ३१)          बखर : रघुनाथ यादव 
+चित्रे, ३२) नागपूरकर भोसले बखर : काशिराव गुप्ते, ३३) HISTORY OF MARATHAS : 
+GRAND DUFF, ३४) HISTORY OF MARATHA PEOPLE : किंकेड-पारसनीस, ३५) 
+पेशवेकालीन पुणे : पारसनीस, ३६) शनिवारवाडा : ग. ह. खरे, ३७) मराठी रियासत 
+          प्रकरण) :   सरदेसाई, ३८)    COLLECTIONS       FROM    BOMBAY 
+SECRETORIAT: VOL-I, ३९) निजाम पेशवे संबंध : शेजवलकर, ४०) ऐतिहासिक 
+संकिर्ण साहित्य खंड १४ : भा.इ.सं.मं., ४१)            लढाईची हकीकत, ४२) 
+पेशवेकालीन सामाजिक व आर्थिक पत्रव्यवहार, ४३) आंगरे यांची हकीकत. 
+
+                                           सदाशिवराव चिमणाजी 
+                                        (भाऊसाहेब) यांचे हस्ताक्षर 
+
+                                           विश्वासराव बल्लाळ 
+                                               यांचे 
+<<<
+
+    श्रीमंत सदाशिवरावभाऊ आणि विश्वासराव पानिपतावर पडले आणि यानंतर केवळ 
+पाचच महिन्यात त्���ांचा विरह सहन न झाल्याने श्रीमंत नानासाहेब पेशव्यांनी पर्वतीवर देह 
+ठेवला. हे सारे इतके अनपेक्षित होते की, भल्या भल्या मुत्सद्दयांनाही आता पुढे काय असा 
+प्रश्न पडला आणि अशातच निजामाने पुन्हा डोके वर काढायला सुरुवात केली होती. १९५९ 
+साली झालेल्या उद्गीरच्या लढाईत भाऊसाहेबांनी निजामाला चांगलेच फटकारले होते. 
+पूर्वीच्या सिंदखेड आणि उद्गीर अशा दोन्ही मोहिमांचे मिळून सुमारे ८५ लाख रु.चा मुलुख 
+स्वराज्यात आला होता. परंतु नंतर अचानक    उद्भवलेली अब्दालीची मोहीम व नंतर 
+नानासाहेबांचा मृत्यू यामुळे हा प्रदेश दुर्लक्षितच राहिला होता. निजामाचा दिवाण 
+विठ्ठल सुंदर याने नळदुर्ग, अक्कलकोट इ. किल्ले पुन्हा काबीज केले. 
+   इकडे पुण्यात मात्र काय अन् कसे करावे हे कोणाला सुचेचना! वयस्क मुत्सद्दी असे 
+म्हणावे तर महादजीपंतनाना पुरंदरे होते. त्यांच्या सल्ल्यानुसार नानासाहेब पेशव्यांचे दिवस 
+वगैरे आटोपून ते माधवराव, रघुनाथराव, आपले पुत्र निळकंठराव पुरंदरे, नाना फडणवीस, 
+सखाराम बापू बोकील वगैरे प्रभृतींसह साताऱ्यात आले. यावेळेपर्यंत राघोबादादांना 'आता 
+आपल्यालाच पेशवाई मिळणार' असे वाटत होते. परंतु नानासाहेबांचे दोन पुत्र हयात असता 
+त्यांच्यातील थोरल्या पुत्रासच पेशवाई मिळावी या हेतूने महादजीपंतांनी सातारकर राजाराम 
+महाराजांकडून        वद्य तृतीया शके १६८३, वृषनाम संवत्सरी, सोमवारी म्हणजेच दि. 
+२० जुलै सन १७६१ रोजी माधवरावांना पेशवाईची वस्त्रे देववली. त्याचबरोबर निळकंठपंत 
+महादजी उर्फ   आबासाहेब   पुरंदरे यांना मुतालकी आणि सखारामबापू बोकील     यांना 
+दिवाणगिरीची वस्त्रे देण्यात आली. यावेळेस माधवरावांचे वय अवघे सोळा वर्षांचे होते. हा 
+सारा समारंभ होतानाच रघुनाथरावांच्या मनात मात्र तिरस्काराची एक झालर उठली होती. 
+त्यांना असे मनोमन वाटत होते की, आपण अनुभवी आहोत. एकेकाळी आपण अटकेपर्यंत 
+मजल मारून पेशव्यांचा दरारा प्रस्थापित केला होता. त्यामुळे आपल्याएवढा जाणकार 
+कोणीच नाही आणि पेशवाईची वस्त्रे मात्र अजूनही 'पोरगा' असलेल्या माधवालाच मिळाली! 
+नाही, हे काही ठीक वाटत नाही! परंतु असे वाटत असले तरीही या सुमारास रघुनाथरावांनी 
+आपल्या मनातला राग अजिबात जाणवू दिला नाही. 
+   पेशवाईची वस्त्रे मिळाल्यानंतर माधवराव पुण्यात आले आणि पह��ल्यांदा नजर वळविली 
+ती निजामाकडे. निजामाने मराठे आता पुरते मोडले आहेत, असे समजून          जाधव, 
+घाटगे अशा मराठा सरदारांना पेशव्यांविरुद्ध फितवले आणि नळदुर्ग काबीज केल्यानंतर तो 
+थेट पुण्याच्या रोखाने निघाला. इकडे माधवरावांनी २० ऑगस्ट १७६१ ला निजामावर स्वारी 
+करायचे ठरले. परंतु नुकत्याच         युद्धात झालेल्या सैन्याच्या भयंकर नुकसानीमुळे 
+माधवरावांनी निजामाशी थेट न भिडता आपले सैन्य निजामाच्या मुलुखात घुसवले. 
+निजामाचा भाऊ सफदरजंगही फितूर होऊन मराठ्यांच्या मदतीला आला होता. या मोहिमेत 
+आजारीपणाचे निमित्त करून रघुनाथराव सामील झालेले नव्हते. ते शनिवारवाड्यातच होते. 
+निजाम मार्गावरची मंदिरे फोडत, जाळपोळ करत पुण्याच्या आग्रेयेस असलेल्या 
+<<<
+
+कांचन' या गावापाशी येऊन पोहोचला. निजामाच्या या हल्ल्यामुळे राघोबादादा गांगरून 
+गेले. कारण यावेळेस निजामाला तोंड देण्याकरता पुण्यात फारशी फौजच नव्हती. आता 
+लवकर हालचाल केली नाही तर निजाम पुणेही जाळेल, ही भीती वाटल्याने दि. २९ डिसेंबर 
+ १७६१ या दिवशी रघुनाथरावांनी निजामाशी घाईघाईने तह केला व त्या अन्वये २७ लक्ष रुपये 
+वार्षिक उत्पन्नाचा मुलुखही    देण्याचे कबूल केले. जानेवारी १७६२ मध्ये माधवरावांना 
+या तहाची बातमी मिळाली. आता काहीही करता येऊ शकत नव्हते. शेवटी नाईलाजाने 
+माधवराव पुण्यास परतले. 
+    माधवराव पुण्यात येतात तोच फाल्गुन शु. द्वितीया शके १६८३ वृषनाम      संवत्सरी 
+शुक्रवारी म्हणजेच दि. २६ फेब्रुवारी १७६२ रोजी वडगाव येथील    पेशव्यांच्या वाड्यात 
+ (सातेगावातल्या?) रघुनाथरावांची पत्नी आनंदीबाई प्रसूत होऊन पुत्र जन्म झाला. दि. २७ 
+मार्च रोजी बारसे होऊन पुत्राचे नाव ठेवण्यात आले 'भास्कर'. यानंतर लगेच दोन महिन्यात 
+ज्येष्ठ शु. पंचमी शके १६८४ चित्रभान संवत्सरी शुक्रवार म्हणजेच दि. २८ १७६२ रोजी 
+रघुनाथरावदादांनी पुण्यात शनिवारवाड्यात नारायणराव बल्लाळ यांची मुंज लावली. 
+ आली. जून १७६२ च्या सुमारास रगुनाथरावांच्या मनातली पेशवेपदाची इच्छा पुन्हा उफाळून 
+       यावेळेस माधवराव पेशव्यांचे दिवाण सखारामबापू बोकीलही रघुनाथरावांना सामील 
+झाले. रघुनाथराव आता उघडउघड पेशवाईचा हक्क         सांगू लागले. माधवरावांनी त्यांना 
+समजावण्याचा प्रयत्न केला की, 'आपण     सर्वथा पाठीशी राहून नेहमी मार्गदर्शन करणे. 
+आम्ही लेकरू, आपले आज्ञेबाहेर नाही.' परंतु हे रघुनाथरावांना पटत नव्हते. त्यांना मुख्य 
+पेशव्यांची गादी हवी होती. त्यांनी माधवरावांसमोर पेशवाईच्या बदल्यात 'पाच किल्ले आणि 
+दहा लाख    रुपये सालीना उत्पन्नाची जहांगीर' मागितली. माधवरावांनी राज्याचे तुकडे 
+करण्यास स्पष्ट नकार दिला. शेवटी रघुनाथरावांनी फौजेच्या बळावर पेशवाई मिळविण्याचे 
+ठरवले. पण फौजेचा खर्च चालवायचा तरी कसा? माधवराव थोडीच मदत करणार होते? 
+याकरता रघुनाथरावांनी आपल्या स्वराज्यातले एक तीर्थक्षेत्र, 'श्री क्षेत्र पैठण' साफ लुटले. 
+सखारामबापूंना हे आवडले नाही. तरीही ते रघुनाथरावांच्या बाजूने उभे राहिले. दि. ७ 
+नोव्हेंबर १७६२   रोजी माधवराव   पेशवे रघुनाथरावांचा बीमोड   करण्यासाठी निघाले. 
+रघुनाथरावाला निजामाचीही फूस होतीच. शिवाय बापूंसारखे सल्लागारही होते. त्यामुळे १३ 
+नोव्हेंबर रोजी आळेगाव या ओतूरजवळच्या गावात दोन्ही फौजांमध्ये झालेल्या लढाईत 
+माधवराव पेशव्यांचा पराभव झाला. (की मुद्दाम हार मानली?) रघुनाथरावांच्या आडून 
+निजाम घुसू पाहतोय हे पाहून माधवरावांनी रघुनाथरावांना शरण   जायचा निर्णय घेतला. 
+माधवरावांनी रघुनाथरावांच्या नेमक्या कोणत्या मागण्या मान्य केल्या ते समजत नाही. परंतु, 
+पेशवेपद मात्र माधवरावांकडेच राहिले. यावेळेस माधवराव गोपिकाबाईंना लिहितात, " ... 
+प्रस्तुत लागले." तिर्थरूप राजेश्री दादासाहेब व आम्ही एक जाहलो कारभारीही लगामी उत्तमप्रकारे 
+
+    रघुनाथरावांसारखा गळाला लागलेला सोन्याचा मासा हातून निसटला म्हणून निजामाने 
+नागपूरकर रघुजी भोसले यांचा पुत्र जानोजी भोसले यांना पेशव्यांविरुद्ध        दि.९ 
+<<<
+
+फेब्रुवारी १७६३ रोजी कर्नाटकात कलबर्ग्याच्या निजाम आणि जानोजी भोसले नागपूरकर 
+यांची भेट झाली. निजामाने जानोजी भोसल्यांना सातारा गादीवर स्थापूत राज्य करण्याची 
+लालूच दाखवली. त्यामुळे जानोजीही उघडपणे निजामाला सामील झाले. भोसल्यांच्या तीस 
+हजार फौजेने निजामाचे एकूण संख्याबळ आता जवळपास ऐंशी हजाराच्या घरात पोहोचले. 
+निजामाने मोठ्या फुशारकीने पेशव्यांकडे वकील पाठवून भीमा नदीच्या पलीकडील (म्हणजे 
+नदीच्या उजव्या बाजूचा) सगळा मुलुख   निजामाच्या ताब्यात द्यावा आणि तुम्ही जानोजी 
+भोसल्यांच्या आणि    निजामाच्या साहाय्य��ने कारभार करावा. अर्थात, या गोष्टीला 
+माधवरावसाहेबच काय, अगदी रघुनाथराव आणि सखारामबापूंसारखी माणसेही किंमत 
+देणार नाहीत हे उघड होते. निजामाच्या या उपद्रवामुळे रघुनाथरावसुद्धा सगळे मतभेद 
+तात्पुरते विसरून माधवरावांच्या पाठी खंबीरराव उभे राहिले. माधवरावांनी गोपिकाबाईंना 
+लिहिलेल्या पत्रात म्हटले आहे, " ... सारे अवघडच आहे, प्रस्तुत दादासाहेब व आम्ही एक 
+जाहलो हीच गोष्ट एका करोडोची जाहली. त्यांची आमची एकवाक्यता जाहली. कारभारीही 
+(बापू, चिंतो       इत्यादी दादाचे पक्षपाती) उत्तमप्रकारे लगामी लागले. ज्या गोष्टीने 
+दौलतीस कल्याण तीच गोष्ट साऱ्यांनी करावी ही बुद्धी आहे. परिणाम लावणार परमेश्वर व 
+वडिलांचे पुण्य समर्थ आहे." 
+    निजामाचा तोफखाना प्रचंड होता, त्यासमोर निभाव लागणे मुश्किल म्हणून पूर्वीच्याच 
+गनिमी काव्याने निजामाला सतावण्याचे खेळ मांडावेत हा सखारामबापूंचा "शहाणा" सल्ला 
+अत्यंत महत्त्वाचा होता. पेशव्यांच्या फौजा नगर-पैठण करत निजामाचा मुलुख उद्ध्वस्त 
+करत ७ मार्च १७६३ ला औरंगाबादला आल्या. राघोबादादांनी औरंगाबादच्या किल्ल्यावर 
+हल्ला केला. पण    किल्लेदाराने दोन लक्ष रुपये देऊन तात्पुरता तह करून   घेतला. 
+दादासाहेबांनी पूर्वी निजामाला मिळालेल्या चंद्रसेन जाधवांचा पुत्र रामचंद्र जाधव याला 
+आपल्याकडे आणले खरे, पण आतून रामचंद्र जाधव निजामालाच सामील असल्याने त्याचा 
+काहीही उपयोग झाला नाही. एका हकीकतीत असलेला उल्लेख पुढीलप्रमाणे- "दादासाहेब 
+शहराहून (औरंगाबादहून) कूच करून निघाले, तेव्हा दोन प्रहरी भोजनोत्तर शेतखान्यातून 
+निघतेसमयी एका मुसलमान गाडद्याने त्यांजवर कट्यार चालवली, ती कारगीर जाली नाही. 
+त्या गाडद्याने नाव रामचंद्र जाधवाचे घेतले. मोगलास सामील असल्याचे कागद सापडले. 
+अन्याय लागू करून खुद्द रामचंद्र व त्याचा दत्तकपुत्र श्रीपतराव यांचे पायात बेड्या घालून 
+दौलताबादेवर ठेविले. त्यांचा गोट लुटून फस्त केला." येथेच पुढे येऊन १२ मार्चला होळकर 
+सामील झाले. यावेळी पैशाची चणचण भासू लागल्याने माधवरावांनी बापू आणि दादांच्या 
+सल्ल्याने आपल्या सरदारांकडून चौथ घेऊन अडचणीच्या प्रसंगी निभाव लागावा, अशी 
+योजना ठरवली. खुद्द पेशव्यांनी त्यांच्या खासगी जामदारखान्यातील ऐवज मोडून सरकारात 
+जमा करून पैशाची न��� भागवली. 
+    औरंगाबादेस असताना जानोजी भोसले नागपूरकर आणि निजामाच्या एकत्रित फौजा 
+येऊ लागल्या. अशातच मध्येच दादासाहेबांचा लहानगा पुत्र भास्करराव मृत्यू पावल्याची 
+बातमी आल्याने राघोबादादा अस्वस्थ झाले. १५-२० मार्चला मराठी फौजा वऱ्हाड प्रांत लुटत 
+<<<
+
+ मलकापूरवर गेल्या आणि तेथून सुमारे चाळीस हजार रुपयांची खंडणी वसूल     केली. 
+ पाठोपाठ निजाम-भोसले बाळापूरनजीक     आल्याने पेशवे अचानक   खाली हैद्राबादकडे 
+ वळले. पैठण, नळदुर्ग, उदगीरमार्गे पेशवे हैद्राबादेत येऊन दाखल झाले. इकडे मराठे 
+ आपल्या हातून निसटून हैद्राबादेकडे गेले हे पाहताच निजाम पुण्यावर चालून गेला. 
+मध्ये निजामाने लष्कराचे ३ भाग केले. पहिला, विनायकदास हा सरदार 
+ लुटत त्या मार्गे पुण्याकडे आला. जानोजी भोसले थेट पुण्यावर आले आणि निजाम स्वतः 
+ नगरात राहिला. पुण्यात एक महिन्यापर्यंत निजामाने धुमाकूळ घातला. विठ्ठल सुंदराने 
+ सासवड जाळले. पेशव्यांचा कबिला आणि पुण्यातील मंडळी           गेली. यादरम्यान 
+ एका पत्रातील मजकूर असा- "सिंहगड माची व सरकारी जामदारखाना रघुजी कराड्याने 
+ लुटून नेला. माणसे मारली. चार हजारांचा लोट एकदाच आला. पुण्यात एक देव लहान-मोठा 
+ राहिला नाही. धर्मशाळा जाळल्या. सभोवत्या फौजा उतरून जाळपोळीस सीमाच ठेविली 
+ नाही. लोहगडाच्या माचीस पुण्याचे लोक वित्तविषय घेऊन गेले होते त्यांची तीच गत झाली. 
+ नाना फडणवीस वगैरे एक वस्त्रानिशी जीव बचावून गडावर गेले. विठ्ठल सुंदराने तोफखाना 
+ घेऊन सासवडच्या रोखे राहून सर्व जाळले. पुरंदरपासून शिरवळपर्यंत गमाजींनी लुटून 
+ सप्ताऋषीस गेले.      मोर्चे दिल्हे. तमाम गावगन्ना एकसाला पैका रोखे करून घेतला. 
+ मुलुख जाळला व लुटला. सातारा किल्ला मात्र रक्षीला. सखारामबापूंचे हिवरे जाळून विठ्ठल 
+ सुंदराने अग्नी संतुष्ट केली. नीरथडी-भीमथडी मोगलांचे भक्ष्यस्थानी पडली." 
+    याच काळात पेशव्यांनी भागानगरमधील विठ्ठल सुंदरचे औसा गाव जाळले, निजामाचा 
+ प्रांत पूर्ण बेचिराख केला. सखारामबापूंनी इकडे गोपिकाबाईसाहेबांना लिहिले आहे की, 
+ "मोगलाने तिकडे विध्वंस केला, यास्तव याणीही त्याप्रमाणेच अमलात आणिले. यंदाच्या 
+ सारखा कहर पूर्वी झाला नव्हता. येथे मल्हारबा आदी लहान-मोठे येकदील आहेत. येक वेळ 
+ मोगलाचे दात भग्न करावेत असा सर्वांचा विचार आहे. य��उपरी जे गोष्टी दौलतेस उचित ते 
+ वर्तणूक करीत आहो."    अखेरीस निजाम हैद्राबादेकडे आणि पेशवे पुण्याकडे आपापला 
+ प्रदेश वाचवण्यासाठी वळले. भीमाकाठाने निजाम धारूरपर्यंत गेला, परंतु मराठे मागून हल्ले 
+करत असल्याने तो पुन्हा औरंगाबादेकडे वळला. ३ जुलै रोजी गुलबर्गा मुक्कामी निजामाचा 
+ भाऊ बसालतगंज याला माधवरावांनी आपल्या बाजूला वळवून घेतले. 
+    राक्षसभुवनाजवळ गोदावरी दुथडी भरून वाहत असल्याने निजामाने आधी स्वतःसोबत 
+ आपला जनानखाना, बुणगे आणि काही हलक्या तोफा आपल्यासोबत गोदावरीच्या पलीकडे 
+ नेल्या. मुख्य फौज मात्र      सुंदराच्या हाताखाली अजून गोदावरीच्या अलीकडे 
+ धोंडराईसच होती. निजामाचे सैन्य विठ्ठल सुंदरच्या अधिपत्याखाली खुद्द निजामासह 
+ राक्षसभुवनवर आहे आणि जानोजी भोसले पूर्वेकडे १२ कोसांवर आहेत       कळताच 
+ पेशव्यांनी १० ऑगस्ट रोजी राक्षसभुवनवर निजामावर प्रचंड हल्ला चढवला.    सुंदर 
+ परशुरामी ठार झाला. माधवराव स्वतः घोड्यावर होते. निजामने हे पाहताच तहाचे बोलणे 
+ लावले आणि इतक्यात प्रचंड पाऊस आल्याने युद्ध विस्कळीत झाले. निजाम गोदावरीच्या 
+ पैलतीरावर असल्याने जीवानिशी वाचला, तो उरलेले सैन्य घेऊन पळाला. जानोजी भोसले 
+<<<
+
+ १३ ऑगस्टला शरण आले आणि त्यांनी पेशव्यांशी तह केला. पेशव्यांच्या अचानक 
+निजाम पार घाबरून गेला. त्याने पेशव्यांकडे याचना केली की, "विठ्ठल सुंदरांनी तुम्हांसी 
+दावा बांधिला होता, त्याचा सूड तुम्ही घेतला. तुमची लूट आणिली आहे ती पाठवून देतो. 
+पूर्वी (उदगीरच्या वेळेस) भाऊसाहेबांचा करार आहे त्याप्रमाणे चालावे." परंतु माधवरावांनी 
+निजामाच्या या नाटकांना भीक     घातली नाही. माधवरावसाहेब मातोश्रींना लिहितात, 
+"मोगलांची बातमी राखून, सर्व सरदार फुटलेले पाहून आजच प्रातःकाळी मुकाबला केला. 
+निजाम गंगापार व वरकड कुल सरदार अलीकडे होते. त्यांचे आमचे निकडीचे हत्यार जाले. 
+त्याचा मोड जाहला. आमची फत्ते जाहली. विठ्ठल सुंदर याचे डोचके कापून आणिले. त्याचे 
+पुतणे विनायकदास व खंदारचा राजा गोपाळदास ठार जाले. मुरादखान वगैरे सोळा सरदार 
+पाडाव सापडले. चार सहा घटका          मातबर जाली. त्यांची निम्मी फौज सताठहजार व 
+चार-पाच हजार गाड़दी इतकी अलीकडे होती ती गारद जाहली. निजाम दहशत पाहून गंगा 
+उतरू लागला हे वर्तमान जानोजीने दादास कळवू�� सांगितले, जलादी येऊन पोचावे. आमचा 
+हल्ला होताच निजाम पलीकडे कायम होता तो लढाईचे वर्तमान कळताच तोफाबाणांची 
+मारगिरी न करीता जनानखाना पुढे पाठवून आपण अर्धरात्री डेरे बुणगे टाकून औरंगाबादेस 
+गेला. पंधरा हत्ती, पंचवीस तोफा व जनावरे वगैरे लुटून आणिली. पूर्वी   झाल्या, पण 
+अशा प्रकारची जरब बसली नव्हती." 
+    ३ सप्टेंबर १७६३ ला पेशव्यांनी औरंगाबादवर चाल केली. निजाम औरंगाबादेत कोंडला 
+गेला. अखेरीस २५ सप्टेंबरला निजाम पेशव्यांना शरण आला आणि उदगीरचा तह कायम 
+करून नवा २२ लक्षांचा करार झाला. 
+    या तहानुसार पूर्वीच्या उद्गीरच्या लढाईतील साठ लाख आणि आताचा २२ लाख रुपये 
+उत्पन्नाचा एकूण ८२ लाख रुपये वार्षिक उत्पन्नाचा मुलुख पेशव्यांना मिळाला. या लढाईनंतर 
+माधवराव जिवंत असेपर्यंत निजामाने डोके जराही वर काढले नाही. यावरूनच या युद्धाची 
+कल्पना येते. राक्षसभुवनहून जवळच असणाऱ्या पालखेड येथे पूर्वी बाजीराव पेशव्यांनी 
+याच निजामाच्या बापाचा पराभव केला होता. आता इथेच बाजीरावांच्या नातवाने निजामाला 
+मात दिली होती. या युद्धानंतर रघुनाथराव गोपिकाबाईंना लिहिलेल्या पत्रात म्हणतात, 
+ "चिरंजीव रायांनी यंदा मेहनतीत व शिपाईगिरीत कमी केले नाही ... यांचा पुढे (होणाऱ्या) 
+कर्तेपणाचा भरवसा आम्हास    आला. सांप्रत कारभार चिरंजीवच करतात. (परंतु) आमचे 
+मर्जीप्रमाणे वर्ततात ... " यानंतर रघुनाथराव व माधवराव पुण्यात परतले. 
+    माधवराव निजामाच्या मोहिमेवर जाण्यापूर्वी अथवा मधल्या काळात पुण्यातही काही 
+घटना घडून गेल्या होत्या. फाल्गुन शु. द्वितीया शके १६८४, चित्रभानुनाम संवत्सरी सोमवारी 
+म्हणजेच दि. १४ फेब्रुवारी सन १७६३ रोजी विश्वासराव पेशव्यांच्या विधवा पत्नी लक्ष्मीबाई 
+ शनिवारवाड्यात मृत्यू पावल्या. विश्वासराव गेल्यानंतर त्यादेखील पूर्णपणे खचून गेल्या होत्या 
+व अशातच आजारपण        येऊन वारल्या. दि. १३ डिसेंबर १७६५ रोजी रघुनाथरावदादांनी 
+सातारा दरबारातील भवानराव श्रीपतराव पंतप्रधींना दूर करून त्या जागी आपल्या केवळ 
+ आठ महिन्यांच्या चिरंजीवांना, 'भास्कराला' प्रतिनिधीपद दिले व नारो शंकराला मुतालिक 
+<<<
+
+नेमले. परंतु, फाल्गुन वद्य सप्तमी शके १६८४ चित्रभानुनाम संवत्सरी रविवारी म्हणजेच ६ 
+मार्च १७६३ रोजी भास्कराचा मृत्यू झाला आणि काय योगायोग असता�� पाहा. परंतु याच 
+दिवशी ६ मार्च रोजी निजामाळा फितूर झालेल्या रामचंद्रराव जाधवाने रघुनाथरावांना जिवे 
+मारण्यासाठी मारेकरी घातला. सुदैवाने रघुनाथराव हुशार असल्याने थोडक्यात बचावले. 
+वैशाख शु. नवमी शके १६८५ सुभानुनाम संवत्सरी शुक्रवारी म्हणजेच दि. २२ एप्रिल १७६३ 
+रोजी सिंहगड येथे कृष्णराव हरी साठ्यांची कन्या गंगाबाई आणि नारायणरावांचे लग्न झाले. 
+यावेळेस माधवराव निजामाच्या मुलुखात असल्याने व निजाम पुण्यावर चाल करण्याची 
+शक्यता असल्याने हे लग्न त्र्यंबकमामा पेठे यांनी पुण्यापासून सात कोसांवर, किल्ले 
+सिंहगडावर लावले. 
+<<<
+
+                           थोरले माधवराव पेशवे यांनी 
+                राक्षसभुवन येथील लढाईत निजामाला धूळ चारली 
+    निजामाच्या मोहिमेवरून परतल्यावर माधवरावांनी दि. १८ सप्टेंबर १७६३ या दिवशी 
+पुण्याच्या पुनर्उभारणीसाठी कामाला सुरुवात केली. अनेक पेठांची पुनर्रचना करून नवीन 
+पेठा वसवण्यास जागा दिल्या. निजामाच्या स्वारीत ज्या लोकांच्या घरांचे नुकसान झाले होते, 
+त्यांना सरकारातून नुकसानभरपाई देण्यात    आली.            राक्षसभुवनाच्या लढाईनंतर 
+माधवरावसाहेबांची हुशारी, मुत्सद्देगिरी आणि कर्तव्यतत्परता नुसती पुण्यालाच नव्हे तर 
+साऱ्या हिंदुस्थानालाच दिसून येऊ लागली. दि. १७ फेब्रुवारी १७६४ या दिवशी माधवराव 
+ पेशवे मोहिमेवर निघाले.                  सुमारासच म्हैसूर संस्थानात हैदरअलीचा उगम 
+झाला होता. त्याच्या उपद्व्यापांना लगाम घालण्यासाठी पेशवे दक्षिणेत निघाले. याआधीही 
+ १७६२ मध्ये माधवरावांनी धारवाडवर स्वारी केली होती. आताच्या स्वारीत गदग, उंबळी, 
+कुंदगोळ इ. ठाणी जिंकून माधवरावांनी तुंगभद्रेच्या उत्तर तीरांपर्यंतचा मुलुख जिंकून घेतला. 
+याला प्रतिकार करण्यासाठी आलेल्या हैदरला माधवरावांनी धारवाड आणि सावनूरच्या 
+लढाईत सपशेल      हरवले. शेवटी कर्नूळच्या जवळ   असलेल्या अनंतपूर येथे पेशवे आणि 
+हैदरअली यांच्यात तह झाला. या तहानुसार हैदरअलीने पेशव्यांना ३२ लाख      रुपये रोख 
+ खंडणीदाखल दिले. जून सन १७६५ मध्ये माधवराव पेशवे कर्नाटकाच्या स्वारीवरून पुण्यात 
+ परतले. 
+    माधवराव कर्नाटकात जाण्याच्या आधी त्यांचे आणि मातोश्री गोपिकाबाईंचे काहीतरी 
+ बिनसले असावे. दोघांचाही स्वभाव तडफदार आणि करारी असल्याने माधवराव कर्नाटकात 
+गेल��यानंतर मार्च १७६४ च्या दरम्यान त्या नाशिकजवळच्या गंगापूर येथील वाड्यात राहायला 
+गेल्या. गंगापूर हे गाव त्यांच्या खासगी खर्चाचे होते. पेशव्यांतर्फे त्यांना वर्षास बारा हजार 
+रुपये वर्षासन मिळत होते. 
+    श्रावण वद्य पंचमी शके १६८६ तारणनाम संवत्सरी गुरुवारी म्हणजेच १५ ऑगस्ट १७६४ 
+या दिवशी रघुनाथराव आणि आनंदीबाई यांना गंगापूराजवळच आनंदवल्ली या ठिकाणी 
+पुत्ररत्न झाले. बारशाच्या वेळी पुत्राचे नाव ठेवण्यात आले, 'विनायक'. यानंतर माधवराव 
+पेशवे हैदरच्या कर्नाटक स्वारीवरून परतले. त्याच्या पाच महिन्यानंतर मार्गशीर्ष वद्य तृतीया 
+ शके १६८७ पार्थिवनाम संवत्सरी गुरुवारी म्हणजेच दि. ११. डिसेंबर १७६५ या दिवशी 
+ रघुनाथराव आणि आनंदीबाईंना कन्यारत्न प्राप्त झाले. तिचे नाव ठेवण्यात आले 'दुर्गाबाई' 
+यानंतर जानेवारी १७६६ मध्ये रघुनाथराव पेशवे उत्तरेच्या मोहिमेवर गेले. उत्तरेत जाट आणि 
+ राजपूतांना वठणीवर आणण्यासाठी शिंदे आणि होळकरांना मदत करावी, या हेतूने 
+ माधवरावांनी दादासाहेबांना पाठवले होते. परंतु, दादासाहेबांनी स्वतःचा वेगळा कारभार 
+ मांडून अहिल्याबाई होळकर यांच्या कार्यात अडथळा आणला. शिवाय नवीन काही खंडणी 
+वसूल   करायच्या ऐवजी २५ लाखांचे कर्जच घेऊन आले. जून           १७६६ मध्ये पुण्यास 
+परतल्यानंतर रघुनाथरावदादांच्या मनात पुन्हा पेशवाईची हाव निर्माण झाली. 
+<<<
+
+    ऑक्टोबर १७६५ च्या सुमारास सदाशिवरावभाऊंसारखा दिसणारा एक ब्राह्मण पुण्यात 
+दाखल झाला. तो इतका तंतोतंत भाऊसाहेबांसारखा दिसत होता की, इतर लोकांचं जाऊ 
+द्या, पण खुद्द भाऊसाहेबांच्या पत्नी पार्वतीबाईदेखील संभ्रमात पडल्या. माधवरावांनाही या 
+'भाऊ' चा संशय आला होता खरा, कारण जर हा माणूस खरोखर भाऊसाहेब असेल तर 
+             इतक्या वर्षांनी कसा आला?     परंतु, भाऊसाहेब खरंच   गेलेत याची 
+माधवरावांनाही खात्री नसल्याने तेदेखील गोंधळले. फक्त   नाना फडणवीसांना खरे 
+भाऊसाहेब पानिपतात पडल्याचे माहीत असल्याने हा नवा 'भाऊंचा तोतया' आहे हे त्यांनाच 
+ठाऊक होते. म्हणूनच नाना फडणीसांनी या नव्या भाऊची पर्वतीवर चौकशी सुरू केली. त्या 
+तोतयाने सदाशिवरावभाऊंच्या अनेक सवयी आत्मसात केलेल्या असल्याने प्रथम तो नानांना 
+दाद देईना. परंतु अखेर नानांनी आपला खास हिसका दाखविल्यावर त्या तोतयाने आपण 
+कनोजी ब्राह्मण असल्याचे आणि आपले खरे नाव 'सुखलाल' आहे हे त्याने खुद्द 
+माधवरावांसमोर कबूल केले. सारा प्रकार उघड झाला. परंतु, पार्वतीबाईंना मात्र हे पटले 
+नाही. जोपर्यंत आपल्या पतीचा मृतदेह पाहून ते आता हयात नाहीत अशी खात्री पटत नाही, 
+तोपर्यंत आपली सौभाग्यलेणी उतरवणार नाही, असा त्यांनी      धरला. भाऊसाहेबांचा 
+तोतया 'सुखलाल कनोजी' हा ब्राह्मण असल्याने माधवरावांनी त्यांना देहदंडाची शिक्षा केली 
+नाही, परंतु त्याला मोकळेही     येत नव्हते. कारण हा उद्या आपल्याला फसवलं, तसं 
+हिंदुस्थानात कुठेही आपणच 'भाऊसाहेब' असल्याचे सांगत फिरेल. म्हणूनच पेशव्यांच्या 
+आज्ञेवरून त्याला अहमदनगरच्या किल्ल्यात डांबून ठेवण्यात आले. याच्या आधी काही वर्षे 
+उत्तरेत काशी आणि बुंदेलखंडांच्या जवळ सदाशिवरावभाऊ दिसल्याच्या बातम्या उठल्या 
+होत्या. बहुदा तोही तोतया भाऊसाहेब म्हणजे हाच 'सुखलाल कनोजी' असावा. 
+    ऑक्टोबर १७६५ मध्ये पेशवे निजामाच्या समाचारासाठी निघाले. राक्षसभुवनाच्या 
+लढाईत निजाम चीतपट झाला असला, तरीही त्याची अंतस्थ कूटकारस्थाने सुरूच होती. 
+म्हणूनच दि. ५ फेब्रुवारी सन १७६६ या दिवशी माधवरावांनी निजामाची भेट घेतली. 
+भेटीप्रीत्यर्थ दोघांनीही एकमेकांचा सन्मान केला, भेटीदाखल उंची वस्त्रे आणि नजराणे दिले. 
+वस्तुतः हा निजाम कसा आहे हे माधवरावसाहेब पक्के ओळखून होते. परंतु, यानिमित्ताने 
+त्यांनी केलेले राजकारण एखाद्या मुत्सद्द्याहूनही सरस होते. 'जर निजाम आणि पेशव्यात 
+सख्य झाले तर पुन्हा कोणीही कुरापती काढण्यास धजावणारही नाही' म्हणूनच केवळ 
+दाखवण्यापुरता का होईना, सलोखा ठेवून आपला हेतू साध्य करावा हेच उत्तम! मागे, 
+थोरल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांनी नाही का, शहाजीराजे             आदिलशाही 
+आदबखान्यातून सोडण्याकरता शहाजादा दारा शुकोहसारख्या 'परक्याशी' सलोखा केला 
+होता! नेमके तसेच हे ... 
+   आता भाऊसाहेबांच्या तोतयाचा आणि निजामाच्या प्रकरणाचा निकाल       लागतो न 
+लागतो तोच रघुनाथराव उत्तरेच्या मोहिमेवरून आले आणि जुन्याच कटकटी पुन्हा नव्याने 
+उफाळून वर आल्या ... रघुनाथरावांनी पुण्यात येताच राज्याची विभागणी करून स्वतःचा 
+मालकीहक्काचा हिस्सा मागितला आणि निम्मे राज्य वाटून द्यावे, असे सांगितले. प्रथम 
+<<<
+
+माधवरावांनी तिकडे फारसे लक्ष    दिले नाही. परंतु रघुनाथरावांनी       धरल्याने 
+माधवरावसाहेबांनी त्यांना म्हटलं, "राज्य कोणाचे, आम्ही वाटणारे कोण! आमच्याने वाटवत 
+नाही! सर्व राज्य तुमचेच आहे. आम्ही चार बारगीर (राहतात) तैसे तुम्हा जवळ असू!" 
+यानंतरही माधवराव म्हणतात, " ... सर्व वडलांनीच (रघुनाथरावांनी) करावे. आम्ही स्वस्थ 
+भलते जागा (कुठेतरी) राहू. आपल्या आपल्यात भांडून दौलत बुडवली, हा लौकिक कशास 
+हवा? याउपरी हेच प्रस्तुत काळी बरे!" परंतु, रघुनाथराव काही ऐकेचनात तेव्हा माधवरावांनी 
+रघुनाथरावांवरच्या २५ लाख रुपये कर्जाची हमी घेतली. परंतु, राज्याच्या वाटणीबाबत काही 
+निर्णय होऊ शकला नाही. 
+   नोव्हेंबर सन १७६६ च्या सुमारास माधवराव आपल्या तिसऱ्या कर्नाटकाच्या स्वारीवर 
+निघाले. यावेळेस मराठी फौजांनी थेट तुंगभद्रा नदीचा दक्षिण काठ गाठला. यावेळी 
+हौसकोट, शिरे, बाळापूर, बसवापट्टम वगैरे गावे काबीज केली. हा मुलुख पूर्वी स्वराज्याचाच 
+होता. शहाजीराजे            जहागीरही. परंतु मध्यंतरीच्या काळात उत्तरेतल्या वाढत्या 
+व्यापामुळे पेशव्यांना दक्षिणेत लक्ष देणे जमले नव्हते. यामुळेच म्हैसूरचा हैदरअली आणि 
+हैदराबादचा निजाम हे दोघे हा सारा भूभाग गिळंकृत करून बसले होते. आता मात्र 
+माधवरावांनी स्वतः जातीनिशी लक्ष घालून हा सारा प्रदेश ताब्यात घेतला व श्रीरंगपट्टणम 
+वगैरे भागांमधून तब्बल ३० लाख रु. रोख खंडणी वसूल केली. एवढेच करून पेशवे थांबणार 
+नव्हते, तर थेट चंदी तंजावरपर्यंत धडक मारून पूर्वीच्या स्वराज्यात असणारा सारा प्रांत 
+काबीज करणार होते. परंतु      पुण्यात रघुनाथरावांनी फारच उच्छाद मांडल्याने शेवटी ही 
+मोहीम अर्थवट सोडून माधवरावांना पुण्यात परतावे लागले. जून सन १७६७ मध्ये माधवराव 
+शनिवारवाड्यात पोहोचले. 
+    शनिवारवाड्यात आल्यावर माधवरावांनी रघुनाथरावांशी चर्चा सुरू   केली. परंतु, 
+रघुनाथरावांचा सूर चर्चेचा नव्हता. त्यांनी उघडउघड माधवरावांसमोर आपल्या 'अमृतराव' 
+या दत्तकपुत्राच्या नावाने राज्याची वाटणी मागितली. माधवरावांनी काही विचार केला 
+असावा.   ऑक्टोबर    सन   १७६७    मध्ये दसऱ्याच्या सुमारास आनंदवल्ली    येथील 
+रघुनाथरावांच्या वाड्यात जाऊन    माधवरावांनी रघुनाथरावांचे पाय   शिवले आणि 
+रघुनाथरावांच्या सगळ्या मागण्या पूर्ण केल्या. याचवेळेस माधवराव पेशवे गंगापूरला ज���ऊन 
+आपल्या मातोश्री गोपिकाबाईसाहेबांच्या भेटीसही जाऊन आले असावेत. रमाबाईही बरोबर 
+असाव्यात. (परंतु, अशी कोणतीही नोंद नाही) रमाबाई यांच्या काही काळ आधीच गंगाबाई 
+(नारायणरावांच्या पत्नी), पार्वतीबाई आणि इतर साऱ्या लवाजम्यासह पेशव्यांचे कुलदैवत 
+हरिहरेश्वराची यात्रा केली होती. 
+   दि. १९ नोव्हेंबर १७६७ या दिवशी इंग्रज कंपनी सरकारचा वकील मॉस्टिन हा पेशव्यांना 
+भेटावयास पुण्याला यायला निघाला. तो पेणजवळच्या कल्याणगडापाशि आला असताना 
+त्वाच्या स्वागतार्थ गडावरून तोफा उडवण्यात आल्या होत्या. या तोफा बहुधा इंग्रज 
+वकीलाला खिजवण्याकरता मुद्दाम    वाजवण्यात आल्या असाव्यात. कारण 
+जबरदस्त हार आणि नानासाहेब पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर 'मराठे बुडाले' असा गैरसमज करून 
+<<<
+
+घेऊन इंग्रजांनी वसई-साष्टी भागात आपले उपद्व्याप सुरू केले होते. परंतु पुढे माधवरावांचा 
+पराक्रम जगाला दिसू लागला, तसा या धूर्त इंग्रजांनी आपला नाचणारा हात मागे घेतला. 
+आता हा मॉस्टीन त्याच संदर्भात माधवराव पेशव्यांशी वाटाघाटी करायला पुण्याला चालला 
+होता. दि. ३ डिसेंबर        या दिवशी मॉस्टीन पुण्यात शनिवारवाड्यातल्या गणपती 
+रंगमहालात श्रीमंत माधवराव पेशवे यांना भेटला. माधवरावांनी त्याचे उत्तम स्वागत केले. 
+त्याच्या तहनाम्यातल्या बारीकसारीक व निरुपद्रवी गोष्टी मान्य केल्या. पण त्यातली मुख्य 
+अट धोकादायक होती. कंपनी सरकारने ठराविक रकमेच्या बदल्यात साष्टी-वसईची मागणी 
+केली होती. यातला धूर्तपणा आणि पुढचा संभाव्य धोका माधवरावांनी ओळखला होता. 
+त्यांनी नेमकी हीच अट नामंजूर केली. शेवटी इंग्रज वकील वरून समाधान दाखवत, पण 
+आतून चरफडत माघारा मुंबईस गेला. 
+   इकडे माधवरावांनी रघुनाथरावांना स्वतंत्र वाटा देण्याचे मान्य केले होते. नंतर माधवराव 
+इतर राजकारणात गुंतत गेल्याने हा प्रश्न अधांतरीतच राहिला होता. मात्र 'आपल्याला 
+वाटा द्यावयाचा नाई, ऐसे रावसाहेबांचे मत   ते हे जाणून (बुजून) करतात' असा 
+रघुनाथरावांचा गैरसमज झाला. आता आपल्याला जे हवे ते लढूनच मिळवावे लागणार, असे 
+म्हणून रघुनाथरावांनी फौजा जमवायला सुरुवात केली. अर्थात माधवरावांच्या अपरोक्षच! 
+त्यांनी मुंबईकर इंग्रज, हैद्राबादकर निजाम, बड़ोदेकर गायकवाड आणि नागपूरकर भोसले 
+या लोकांना गुप्त खलिते धाडले. हैद्राबादचा निजाम म्हणजे पेशव्यांचा वंशपरंपरागत शत्रू. तो 
+              मार्फत घुसण्याची ही नामी संधी कसा सोडेल! तीच गोष्ट इंग्रजांची. साष्टी- 
+वसईच्या मागण्या माधवरावांनी साफ          लावल्या होत्या. याचा फायदा इंग्रजांनाही 
+हवा होता. निजाम आणि इंग्रजांचं एक सोडा, ते तसेही बोलूनचालून परकेच होते, परंतु 
+गायकवाड आणि भोसले तर आपले होते ना? होय. पण                दमाजी 
+पूर्वी नानासाहेबांनी सणसणीत पराभव केला होता, शिवाय अर्धा गुजरात आपल्या नावावर 
+करून घेतला होता. यानंतर             युद्धातही            योग्य साथ न दिल्याने 
+नानासाहेबांनी त्यांना समज दिली होती. या कारणास्तव गायकवाड पेशव्यांच्या विरोधात 
+होते, तर जानोजी भोसले नागपूरकरांविरुद्ध १७६५-६६ मध्ये माधवरावांनी कारवाई केली. 
+म्हणून तेही विरोधात गेले. बरं, हे दोघेजण कमीत कमी रघुनाथदादांशी (कदाचित) एकनिष्ठ 
+राहिले असते, परंतु निजाम व इंग्रज? ते थोडीच सभ्य होते? एकदा का माधवरावांना 
+हाकललं की रघुनाथरावांना कोण    विचारतो? राज्य आपलेच होईल, या दुष्ट हेतूने ते 
+रघुनाथरावांना मदत करत होते. परंतु स्वतःला मुत्सद्दी, कर्तबगार म्हणवणाऱ्या दादासाहेबांना 
+निजाम आणि इंग्रजांना कुटिल डाव कळलाच नाही. रघुनाथरावांच्या या साऱ्या कुटिल 
+हालचाली १७६८ च्या प्रारंभापासूनच सुरू झालेल्या होत्या. प्रथम माधवरावांना या बातम्या 
+कळल्यावर त्यात काही तथ्य वाटले नाही. परंतु, राघोबादादा जेव्हा नाशिकजवळ असणाऱ्या 
+घोडपच्या किल्ल्यावर जाऊन राहिले आणि लवकरच त्यांनी १५ हजार फौज जमा केली 
+पाहून माधवराव संतापलेच. आता ही फौज घेऊन रघुनाथराव थेट शनिवारवाड्यावर चालून 
+येणार आहेत, अशा बातम्या पसरल्या. रघुनाथरावांनी काही हालचाली करायच्या आतच, 
+<<<
+
+आपणच त्यांना धरलं पाहिजे, असा विचार करून माधवरावांनी आपली फौज हुशार केली, 
+आणि जून १७६८ च्या पहिल्या सप्ताहात थेट घोडपगडाच्या दिशेने   मारली. पेशव्यांच्या 
+फौजांनी पुणे सोडले आणि गणेशखिंड ओलांडून ते नाशिकच्या रोखाने येत आहेत 
+पाहताच रघुनाथराव दचकलेच. आपण फौज जमा केली आहे हे ऐकून माधवराव घाबरेल व 
+आपल्यापुढे नाक घासत शरण येईल असा रघुनाथरावांचा तर्क होता. पण पुतण्या भलताच 
+हुशार निघाला हो! त्याने काकाच्या पायाला हात लावण्याऐवजी थेट तलवारीलाच हात 
+घातला की! आता लढण्याशिवाय पर्यायच न��ही म्हणून रघुनाथरावांनी सैन्याला आदेश दिले. 
+घोडपगडाच्या जवळच मोकळ्या मैदानात रघुनाथराव आणि माधवराव पेशवे या दोघांच्याही 
+सैन्याची गाठ पडली. कितीही झालं तरी माधवराव हे आज पेशवे होते. त्यांच्याविरुद्ध तलवार 
+उचलताना रघुनाथरावांच्या फौजेतील मराठ्यांच्या मनात संभ्रम निर्माण झाला होता. त्यामुळे 
+काही वेळ गेला असेल नसेल तोच रघुनाथरावांची फौज चारही दिशांना पळत सुटली. खुद्द 
+रघुनाथरावसाहेब आपल्या निवडक फौजेनिशी घोडपच्या किल्ल्यावर जाऊन लपून बसले. 
+गडाचे दरवाजे करकरत बंद झाले. माधवरावांनी गडाच्या चारही बाजूंना आपल्या सैन्याच्या 
+चौक्या बसवल्या आणि गडाची पूर्ण नाकाबंदी केली.        सख्त वेढा पडला. गडावर 
+धान्यसाठाही अपुरा असल्याने रघुनाथरावांच्या पुढे एक मोठा यक्षप्रश्न उभा राहिला. शेवटी 
+एक   आठवड्यानंतर ते माधवरावांना शरण    आले. (जून अखेरीस) रघुनाथराव कोंडीत 
+सापडले आहेत हे पाहताच निजाम, इंग्रज, गायकवाड आणि भोसले यांनी हात वर केले. 
+माधवरावांनी रघुनाथरावांना सन्मानाने गडाखाली आणले. त्यांना अटक केली नाही किंवा 
+अपमानास्पद वागणूकही दिली नाही. परंतु, शनिवारवाड्यात     परत आल्यानंतर मात्र 
+माधवरावांनी रघुनाथरावांच्या वाड्याभवताली आपल्या खास      चौक्या बसवल्या   व 
+रघुनाथरावांना राहत्या वाड्यात बदामी बंगल्यात, हा खास इंग्रजी पद्धतीने बांधवून घेतला 
+होता, नजरकैद केले. 
+   रघुनाथरावांना नजरकैदेत ठेवल्यानंतर माधवराव नागपूरकर भोसल्यांच्या स्वारीवर 
+निघाले. वास्तविक पाहता १७६६ सालीच जानोजी भोसल्यांची कानउघडणी करून त्यांना 
+वठणीवर आणले होते. त्यांची जप्त केलेली जहागिरही परत केली होती. परंतु जानोजींनी 
+मात्र पुन्हा बंडाची निशाणे दाखवायला सुरुवात केली होती आणि आता माधवरावांना 
+पेशवेपदावरून हटवण्याकरता त्यांनी थेट रघुनाथरावांना साथ दिली, याचा भयंकर संताप 
+होऊन माधवराव भोसल्यांवर चालून गेले. भोसल्यांचे बळ तुलनेने कमी होते. माधवरावांच्या 
+झंझावाती हल्ल्यांपुढे जानोजी भोसले शरण आले. दि. ३० जानेवारी १७६९ आणि २३ मार्च 
+१७६९ रोजी अनुक्रमे खोलेश्वर आणि कनकेश्वरचा तह करून माधवरावांनी भोसल्यांना 
+अभय दिले. वस्तुतः दमाजी गायकबाड आणि इंग्रजांनाही समज देणे आवश्यक होते, परंतु 
+     प्रकृती नादुरुस्त वाटल्याने माधवराव म���घारी पुण्यात आले. 
+   सप्टेंबर सन १७६९ मध्ये माधवरावांनी रघुनाथरावांना पुन्हा एकवार समजवण्याचा 
+प्रयत्न केला. रघुनाथरावांनी यावेळेस पेशवेपदाच्या ऐवजी एक किल्ला व पाच लाख रु. 
+वार्षिक तैनातीची मागणी केली. माधवरावांनी रघुनाथरावांच्या या मागण्या अमान्य केल्या. 
+<<<
+
+ परंतु, त्यांना नाशिक-त्र्यंबकेश्वर येथील जहागीर देऊ केली. शेवटी ते रघुनाथरावांनी 
+ नाईलाजाने मान्य केले. माधवरावांनी रघुनाथरावांना शनिवारवाड्यातून   बाहेर जाण्याची 
+ परवानगी दिली. रघुनाथरावांनी नाशिकच्या पश्चिमेस दीड कोसांवर असणाऱ्या आनंदवल्ली 
+ उर्फ चावंडस   या गावात   जाऊन   राहावयाचे ठरवले. गाव मोठा सुंदर होता. जवळून 
+ गंगागोदावरी वाहात होती आणि त्याहूनही महत्त्वाचं म्हणजे त्र्यंबकेश्वरासारखं तीर्थक्षेत्र 
+ जवळच होतं. शिवाय गावाच्या पश्चिमेस दीड कोसांवर गंगापूर होते. इथेच माधवरावांच्या 
+ मातोश्री गोपिकाबाई राहात होत्या. आनंदवल्ली येथे पूर्वी रघुनाथरावांनी एक वाडा बांधला 
+ होताच. आता त्या वाड्याला शनिवारवाड्यासारखी तटबंदी बांधण्यात आली. आनंदवल्ली 
+ आता जणू प्रती पुणे शोभू लागले होते, सतत वर्दळ. रघुनाथरावांच्या करमणुकीसाठी गवई, 
+ वादक, नर्तक, नाटकशाळा तसेच       धार्मिक वातावरण   असल्याने अनेक    शास्त्री-पंडित, 
+ गोसावी, पुराणिक इ. लोक मोठ्या संख्येने होते. रघुनाथराव स्वतः धार्मिक होते. जवळच 
+ असणाऱ्या त्र्यंबकेश्वराच्या दर्शनासाठी ते बहुतेक वेळेस जात असत. पूर्वी त्र्यंबकेश्वराचे 
+ मंदिर जुने हेमाडपंती बांधणी असलेले होते. मार्गशीर्ष वद्य अष्टमी शके १६७७ युवनाम 
+ संवत्सरी म्हणजेच इ. स. १७५५ मध्ये नानासाहेब पेशव्यांनी या मंदिराचा जीर्णोद्धार करून 
+ सभामंडप बांधण्यास प्रारंभ केला होता. ते बांधकाम अजूनही सुरूच होते. हे बांधकाम पुढे 
+नारायणरावांचे पुत्र सवाई माधवरावांच्या काळात पूर्ण झाले. देवभोळ्या रघुनाथरावांनी इथे, 
+ म्हणजे आनंदवल्लीच्या वाड्यात अनेक    पोथ्या, दुर्मिळ हस्तलिखिते आणि चित्रांचा संग्रह 
+ केला होता. याशिवाय    अध्यात्म रामायण, गीता शंकरभाष्य, मंजिरी, चातुर्वेद-उपनिषदे, 
+ अठरा पुराणे, द्वारकामहात्म्य मानसोल्हास, शरीरभाष्य काव्यप्रदीप, अयोध्याकांड इ. अनेक 
+ संस्कृत धार्मिक आणि अभ्यासकीय ग्रंथही दादासाहेबांनी संग्रहात ठेवले ह��ते. रघुनाथराव 
+ आनंदवल्लीला असतानाच अश्विन शुद्ध दशमी शके १६९१ विरोधीनाम संवत्सरी गुरुवारी 
+ म्हणजेच दि. १० ऑक्टोबर १७६९ रोजी रघुनाथराव आणि आनंदीबाईंना कन्यारत्न झाले. 
+ परंतु दुर्दैवाने जन्मानंतर काही वेळातच मुलीचा मृत्यू झाला. 
+    दि. ७ नोव्हेंबर १७६९ रोजी माधवराव पेशवे पर्वतीवर श्री देवदेवेश्वराच्या दर्शनास जाऊन 
+ परत शनिवारवाड्यावर जात असताना दुपारच्या सुमारास पर्वती पायथ्याला आम्रबागेनजीक 
+ त्यांच्यावर खुनी हल्ला झाला. सुदैवाने त्यातून माधवराव बचावले, परंतु यात त्या खुऱ्याचा 
+ मात्र मृत्यू झाल्याने यामागे नक्की कोणाचा हात आहे ते शेवटपर्यंत समजू शकले नाही. याच 
+ सुमारास   माधवरावांना   आतड्याचा    क्षय (ट्यूबरक्युलॉसीस-टीबी)   जडला.    यामुळे 
+ मोहिमेसाठी बाहेर पडणे अशक्य       झाले. परंतु, त्र्यंबकमामा पेठ्यांच्या नेतृत्वाखाली 
+ माधवरावांनी म्हैसूरच्या नबाब हैदरअलीखानविरुद्ध मोहीम उघडली. डिसेंबर सन १७६९ 
+ मध्ये त्र्यंबकमामा पेठे, गोपाळराव पटवर्धन, मालोजी व्यंकटराव          इ. सरदारांनी 
+ कर्नाटकाकडे प्रस्थान ठेवले. या स्वारीत पेशव्यांच्या फौजा तुंगभद्रा ओलांडून दक्षिणथडीवर 
+ उतरल्या. पेशव्यांच्या फौजांचा वेग इतका प्रचंड होता की, म्हैसूर जवळून दक्षिणेत येताना 
+ हैदरला मराठे आल्याची बातमी समजली. ताबडतोब आपले सैन्य घेऊन हैदर मराठ्यांवर 
+ चालून गेला. भैरवगड़ाजवळ दोन्ही फौजा परस्परांच्या समोर आल्या. तुंबळ युद्ध झाले. युद्ध 
+<<<
+
+मराठ्यांनी जिंकले, मात्र यात सरदार गोपाळराव पटवर्धन पडले. यानंतरच्या काळात कोलार 
+येथेही एक संहारक युद्ध झाले, परंतु येथेही हैदर पराभूत झाला आणि त्याने श्रीरंगपट्टणम 
+मुक्कामी पेशव्यांशी तह केला. या तहान्वये हैदरने पेशव्यांनी जिंकलेल्या मुलुखाला मान्यता 
+दिली आणि निश्चित खंडणी देण्याचे हैदरकडून आश्वासन घेऊन मराठी फौजा जानेवारी सन 
+१७७१ मध्ये पुण्यात परत आल्या. 
+   या चौथ्या कर्नाटक मोहिमेत सुरुवातीला माधवराव स्वतः सामील   झाले होते. परंतु 
+क्षयाचा त्रास पुन्हा उद्भवल्याने १३ १७७० रोजी माधवराव परत पुण्यात येण्यास निघाले. 
+दि. २५   १७७० या दिवशी         या गावानजीक माधवरावांची कृष्णा आणि घटप्रभा या 
+दोन नद्यांच्या संगमावर सुवर्णतुला झाली. 
+    आता माधवरावांचे धाकटे बंधू नारायणराव मोठे झ���ले होते. नुकत्याच झालेल्या कर्नाटक 
+मोहिमेत नारायणरावांना सहभागी करून     त्यांना लढाईचे प्रत्यक्ष मैदानावरील डावपेच 
+शिकवायला माधवरावांनी सुरुवात केली होतीच, परंतु दि. २३ ऑगस्ट सन १७७० रोजी 
+माधवरावांनी सखारामबापू बोकील यांची दिवाणगिरी नारायणरावांना बहाल केली आणि 
+बापूंना मुतालकीची वस्त्रे दिली. सप्टेंबर महिन्याच्या सुरुवातीसच नागपूरकर जानोजी भोसले 
+माधवरावांच्या भेटीकरता पुण्यात आले. ही केवळ    सदिच्छा भेट होती. माधवरावांनी 
+सेनासाहेब सुभा असलेल्या जानोजी भोसल्यांची उत्तम सरबराई केली. मेजवान्या आणि 
+भेटीदाखल नजराणे दिले गेले आणि ऑक्टोबर महिन्यात जानोजी परत नागपुरास फिरले. 
+माधवरावांची तब्येत अजूनही नादुरुस्तच होती. म्हैसूरचा हैदरअली दिलेली वचने पाळत 
+नव्हता म्हणून माधवरावांनी आपली        फौज हरिपंततात्या फडक्यांच्या नेतृत्वाखाली 
+पुन्हा कर्नाटकात पाठवली. (अंदाजे १७७१ च्या सुरुवातीला). या फौजेने हैदरला पुन्हा हादरा 
+देऊन ३६ लाख रुपये रोख, कर्नाटकातला इतर पूर्वी स्वराज्यात असलेला मुलुख मान्य करून 
+घेतला. शिवाय   दरसाल १४ लाख     रु. खंडणी भरण्याचे हैदरला ठणकावून सांगितले. 
+कर्नाटकात ही मोहीम सुरू असतानाच माधवरावांनी उत्तरेत असलेल्या महादजी शिंद्यांना 
+दिल्लीवर स्वारी करण्यास सांगितले. यावेळेस उत्तरेतले सरदार विसाजी कृष्ण बिनीवाले 
+आणि रामचंद्रपंत कानडे यांना माधवराव कळवतात, " ... सर्वांनी येक येकाचे न्यून पाहून 
+घाण केली तैसे न करणे. मातबर सरदारांनी सरकारचे लक्ष सोडून धनियाचे कामाची 
+पायमल्ली केली ... त्याही अशा गोष्टी सहसा न कराव्या. धण्याचे लक्ष धण्याचे हीत ते त्यांनी 
+करावे ... " या पत्रावरून माधवरावांनी शिंदे-होळकरांवर चांगलेच ओढलेत. 'मातबर 
+सरदारांनी ... ' या वाक्यातून पानिपतावर मल्हारराव होळकरांनी विश्वासरावांचा आणि 
+सदाशिवरावभाऊंचा विश्वासघात केला, याकडे माधवराव लक्ष वेधू इच्छितात. या मोहिमेत 
+महादजी शिंदे यांनी थेट दिल्लीवर      घालून दिल्ली काबीज केली. दिल्लीच्या लाल 
+किल्ल्यावर भगवे निशाण फडकू लागले. अब्दालीच्या स्वारीच्यावेळी शाहजादा शाहआलम 
+हा बंगालमध्ये पळून   जाऊन    इंग्रजांच्या आश्रयाला गेला होता. महादजी शिंद्यांनी 
+शाहआलमला सुरक्षेची हमी देऊन पुन्हा तख्तनशीन केले. अर्थातच आताचा ��ाहाआलम 
+बादशहा पेशव्यांच्या कृपेने गादीवर बसला असल्याने शाही शिक्के-कट्यार आता पूर्णपणे 
+<<<
+
+मराठ्यांच्या हातात आली होती.               भयंकर नरसंहारानंतर केवळ    दहा वर्षातच 
+मराठ्यांनी पुन्हा दिल्ली काबीज केली. या साऱ्या वार्ता ऐकून माधवराव खूप आनंदित झाले. 
+हे विजयी वीर पुण्यात येताना त्यांचे सुवर्णफुले उधळून स्वागत     करावे, असे हुकूम 
+माधवरावांनी पुण्याच्या अंमलदारांना दिले. 
+   माधवरावांची तब्येत आता खालावत चालली होती. म्हणूनच त्यांनी आपला कारभार 
+बहुतांशी आपल्या अत्यंत विश्वासातल्या प्रमुख सल्लागार आणि मुत्सद्द्यांकडे सोपवला 
+होता. सर्वात विश्वासू होते ते पंडितराव रामशास्त्री प्रभुणे. माधवराव रामशास्त्रींना आपल्या 
+तीर्थरूपांप्रमाणे मानत असत, हरएक बाबतीतला रामशास्त्रींचा सल्ला अत्यंत मोलाचा असे. 
+ते अत्यंत न्यायनिष्ठूर वृत्तीचे असल्याने माधवरावांनी त्यांना आपले मुख्य न्यायाधीश नेमले 
+होते. शनिवारवाड्यातल्या गणेश    रंगमहालात रामशास्त्रींकरता एक   स्वतंत्र स्थान होते. 
+पुण्यातले लोकही त्यांना मानत   असत. नुसते पुण्यातच नव्हे, तर उभ्या हिंदुस्थानात 
+रामशास्त्रींची न्यायनिस्पृहता शुद्ध तुपातल्या सोनेरी दिव्यासारखी अखंड तेवत राहिली होती. 
+नाना फडणवीस      आणि हरिपंततात्या फडके यांच्याबद्दल    तर बोलायलाच नको. नाना 
+फडणवीसांचे मूळ     नाव बाळाजी जनार्दन     भानू. पूर्वी बाळाजी विश्वनाथ दिल्लील्या 
+स्वराज्याच्या सनदा आणण्याकरता गेले असता तेथे झटापटी होऊन मारले गेलेल्या (पूर्वी 
+आजोबांचेच नाव नातवाला ठेवण्याची पद्धत होती.) बाळाजी महादेव भानूंचे नातू म्हणजेच 
+हे नाना फडणवीस. मोरोबादादा फडणवीसांचे हे धाकटे चुलत बंधू. अतिशय तैलबुद्धीचे 
+चित्पावन म्हणजे माधवरावांच्या गळ्यातले ताईत होते. नानांचा दरारा आणि धाक     उभ्या 
+हिंदुस्थानात होता. एखादे काम नानांनी हाती घेतले की ते पूर्ण झालेच म्हणून समजावे. 
+सदाशिवरावभाऊंच्या तोतयाचे प्रकरण      नानांनी इतक्या कुशलतेने हाताळले होते की, 
+सुखलालाचे भांडे फुटले नसते तरच नवल! नाना फडणवीसांबरोबरच हरिपंत फडके 
+देखील दरबारातले एक     हुशार मुत्सद्दी अन् सेनापती होते. नानांबरोबर हरिपंतांनी पूर्वी 
+            युद्ध प्रत्यक्ष पाहिले असल्याने त्याचा पुढच्या प्रत्येक युद्धात त��यांना फार उपयोग 
+झाला. पुण्यातले सारे लोक   त्यांना तात्यासाहेब म्हणत असत. हे दोघेही माधवरावांच्या 
+अत्यंत जवळचे असले तरीही माधवरावांच्या उग्र आणि रोखठोक         स्वभावाने तेही सतत 
+भिऊन असत. हरिपंततात्या माधवरावांविषयी म्हणतात, "मर्जी फार कठीण ... जन्मपावेतो 
+विश्वासे कारभार केला. एक    दिवस अंतर पडेल    तर ... मागे चांगले (जे काही) केले ते 
+आठविणार नाहीत. एक        दिवस   शेवटास गेला म्हणजे कृतकृत्य    होतो ... " यावरूनच 
+माधवरावांचा किती दरारा होता      सहज लक्षात येते. या लोकांशिवाय त्र्यंबकमामा पेठे, 
+मुरारराव घोरपड्यांसारखे निकटवर्तीय सदा तत्पर असत. 
+    दि. ९ जून १७७१ रोजी माधवराव रमाबाईंसह थेऊरच्या चिंतामणीच्या दर्शनाकरता गेले. 
+तेथेच पेशव्यांचा लहानसा      होता. या वाड्यात दहा दिवस मुक्काम करून दि. १९ जून 
+रोजी माधवराव पुण्यात आले. पुण्यात आल्यानंतर नानासाहेबांची द्वितीय पत्नी म्हणजेच 
+माधवरावांच्या सावत्र मातोश्री राधाबाई (वाखरे) यांची पुण्यातल्याच ओंकारेश्वराच्या मंदिरात 
+रौप्यतुला करण्यात आली. नंतर तब्येतीला आराम          म्हणून हवापालटासाठी माधवराव 
+<<<
+
+गोदावरी नदीच्या काठी कटोरे या गावी जाऊन राहिले. कटोरे मुक्कामी असतानाच दि. १३ 
+जुलै रोजी माधवरावांची गोदातीरावर सुवर्णतुला करण्यात आली. कटोरे येथून पुण्यात परत 
+आल्यावर माधवरावांनी नारायणरावांना बोलावून घेतले व दि. २८ ऑगस्ट रोजी त्यांना काही 
+गोष्टी समजावून सांगितल्या. नारायणरावांना राज्यकारभाराचे शिक्षण द्यायला माधवरावांनी 
+यापूर्वीच सुरुवात केली होती. आपण शनिवारवाड्यात नसताना नारायणरावांचे शिक्के 
+चालवावेत अशी माधवरावांची आज्ञा होती. त्याकरता त्यांनी महादजीपंत करकरे यांना 
+मखलाशी (शेरा देण्यास) करण्यास सांगितले होते. दि. २३ ऑक्टोबर रोजी माधवरावांची 
+कचेश्वर या ठिकाणी सुवर्णतुला करण्यात आली. याच दिवशी चंद्रग्रहणही होते! 
+   दि. ९ जानेवारी १७७२ रोजी माधवराव सिद्धटेकच्या गणपतीच्या दर्शनाला गेले ते दि. ५ 
+फेब्रुवारी १७७२ मध्ये शनिवारवाड्यात परत आले. परंतु दोन-तीन दिवस होत नाहीत तोच 
+पुन्हा थेऊरच्या वाड्यात गेले, ते थेट महिन्यात पुण्याला परत आले. दरम्यानच्या काळात 
+आनंदवल्लीहून पुण्यात परत आलेल्या रघुनाथराव पेशव्यांची दि. १९ मार्च १७७२ रोजी 
+नजरकैदेतून सुटका करण्यात आली. त्यापूर्वी कटकारस्थाने करणार नाही, फितुरी करून 
+राज्याचे तुकडे करणार नाही अशा अटी रघुनाथरावांना मान्य कराव्या लागल्या होत्या. परंतु, 
+त्या बदल्यात आपले दत्तक पुत्र अमृतराव यांना सात लक्ष रु. वार्षिक उत्पन्नाची जहागीर 
+शिवाय स्वतः रघुनाथरावांना बारा लक्ष रु. वार्षिक उत्पन्नाची जहागीर मिळावी, अशी त्यांनी 
+माधवराव पेशव्यांकडे मागणी केली. माधवरावांनीही काकांना जास्त       करू नये, 
+म्हणून त्यांच्या मागण्या मान्य केल्या. दि. २७ मार्च रोजी माधवराव सिद्धटेकहून पुण्याला 
+परत आले. यानंतर साधारणतः चार महिने माधवराव शनिवारवाड्यातच होते. प्रत्यक्ष 
+फडावर बसून कारभार बघणे शक्य नसल्याने ते रोजचे वर्तमान आपल्या महालात बसून 
+कथन करीत असत. क्वचित पर्वती पंचायतन आणि ओंकारेश्वराला जागे होत असे. मध्यंतरी 
+स्थिर असलेली माधवरावांची तब्येत परत अचानक   खालावली. औषधं सुरू होती, परंतु 
+माधवराव प्रचंड गजाननाची भक्ती करत असल्याने जर काही बरेवाईट झालेच तर त्याच्या 
+चरणीच व्हावे असं म्हणून थेऊरला चिंतामणीसन्निध वाड्यात जाऊन राहिले. जाताना त्यांनी 
+शनिवारवाड्याची सारी व्यवस्था रघुनाथरावांच्या हाती जरी सोपवली    असली तरी 
+हरिपंततात्या, नाना फडणवीस इ. लोकांना सावध राहण्यास बजावले होते. आता काका 
+'सुधारले' असले तरी पुन्हा काय करतील याचा नेम नाही. 
+   आपल्या माघारी राज्याचे कसे होणार याची माधवरावांना सतत काळजी वाटत होती. 
+नारायणराव केवळ सोळा वर्षांचे होते. त्यांना हा भार पेलवेल किंवा नाही आणि त्याचबरोबर 
+रघुनाथरावांचे उपद्व्याप त्यांना सांभाळता येतील का, अशा विवंचनेत माधवराव सतत 
+बुडालेले असत. शेवटी माधवरावांनी पुण्याहून राघोबादादा, नाना फडणवीस, बापू, 
+रामशास्त्री प्रभुणे, हरिपंततात्या इ. आपल्या खाशा मंडळींना थेऊरला बोलावून घेतले आणि 
+पंडितराव रामशास्त्रींच्या सल्ल्यानुसार आपल्या पश्चात होणाऱ्या कारभाराविषयीची एक 
+यादीच तयार केली. या यादीत मुख्य नऊ           होती. ही यादी म्हणजे एकप्रकारे 
+माधवरावांचे मृत्युपत्रच होते. या यादीतील नऊ पुढीलप्रमाणे- 
+<<<
+
+    १) दौलतीस कर्ज आहे ते वारावयाचे. ऐवज आहे तो धरून तूर्त निवळ कर्ज असेल 
+त्यास द्यावा. दुसरा ऐवज दौलतीसंबंधी मसलत न      करीता आधि कर्ज     वारावे. मग 
+दौलतीसंबंधी जसे करणे तसे करावे. 
+    २) कोकणात व देशात इजारे झालीयामुळे रयतेस सुख ते नाही. त्यास बारकाईने मनात 
+आणून वाजवीचे रितीने जसे जाहले असेल तै नीट करावे व प्रजापालन करावे. 
+    ३) श्री काशी व प्रयाग ही दोन्ही स्थळे सरकारात यावी असा तीर्थरूपांचा हेतू होता. 
+त्यास प्रस्तुत करण्याजोगे दिवस आहेत. दहा-वीस लक्षांची जहागीर पडली तर देऊन दोन्ही 
+स्थळे हस्तगत करावीत. 
+    ४) तीर्थरूप मातुश्रीसाहेबांचा हेतू काशीस जावयाचा आहे. त्यांस यात्रा 
+    ५) तीर्थरूप भाऊसाहेबांची क्रिया माघमासी जरूर करावी. 
+    ६) काशीचे ब्राह्मणांस वर्षासने आहेत, ती पिढीजात करून देऊन वर्षास पावती करीत 
+जावी. 
+    ७) काशीस दोन लक्ष ब्राह्मणभोजन करावे. दक्षणा दोन पैसे प्रमाणे द्यावी. 
+    ८) तीर्थरूप दादासाहेबांस पाच लक्षांची जहागीर निवळ लावून द्यावी. याहून थोड़े बहुत 
+अधिक मागितल्यास त्यांचा संतोष राखून मर्जी प्रसन्न राखावी. निदान सात लक्षांची जहागीर 
+देऊन अधिक मागू लागल्यास ऐकू नये. 
+    ९) श्रावणमासाचा धर्मादाय पूर्वीपासून चालत आलेला आहे. पाच लक्षाची दौलत राहील. 
+तावत्कालपर्यंत चालवावा यासी अनमान करू नये. 
+   याप्रमाणे पंडित रामशास्त्रींकडून माधवरावांनी ही नऊ कलमी यादी लिहून घेतली व सर्व 
+कारभाऱ्यांसमोर आणि रघुनाथरावांसमोर मांडली. सर्व कारभाऱ्यांनी 'आपण    हुकूमाबर 
+हुकूम वर्तन जाऊ'    असे वचन    माधवरावांना दिले. यादीतील    रघुनाथरावांविषयीची 
+माधवरावांची आज्ञा रघुनाथरावांनाही माहीत होतीच. त्यांना ती पटली नव्हती. ‘केवळ पाच 
+लाख, नाहीतर जास्तीत जास्त सात लाखांची जहागीर?' अशक्य! रघुनाथराव भयंकर चिडले 
+होते, परंतु इथे थेऊरास सर्वांसमक्ष काही बोलताही येत नव्हते. हा माधवरावांचा विचारपूर्वक 
+केलेला अंतिम निर्णय असल्याने ते पुढे अजून काही देण्याची अपेक्षा करणे चुकीचे आहे, 
+असे समजून रघुनाथराव मनाशी काहीतरी ठरवून पुन्हा पुण्यात आले. एक आठवडा उलटतो 
+न उलटतो तोच दि. ६ ऑक्टोबर १७७२ रोजी, ऐस          दसऱ्याच्याच दिवशी रघुनाथराव 
+शनिवारवाड्यातून तुळापूरकडे गेले. परंतु, नाना फणडवीसांचे हेर रघुनाथरावांच्या मागावर 
+होतेच. तुळापूरात रघुनाथरावांना पुन्हा पकडण्यात आले. परंतु, ही कैद श्रीमंत माधवरावांच्या 
+हुकूमावरून झालेली नसल्याने रघुनाथरावांना पुन्हा शनिवारवाड्यातच नेऊन नजरकैदेत 
+ठेवण्यात आले. 
+    आप��े हे दुखणे आता शेवटचेच आहे हे माधवरावांना आता कळून चुकले होते. आपला 
+प्राण श्री गजाननाच्या समोरच जावा, असे माधवरावांना वाटत होते. म्हणून दि. १ नोव्हेंबर 
+१७७२ रोजी माधवरावांच्याच    आज्ञेनुसार त्यांना पेशव्यांच्या वाड्यातून श्री चिंतामणी 
+<<<
+
+मंदिराच्या ओवरीत हलवण्यात आले. यावेळी माधवराव आपला सारा श्रीमंती डामडौल 
+सोडून केळीच्या पानांच्या सुरळ्यांवर निजत. या जागेवरून सतत समोर गजाननाची मूर्ती 
+नजरेसमोर दिसत होती. माधवरावांच्या अंगी आता हालचाल करण्याइतकेही त्राण राहिले 
+नव्हते. नारायणराव स्वतः माधवरावांजवळ राहून त्यांना अन्न-पाणी भरवत असत. राजयक्ष्म 
+हा मुळात आतड्याचा रोग असल्याने गेलेले अन्न परत उलटून पडत होते. लागवणकर वैद्य, 
+रूपेश्वरवैद्य, महंमद अली हकीम, इंग्रजांनी आणि पोर्तुगीजांनी पाठवलेले आपले डॉक्टर्स 
+यांना माधवरावांनी जवळ बोलावून सांगितले, 'प्राण जाते समयी अन्न न घालणे. दूध व 
+गंगोदक मिलोन घालणे.' जेणेकरून अतिसार होईल, पण कफ होणार नाही. कारण जर 
+कफ झाला तर गजाननाचे नाव मुखातून उच्चारता येणार नाही. माधवरावांची स्मृती मात्र 
+ अखेरपर्यंत 'अमरणांत' होती. 
+    अखेर आपल्या आता काही शेवटच्या घटका राहिल्या आहेत हे जाणून माधवरावांनी 
+सर्वांना तयारी करण्यास सांगितले. रघुनाथरावांनाही पुण्याहून बोलावण्यात आले होते. 
+माधवरावांनी नारायणास     बोलावले व    त्यांचा हात रघुनाथरावांच्या हाती देऊन ते 
+रघुनाथरावांना म्हणाले, 'जसा नानासाहेब याणी सर्वांचा प्रतिपाळ केला, तसा तुम्ही या 
+लेकरास घेऊन राज्यकारभार करावा. आता मनात कोणेविशी            धरू नये. सर्व तुमचेच 
+ आहे, परंतु लेकरावर दृष्टी ठेवून राज्य चालवावे ... आपण सर्व जाणत आहा! या परते आता 
+काय सांगावे? मृत्यूपूर्वी माधवरावांनी आपल्या खाशा सुलक्षणी गाईंचे स्वहस्ते ब्राह्मणांस दान 
+दिले आणि त्यानंतर दोन घटिका तोंडाने गजाननाचे नामस्मरण सुरू केले. नारायणरावांनी 
+माधवरावांच्या मुखात गंगोदक सोडले आणि कार्तिक     वद्य अष्टमी शके १६९४, नंदननाम 
+संवत्सरी बुधवारी म्हणजेच दि. १८ नोव्हेंबर १७७२ रोजी पहाटे श्री चिंतामणीचरणी 
+माधवरावांनी इहलोकीची यात्रा संपवली. एखाद्या महायोग्याप्रमाणे माधवरावांचा नेत्राद्वारे 
+प्राण गेला. नारायणरावांनी त्यांचे उत्तरकार्य केले व अस्थि ना��िकजवळ    गंगापूरास 
+गोपिकाबाईंकडे पाठवून दिल्या. माधवरावांच्या इच्छेप्रमाणे त्यांच्या समागमे रमाबाईही सती 
+गेल्या. पेशवाईच्या सुवर्णमाळेतला मेरूमणी गळून पडला होता. पानिपतानंतर मरणोन्मुख 
+महाराष्ट्राला पुन्हा आकाशी भिडवणारा एक   मोती गळाला होता. भार्गवाचा अंश संपला 
+होता. 'मराठ्यांचा वाघ गेला होता! आता मागे सारी कोल्ही राहिली होती ..... ' 
+                                   संदर्भ : 
+ १) रोजनिशीतील उतारे : गो. स. सरदेसाई, २) मराठी रियासत : गो. स. सरदेसाई (थोरले 
+माधवराव), ३) पेशवे व सातारकर राजे यांची टिपणे : काव्येतिहास संग्रह, ४) मेस्तक 
+शकावली : काव्येतिहास संग्रह, ५) पुरंदरे दफ्तर भाग १ व ३ : कृ. वा. पुरंदरे, ६) साधन 
+परिचय (महाराष्ट्राचा पत्ररूप इतिहास) : आपटे-ओतूरकर, ७) सातारा गादीचा इतिहास : 
+विष्णु गोपाळ भिडे, ८) कैफियत-यादी इत्यादी : वाड, मावजी पारसनीस, ९) सनदापत्रातील 
+माहिती : द. ब. पारसनीस, १०) मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने (निवडक : राजवाडे), ११) 
+मराठ्यांचे साम्राज्य : रा. वि. ओतूरकर, १२) पेशवेकालीन महाराष्ट्र : वा. कृ. भावे, १३) 
+<<<
+
+मराठी दफ्तर रूमाल १ व २ : वि. ल. भावे, १४) ऐतिहासिक पोवाडे : अॅक्वर्थ-शाळीग्राम, 
+१५) पेशवे दफ्तरातील हिंदी कागद : भ. ग. कुंटे, १६) मराठे व इंग्रज : न. चिं. केळकर, १७) 
+चंद्रचूड दफ्तर : आपटे, पोतदार, १८) पेशवाईच्या सावलीत : ना. गो. चापेकर, १९) 
+विंचूरकर घराण्याचा इतिहास : ह. र. गाडगीळ, २०) काव्येतिहास संग्रह, पत्रे यादी वगैरे, 
+२१) पेशवे घराण्याचा इतिहास : प्रमोद ओक, २२) पुण्याचे पेशवे : अ. श. कुलकर्णी, २३) 
+पेशवे बखर : कृष्णाजी विनायक सोहोनी, २४) होळकराची कैफियत : य. न. केळकर 
+(संपादक), २५) नागपूरकर भोसले बखर : काशिराव        गुप्ते, २६) HISTORY   OF 
+MARATHAS : GREAT DUFF, ?¿ ) HISTORY OF MARATHA PEOPLE : 
+किंकेड- पारसनीस, २८) थोरले माधवराव पेशवे यांची रोजनिशी : वाड-मावजी, २९) 
+निजाम पेशवे संबंध : त्र्यं. शं. शेजवलकर. 
+<<<
+
+   माधवरावांच्या अकाली मृत्युमुळे साऱ्या दौलतीवर दुःखाची छाया पसरली होती. सारे 
+कारभारी अत्यंत उदास होते. "कैलासी जाण्याचे रावांचे हे वय नव्हे, .. परंतु ईश्वरी इच्छा 
+प्रमाण. कोण काय करील त्यास?" तरी त्यातल्या त्यात माधवरावांनी आपल्या मृत्यूपूर्वी 
+'मृत्युपत्र' बनवले असल्याने पुढचा कारभार कसा करावा याची चिंता फारशी नव्हती. 
+साताऱ्यास छत्रपती राजारामांना ही बातमी समजली. 'राव पेशवे गेले. दौलतीची शानच 
+��ेली. आता हा बांध कसा साधावा ... ' महाराजांनी दुखवट्याची वस्त्रे रवाना केली. दि. २ 
+डिसेंबर रोजी माधवरावांची सारी अंतिम क्रियाकर्मे उरकून नाना, बापू, हरिपंततात्या, 
+रघुनाथराव, नारायणराव इ. मंडळी पुण्यात आली. आता लवकरात लवकर नारायणरावांना 
+पेशवाईची वस्त्रे मिळावयास हवी होती. नारायणराव यावेळी फक्त सतरा वर्षांचे होते. ते 
+वयाच्या नऊ वर्षांपर्यंत गंगापूरला आपल्या आईजवळ, मातोश्री गोपिकाबाईसाहेबांजवळ 
+राहात होते. नानासाहेबांच्या मृत्यूनंतर माधवराव पेशवे झाले. परंतु, आपल्या पुत्राच्या 
+तडफदार स्वभावामुळे गोपिकाबाई आपल्या धाकट्या पुत्रासह गंगापूरला जाऊन राहिल्या 
+होत्या. यामुळेच लहान वयात नारायणरावांचे संस्कृत, मराठी व्याकरण, अलंकार-काव्य 
+शास्त्रांचा उत्तम अभ्यास झाला होता. परंतु, लहान वयात राजकारणाचे जे गिरवावयास 
+हवे ते मात्र त्यांना मिळत नव्हते. एकदा माधवरावांनी कटोरे येथे मुक्काम असताना 
+नारायणरावांस       उपदेश केला होता. 'पुण्यकर्म करावे, उदासीनता व क्रोध कार्यकारणे 
+धरावा, नाना फडणवीस    आणि सौ.            यांच्याशी सख्य असावे, तीर्थरूपांची भेट 
+झाली तर निव्वळ बोलून कृपा संपादन करावी, पुस्तकांचा बंदोबस्त करावा, त्रिपदी पाठ 
+करावी, इंद्रिय निग्रह करावा व पुण्यकर्मे विशेष करावीत, असे उपदेशवजा आदेश 
+माधवरावांनी नारायणरावांना केले असले (२८ ऑगस्ट १७७१, कटोरे मुक्कामी) तरीही मात्र 
+नारायणरावांच्या स्वभावातला अल्लडपणा आणि पोरपणा अजूनही पूर्णपणे गेला नव्हता. 
+शिवाय माधवरावांनी त्यांना एकटे असता नाना व हरिपंततात्यांचा विचार घेऊन कार्य 
+करण्याचा सल्लाही दिला होता. परंतु नारायणरावांच्या डोक्यात ते विचार काही पक्के शिरले 
+नाहीत आणि अखेर माधवराव त्यांना सोडून गेले. 
+   दि. ३ डिसेंबर        रोजी सखारामबापू बोकील, नाना फडणवीस, हरिपंततात्या 
+फडके, मोरोबादादा फडणवीस, रघुनाथराव यांच्यासह नारायणरावांनी साताऱ्याच्या दिशेने 
+प्रस्थान ठेवले. सातारा दरबारात पोहोचल्यावर राजारामांनी औपचारिक सांत्वनाचे शब्द 
+उच्चारले. परंतु लगेच नारायणरावांना पेशवाईची वस्त्रे मिळाली नाहीत. कदाचित इतर मंडळी 
+माधवरावांचे उत्तरकार्य करण्यात गुंतली आहेत, हे पाहून सातारला गुप्त स्वार पाठवून 
+रघुनाथरावांनी 'आपल्यालाच   पेशवाईची वस्त्रे मिळावीत' असे राजारामांना कळवले 
+असल्याची शक्यता नाकारता येत नाही. त्यामुळेच कदाचित छत्रपतींनी थेट नारायणरावांना 
+लगेचच वस्त्रे दिली नाहीत. परंतु नाना-मोरोबादादा, हरिपंततात्या इ. मंडळींनी माधवरावांची 
+मृत्यूपूर्वीची नऊ कलमी यादी राजारामांना दाखवली. अखेर मार्गशीर्ष वद्य तृतीया शके 
+१६९४, नंदननाम संवत्सरी रविवारी म्हणजेच दि. १३ डिसेंबर सन १७७२ रोजी रात्रीच्या 
+<<<
+
+पहिल्या प्रहरी नारायणरावांना जरी पेशवाई मिळाली असली तरी सारा कारभार मात्र 
+राघोबादादाच बघणार होते. नारायणराव फक्त शिक्का मारण्यास नावाचे पेशवे बनले होते. 
+त्याचबरोबर पेशव्यांचे दिवाण किंवा मुख्य कारभारी म्हणून पंत सखारामबापू बोकील आणि 
+फडणवीस म्हणून नाना आणि त्यांचे चुलतबंधू मोरोबादादा यांची नेमणूक करण्यात आली. 
+या समारंभ सोहळ्यानंतर नारायणराव रघुनाथराव आणि कारभाऱ्यांसह माहुली तुळजापूर, 
+पंढरपूर इ. देवदेवस्थानांची यात्रा करून दि. ३१ डिसेंबर    रोजी शनिवारवाड्यात 
+दाखल झाले. 
+   नारायणरावांना अजूनही पेशवाईची पोच निर्माण   झाली नव्हती. त्यांचे वागणे फार 
+उतावीळपणाचे होते. बाबाजी बर्वे या नावाचा एक    दुय्यम कारभारी होता. तो सतत 
+नारायणरावांच्या महालाभवती घुटमळत असे. साऱ्या लोकांचे असे म्हणणे होते की, हा 
+बाबाजी बर्वेच पेशव्यांना वाईटसाईट सल्ले देतो. म्हणून शेवटी सखारामबापूंनी या बर्व्याचा 
+कायमचा बंदोबस्त केला. एका अस्सल समकालीन पत्रात म्हटलं आहे की, "श्रीमंतांची मर्जी 
+फारच   उतावीळ   आहे ... लहान   माणसांची चाल   पडलेसी दिसते ... बापूंची मर्जी 
+कोकणस्थांवर कृद्ध आहे. (त्यातच) बाबाजी बर्व्याच्या नादाने चालतात. श्रीमंतांस आपपर 
+कळत नाही. धन्यात धनीपण नाही." 
+   नारायणराव बहुतांशपणे माधवरावांच्या वागण्याची नक्कल करत असत. माधवरावांचा 
+स्वभाव तापट होता आणि ते बोलत असता समोरचा लहान आहे का मोठा हे न पाहता 
+रोखठोक   बोलत   असत. परंतु वेळप्रसंग पाहून ते एक पाऊल    माघारही घेत असत. 
+माधवरावांचे राहणीमान अत्यंत साधे होते. त्यांना चैन आणि        अजिबात मान्य 
+नव्हता. आपल्या पितामहांसारखे, श्रीमंत थोरल्या बाजीरावांसारखे फक्त दौलतीच्या कामी 
+जीवन        करावे हेच       माधवरावांच्या नजरेसमोर होते. नारायणराव माधवरावांची 
+फक्त   नक्कल   करीत.   परंतु, त्यांची विवेकबुद्धी, कर्तव्यनिष्ठता, न्यायनिष्ठूरपणा 
+नारायणरावांना समजलाच    नव्हता. त्यांच्या या अविवेकी स्वभावामुळेच कारभाऱ्यांना 
+नारायणरावांचे वागणे फार खटकू लागले होते. अशातच एका प्रकरणाची भर पडली. 
+   माधवरावांच्या काळापासून विसाजीपंत लेले या नावाचे एक कारभारी पेशव्यांच्या सेवेत 
+होते. माधवरावांच्या अखेरच्या काळात हे गृहस्थ रघुनाथरावांच्याच आसपास असत. वस्तुतः 
+माधवरावांचे व त्यांचे पूर्वी काहीतरी बिनसले असावे. म्हणूनच त्यांचा माधवरावांवरही 
+काहीसा रोष होता. नंतर राघोबादादा आणि माधवरावांच्यात विस्तव निर्माण झाल्यानंतर 
+यांचे मन दादासाहेबांकडेच झुकले होते. दिवाण सखारामबापू बोकील     यांच्या मनात 
+कोकणस्थ चित्पावन ब्राह्मणांविषयी आकस   असला तरीही विसाजीपंत लेले आपणहून 
+राघोबादादांच्या पक्षात येताहेत हे पाहून त्यांना समाधानच वाटले. आता विसाजीपंत बापूंच्या 
+सल्ल्याखाली रघुनाथरावांचे काम करत होते. माधवरावांच्या काळात घोडपच्या लढाईपूर्वी 
+(जून १७६८) इंग्रज कंपनी सरकारची मदत मागण्यासाठी रघुनाथरावांनी विसाजीपंतांनाच 
+पाठवले होते. माधवरावांनी ज्यांना माफ करून पुन्हा पदरी घेतले त्या अस्तनीतल्या 
+निखाऱ्याने आता पूर्ण हातच जाळण्याचा उद्योग आरंभला होता. 
+<<<
+
+   हरिपंततात्या हे मुख्यतः सेनापती असल्याने फडावरच्या राजकारणात   ते पूर्णतः 
+सहभागी होऊ शकत नसत. जुने जाणते असे मोरोबादादाही आता वृद्धापकाळात होते. 
+आता सदरेवरची ही सारी राजकारणे ओळखू शकणारा फक्त एकच मुत्सद्दी उरला होता- 
+'नाना फडणवीस' उर्फ बाळाजी जनार्दन भानू. १७७१ मध्ये कटोरे मुक्कामी माधवरावांनी 
+नारायणरावांना एक अत्यंत महत्त्वाचा सल्ला दिला होता. 'नाना फडणवीस यांच्याशी बहुत 
+सख्य असावे.' म्हणूनच सुरुवातीला नारायणराव नानांच्याच सल्ल्याने चालत असत. 
+विसाजीपंत लेल्यांचे रघुनाथरावांकडचे वाढलेले जाणे-येणे नानांना समजत होते. पुन्हा नव्या 
+राजकारणाचा नानांना वास येऊ लागला होता. माधवराव असेपर्यंत सारे जरबेत होते, खुद्द 
+रघुनाथरावही. पण ते गेल्यानंतर सारेच बिनसल्यासारखे वाटत होते. 'हा विसाजीपंत सतत 
+इंग्रजांकडे जात असतो. या मूर्खास कळत नाही की आज कौतुक करणारे हे लबाड लोक 
+उद्या आपल्याच अंगावर वस्त्रही शिल्लक ठेवणार नाहीत. एकदा का फट दिसली की त्यातून 
+अलगद आत घुसणाऱ्या स���पाच्या औलादीचे हे!' नानांना हे लक्षण काही ठीक वाटेना. त्यांनी 
+नारायणरावांना एकांतात गाठून हा सारा प्रकार समजावून सांगितला. माधवरावांच्या काळात 
+रघुनाथरावांनी केलेली कारस्थाने नारायणरावांना माहीत होती. त्यांना नानांचे म्हणणे पटले 
+आणि एके दिवशी दरबारात त्यांनी विसाजीपंतांना पकडून कैदेत टाकण्याचे आदेश दिले. 
+नारायणरावांच्या आदेशाने सखारामबापू हादरलेच. परंतु, थोड्या वेळातच या निर्णयामागची 
+खरी 'अक्कल' कोणाची आहे हे लक्षात आले. लेले हा बापूंचा माणूस होतो. त्याच्या 
+अटकेमुळे बापू आणि नाना यांच्यात विस्तव निर्माण झाला. 
+   फडावरची ही अंतर्गत राजकारणे रंगत असतानाच इकडे खासगीत मात्र आनंदाच्या 
+बातम्या मिळत होत्या. रघुनाथराव आणि आनंदीबाई यांची कन्या दुर्गाबाई (गोदुबाई) यांचा 
+विवाह ठरला होता. स्थळ मोठे तालेवार होते. मुख्य म्हणजे आप्तातलेच होते. बारामतीकर 
+सावकार बाबुजी नाईक जोशी (भिऊबाईंचे दीर?) यांचे चिरंजीव पांडुरंगपंत यांच्याशी विवाह 
+निश्चित करण्यात आला होता. नारायणरावांच्या मनात रघुनाथरावांविषयी जरी आकस 
+असला तरी आपल्या या बहिणीबद्दल मात्र त्यांना फार प्रेम वाटत असे. पेशवे घराण्यात ही 
+एकच बहीण होती म्हणूनही असेल कदाचित आणि म्हणूनच मुख्य मुख्य सरदारांना आणि 
+आप्तांना खाशा पेशव्यांनी जातीने जाऊन आमंत्रणे दिली होती. अखेर माघ शुद्ध पौर्णिमा 
+शके १६९४ नंदननाम संवत्सरी रविवारी, म्हणजेच दि. ७ फेब्रुवारी १७७३ रोजी गोदुबाई 
+आणि पांडुरंगपंतांचा विवाह शनिवारवाड्यात मोठ्या थाटामाटात लावण्यात आला. या 
+विवाहाच्या निमित्ताने काही दिवस का होईना, फडावरचे तंग वातावरण निवळले होते. खुद्द 
+नारायणराव आणि रघुनाथराव एकमेकांशी सलोख्याने वागत होते. हे मंगलमय वातावरण 
+पाहून कारकुनांनी सुटकेचे    टाकले. 
+   सुटकेचे       हवेत विरतात न विरतात तोच पुन्हा पूर्वीची राजकारणे मढ्यातून बाहेर 
+आली. नारायणराव आणि रघुनाथरावही लग्नाच्या काळात एकमेकांशी सख्याने वागत होते, 
+पण वरवरच! आतून मात्र दोघांच्यांही मनातली    कायम होती. या लग्नानंतरच्या काही 
+दिवसांतच नारायणराव गंगापूरला आपल्या मातोश्री गोपिकाबाईंच्या दर्शनासाठी निघाले. 
+<<<
+
+माधवरावांच्या अकाली मृत्युमुळे गोपिकाबाई फार खचून गेल्या होत्या. त्यातच रोजच्या या 
+अंतर्गत राजकारणाच्या खबरा त्यांना (नानांमार्फत?) समजत असल्याने त्या आणखीनच 
+काळजीत          होत्या. आता आपला पुत्र आल्याचे पाहून त्या थोड्या सुखावल्या. या चार 
+दिवसांच्या काळात गोपिकाबाईंनी नारायणरावांना अनेक गोष्टी समजावून सांगितल्या. नाना 
+आणि हरिपंततात्या, तसेच    बजाबापंत पुरंदरे यांच्यावर गोपिकाबाईंचा विश्वास होता. 
+नारायणरावांनी त्यांच्या सल्लानेच कारभार करावा असे गोपिकाबाईंचे स्पष्ट मत होते. कारण 
+माधवराव गेल्यानंतर रघुनाथरावांच्या कारस्थानांना पुरून उरणारी फक्त हीच मंडळी होती. 
+गोपिकाबाईंचा हा सल्ला नारायणरावांनी फारसा मनावर घेतला नाही असंच दिसतं. (गंगापूर 
+मुक्काम १४ मार्च ते १० एप्रिल) 
+   गंगापूरहून पुण्यात परतल्यानंतर नारायणरावांना पुन्हा एकदा रघुनाथराव    काही 
+कारस्थानं करतायत असं वाटल्याने त्यांनी राघोबादादांना शनिवारवाड्यात नजरकैदेत ठेवलं. 
+आता खरंच रघुनाथरावांनी कारस्थानं रचली होती की, असा नारायणरावांना फक्त संशय 
+आला ते समजत नाही. परंतु, या नजरकैदेमुळे रघुनाथराव फारच            एप्रिल १७७३ 
+च्या अखेरीस एके रात्री रघुनाथरावांनी या नजरकैदेतून पळून जाण्याचा प्रयत्न केला. 
+रघुनाथरावांच्या महालाभवती (बदामी बंगल्याभवती) पेशव्यांच्या खाशा चौक्यांव्यतिरिक्त 
+नानांनीही आपली विश्वासू माणसे पहाऱ्यावर ठेवली होती. कैदेतून पळून जाताना नानांच्या 
+पहारेकऱ्यांनी त्यांना अलगद पकडले. नानांच्या या कर्तव्यतत्परतेने नारायणरावांच्या मनात 
+त्यांच्याविषयी आपुलकी निर्माण झाली. शिवाय गोपिकाबाईंनीही नानांच्या सल्ल्याने कारभार 
+पहावा, असे सांगितल्याने नारायणरावांनी सखारामबापूंना कारभारी पदावरून काढून ते पद 
+नाना फडणवीसांना दिले. यामुळे सखारामबापूंच्या मनातही नारायणरावांविषयी द्वेष निर्माण 
+झाला. नारायणरावांनी रघुनाथरावांवरची कैद   आणखी कडक       केली. सूर्यदर्शनासाठीही 
+रघुनाथरावांना महालाबाहेर येऊ द्यायचे नाही, असे कडक    हुकूम पहारेकऱ्यांना दिले. 
+रघुनाथराव हे कडक सोवळे-ओवळे पाळणारे होते. परंतु त्यांना होमशाळेत वा देवघरातही 
+जाण्याची बंदी करण्यात आली. माधवरावांचा आपल्याला विरोध      असूनही त्यांनी एवढे 
+टोकाचे पाऊल कधी उचलले नाही आणि आता हे नारायणराव मात्र अतिच करताहेत याचा 
+भयंकर राग    आल्याने रघुनाथराव���ंनी अन्नाचा त्याग केला. पतीपाठोपाठ आनंदीबाईही 
+उपोषणास बसल्या. 
+   साधारणतः याच वेळेस एका प्रकरणाचा निवाडा करताना नारायणरावांनी चांद्रसेनीय 
+कायस्थ प्रभूंच्या विरोधात निवाडा केला आणि एवढे करून ते थांबले नाहीत तर कायस्थांनी 
+वैदिक मंत्रांनी कार्ये करू नये, मंत्र येत असले तरी उच्चारू नयेत, आपल्या चाकरीत ब्राह्मण 
+पुरुष व बायका ठेवू नयेत, भाताचे पिंड करून ब्राह्मणभोजन घालू नये, शाळिग्रामास पुजू 
+नये इ. आदेश   नारायणरावांनी दिले. या अपमानास्पद निकालामुळे फडावरचेही अनेक 
+कायस्थ मुत्सद्दी नारायणरावांवर चिडून रघुनाथरावांकडे झुकले. त्यातच नागपूरकर भोसलेही 
+नारायणरावांच्या विरोधात गेले. नागपूरकर जानोजीराजे        अपत्य नव्हते. गादी पुढे 
+चालवण्यासाठी त्यांनी आपल्या पुतण्याला, रघुजीला दत्तक घेण्याचे ठरवले. त्याकरता 
+<<<
+
+१७७० सालच्या अखेरीस जानोजी माधवरावांच्या भेटीसाठी पुण्यातही आले होते. जानोजी 
+भोसल्यांचा हा निर्णय माधवरावांना मान्य होता. परंतु आता प्रत्यक्ष दत्तक विधानाच्या 
+दिवस    आधीच    नारायणरावांनी या निर्णयाला   विरोध   केला. जानोजी    भोसल्यांनी 
+नारायणरावांना सर्व परिस्थिती व्यवस्थित समजावून सांगण्याकरता सखो हरी गुप्ते या 
+आपल्या वकीलाला पुण्यास पाठवले. योगायोगाने गुप्ते हे कायस्थप्रभू असल्याने नुकत्याच 
+झालेल्या   प्रभूंच्या निवाड्याबद्दल त्यांना समजले.    सखारामबापूंच्याही मनात 
+नारायणरावांविषयी राग   असल्याने त्यांनी सखो हरी गुप्ते   व इतर प्रभू मंडळींना 
+रघुनाथरावांच्या पक्षात आणले. रघुनाथरावांना पेशवेपदी बसवल्यानंतर प्रभूंवरचा अपमान 
+धुवून       येईल, असे पुण्यातल्या इतर प्रभूंनाही वाटले. 
+    गणेशोत्सव जवळ    आला होता. श्री गजानन हे तर पेशव्यांचे आराध्यदैवत. श्रीमंत 
+थोरल्या बाजीरावांच्या (प्रथम दीड दिवस, नंतर नानासाहेबांनी दहा दिवसांचा उत्सव सुरू 
+केला) काळपासून शनिवारच्या हवेलीत गणेशोत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा होत असे. 
+भाद्रपद शु. चतुर्थी म्हणजेच गणेश   चतुर्थीपासून अनंत चतुर्दशीपर्यंतचे दहा दिवस 
+शनिवारवाडा अत्यंत गजबजलेला असे. रोज     बिघ्नहर्त्या श्री गजाननासमोर गायन, वादन, 
+नृत्य असे अनके कलाविष्कार चालत. श्रीमंत पेशवे या साऱ्या कलाकारांना भरभरून 
+बिदागी   देत. माधवराव     अत्यंत गण��शभक्त    होते. त्यामुळेच त्यांच्या काळातच 
+शनिवारवाड्यातल्या गणेशोत्सवाची ख्याती दूरवर पसरली होती. यावर्षी नारायणरावांचा 
+पेशवेपद मिळाल्यानंतरचा हा पहिलाच (आणि              शेवटचाही!) गणेशोत्सव होता. 
+नारायणराव गणेशोत्सवाच्या धामधुमीत आणि तयारीत गुंतलेले पाहून सखारामबापू बोकील, 
+चिंतोपंत विठ्ठल रायरीकर, भवानराव पंतप्रतिनिधी, व्यंकटराव काशीपंत, सखो हरी गुप्ते इ. 
+मंडळींनी गुप्त खलबते सुरू केली. सर्वजण नारायणराव पेशव्यांच्या कारभाराला काही ना 
+काही कारणामुळे वैतागलेले होते. त्यामुळेच सर्वानुमते "प्रथम रघुनाथरावांना कैदेतून मुक्त 
+करावे. त्यानंतर त्यांच्या सल्ल्याने नारायणरावांना कैद करून रघुनाथरावांना पेशवेपदी 
+बसवावे." असे ठरले. यावेळेस हरिपंततात्या पुण्यात नव्हते. परंतु नाना फडणवीस, पुरंदरे 
+वा रामशास्त्रींसारख्या     मंडळींनाही कळले नाही इतका हा कट गुप्तपणे रचण्यात 
+आला होता. 
+    गणेश चतुर्थीला वाजतगाजत गणपतींची प्राणप्रतिष्ठा झाली. नाच-गाणं झालं. यावेळेस 
+नारायणरावांनी रघुनाथरावांना उत्सवाच्या निमित्ताने कैदेतून काही दिवस मुक्त केलं होतं. 
+याच रात्री सर्व कटवाल्यांची पुन्हा एकदा गुप्त मसलत झाली. सगळा बेत रघुनाथरावांना 
+पटला, परंतु नारायणरावांना        तरी कसे? पेशव्यांच्या खाशा रक्षकांचा गराडा मोडून 
+नारायणरावांना पकडणे शक्य     नव्हते आणि हे करताना कोणी पकडला गेला तर? 
+सगळ्यांच्या समोर एकाच व्यक्तीचा चेहरा येत होता- नाना फडणवीस! जर नानांच्या हाती 
+लागलो तर एकवेळ यमदूत अन् नरक परवडला पण तो नाना नको रे बाबा! हेच सगळ्यांच्या 
+मनात   येत होते. तिथेच   दादासाहेबांचा खास   हुजऱ्या तुळाजी पवार हाही होता. 
+शनिवारवाड्याच्या पहाऱ्यावर    असणाऱ्या   गारद्यांच्या प्रमुख असलेल्या सुमेरसिंग, 
+<<<
+
+बहादूरखान इ. लोकांशी त्यांची चांगली ओळख होती. हे लोक क्षुल्लक पैशांसाठी      ते 
+काम करायला मागेपुढे पाहत नाहीत हे तुळाजीला माहीत होते. त्याने नारायणरावांना 
+पकडण्याकरता गारद्यांची मदत घ्यावी असे सुचवले आणि हे काम करण्याकरता गारद्यांचे 
+मन वळवण्यास तो स्वतः तयार झाला. या तुळाजी पवाराला नारायणराव पेशव्यांनी एकदा 
+चाबकाचे फटके मारण्याची शिक्षा दिली होती. त्यामुळे तुळ्याचा नारायणरावांवर भयंकर राग 
+होता. तुळ्या पवाराने केवळ ���ीन लाख रु. रोख देण्याच्या करारावर सुमेरसिंग, महंमद इसाफ 
+इ. गारद्यांना या कटात सहभागी करून घेण्यात यश मिळवले. 
+    भाद्रपद शु. द्वादशीच्या दिवशी रघुनाथरावांनी गारद्यांना लिहिलेल्या 'तीन लक्ष रुपयांच्या 
+बदल्यास नारायणरावांस धरावे' अशा आशयाच्या              वा खलित्यावर सही केली. हे 
+तीन लाख रुपये घेऊन गारदी आपल्या धन्याला पकडण्याचे काम करायला तयार झाले. 
+    भाद्रपद शु. त्रयोदशी म्हणजेच अनंत चतुर्दशीच्या आदल्या दिवशी सकाळी नारायणराव 
+पर्वतीवर देवदेवेश्वर आणि तिर्थरूप नानासाहेबांच्या समाधी दर्शनाकरता निघाले. गारद्यांचा 
+पहारा हा शनिवारवाड्याच्या बाहेरील भागात असे. आत मात्र खास विश्वासातले मराठे 
+पहाऱ्यावर असत. नारायणराव पेशवे शनिवारवाड्याबाहेर          तुळ्या पवाराने सुमेरसिंग 
+ आणि बहादूरखानास ही बातमी कळवली आणि आजच नारायणरावांना धरायचे हा विचार 
+पक्का झाला. दोन प्रहरी. अखेरीस नारायणराव पर्वतीहून पुन्हा पुण्याच्या रोखाने निघाले, 
+एवढ्यात एका विश्वासू खबरगिराने त्यांना वाड्यात घातपात होण्याची शक्यता आहे तेव्हा 
+वाड्यात जाऊ नये, बाहेरच रहावे असे विनवले. परंतु, नारायणरावांना या गोष्टीत तथ्य वाटले 
+नाही. रघुनाथराव आपल्या पेशवेपदावर नजर ठेऊन आहेत हे नारायणरावांना चांगलेच 
+माहीत होते. परंतु, अजूनही वाड्यात गणेशोत्सव सुरू असल्याने यावेळी तरी ते काही 
+करणार नाहीत असा नारायणरावांना विश्वास होता. पर्वतीवरून तिसऱ्या प्रहरी सुरुवातीला 
+नारायणराव   शनिवारवाड्यावर पोहोचले तेव्हा त्यांना दिल्ली दरवाजाच्या देवडीवरच 
+सुमेरसिंग दिसला. 'वाड्याच्या पहाऱ्याचे काम नीट कर' असे त्याला बजावून नारायणराव 
+आत आपल्या महालाकडे निघाले. सुमेरसिंगाची नजर आज काही वेगळीच दिसत होती. 
+नारायणराव    आपल्या महालापर्यंत पोहोचतात    न   पोहोचतात तोच    गारदी सुमेरसिंग 
+ आपल्याबरोबर सात-आठशे गारद्यांना घेऊन तेथे आला. त्याची ती रोखलेली खुनशी नजर 
+पाहताच नारायणरावांना झटकन मगाशी खबऱ्याने दिलेल्या बातमीची आठवण झाली आणि 
+सारा प्रकार ध्यानात आला. नारायणरावांच्या महालापासून जवळच दक्षिणेला रघुनाथरावांचा 
+ 'बदामी बंगला' होता. गारद्यांचा तो जमाव पाहून नारायणराव अतिशय घाबरले आणि थेट 
+पळत ते रघुनाथरावांच्या महालाच्या दिशेने निघाले. रघुनाथराव आपल्या महालात वाचत 
+बसले होते. दरवाजा         होता. घाबरलेले नारायणराव थेट आत आले आणि एकदम 
+रघुनाथरावांच्या पायाला घट्ट मिठी मारत म्हणाले, "दादासाहेब, वाचवावे! पायाशी घ्यावे ... " 
+    नारायणराव रघुनाथरावांची विनवणी करत असतानाच हातात नंग्या तलवारी घेतलेले 
+गारदी रघुनाथरावांच्या महालात आले. सुमेरसिंगाने रघुनाथरावांना म्हटले, 'रावास सोडा, 
+नाहीतर तुम्हा दोघांनाही ठार करू.' सुमेरसिंगाची धमकी ऐकताच रघुनाथरावांनी आपल्या 
+<<<
+
+हातांनी नारायणरावांची मिठी सोडवली आणि त्यांना दूर लोटले. सुमेरसिंगाने नारायणरावांना 
+धरून         फरफटत खालच्या चौकात आणले. रघुनाथरावांना हे सारे दिसत होते. 
+नारायणरावांना गारदी ओढत    असतानाच    नारायणरावांचा हुजऱ्या चापाजी टिळेकर, 
+इच्छाराम ढेरे, नारोपंत फाटक इ. मंडळी त्यांना सोडवण्यासाठी पुढे सरसावली. परंतु, 
+गारद्यांनी त्यांना ठार केले. हे पाहताच रघुनाथराव दचकलेच! रक्तपात करण्याचा काहीच 
+संबंध नव्हता, त्याकरता रघुनाथराव खाली जायला वळणार तोच गारदी सुमेरसिंग अत्यंत 
+क्रूरपणे विकट हसला आणि क्षणार्धात त्याची तलवार नारायणरावांच्या मानेवर उतरली ... 
+केवळ अठरा वर्षांच्या त्या तरुण पेशव्याची अत्यंत क्रूरपणे हत्या करण्यात आली. 
+   नारायणरावांना मारल्यानंतर सुमेरसिंगाने आपल्या तलवारीच्या जोरावर 'आपल्याला 
+निम्मे राज्य बाटून द्या' अशी रघुनाथरावांकडे मागणी केली. जर असं केलं नाही तर 
+'नारायणरावांसारखं तुम्हालाही मारून समशेरबहाद्दरचा मुलगा        याला गादीवर 
+बसवू' अशीही धमकी दिली. शेवटी तीन लाखांच्या व्यतिरिक्त आणखी पाच लाख म्हणजे 
+एकूण आठ लाख     रु. देण्याचे कबूल केल्यानंतरच गारदी शनिवारवाड्याबाहेर पडले. या 
+सगळ्या प्रकारात गोहत्या झाली, ब्राह्मणहत्या झाली आणि दोघी स्त्रियाही मृत्यू पावल्या. 
+इकडे हा सारा प्रकार घडत    असतानाच गरोदर असलेल्या नारायणरावांच्या पत्नीला, 
+गंगाबाईंना आनंदीबाईंनी आपल्या महालात लपवून ठेवले, जेणेकरून गारद्यांनी तिला धक्का 
+पोहोचवू नये. 
+   भाद्रपद शुद्ध त्रयोदशी शके १६९५, विजयनाम संवत्सरी सोमवारी म्हणजेच दि. ३० 
+ऑगस्ट १७७३ रोजी दुपारी नारायणराव पेशवे मारले गेले आणि महाराष्ट्राच्या इतिहासात हा 
+दिवस आणखी एक          दिवस म्हणून नोंदला गेला ... 
+
+           या लेखाची संदर्भग्रंथ सूची श्रीमंत पेशवे माधवराव नारायण 
+               (सवाई माधवराव) या लेखात शेवटी दिलेली आहे. 
+<<<
+
+    पेशव्यांच्या घरातील भाऊबंदकीला नारायणरावांसारखा तरुण     पेशवा बळी पडला. 
+यावेळेस नारायणरावांच्या पत्नी गंगाबाई सुमारे दोन महिन्यांच्या गरोदर होत्या. आनंदीबाईंनी 
+त्यांना गारद्यांपासून वाचवण्यासाठी आपल्या महालात अगदी सुरक्षित ठेवले होते. त्याच 
+दिवशी रात्री त्यांच्या केशवपनाचा विधी पार पडला. 
+    नारायणरावांच्या खूनानंतर सारा शनिवारवाडा सुतकात होता, परंतु रघुनाथरावांना 
+त्याची काही फिकीर नव्हती. या साऱ्या प्रकाराच्या दुसऱ्याच दिवशी रघुनाथरावांनी दरबार 
+भरवला. 'वैऱ्याचे सुतक कशाला पाळायचे?' असे विचारून दादासाहेब थेट पेशव्यांच्या 
+गादीवरच जाऊन बसले. नारायणरावांच्या नंतर आता आपणच पेशवे आहोत अशी दवंडी 
+साऱ्या पुण्यात फिरत होती. रघुनाथरावांच्या दरबारात आता सारेच कटवाले उघडपणे हजर 
+होते. चिंतो विठ्ठल रायरीकर, सखो हरी गुप्ते, आबाजी महादेव सोहोनी, व्यंकटराव प्रभू, 
+मानाजी फाकडे, मुधोजी भोसले इ. लोक रघुनाथरावांना पेशवे मानून त्यांना मुजरे करत 
+होते. परंतु, रघुनाथरावांचे पहिल्यापासूनचे पक्षपाती आणि ज्येष्ठ मुत्सद्दी सखारामबापू कुठे 
+होते? या साऱ्या लोकांत ते दिसतच नव्हते. 
+    सखाराम    भगवंतराव   तथा   सखाराम   बापू बोकील    हे थोरल्या नानासाहेबांच्या 
+काळापासून दौलतीचे कामकाज       बघत होते. महादजीपंत पुरंदरे, मोरोबादादा फडणीस, 
+बापूजी श्रीपतराव इ. ज्येष्ठ मुत्सद्द्यांबरोबर सतत राहून सखारामबापूंनाही राजकारणी 
+डावपेचांचे उत्तम ज्ञान मिळाले होते. थोरल्या नानासाहेबांच्या काळात रघुनाथराव आणि 
+बापूंचे विशेष सख्य झाले. पुढे नानासाहेबांच्या मृत्यूनंतर माधवरावांना पेशवेपद मिळाले 
+तेव्हा बापू वरकरणी माधवरावांच्या इशाऱ्यात असले तरी त्यांचा ओढा रघुनाथरावांकडेच 
+जास्त होता. एका पत्रात सखारामबापू म्हणतात, "माधवरावांसारखा कर्ता दुसरा नाही. 
+त्याजला सोडू नये असे चित्तापासून (वाटते). परंतु दादांकडील (राघोबादादा) कल आम्हांस 
+जरूर राखावा लागतो!" माधवराव गादीवर असताना बापूंनी रघुनाथरावांना त्यांच्या 
+कारस्थानांत अप्रत्यक्षपणे मदत केली होती आणि हे सारे माधवरावांनाही माहीत होते. परंतु 
+बापूंसारख्या ज्येष्ठ मुत्सद्दयाला आपण        करू नये म्हणून माधवराव शांत होते. 
+माधवरावांची   ही   विवेकबुद्धी नारायणरावांकडे   नसल्याने त्यांनी सखारामबापूंना 
+तडकाफडकी कारभारी पदावरून         हटवले आणि ते पद नाना                      दिले. 
+बांपूसारख्या ज्येष्ठ मुत्सद्दयाचा हा अपमान त्या मानी माणसाने सहन केला तर नवलच! 
+ आता मात्र बापूंनी रघुनाथरावांना पूर्ण साथ दिली. परंतु, अनपेक्षितपणे, कोणीही नुसता 
+विचारही केला नसता अशी नारायणरावांची क्रूरपणे हत्या करण्यात आल्यामुळे सखारामबापू 
+दचकलेच. रघुनाथरावांच्या समोर दौलतीच्या पेशव्यांना जीवे मारले गेले आणि रघुनाथरावांनी 
+काहीच केले नाही, हे पाहून बापू सैरभैर झाले. प्रत्यक्ष खुनाच्या दिवशी बापू पुण्यात नसावेत, 
+परंतु दुसऱ्या दिवशी त्यांना ही बातमी समजल्यावर काय करावे हे त्यांना समजेना. बायका- 
+मुलांना मागेच ठेवून बापू सकाळी दोन प्रहर दिवस वर येत असतानाच पळून गेले. पर्वती 
+ओलांडून ते चार कोस (कोल्हापूरकडे? सासवडकडे?) गेले, तोच त्यांच्या मनात काय विचार 
+<<<
+
+आला कोण जाणे, पण पुन्हा माघारी फिरून ते रात्री घरी आले. 
+   नारायणरावांच्या दहाव्या दिवशी सारे मुत्सद्दी ओंकारेश्वराच्या मंदिरात तिलांजलीसाठी 
+जमले होते. यात रघुनाथरावांचे पक्षपाती कुणीही नव्हते. परंतु, सखारामबापू बोकील तेथे 
+आल्यानंतर साऱ्यांच्याच भुवया उंचावल्या. बापूंना आता राघोबादादांना मदत केल्याचा 
+         होत होता. सगळे विधी पार पडल्यानंतर सखारामबापूंनी नाना फडणवीस, 
+हरिपंततात्या, त्रिंबकमामा पेठे इ. मंडळींची भेट घेतली. त्यांना सत्य परिस्थिती सांगून 
+आपल्याला          होतोय हे सांगितले. या मंडळींनी बापूंना केलेल्या कृत्याचा पश्चाताप 
+होत आहे हे पाहून बापूंना क्षमा केली. बाकीची सारी मंडळी पुन्हा आपापल्या घरी निघाली 
+असता त्रंबकमामा पेठे, सखारामबापू बोकील, नाना फडणवीस आणि हरिपंततात्या 
+हे ओंकारेश्वराजवळ नदीच्या वाळवंटात गेले. तिथे वाळूचे एक शिवलिंग तयार करून 
+चौघांनीही त्या लिंगावर हात ठेवून शपथ घेतली की, 'पेशवाई थोरल्या पातीची. ते स्वामी. 
+तेव्हा नानासाहेबांचा वंश पुढे चालवायचा. त्या वंशाशिवाय कारभार करायचा नाही. 
+रघुनाथरावांच्या वंशास नमस्कार करायचा नाही.' यानंतर प्रत्येकाने शिवलिंगावर बेलाचे पान 
+वाहिले व शनिवारवाड्याच्या दिशेने बारीक आवाजात बोलत निघाले. 
+   नारायणराव आता गेले ��सल्याने रघुनाथरावांना पेशवाई मिळवण्यात आता कोणताच 
+अडथळा नव्हता. परंतु, नारायणरावांच्या खुनाची बातमी सर्वत्र पसरल्याने रघुनाथरावांना 
+सुरुवातीला पुण्याबाहेर पडण्यास भीती वाटली असावी. पेशव्यांच्याच वाड्यात एका ब्राह्मण 
+पेशव्याची हत्या होते हे पाहून इतर ब्रह्मवृंद खवळला होता. न जाणे, पण कदाचित 
+आपल्याला अपाय होईल     अशी भीती वाटून रघुनाथरावांनी सातारहून पेशवाईची वस्त्रे 
+आणण्याकरिता स्वतः न जाता आपले ज्येष्ठ दत्तकपुत्र अमृतराव यांना साताऱ्याला पाठवले. 
+दि. १० ऑक्टोबर १७७३ रोजी छत्रपती राजारामांनी अत्यंत साधेपणाने पेशवाईची वस्त्रे 
+अमृतरावांच्या हाती सुपूर्त केली. छत्रपतींना नमस्कार करून अमृतराव साताऱ्यात जास्त 
+दिवस न   थांबता पुण्याला येण्यास निघाले. रघुनाथरावांना साताऱ्यातल्या या साऱ्या 
+घडामोडी समजत होत्याच. अमृतराव साताऱ्यात गेले तेव्हा त्यांचे वय फक्त नऊ वर्षांचे 
+असल्यानेच त्यांना कदाचित कोणी काहीही बोलले नसावेत. ऑक्टोबरच्या अखेरीस 
+अमृतराव पुण्याच्या जवळ आले असता रघुनाथरावांनी त्यांना थेट आळेगावास जाण्याचा 
+निरोप पाठवला. रघुनाथरावांना पेशवेपदाची सूत्रं मिळण्यात पुण्यातले लोक कदाचित 
+आडकाठी आणतील म्हणून त्यांनी आळेगावला जाऊन दि. ३१ ऑक्टोबर १७७३ रोजी 
+स्वतःच     धारण केली आणि नंतर        पुण्यात परतले. 
+   रघुनाथराव पुण्यात परत   आल्यानंतर सखारामबापू नाना आणि हरिपंततात्यांना 
+रघुनाथरावांकडे घेऊन गेले. बापूही आता आपल्या विरोधात आहेत याची रघुनाथरावांना 
+जराही कल्पना नसल्याने उलट त्यांना बापूच नाना आणि पंतांना आपल्या पक्षात घेऊन आले 
+आहेत असे वाटले. रघुनाथरावांनी मोठ्या 'उदारपणे' नाना आणि हरिपंततात्यांना 'जवळ' 
+घेतले. पेशवेपद 'ग्रहण' केल्यावर लगेचच रघुनाथराव कर्नाटकात हैदरअलीच्या मोहिमेवर 
+निघाले. प्रथम सुरुवातीला सखारामबापू, हरिपंततात्या आणि नानाही या मोहिमेत सामील 
+<<<
+
+झाले होते. परंतु नंतर पुण्यात रघुनाथरावांच्या मागे काही कटकटी उत्पन्न व्हायला नकोत 
+असे कारण    सांगून सखारामबापू पुण्याकडे निघाले, परंतु निघताना रघुनाथरावांचे मन 
+वळवून नाना आणि हरिपंततात्यांना बरोबर घेण्यास ते विसरले नाहीत. थोड्याच दिवसात हे 
+त्रिकूट पुण्यात आले. रघुनाथरावांनीही एके काळी अटकेपार    फेकला होत��. त्यांचेही 
+नजरबाज होतेच की! पुण्यात रात्री रात्री जागवून या कारभाऱ्यांच्या होणाऱ्या गुप्त मसलती 
+रघुनाथरावांना समजत होत्या आणि एके दिवशी अचानक         या साऱ्या कारभाऱ्यांच्या 
+वाड्यांबाहेर रघुनाथरावांचे चौकी-पहारे बसले. परंतु कितीही झालं, तरी ते 'बापू', 'नाना' 
+आणि 'तात्या' होते! या तिघांइतकी अक्कल      दुसऱ्या कोणात असती तर मग 
+सखारामबापू मोठे गुळचट जिभेचे होते. त्यांनी चौकी-पहारेवाल्यांनाच फितवले आणि एके 
+रात्री हरिपंततात्या      त्र्यंबकरावमामा पेठे, नाना फडणवीस, मालोजी 
+मोरोबादादा फडणवीस, रामशास्त्री इ. मंडळींना आपल्या वाड्यावर बोलावून घेतले. रात्रभर 
+बैठक सुरू होती. या सर्वांनीच रघुनाथरावांच्या वर्तनाचा आणि निंदनीय कृत्याचा धिक्कार 
+करून त्यांना पेशवेपदावरून दूर करायचे ठरवले. पण   मग त्यानंतर पेशवेपदावर कोण 
+बसणार? याचाही विचार ठरला होता. नानासाहेबांचा वंश        अजून   संपला नव्हता! 
+नारायणरावांच्या पत्नी गंगाबाई या गरोदर होत्या. प्रथम गंगाबाईंच्या नावाने साऱ्या 
+कारभाऱ्यांनी एकदिलाने कारभार पहावा. नंतर गंगाबाईंना पुत्र झाल्यास त्याला गादीवर 
+बसवावे अथवा कन्या झाली तर एखादे मूल गंगाबाईंकडे दत्तक देऊन त्यास पेशवाई द्यावी, 
+असे ठरले. हेच ते प्रख्यात 'बारभाई कारस्थान' !! 
+   गंगाबाईंच्या नावाने कारभार करावा, पण    कसा? कारण    यावेळेस गंगाबाई मात्र 
+आनंदीबाईंपाशी   होत्या आणि    आता    त्या गर्भार आहेत   हे समजल्यानंतर    तर 
+रघुनाथरावांकडून गंगाबाईंच्या हत्येचा वा गर्भपात करण्याचा नक्कीच प्रयत्न होणार. नक्की 
+गंगाबाईच्या जिवाला   धोका   आहे.   मग   काय   करावे? सारेच   विचारात   पडले. 
+शनिवारवाड्याच्या पहाऱ्याचे काम पूर्वीप्रमाणेच आप्पाजी तुळशीबागवाल्यांचा मुलगा 
+नारोपंत यांच्याकडेच होते. सखारामबापूंनी नारो   आप्पाजीला ताबडतोब     आपल्या 
+कारस्थानात सामावून घेतले. नारो आप्पाजींबरोबर त्यांचे पहारेकरीही सामील झाले. त्यामुळे 
+वेळ   आणि    आलेली   संधी न   दवडता, नाना    आणि बापूंनी    लगेचच   गंगाबाईंना 
+शनिवारवाड्यातून बाहेर        ठरवले. (दि. १८ जानेवारी १७७४) रघुनाथरावही पुण्यात 
+यायच्या आत हे काम उरकायचे ठरले. पण गंगाबाईंना शनिवारवाड्यातून दुसरीकडे न्यावे 
+कुठे? कारण जर पुन्हा प्रसंग आला, तर त्या रघुनाथरावांच्या हाती   उपयोगी नाही. 
+सरदार पटवर्धन हे नानांच्या खास विश्वासातले होते. मिरजेला त्यांचा मोठा बळकट वाडा 
+होता. परंतु             सैन्यापुढे टिकाव धरेल अशी जागा हवी होती. सखारामबापूंना 
+एक जागा दिसली. 'पुरंदरगड'! खरंच गड खूप बलाढ्य होता. वर्षानुवर्षे वेढा चालवण्याची 
+त्यांची शामत होती. सखारामबापूंनी रघुनाथराव दादांच्या महादजी सदाशिव गोडसे या 
+कारभाऱ्याला फितवले होते. दि. ३० जानेवारी १७७४ रोजी पहाटेच नारो आप्पाजी 
+तुळशीबागवाले यांनी गंगाबाई आणि त्यांच्याबरोबर सदाशिवरावभाऊंची पत्नी पार्वतीबाई, 
+<<<
+
+जनार्दनपंतांची पत्नी सगुणाबाई आणि रघुनाथरावांची कन्या दुर्गाबाई यांना सुखरूप 
+वाड्याबाहेर काढले आणि त्यांचे मेणे कडक बंदोबस्ताने पुरंदराच्या दिशेने रवाना केले. हे 
+मेणे दिवे घाट वा इतर मुख्य रस्त्याने न जाता मधल्याच आडवाटेने, कदाचित खिंडीतून 
+पुरंदरकडे गेले असावेत. या मेण्यांबरोबर हरिपंततात्या, नाना, बापू, त्र्यंबकमामा आदी सारी 
+मंडळीदेखील होती. त्याच दिवशी तिसऱ्या प्रहरी मेणे पुरंदरावर सुखरूप पोहोचले. इकडे 
+पुण्यात मात्र खळबळ माजली होती. रघुनाथरावांच्या हस्तकांना आता जाग आली होती. 
+त्यांनी हा सारा प्रकार रघुनाथरावांकडे लिहून कळवला! पुण्यात इतरांना धक्का बसला 
+असला तरी आनंदीबाई शांतच होत्या. असे वाटते की, कदाचित बारभाईच्या या प्रकाराला 
+आनंदीबाईंनीही       अप्रत्यक्षरीत्या का होईना पण मदत केली असावी, कारण या आधीही 
+नारायणरावांच्या वधाच्या वेळेस गारद्यांनी गंगाबाईंना हात लावू नये म्हणून आनंदीबाईंनीच 
+त्यांना आपल्या महालात सुरक्षित ठेवले होते. गंगाबाई पुरंदरवर सुखरूप पोहोचल्यानंतर 
+बारभाईंनी उघडपणे रघुनाथरावांविरुद्ध बंड मांडून 'गंगाबाईंच्या' नावाची घोषणा केली. 
+स्वतः नाना फडणवीस       आणि त्र्यंबकमामा पेठ्यांनी साताऱ्याला जाऊन     राजाराम 
+महाराजांची भेट घेतली आणि आतापर्यंत     पडलेला सारा प्रकार समजावून सांगितला. 
+राजारामांनीही बारभाईंची बाजू उचलून धरत हुकूम जारी केला की, "रघुनाथ बाजीराऊ 
+यांणी नारायण पंडित प्रधान यांजवर कसाला केला ही गोष्ट धर्मराज्यात अयोग्य जाहली. 
+त्यांणी (रघुनाथरावांनी) पेशवाई वस्त्रे मागितली ती संकट जाणोन पाठविली. परंतु (आता) 
+पेशवाईची मर्यादा अगदीच राहिली नाही. यास्तव त्यांजकडील पेशवाई दूर केली असे!" दि. 
+२८ फेब्रुवारी १७७४ रोजी काढलेले हे आज्ञापत्र साऱ्या दौलतीत फिरले. या आज्ञापनाच्या 
+जोरावरच दौलतीतले अनेक सरदार बारभाईंच्या पाठीशी उभे राहिले. दिवसेंदिवस बारभाईंचे 
+बळ        होते. 
+    सातारकर छत्रपतींनी काढलेले आज्ञापत्र आणि बारभाईंचे डावपेच रघुनाथरावांना 
+समजले. त्यांच्या अंगाचा             उडाला. आतापर्यंत   आपल्या पक्षात   असणारे 
+सखारामबापू, मोरोबादादांसारखे मुत्सद्दी आपल्याला एवढा टोकाचा विरोध करतील   असे 
+त्यांना स्वप्नातही वाटले नव्हते. कर्नाटकची मोहीम अर्धवट सोडूनच रघुनाथराव पुन्हा माघारी 
+फिरले. त्यांच्या फौजा आता वेगाने थेट महाराष्ट्राच्या दिशेने दौडत होत्या. सातारकर छत्रपती 
+राजारामांनी आपल्याला पेशवाईवरून     हटवले है रघुनाथरावांना मान्यच होत   नव्हते. 
+रघुनाथरावदादा सैन्यासह पुण्याच्या रोखाने येत आहेत समजल्यानंतर बारभाईंनी आपले 
+सैन्य तयार ठेवून ताबडतोब आघाडी उघडली. त्र्यंबकमामा पेठे, हरिपंततात्या फडके यांनी 
+फौजेचे नेतृत्व करावे असे ठरले. त्यांच्या जोडीला उत्तरेतून आलेले महादजी शिंदेही होतेच. 
+रघुनाथरावदादा पुणे वा पुरंदरजवळ येण्याच्या आधीच त्यांना रोखावे असा विचार करून 
+तात्या आणि शिंदे, त्र्यंबकमामांसह कर्नाटकाच्या रोखाने निघाले. दि. २६ मार्च १७७४ रोजी 
+पंढरपूरजवळच्या कासेगावनजीक    बारभाईंच्या सैन्याची आणि रघुनाथरावांची समोरासमोर 
+गाठ पडली. समोर हरिपंततात्या आणि त्र्यंबकमामा दिसताच रघुनाथरावांनीच प्रथम हल्ला 
+चढवला. रघुनाथराव हे स्वतः एक   उत्तम दर्जाचे सेनापती होते. मागे त्यांच्या फौजांनी थेट 
+<<<
+
+अटकेपर्यंत मजल मारली होती. परंतु, आता महादजी शिंदे आणि हरिपंततात्यांसारख्या 
+केसलेल्या योद्धयांपुढे रघुनाथरावांचे काही चालेना. प्रथम मोठ्या जोशात हल्ला चढवलेल्या 
+रघुनाथरावांना शिंदे आणि फडक्यांच्या कठीण    चालींना तोंड देणे मुश्किल झाले आणि 
+रघुनाथरावांची फौज चौफेर पळत सुटली. खुद्द राघोबादादाही मराठवाड्याच्या दिशेने पळत 
+सुटले. रघुनाथराव आत्ता जरी पळत असले तरी नगरच्या जवळपास पोहोचताच ते पुन्हा 
+पुण्याकडे वळतील असे वाटल्याने तात्या आणि महादजी त्यांच्या पाठलागावर गेले. आपल्या 
+मागे फौज   अजूनही येत आहे हे पाहून जवळच्या तुटपुंज्या फौजनिशी रघुनाथराव नर्मदा 
+ओलांडून खंबायतला पोहोचले. खंबायत होते दमणकर पोर्तुगीजांच्या ताब्यात, पोर्तुगीजांनी 
+अचानक    आलेले हे संकट अंगावर घेतले नाही. न जाणो, कदाचित रघुनाथरावांना आश्रय 
+दिल्याबद्दल 'नव्या पेशव्यांच्या' फौजा पोर्तुगीजांवर चालून यायच्या. खंबायतला असतानाच 
+महादजी शिंद्यांनी आणि तुकोजी होळकरांनी रघुनाथरावांना पत्र पाठवून समजूत काढण्याचा 
+प्रयत्न केला होता. परंतु रघुनाथराव ऐकेनात. याच सुमारास पोर्तुगीजांनी रघुनाथरावांना 
+खंबायत सोडून जाण्यास सांगितले. म्हणून रघुनाथराव प्रथम भावनगरास आणि नंतर घोघो 
+(सध्याचे घोघा) येथे येऊन राहिले. इथूनच रघुनाथरावांनी आपले दत्तकपुत्र अमृतराव यांना 
+दोन हजार फौज      देऊन सुरतकर इंग्रजांकडे पाठवले. अमृतरावांबरोबर रघुनाथरावांनी 
+इंग्रजांना निरोप पाठवला होता की, "मला पेशवाई परत मिळवून द्या. त्या बदल्यात तुम्हाला 
+तुमचा मोबदला मिळेल." खुद्द पेशव्यांच्या घरातील भांडणात फायदा घेऊन स्वतःचा स्वार्थ 
+साधणार नाहीत ते इंग्रज कसले! इंग्रजांनी रघुनाथरावांच्या 'विनंतीस मान देऊन' त्यांना 
+आणण्यासाठी आपले खास जहाज पाठवले. याच जहाजातून दि. २३ फेब्रुवारी १७७५ रोजी 
+रघुनाथराव सुरतेत दाखल झाले. रघुनाथराव सुरतेत आल्यानंतर काही दिवसांनी अमृतराव 
+आपल्या पूर्वीच्याच दोन हजार फौजेनिशी ठाणे जिल्ह्यातील तारापूर येथे जाऊन राहिले. 
+अमृतरावांचे वय फक्त बारा वर्षे असल्याने त्यांना सततची धावपळ सोसणार नाही हा विचार 
+करूनच रघुनाथरावांनी त्यांना तारापूरला पाठवले होते. रघुनाथरावांनी दि. ६ मार्च १७७५ 
+रोजी इंग्रजांशी पेशवाई पुन्हा मिळवून देण्याबाबत तह केला. यानुसार इंग्रजांना त्यांनी वसई, 
+साष्टी, ठाणे इ. प्रदेश देण्याच्या करारावर सह्या केल्या. हाच तो दुर्दैवी असा प्रख्यात 'सुरतेचा 
+तह' ! 
+   रघुनाथरावांबरोबर पूर्वीची कर्नाटकाच्या स्वारीमधली काही फौज      अजूनही होती. 
+कर्नाटकातून परत पुण्याला आल्यानंतर फौजेचा सारा पगार देण्यात येणार होता. पण कसलं 
+काय! इकडे बारभाईंनी रघुनाथरावांना पुण्यात येऊच दिले नाही, सळो की पळो करून 
+सोडले असता पगाराची गोष्ट कोणी काढायची? पुढे कासेगावची लढाई झाली आणि त्यात 
+हार पदरी पडून रघुनाथराव खंबायतला गेले आणि तिथूनच आता पुढे सुरतेत आले होते. 
+फौजेचा पगार मात्र अजूनही थकला होता. पुढच्या हालचाली आणि मोहिमांकरता फौजेला 
+पगार द्यावा लागणार होता. पण पैसा आणि खजिना कुठे होता? शेवटी फौजेचा पगारखर्च 
+भागवण्यासाठी रघुनाथरावांनी आपले खासे दागिने इंग्रजांकडे गहाण ठेऊन त्या बदल्यात 
+इंग्रजांकडून मिळालेले सहा लाख रु. घेतले आणि खर्च भगवला. याच सुमारास साधारणतः 
+<<<
+
+नाना                 'रघुनाथरावांना तुम्ही पाठीशी घालू नका!' या अर्थाचा खलिता 
+आला. नाना इंग्रजांना पुरते ओळखून होते. इंग्रजही नानांना ओळखून होतेच! त्यांनी नानांना 
+दाखवण्यासाठी दि. २२ मार्च    १७७५ रोजी रघुनाथरावांना सुरतेतून बाहेर काढून थेट 
+खंबायतला पोहोचते केले. परंतु इंग्रज स्वस्थ बसले तर ते राजकारणी कसले! थोड्या 
+काळात वातावरण निवळले आहे असे पाहून इंग्रजांनी रघुनाथरावांना पुन्हा     सुरतेला 
+महंमदीबागेत आणले. 
+    रघुनाथराव आणि इंग्रजांच्यात हे व्यवहार सुरू असताना पुण्यात आणि आसपास मात्र 
+निराळ्याच घडामोडी घडत होत्या. पुरंदरगडावर सुरक्षित असणाऱ्या गंगाबाई प्रसूत झाल्या. 
+वैशाख शु. ७ शके १७९६ जयनाम संवत्सरी बुधवारी म्हणजेच दि. १८ एप्रिल सन १७७४ 
+रोजी गंगाबाईच्या पोटी पुत्र जन्माला आला. हा अधिक मास होता. दि. ३० एप्रिल १७७४ 
+रोजी बाळाचे बारसे करण्यात आले. मागे माधवराव पेशव्यांच्या दहाव्याला पिंडाला कावळा 
+शिवत नव्हता. तेव्हा नारायणरावांना पुत्र झाला तर त्याचे नाव माधवराव ठेवावे असे म्हणून 
+उदक सोडले तेव्हाच पिंडाला कावळा शिवला होता. या साऱ्या प्रकाराची आठवण ठेवून या 
+नव्या, नारायणरावांच्या बाळाचेही नाव   ठेवण्यात आले 'माधवराव'. इकडे पुण्यात 
+आनंदीबाईंना मात्र         पुरंदरावर पुत्ररत्न झाल्याचे बारशाच्या एक-दोन दिवस आधीच 
+समजले. आनंदीबाईंना फार राग आला. नारायणराव हे आनंदीबाईंना पुत्रवतच होते, कारण 
+नारायणराव पेशव्यांच्या जन्मानंतर पाचच दिवसांनी आनंदीबाईंनाही पुत्र झाला होता, पण 
+तो त्याच दिवशी संध्याकाळी वारला म्हणून रघुनाथरावही नारायणरावांना प्रथम पुत्रवत 
+मानत असत. आता नारायणरावांना पुत्र झाला म्हणजे आनंदीबाईंना नातूच झाला की! 
+म्हणूनच दि. २९ एप्रिलच्या, बारशाच्या आदल्याच दिवशी सखारामबापूंना लिहिलेल्या पत्रात 
+आनंदीबाई म्हणतात, "आम्हांस पत्र न लिहावे ऐसा तुमचा आमचा ऋणानुबंध चालत आला 
+की काय? आम्हां नातू झाला म्हणोन खिंदमदगार चालो आले. त्यांस देण��यास सोन्याची 
+तयार नाहीत. तरी तुम्ही तेथे दोघांस दोन कडी (गंगाबाई व बाळास) द्यावीत. बाळाचा 
+समाचार नित्य पाठवावा ... " आनंदीबाईंच्या या पत्रांवरून त्यांना असलेली गंगाबाई आणि 
+बाळाची काळजी दिसून येते. कारण याच वेळी नाना                लिहिलेल्या पत्रात त्या 
+म्हणतात, “किल्ल्याची (पुरंदरगडाची) हवा बहुत सर्द आहे. लेकरू लहान, यास्तव ज्या 
+जागेस लेकरास सुख पडेल तेथे न्यावे ... " अर्थात नाना आणि बापूंनी योग्य ती सर्व काळजी 
+घेतलेली होतीच. बाळाच्या जन्माच्या आधीच त्यांनी साताऱ्याहून पेशवाईची शिक्के-कट्यार 
+आणवली होती. कदाचित याच सुमारास नाना                    अपत्य झाले असावे. कारण 
+नारायणरावांच्या पुत्राच्या जन्मानंतर, त्याचे आणि नानांचे चेहरेपण मिळतेजुळते आहे असे 
+पाहून,          मुलगी झाली होती. पण नानांनी आपला पुत्र ऐनवेळी पुरंदरावर आणला 
+असा युक्तिवाद रघुनाथरावांचे पक्षपाती करू लागले. बारभाईंनी या साऱ्या प्रकाराकडे दुर्लक्ष 
+करून बाळ    केवळ चाळीस दिवसांचे असताना, म्हणजे वैशाख    वद्य तृतीया शके १६९६, 
+जयनाम संवत्सरी शनिवारी म्हणजेच दि. २८     १७७४ रोजी पेशवाईची वस्त्रे देण्यात आली 
+आणि या नव्या बाळ माधवरावांनी नवी उपाधी धारण केली- 'सवाई माधवराव' !! आता 
+<<<
+
+सवाई माधवरावांच्या नावाने कारभार उघडपणे सुरू झाला होता. 
+    इकडे इंग्रजांनी रघुनाथरावांना    पुन्हा सुरतेला आणलेली ही गोष्ट लपून थोडीच 
+राहणार होती? नानांचे हेर दिल्लीपर्यंत फिरत होते, मग सुरतेची ती काय कथा! नानांना ही 
+बातमी समजल्यावर त्यांनी इंग्रजांना विलक्षण दमच भरला. आता, यावेळेस तरी उगाच 
+      करून आत्मघात करून घेणे इंग्रजांना परवडणारे नव्हते म्हणून दि. २९ फेब्रुवारी 
+१७७६ रोजी इंग्रजांचा वकील पुरंदरगडावर आला. त्याने येताना नव्या बाळ पेशव्यांसाठी 
+नजराणा आणला होता. इंग्रजांनी रघुनाथरावांना मदत करणार नाही असे कबूल केले. हाच 
+तो मराठेशाहीच्या इतिहासातील 'पुरंदरचा दुसरा तह!' या तहान्वये इंग्रजांनी रघुनाथरावांना 
+वर्षाकाठी तीन लक्ष पंधरा हजार रु. तनखा देऊन गंगाकाठी जाण्यास सुचवले, परंतु एकदा 
+का बाहेर पडलो तर बारभाईंचे लोक आपल्याला पकडून कैदेत ठेवतील या विचाराने आणि 
+भीतीने रघुनाथराव सुरत सोडून बाहेर जाण्यास धजावत नव्हते. आता इंग्रजांपुढे हे नवीनच 
+संकट उभे ठाकले. त्यांनी रघुनाथरावांना फक्त दोनशे रक्षक बरोबर ठेवून सुरतेत राहण्यास 
+परवानगी दिली. रघुनाथरावांना हे असुरक्षित वाटले त्यांनी जेरोनिम नेव्हिस या पोर्तुगीज 
+माणसामार्फत गोव्याच्या पोर्तुगीज लोकांशी बोलणी सुरू केली. त्याकरता ते एका रात्रीत थेट 
+दमणला जाऊन पोहोचले. परंतु, नानांना या साऱ्या गोष्टींची आधीच कल्पना असल्याने 
+त्यांनी पोर्तुगीजांनाही रघुनाथरावांना मदत न करण्याचा दम    भरला होता. म्हणून 
+पोर्तुगीजांनीही हात वर केले. शेवटी निराश होत रघुनाथराव मुंबईत 'मलबार हिल' या 
+ठिकाणी येऊन राहिले. रघुनाथराव मुंबईला येण्याच्या आधी तारापूरला गेले होते. तारापूरला 
+त्यांचे दत्तकपुत्र अमृतराव होते. नानांना रघुनाथराव तारापूरजवळ आल्याचे समजताच त्यांनी 
+भिवराव पानशांना तारापूरावर पाठवले. पण पानशांच्या फौजा येण्याआधीच रघुनाथराव 
+मुंबईला गेले होते. तारापुरात आता अमृतराव एकटे दोन हजार फौजेसह होते. पानसे येताहेत 
+हे पाहून अमृतराव सारा सरंजाम तसाच सोडून मुंबईला रघुनाथरावांकडे येऊन राहिले. 
+    इंग्रजांनीही रघुनाथरावांशी पूर्ण संबंध तोडले होते असे नाही. मुंबई वास्तव्याला असताना 
+इंग्रज रघुनाथरावांना दरमहा १५ हजार रु. देत    होते. मुंबईत वास्तव्याला असताना 
+रघुनाथरावांनी पुण्यातल्या आपल्या हस्तकांशी गुप्त संधान बांधून त्यांकरवी सवाई 
+माधवराव, गंगाबाई, सखारामबापू, नाना फडणवीस इ. बारभाईंतल्या प्रमुख लोकांना कैद 
+करण्याचा कट रचला होता. पण नाना वेळीच सावध झाले आणि हा कट फसला. 
+
+            या लेखाची संदर्भग्रंथ सूची श्रीमंत पेशवे माधवराव नारायण 
+                (सवाई माधवराव) या लेखात शेवटी दिलेली आहे. 
+<<<
+
+   दि. १८ एप्रिल १७७४ रोजी पुरंदरगडावर सवाई माधवरावांचा जन्म झाला आणि 
+अवघ्या चाळीस    दिवसांतच त्यांना पेशवाईची वस्त्रे मिळाली. इतक्या लहान   वयात 
+राज्यकारभाराच्या उच्चस्थानी बसलेली ही जगातील एकमेव व्यक्ती होती. साधारणतः सवाई 
+माधवरावांना वस्त्रे मिळाल्यानंतर एक-दोन महिन्यातच रघुनाथरावांनी आनंदीबाईंना आपल्या 
+हस्तकांकरवी शनिवारवाड्यातून बाहेर काढले आणि त्यांना सुरक्षिततेच्या दृष्टीने धार येथे 
+खंडेराव पवारांच्या    ठेवले. यावेळी आनंदीबाई या गरोदर होत्या. पुढे दि. १० जानेवारी 
+सन १७७५ रोजी आनंदीबाई प्रसूत होऊन मुलगा झाला. यावेळी रघुनाथराव इंग्र���ांच्या 
+मदतीच्या अपेक्षेने खंबायतला येऊन राहिले होते. येथून 'धार' जवळ होते. या नव्या बाळाचे 
+नाव रघुनाथरावांनी आपल्या पराक्रमी तीर्थरूपांची आठवण म्हणून 'बाजीराव' ठेवले. 
+   रघुनाथराव आणि सुरतकर इंग्रजांमध्ये झालेला तह हा कलकत्तेकर इंग्रजांना अधिक 
+सुरक्षित वाटत नव्हता. ईस्ट इंडिया कंपनीचा गव्हर्नर जनरल वॉरन हेस्टिंग्ज याने पुण्यात 
+बारभाईंची भेट घेण्याकरता कर्नल मॉस्टिन याला वकील म्हणून पाठवले. परंतु नवे पेशवे 
+पुरंदरगडावर होते म्हणून मॉस्टिन पुरंदरावर आला. इथेच इंग्रज आणि पेशव्यांत पुरंदरवा 
+(दुसरा) तह झाला. या तहान्वये बारभाईंनी रघुनाथरावांच्या सुटकेबदल्याप्त साष्टी, वसई, 
+ठाणे इ. प्रदेश आणि रघुनाथरावांपोटी इंग्रजांना आलेला खर्च देण्याचे कबूल केले. याला 
+कारणही     तसेच   होते.   पूर्वी माधवरावांच्या कारकीर्दीत अचानक       आलेल्या 
+सदाशिवरावभाऊंच्या तोतयाने पुन्हा डोके वर काढले. माधवरावांनी (थोरल्या) सुखलाल 
+कनोजा नावाच्या या भाऊंच्या तोतयाला रत्नागिरीस कैदेत ठेवले होते. पुढे पुण्यातल्या या 
+साऱ्या          पाहून रत्नागिरीच्या परांजपे मामलेदाराने सुखलालाला सोडून दिले. 
+सुटल्यानंतर सुखलालाने कोकणातच आपण सदाशिवरावभाऊ असल्याचे सांगून           फौज 
+जमवली आणि पुण्यावर चालून आला. नाना फडणवीसांना अर्थात हा सदाशिवरावभाऊंचा 
+तोतया आहे हे ठाऊक होते. त्यांनी इंग्रजांशी तातडीने तह करून या सुखलालाने इतर 
+लोकांना फसवून फितवायच्या आत त्याला पकडले. पुन्हा एकदा साऱ्या पुणेकर लोकांसमोर 
+नानांनी खास आपल्या पद्धतीने त्याला बोलतं केलं आणि त्याचं पितळ उघडं पाडलं. नंतर 
+गाड्यावर (तोफेच्या?) बसवून      पुण्यात फिरवलं. नंतर गाड्यावरून उंटावर बसवलं. 
+जेणेकरून साऱ्या लोकांना दिसावं. ही वरात नंतर शनिवारवाड्यावर आली. नानांनी दिवस 
+चार घटिका अवकाश असताना सुखलालाची मेखसुखाली गर्दन मारली. हा सारा प्रकार दि. 
+१८ डिसेंबर १७७६ रोजी पुण्यात घडला. 
+    सवाई माधवरावांच्या जन्मानंतर गंगाबाईंची प्रकृती खालावत चालली होती. शेवटी 
+       शु. ७ शके १६९९ हेमलंबीनाम संवत्सरी शनिवारी म्हणजेच दि. १२ जुलै सन १७७७ 
+रोजी गंगाबाई पुण्यात मृत्यू पावल्या. 
+    इंग्रज आणि पेशव्यांच्यात पुरंदरचा तह झालेला पाहताच फ्रेंचांनाही पेशव्यांशी सलोखा 
+व्हावा असे वाटू लागले. फ्रेंचांनी आपला वकील   ल्युबिन्सन बाला पुण्यात पाठवले. 
+ल्युबिन्सनने नानांची सन्मानाने भेट घेतली. १ १७७३ नंतर लगेच नानांनीही त्याची चांगली 
+<<<
+
+बडदास्त ठेवली. पेशवे आणि फ्रेंचांमध्ये तह आणि सलोखा निर्माण झाल्याचे पाहताच इंग्रज 
+चिडले. कारण     याच सुमारास   अमेरिकेत तिथल्या नेटीव्ह लोकांचे फ्रेंचांच्याच मदतीने 
+ इंग्रजांविरुद्ध स्वातंत्र्ययुद्ध सुरू होते. तसंही पेशव्यांशी झालेला तह इंग्रज कधी ना कधीतरी 
+ मोडणारच होते. गव्हर्नर जनरल वॉरेन हेस्टिंग्ज याने ताबडतोब पेशव्यांविरुद्ध झुंज घेण्याची 
+ तयारी चालवली. एकंदरीतच या साऱ्या प्रकरणात नाना फडणवीसांना आता अधिकाधिक 
+महत्त्व प्राप्त होऊ लागले होते. सखारामबापूंच्या घशात पुन्हा द्वेषाची जळजळ सुरू झाली. 
+पूर्वीचे रघुनाथरावांशी असलेले स्नेहसंबंध त्यांना पुन्हा खुणावू लागले होते. नानांचा द्वेष 
+करणाऱ्यांच्यात फक्त बापूच होते असं नाही. यात बजाबापंत पुरंदरे, चिंतो विठ्ठल रायरीकर, 
+तुकोजी होळकर आणि खुद्द नानांचे चुलतबंधू मोरोबादादा फडणीसही होते. बापूंच्याच 
+म्हणण्यानुसार या साऱ्यांनी हेस्टिंग्जकडे गुप्त पत्र पाठवली की, 'रघुनाथरावांना सुखरूप 
+ पुण्यात पाठवा. मग सवाई माधवरावाला गादीवरून काढून तुम्हास अनुकूल       असणाऱ्या 
+दादासाहेबांना पेशवाई मिळेल.' इंग्रजांना हेचे हवे होते. त्यांनी बंदोबस्ताने रघुनाथरावांना 
+मुंबईहून पुण्यास रवाना केलं. 
+    वास्तविक पाहता मोरोबादादा हे नाना फडणवीसांचे सख्खे चुलत बंधू होते. नानांपेक्षा ते 
+वयाने       लहान होते. परंतु, प्रथमपासूनच ते आपण सर्वांत बुद्धिमान अन् हुशार आहोत 
+ अशा गैरसमजात होते. स्वतः बाळाजी जनार्दन उर्फ नाना     मात्र अत्यंत बुद्धिमान, हुशार 
+होते. त्यांचा कामाचा उरक मोठा होता. मुळात आधी आपल्याला जे शक्य नाही त्याबाबत 
+दुसऱ्याला काहीही कबूल करावयाचे नाही आणि जर कबूल केले तर मग अगदी कसाही 
+ प्रसंग आला तरी ते कार्य तडीला न्यायचे हा त्यांचा दंडक होता. म्हणूनच नुसत्या मित्रांचाच 
+नाही तर अगदी शत्रूही त्यांच्यावर विश्वास ठेवत असत. राक्षसभुवनची लढाई झाल्यानंतर 
+ थोरल्या माधवरावांनी सर्व कारभार एकहाती आपल्या हाती घेतला. त्याचवेळेस माधवरावांनी 
+नानांच्या हातचा चोखपणा व दूरदृष्टी ओळखली होती. अन् म्हणूनच त्यांनी ना��ांना पुण्यात 
+ फड अन् दरबारी कामावर नेमले. मोरोबादादाला मात्र माधवरावांनी स्वतंत्र काम न देता 
+ स्वतःजवळच ठेवून घेतले. म्हणजे स्वारी-शिकारीच्या वेळी मोरोबादादा कायम नजरेसमोर 
+राहील अन् त्याच्या वृत्तीला चाप बसेल. परंतु, माधवरावसाहेबांचा अंतस्थ हेतू या मोरोबाच्या 
+काही लक्षात आला नाही. त्याला वाटले आपण नानांपेक्षा कर्तबगार अन् हुशार आहोत 
+म्हणून पेशव्यांनी नानांना दूर ठेवले अन् आपल्याला जवळ         केले. पुढे मृत्यूसमयी 
+ माधवरावांनी जे मृत्यूपत्र अथवा नऊ कलमी यादी केली तेव्हा मोरोबादादाला आपली खरी 
+ योग्यता समजली. परंतु, तोपर्यंत फार उशीर झालेला होता. नानांनी आपल्या वर्तनाने 
+ बहुतांश लोकांची मने जिंकली होती. अन् हे पाहूनच मोरोबादादाला नानांविषयी द्वेष वाटू 
+ लागला होता. 
+    आता पुण्यात असलेल्या इंग्रजांच्या वकिलाशी, टॉमस मॉस्टिन याच्याशी मोरोबादादा 
+फडणीस     आणि बाजाबापंत पुरंदऱ्यांनी संधान बांधले. त्याप्रमाणे १७७७ च्या ऑगस्ट 
+ महिन्यात मॉस्टिन मुंबईत येऊन राहिला होता. तो रघुनाथरावाला पुण्यात नेण्यासाठी आला 
+होता. परंतु, ब्रिटिश गव्हर्नमेंट कौन्सिलची बैठक होऊन दि. ३ जानेवारी १७७८ रोजी 
+<<<
+
+कौन्सिलने मॉस्टिनला पुण्यात जाण्यास फर्मावले. शेवटी सहा महिने मुंबईत तळ ठोकून 
+मॉस्टिन दि. १० जानेवारी रोजी पुण्याला परतला. या आधी रघुनाथरावाच्याच सूचनेनुसार 
+गारद्यांनी पुण्यात धुमाकूळ घातला होता. इ. स. १७७७ च्या जून महिन्यात नानांना ठार 
+करण्याचा राघोबादादा-मोरोबादादा यांचा बेत होता. परंतु नाना मात्र 'वर्तमान आगाऊ 
+कळोन सावध झाले. ईश्वर रक्षणार. तेव्हा मनुष्य यत्न चालत नाही. कोणी करविले याचे 
+वर्तमान लागले नाही. परंतु यात दामोदर मंडळी मात्र फार करून आहेत' अशा आशयाचे दि. 
+९ जूनचे पत्र आहे. दामोदर हा परवलीचा शब्द आहे. दाम-उदर म्हणजेच खाण्याइतका पैसा 
+असलेले, गबर 'श्रीमंत' लोक असा याचा अर्थ होतो. हे गबर श्रीमंत म्हणजेच अर्थात 
+रघुनाथराव अन् मोरोबादादा, सखाराम   बापू, बजाबा पुरंदरे अन् तुकोजी होळकरादी 
+दादासाहेबांचे चेले. 
+   इ.स. १७७८ च्या उन्हाळी काळात हरिपंततात्या      कर्नाटकात हैदरच्या मोहिमेवर 
+आणि महादजी शिंदे कोल्हापुरात होते. ज्याप्रमाणे मोरोबादादाला नानांचे वर्चस्व मान्य 
+नव्हते, तसेच तुकोजी होळकरांनाहा महादजीं���े वर्चस्व मान्य नव्हते. आता सध्या नाना- 
+महादजींचे विशेष सख्य असल्याने मोरोबा-तुकोजीसोबत बापूंनाही धोका जाणवू लागला 
+होता. 
+   ज्यावेळेस नाना वाईजवळच्या मेणवली येथील वाड्यात होते त्याच वेळी इकडे मोरोबा- 
+बापू-तुकोजी यांचे गुप्त खलबत झाले. शपथा घेतल्या गेल्या. पेशवाईची गादी सवाई 
+माधवरावच चालवतील, परंतु कारभारी मात्र नाना-महादजी राहणार नाहीत. फौजा गोळा 
+करण्यासाठी बापूंनी तुकोजी होळकरास महादजींप्रमाणेच जहांगीर आणि किल्ला देण्याचे 
+वचन दिले. शिवाय ५ लक्ष होन खर्चासाठी दिले. पुढे होळकरांची गाड़दी अन् पठाणी फौज 
+पुण्यास यायला निघाली असतानाच इकडे नानांना त्याची खबर लागली. नानांनी ताबडतोब 
+पुरंदरावरून आपली फौज पाठवून पठाणांवर हल्ला चढवला. घोडनदीवर झालेल्या या 
+लढाईत पठाणांचा पाडाव झाला आणि हे सर्व कारस्थान मोरोबादादाचे आहे असा सगळा 
+प्रकार नानांना समजला. हे घडताच बापूंनी मोरोबादादास सावध केले. दि. २२ मार्च १७७८ 
+रोजी चिंतो विठ्ठल रायरीकर, बजाबा पुरंदरे, सदाशिव रामचंद्र इ. मंडळी बारामतीत 
+मोरोबादादांजवळ जमली अन् १६००० फौज घेऊन पुण्यावर चालून निघाली. हे पाहताच 
+नाना आपल्याजवळील पाच हजार फौज घेऊन, सवाई माधवरावांसह पुरंदरगडावर जाऊन 
+राहिले. नानांचे महादजी शिंदे-हरिपंततात्या फडके, आप्पा बळवंत मेहेंदळे इ. सरदार कानडी 
+मुलखात अडकले होते. 
+   दि. २६ मार्च १७७८ रोजी मोरोबादादांच्या फौजांनी पुणे ताब्यात घेतले. नानांच्या ज्या 
+ज्या चौक्या होत्या त्या उठवून तेथे आपल्या चौक्या ताबडतोब बसवण्यात आल्या. यावेळेस 
+सदाशिवरावभाऊ पेशव्यांची विधवा पत्नी पार्वतीबाई ही शनिवारवाड्यातच होती. तोतया 
+प्रकरणावरून पार्वतीबाई नानांवर खूपच नाराज होत्या. अन् नेमका याचाच फायदा घेत 
+मोरोबादादांनी पार्वतीबाईंकडून शिक्केकट्यार, दिवाणगिरीची वस्त्रे, नौबत अन् जरिपटका 
+ताब्यात घेतला. अन् तिथून तडक चाल केली ती पुरंदरगडावरच. कारण सवाई माधवराव हे 
+<<<
+
+बालवयीन असले तरी 'पेशवे' होते. शिवाय नाना फडणवीस हेही पुरंदरावरच होते. 
+   यावेळेस सखारामबापू सासवडलाच होते. त्यांनी          थेट पुरंदरावर जाऊन नानांची 
+भेट घेतली. अशा परिस्थितीत नानांनी मोरोबादादाशी समेट करावा, असे बापूंचे म्हणणे होते. 
+नानांनी ते कबूल केलं आणि माधवराव सदाशिव जाधव या आपल्या खास              वकिलाला 
+बापूंसोबत मोरोबादादाची भेट घेण्यास पाठवले. या सदाशिवरावांनी मोरोबादादांपुढे एकदम 
+मसलतच उलगडली. नानांनी स्पष्ट सांगितले होते, 'पुरंदरचा अन् बालपेशवे माधवरावांचा 
+बंदोबस्त आपणापाशीच (नानांकडे) रहावयास हवा. पुरंदर व पेशवे हाती घेऊ म्हणाल तर ते 
+कदापि होणे नाही.' कारण फौज, पैसा, सरदार इ. सारे नानांच्याच बाजूने होते. दादासाहेब 
+रघुनाथराव आणि इंग्रजांना एकत्र पुण्यात आणणे हे मोरोबालाही कसे परवडणारे नाही हे 
+वकिलांनी व्यवस्थित पटवून दिले. शेवटी नाना-मोरोबा या दोन्ही पक्षात चार कलमी मसुदा 
+तयार करण्यात आला, तो असा- 
+    १) सखाराम बापू बोकील यांच्याकडे वडिलकीचा अधिकार रहावा. 
+    २) नाना फडणवीसांस कारभारात पुन्हा घ्यावे. 
+    ३) सर्वांचे सरंजाम यथापूर्व चालवावेत. 
+   ४) तूर्तास रघुनाथरावांस पुण्यात आणू नये. 
+   हा तहनामा झाल्यानंतर      चिंता विठ्ठल रायरीकर, बजाबापंत      पुरंदरे यांच्यासह 
+मोरोबादादा-बापू पुरंदरावर नानांकडे गेले. शेवटी दि. ३ एप्रिल १७७८ रोजी पाचही जणांनी 
+बालपेशवे सवाई माधवरावसाहेबांना नजराणे अर्पण करून मुजरे केले. 
+   यापूर्वी सेंट ल्युबिनसन याच्याशी नानांनी केलेली बातचीत    ही महादजी शिंद्यांना 
+अजिबात    पसंत नव्हती. त्यांचे म्हणणे होते की, आधीच    इंग्रज रघुनाथरावाला भरीस 
+घालतायत. आता फ्रेंचांशी आपण तह केला तर इंग्रज अजूनच               शेवटी नानांनीही 
+दोन पावले माघार घ्यायचे ठरवले आणि मोरोबा-बापू-नाना या तिघा कारभाऱ्यांनी मॉस्टिन 
+वकीलाला 'आमचा ल्युबिनबरोबर कोणताही करार झाला नसून, फ्रेंचांशी आम्ही कधीही 
+दोस्ती ठेवणार नाही' या आशयाचे करारपत्र दिले. या करारपत्रावर तारीख आहे दिनांक २९ 
+   १७७८. अन् त्याप्रमाणे खरंच ल्युबिनसनला दरबारातून रजा देण्यात आली. दि. १२ जुलै 
+१७७८ रोजी ल्युबिनसन पुणे सोडून दमण येथे निघून गेला. 
+   मोरोबादादाच्या हातात कारभार येताच त्याला हर्षवायू झाल्यागत स्थिती झाली होती. 
+त्याने सखो हरी गुप्ते, नरसिंहराव गोविंद इ. रघुनाथरावांच्या हस्तकांना, ज्यांना पूर्वी नानांनी 
+कैदेत टाकले होते त्यांना मुक्त केले. नानांनी केलेली प्रत्येक गोष्ट उलथी पाडण्याचा मोरोबाने 
+उद्योग केला. नाना मात्र      काळ पाहून गप्प बसले होते ... पण वरवरच! आतून ते 
+पुढच्या हालचाली काय व कशा कराव्यात याच्या विचारात होते. होळकरांसमोर नाना वाकले 
+असले तरी ते भोसले आणि शिंद्यांना जवळ बोलवत होते. कसल्याही प्रकारचे लेखी पत्र न 
+पाठवता हरिपंत   फडक्यांच्या मदतीने नानांनी भोसल्यांना माहूरपर्यंत बोलावून घेतले. 
+निजामालाही आपल्या बाजूला ओढले. 
+<<<
+
+   महादजी शिंदे ही एक अत्यंत मातबर असामी होती. महादजी हे नानांच्या पक्षातला 
+प्रमुख मोहरा होते. मोरोबादादाला काहीही करून महादजीना आपल्या बाजूला वळवायचे 
+असल्याने बजाबापंत अन् बापूंसह मोरोबादादा परिंच्याला जाऊन थांबले. इकडे महादजी 
+मात्र मोरोबादादाला हूल देऊन मोरगावात जाऊन थांबले. इथेच महादजींना हरिपंततात्या 
+फडके आणि परशुरामभाऊ पटवर्धन येऊन मिळाले. शेवटी सखारामबापूंच्या आग्रहामुळे दि. 
+१९ जून रोजी महादजी मोरोबादादाला भेदले, परंतु त्यात निष्पन्न काहीच झाले नाही. 
+महादजींनी तुकोजी होळकरांची आवर्जून भेट घेतली. त्यांनी तुकोजींचे मन वळवण्याचा 
+प्रयत्न केला. 
+   "दौलतीमध्ये ऐवज म्हणावयास कारभारी दोघे ... बापू व नाना आणि सरदारात तुम्ही- 
+आम्ही. हरिपंत कर्नाटकात फसले. त्यांची कुमक करून त्यांस काढून (सोडवून) आणावे. 
+धनी लहान. राज्यास बखेडा, याचा बंदोबस्त करून द्यावा. स्वस्थता करून मग (आपण) 
+हिंदुस्थानास जावे पूर्वी मल्हारबा व राणोजी एकविचारे करोन एकनिष्ठतेने सेवा करोन 
+मातबरीस आले. समयास उपयोगी म्हणून किर्तीस पात्र झाले ... आता तुम्ही विरुद्ध मार्ग 
+धरीला. तेव्हा द्वैत वाढले. सिंदे-होळकर जोडफळांचा सांधा असता एक तुम्ही बगलेस 
+मारिले ... धनी बाळ तो खरा (सवाई माधवराव पेशवे) पण दैव सबळ आहे." महादजींच्या 
+या समजावण्याने तुकोजी होळकर पूर्णपणे पालटले आणि मोरोबादादा-रघुनाथरावांचा पक्ष 
+कायमचा सोडून नाना-महादजींना येऊन मिळाले. 
+   तुकोजी होळकरांनंतर   महादजींनी आपला मोर्चा सखाराम      बापूंकडे वळवला. 
+गोडीगुलाबीने त्यांनी नाना-बापू, हरिपंततात्या-बापू त्याचप्रमाणे फडके अन् पटवर्धन 
+यांच्याशीही बापूंचे करार लिहून घेतले. मोरोबादादाला मात्र या गोष्टीचा काहीच सुगावा 
+नव्हता. परंतु जेव्हा तुकोजी होळकरांनी मोरोबांच्या गोपाळ नाईक, नारो गणेश इ. असामींना 
+कैद करून महादजींकडे सोपवले तेव्हा मोरोबांचे डोळे खाड्डकन उघडले. 
+   मोरोबादादाला डाव आपल्या विरोधातच उलटला जात आहे याची हळूहळू जाणीव होऊ 
+लागली. तो पुणे सोड��न तड़क 'बहुल' या गावी गेला. तेथून तो नानांची पायधरणी करू 
+लागला. त्याने नाना फडणवीस अन् सखारामबापूंना शेवटचा निरोप पाठवला की, "शिक्के- 
+कट्यार, जरीपटका अन् शिवनेरी किल्ला           आहे ते तसेच ठेवा. मी शिवनेरीला 
+जाऊन स्वस्थ बसतो." परंतु नाना अन् बापूंनी ते ऐकले नाही. त्यांनी मोरोबादादाला फेर- 
+जबाब पाठवला की, " ... तुमच्याकडे सरकारी सरंजाम काहीएक राहणार नाही. तुम्ही दोनशे 
+लोकांसह भीमातीरी बहुल येथे रहावे ... " परंतु, मोरोबादादाने आपले उसने अवसान काही 
+सोडले नाही. शेवटी दि. २२ जून    १७७८ या दिवशी परशुरामभाऊ     पटवर्धन आणि 
+हरिपंततात्या फडके यांच्या सैन्याने एकदम मोरोबादादाच्या गोटावर धाड टाकली अन् चौक्या 
+बसवल्या. शेवटी मोरोबादादाने जरिपटका आणि शिक्के-कट्यार नानांच्या हवाली केले. 
+यानंतर त्याच्यावरच्या चौक्या उठवण्यात आल्या. परंतु चौक्या उठताच मोरोबादादाने पुन्हा 
+नव्या कटकटी सुरू करण्यास आरंभ केला हे पाहून दि. ११ जुलै रोजी फौज पाठवून नानांनी 
+त्याला पुन्हा कैद केले. मोरोबादादा बरोबरच नारो गणेश आणि बजाबा पुरंदऱ्यांनाही 
+<<<
+
+पकडण्यात आले. विसाजीपंत बिनीवाले, नरसिंहराव धायगुडे यांना पकडून त्यांचेही सरंजाम 
+जप्त करण्यात आले. बजाबा पुरंदरे यांना वाईजवळच असणाऱ्या चंदनगडावर, गोपाळराव 
+नाईकाला रायगडावर आणि खुद्द मोरोबादादाला नगरच्या किल्ल्यात कैदेत ठेवण्यात आले. 
+या सर्वांचे महाल व मालमत्ता सरकारजमा करण्यात आली. शिवाय प्रत्येकाला वेगळा दंड 
+ठोठावण्यात आला. अशाप्रकारे मोरोबादादाचे पर्व संपुष्टात आले. 
+    युरोप अन् अमेरिकेत फ्रेंचांचे ब्रिटिशांशी होत असलेले सततचे झगडे यांचा परिणाम 
+हिंदुस्थानातही उमटू लागला.           गव्हर्नर जनरल वॉरेन हेस्टिंग्ज याने दि. १० जुलै 
+१७७८ रोजी फ्रेंचांचे चंद्रनगर घेतले. यानंतर लगेच १६ जुलै रोजी       अन् १० 
+१७७९ मध्ये माहे हे बंदरदेखील फ्रेंचांना गमवावे लागले. माहे या बंदरातून हैदरअलीला 
+शस्त्रसाठा पुरवण्यात येत असे. तो आता बंद झाल्यामुळेच हैदरअली इंग्रजांच्या विरोधात 
+गेला. 
+    इकडे नाना               ल्युबिनसनची घेतलेली भेट हे एकच कारण मनात धरून 
+हेस्टिंग्जने यमुनातीरावर 'काल्पि' या ठिकाणी फौजेची उभारणी केली अन् ती मुंबईकर 
+इंग्रजांच्या मदतीला पाठवून दिली. कर्नल लेस्ली नावाचा गोरा कप्तान या फौजेच�� नेतृत्व करत 
+होता. प्रथम पुण्याच्या आसपास जाऊन तळ द्यायचा अन् मग पुण्यावर हल्ला 
+लेस्ली अन् मॉस्टिनचे धोरण होते. परंतु पुण्याच्या प्रदेशात शिरकाव करण्यासाठी काहीतरी 
+कारण   अन् मराठ्यांचे परवाने हवे होते. म्हणूनच हेस्टिंग्जने नाना       "आम्ही 
+दक्षिणेत फ्रेंचांच्या आणि हैदरच्या पाडावासाठी जात आहोत. तेव्हा तुमच्या मुलुखातून 
+जाण्याचे परवाने आमच्या फौजेला मिळावेत" अशा आशयाचे एक पत्र पाठवले. नाना 
+अत्यंत हुशार अन् मुरब्बी राजकारणी होते. वॉरेन हेस्टिंग्जचा डाव न समजण्याइतके ते 
+लहान निश्चितच नव्हते. त्यांनी हेस्टिंग्जला फेरजबाब पाठवला- "आजपर्यंत तुमच्या फौजा 
+जलमार्गाने येत-जात होत्या. तर नेमकं आताच भूमार्गाचा वापर कशाला करत आहेत ?... " 
+या पत्राला हेस्टिंग्जने काही उत्तर पाठवले नाही. परंतु, इंग्रजी फौजा मात्र पुढे पुढे येतच 
+राहिल्या, हे पाहून नाना समजायचं ते समजले. 
+    साधारणतः याच सुमारास आनंदीबाईंचे सखारामबापूंना एक पत्र आले. इंग्रजी फौजा 
+पुण्यावर येत आहेत अन् यामागे आपले खासे पती आहेत    समजल्यावर आनंदीबाईंनाही ही 
+कळवतात- गोष्ट पटली नाही. दि. २ सप्टेंबर १७७८ रोजी सखारामबापूंना पत्र लिहून आनंदीबाई 
+
+    " ... बुंदेलखंडात इंग्रजांचे दोन कंपू आले आहेत. हुजूरची पत्रे जाऊन हे इंग्रज आले. 
+जबरदस्त आहेत. त्यांचे यांस (राघोबास) बोलणे की, आपणास दौलतीवर बसविणे, आम्हांस 
+राहण्यास जवळ जागा द्या व दहा हजारपर्यंत आमची फौज ठेवा. ही गोष्ट हुजुरांस कठीण 
+वाटली. परंतु, रानोमाळ हिंडावे त्यापेक्षा ल्याही श्रम कमी करून कबूल केले. असे इंग्रज 
+घरात येऊ पाहतात. तमाम अंमल आपले बसवितात. आम्ही निमित्तमात्र पण तेच दौलतेस 
+गिऱ्हाईक होतात. लखनौचे शुजा उद्दौले व अर्काटचे महंमद अली यांच्या घरात प्रथम हे इंग्रज 
+नम्रतेने पायरोव करून आता उभयतांस पोटापुरते देऊन आपण धनी झाले. तसेच आमच्या 
+<<<
+
+घरात होईल. सर्व गोष्टी तुम्हांस ठाऊक असोन हल्ली या तऱ्हा दिसतात. हुजुरची मर्जी 
+कोण्ह्या तऱ्हेने समजाविल्याने ठीक राहते, कोण्ह्या तऱ्हेने     यांस तुम्ही माहीत 
+आहात. काळच विपरीत आले. परंतु आम्हांस हाच भरवसा आहे की, तुम्ही कालचक्रासही 
+फिरवाल. म्हणून तुम्हांस पत्र लिहिले आहे. तरी दौलत नीट राहून, हुजुरचाही संतोष राहून 
+बऱ्या होतील त्या गोष्टी कराव्या. नाहीतर जन्मभर चांगले केले आणि म्हातारपणी इंग्रजांच्या 
+घशात दौलत घातली हे अपेश येई तो अर्थ न करावा. हुजूर ऐकत नाहीत ऐसे म्हणाल तर 
+त्यांचे तुम्ही प्राण घेता किंवा पेचात आणता, त्या पक्षी काय होईल ते होवो. तुमचे हाती नच 
+लागावे हा निश्चय आहे. कोणासही पेच सोसत नाही. विशेष लिहावे तरी तुमचे दशांशही 
+आम्हांस समजत नाही. यशापयशाचे धनी तुम्ही. आम्ही लिहून विशेष तो नाही. तुम्ही 
+मोजितही नाही. परंतु, अंदाज दिसत चालला यास्तव सूचना लिहिलेली आहे. पूर्वी तुम्हांस 
+दोन पत्रे पाठविली त्याचे उत्तर आले नाही. पत्रे पोचली की नाही न कळें. नवी भावजय 
+लाडकी केली तिचे नाव काय ठेविले व दुसरी कधी करायची हा मजकूर त्यात विशेष होता. 
+तरी उत्तर पाठवणे. लेखनसीमा." 
+    या पत्राच्याच वेळचे आनंदीबाईंनी नाना             पाठवलेले पत्र पहा- " ... तुम्ही 
+तीन पिढ्यांचे दौलतीतील फडणीस असोन, हल्ली फितुरांनी ब्राह्मणी दौलत यवनाक्रांत होऊ 
+पहाते. तुमच्या चित्तातील उगिच आटी जात नाही. याचा बारीक मोठा विचार तुम्हीच करणे. 
+आम्ही तेथे तुमच्या स्वाधीन. पावणेदोन वर्षे झाली. तुमची कार्यसिद्धी काहीच न झाली. 
+तुमची फौज गुंतून आमच्या धन्याच्या पायाशी वियोग, हे उभयपक्षी नुकसान. तरी आम्हांस 
+मुंबईस पोहोचवणे ... " 
+    या दोन्ही पत्रांवरून आनंदीबाईंना रघुनाथरावांचे वागणे पसंत नव्हते, असे दिसते. परंतु 
+त्याचबरोबर नाना-बापूंनाही त्या समजावतात. 
+    यमुना नदीच्या दक्षिणांगास 'सागर'च्या जहागिरीत 'काल्पी'चा भुईकोट होता. हे ठाणे 
+ थोरल्या बाजीरावांपासूनच गोविंदपंत खेर उर्फ बुंदेले यांच्या अखत्यारित होते. गोविंदपंत 
+            मारले गेल्याने त्यांचा थोरला पुत्र बाळाजी गोविंद आणि धाकटा पुत्र गंगाधर 
+गोविंद हे जहागीर सांभाळत होते. हेस्टिंग्जच्या फौजेला शिंदे-होळकरांकडून परवाने मिळाले 
+होते. परंतु मुख्य पेशव्यांचे परवाने मिळणे आवश्यक होते. इकडे नानांनी बाळाजी गोविंदास 
+पत्र लिहून कळवले की, कोणत्याही परिस्थितीत लेस्लीला दक्षिणेत उतरू देऊ नका. जर 
+त्याने ऐकले नाही तर सामना करा. अन् नानांच्या अपेक्षेप्रमाणे लेस्लीने ऐकले नाहीच. तो 
+आपली फौज घेऊन सरळ दक्षिणेकडे जाऊ लागला. बाळाजीपंतांनी त्याला एकदा सूचना 
+केली. नानांनीही हेस्टिंग्जला पत्र पाठवले की, तुमच्या फौजा समुद्रमार्गाने जाऊ द्या. आमच्या 
+प्रदेशातून जाण्यास परवानगी दिली जाणार नाही. इकडे     १७७८ मध्ये लेस्ली काल्पिच्या 
+जवळ यमुना उतरून दक्षिण बाजूस येऊ पाहतोय हे कळताच बाळाजी व गंगाधर गोविंद या 
+बंधूंनी जागोजागी आपल्या चौक्या बसवून नाकेबंदी केली. हे पाहताच लेस्लीने काल्पिच्या 
+किल्ल्यालाच मोर्चे लावले आणि किल्ला घेतला. इथेच त्याचे चुकले. तो किल्ल्यात शिरल्याने 
+मराठ्यांनी फासा आवळला. अन् अशाच परिस्थितीत दि. ३ ऑक्टोबर १७७८ रोजी लेस्ली 
+<<<
+
+आजाराने काल्पिच्या किल्ल्यातच मरण   पावला. त्याच्या जागी हेस्टिंग्जने कॅ. गॉडार्ड या 
+गोऱ्याची नेमणूक केली. परंतु या साहेबांच्या पुण्यप्रतापाने इंग्रजांचे अधिकच नुकसान झाले. 
+कॅ. क्रॉफर्ट, कर्नल पार्कर, मेजर फ्लर्टन इ. ५० इंग्रज आणि ३०० गारदी पाण्याविना 
+तडफडून मेले. शेवटी गॉर्डनने नर्मदा गाठली खरी, पण काल्पि पुन्हा मराठ्यांनी काबीज 
+केले. 
+
+                            नवल      राठी बोरघाट 
+
+                   पनवेल 
+                                                         तळेगाव 
+
+                                                                 पुणे 
+
+                 पहिले इंग्रज मराठा (अँग्लो मराठा) युद्ध, भाग १ 
+                मराठी फौजा आणि इंग्रजी फौजा यांच्या हालचाली 
+    इकडे साताऱ्यात मार्गशीर्ष शुद्ध ११ शके १६९९ म्हणजेच दि. डिसेंबर १७७७ रोजी 
+छत्रपती राजाराम महाराज मृत्यू पावले. राजारामांच्या मृत्यूपूर्वीच नाना-बापूंनी एक थोरली 
+मसलत पार पाडली होती. राजारामांना मुलगा नसल्याने वाविकर त्र्यंबकजीराजे भोसले 
+यांच्या थोरल्या पुत्रास, विठोजीस राजाराम महाराजांच्या मांडीवर बसवून त्याचे दत्तक विधान 
+केले. भाद्रपद शु. १३ रोजी झालेल्या या दत्तक विधानात विठोजींचे नाव ठेवण्यात आले 
+'शाहूराजे'. काही कारणांमुळे अभिषेक    हा पुढे ढकलण्यात    आला, तरीही नानांनी 
+शाहूराजांना गादीवर 'बसवले' !! 
+    वॉरेन हेस्टिंग्जने नागपूरकर भोसल्यांना फितवून रामराजाच्या नंतर मुधोजी भोसल्यांना 
+छत्रपतीपद देण्याचे आमिष दाखवले होते. अर्थात नानांना या गोष्टींची कल्पना होतीच. दि. 
+२४ नोव्हेंबर १७७८ रोजी नाना आपल्या नागपूर दरबारातील       बाबुराव वैद्य वकिलास 
+<<<
+
+लिहितात- 
+    " ... इंग्रज घाटावर येऊ लागले त्यांचे पारिपत्य ईश्वरेच्छेने सत्वरच होईल. पण इंग्रजांचा 
+बिघाड झाला ही गोष्ट खुली. ... चक्राची गत अन् इंग्रजांची चाल एक ... दिवाकरपंत दादा 
+(भोसल्यांचे कारभारी), तुम्ही व सेनाधु���ंधर (भोसले) एकत्र बसून दूरदृष्टीने पोक्त मनसुबा 
+धरून सल्लाह लिहावी ... " यावर बाबुराव वैद्य लिहितात- " ... निजाम श्रीमंतांस अनुकूल, 
+फौजांची तयारी करितात पण संदेहात आहेत. इंग्रजांचा बिघाड श्रीमंतांशी आहे. आपण 
+निराळे आहोत असे भोसले बोलतात ... आम्ही त्यांस उत्तर केले की, नागपूरची दौलत व 
+पुण्याची दौलत दोन नाहीत." तरीही भोसले मात्र कायम इंग्रजांकडेच झुकले हे सांगायला 
+नको !! 
+    काल्पिचे ठाणे इंग्रजांनी घेतल्यामुळे इंग्रज-मराठे यांच्यात बिघाड झाला आहे ही बातमी 
+उघडच होती. हेस्टिंग्जनेही मुंबईकर इंग्रजांना रघुनाथरावांना घेऊन पुण्यास जाण्यास 
+परवानगी दिली. त्यामुळे कर्नल इगर्टन या गोऱ्या साहेबाच्या नेतृत्वाखाली ५०० इंग्रज व 
+२००० हिंदुस्थानी शिपायांसह रघुनाथराव आणि अमृतराव मुंबईची               ओलांडून 
+पनवेलजवळ उतरले. दि. २५ डिसेंबर १७७८ रोजी इगर्टन रघुनाथरावांसह बोरघाट चढून 
+खंडाळ्यास आले. परंतु हे पाहताच मराठ्यांनी आसपासच्या प्रदेशातील सर्व प्रदेश जाळून 
+टाकला. त्यामुळे इंग्रजांचे दाणा-पाणी संपूर्ण तुटले. दि. ३० डिसेंबर १७७८ रोजी इगर्टनची 
+फौज खंडाळ्याहून पुढे निघाली. दि. ४ जानेवारी १७७९ रोजी कार्ल्याजवळ इंग्रजी पलटणी 
+आल्या असता भिवराव पानशांच्या तुकडीने हल्ला चढवला. वडगाव मावळातील एकवीरा 
+भवानीसमोरच कॅ. स्टुअर्ट मारला गेला. याच सुमारास इगर्टन आजारी पडल्याने कॅ. कॉकथन 
+याने मोर्चा सांभाळला. दि. १३ जानेवारी रोजी तळेगावच्या मुक्कामी इंग्रज   पलटणी 
+उतरल्या. पानशांच्या तोफखान्यात मुसा नारज हा एक फ्रेंच गोलंदाज होता. याचे मूळ नाव 
+होते 'मस्यू नोरोन्हा'. याच्या उत्कृष्ट गोलंदाजीमुळे इंग्रजांची पाचावर धारण बसली होती. 
+यानंतर पानशांच्या मदतीसाठी रामचंद्र गणेश कानडे, बाजी पंत, शिंदे-नाना इ. सर्वजण 
+४५००० फौजेसह वानवडीहून निघाले. मराठी फौजा थेट पलटणींना जाऊन भिडल्या. 
+इंग्रजांच्या पाच तोफा पाडाव झाल्या. चार-पाचशे माणसे पडली. दोन हजार बंदुकांची लूट 
+मिळाली. हे होत असतानाच बाळाजीपंत फाटक आपली चार हजार फौज घेऊन कल्याण 
+प्रांतात उतरले. बोरघाटाची संपूर्ण नाकाबंदी करण्यात आली. इंग्रजांची रसद पूर्णपणे बंद 
+झाली. शेवटी इंग्रजांचे खूपच नुकसान होऊ लागले हे पाहताच कॅ. फॉर्मर या अधिकाऱ्याने 
+नाना, महादजी आणि हरिपंततात्यांची भेट घ��तली. नाना-महादजींनी फॉर्मरला स्पष्ट दमच 
+भरला की, रघुनाथरावांना मराठ्यांच्या हवाली केल्याशिवाय    अन् मुलुखाच्या उपद्रवा 
+बदल्याचा तह केल्याशिवाय तुम्हाला परत जाता येणार नाही. यावर फॉर्मर म्हणाला की, "तह 
+करण्याचा आम्हाला काही अधिकार नाही." तेव्हा नानांनीही स्पष्ट विचारले, "मग पुरंदरचा 
+तह मोडून मराठ्यांवर हल्ला करण्याचा अधिकार तुम्हाला कसा?" शेवटी नाईलाजाने 
+इंग्रजांनी मराठ्यांशी नवा तह केला. तो तहनामा पुढीलप्रमाणे- 
+    १) रघुनाथरावदादास पुन्हा मराठ्यांच्या हवाली करावे. 
+<<<
+
+    २) साष्टी, ठाणे, उरण आणि गुजरातचे काही महाल इंग्रजांनी परत मराठ्यांना द्यावेत. 
+    ३) साष्टी कब्जा होईपर्यंत दोन इंग्रज इसमांनी मराठ्यांकडे कैदी म्हणून रहावे. 
+    ४) रघुनाथरावांकडून घेतलेले सर्व दस्तऐवज परत करावे व कलकत्याहून येणाऱ्या 
+पलटणी परत पाठवाव्यात. 
+   याशिवाय भड़ोच परगणा आणि ४१००० हजार रुपये महादजी शिंद्यांना नजराणा म्हणून 
+द्यावेत. 
+   इंग्रजांनी या तहनाम्यावर सह्या करताच रघुनाथरावदादांसह कॅ. फॉर्मर आणि स्टुअर्ट हे 
+दोन इंग्रज मराठ्यांच्या स्वाधीन झाले आणि माघ शुद्ध १ म्हणजेच दि. १८ जानेवारी १७७९ 
+रोजी नारो गणेश, विसाजी कृष्ण इ. मंडळींनी इंग्रजी फौजांभवतीच्या चौक्या उठवल्या. 
+
+                         होकन मराठी गेल्या फौजा 
+
+                पहिले इंग्रज मराठा (अँग्लो मराठा) युद्ध, भाग २ 
+               मराठी फौजा आणि इंग्रजी फौजा यांच्या हालचाली 
+
+   रघुनाथरावांना ताब्यात घेतल्यानंतर त्यांची व्यवस्था लावण्यापूर्वी त्यांच्याकडून एक 
+करार लिहून घेण्यात आला. तो करार असा- 
+    'करार शपथपूर्वक दादासाहेब यांचा राजश्री माधवराव   नारायण पंतप्रधान यांसी, 
+विद्यमान तुकोजी होळकर व महादजी शिंदे. तुम्हा आम्ही नानाप्रकारे विग्रह राज्यलोभास्तव 
+वाढून आम्ही दौलत साधावी यास्तव बहुत प्रयत्न केला. इंग्रजांकडे जाऊन त्यास आमचे 
+साह्यास बरोबर घेऊन तळेगावापर्यंत आलो. सरदारांची खर्चाची बेगमी करून देतो आणि 
+स्नानसंध्या करून स्वस्थ रहावे असे सांगितले. त्याप्रमाणे मान्य करून खर्चाची नेमणूक बारा 
+<<<
+
+लक्षांची जागा लावून दिली. ती आपण घेऊन स्नानसंध्या करून झाशीस राहू. राज्यलोभाने 
+दौलतीचा वारसा करणार नाही. नेमणूक करून दिली त्यात सत्काल क्षेप करून स्वस्थ राहू. 
+तुम्ही पंतप्रधान ���ाज्याचे धनी व चि. बाजीराव तुमचे कारभारी करून घ्यावे, असे उभयता 
+सरदारांचे व आमचे विचारें ठरून, आम्ही मान्य झालो. तुम्ही व चिरंजीव बाजीराव यांनी पूर्वी 
+नानासाहेब व भाऊसाहेब धणी व कारभारी या अन्वये वर्तत होते. त्याप्रमाणे प्रबुद्धपण 
+आलियावर परस्परे वर्तावे. स्वामीसेवक धर्म उभयतांनी अन्योन्यपणे निष्कपटपणे चालवावा. 
+तुम्हा उभयतांची धनीपणाची व कारभाराची पुस्त पुन्हा उभयता सरदार करतील. आम्ही 
+कारभाऱ्यांच्या प्रकरणात बिलकूल मन घालणार नाही. कलमबंदीची याद लिहून दिली आहे. 
+त्याप्रमाणे तुम्हांकडून अंमलात यावे. आम्हांकडूनही येईल. यास अंतर करू तर श्री सांबाची 
+व                शपथ असे.' ता. ३ फेब्रुवारी १७७९ रोजी दिलेल्या या तहनाम्यात 
+दादासाहेबांनी सर्व अटी मान्य केल्या. म्हणूनच दादासाहेबांवरचे अडीच लाख रु.चे कर्ज 
+वारण्याचे शिवाय बजाबा पुरंदरे, राघो नारायण, सखो हरी गुप्ते, चिंतो विठ्ठल, सदाशिव 
+रामचंद्र इ. दादासाहेबांच्या माणसांना कैदेतून मुक्त करण्याचे कारभाऱ्यांनी मान्य केले आणि 
+अखेरीस   दि. २४ फेब्रुवारी रोजी राघोबादादा यांनी          झाशीला जाण्यासाठी 
+प्रयाण केले. 
+   तळेगावच्या प्रकरणावेळी सखारामबापूंचे रघुनाथरावांशी गुप्त संगनमत सुरूच होते. ' ... 
+विनंती उपरी. दक्षिणेकडे (हैदरअलीकडे) सूचना केली आहे. आम्ही पाय पसरून बसलो 
+आहोत. अशांत जलदी कराल       तितकी उपयोगी           अशा अनेक           नानांनी 
+पकडल्या होत्या. चिंतो विठ्ठल रायरीकरांकडूनही अनेक चिठ्ठया, ज्या बापूंनी दादाकरता 
+दिल्या होत्या त्या महादजींना मिळाल्या. महादजींनी त्या नानांना दाखवल्या. त्यामुळे बापू 
+बाहेरून जरी आपल्याला साहाय्य     करत    आहे असे दाखवत      असले तरी आतून 
+रघुनाथरावांनाच फितूर आहे हे दोघांनाही समजून चुकले. एके दिवशी महादजींनी नाना 
+आणि बापूंना मेजवानीसाठी आपल्या घरी बोलवणे केले आणि तेथेच          सखारामबापू 
+बोकीलांना कैद करण्यात आले. त्यांची रवानगी तड़क सिंहगडावर करण्यात आली. परंतु, 
+दोन महिन्यांतच त्यांना प्रतापगडावर ठेवण्यात आले. प्रतापगडावरही दोन वर्षे काढून त्यांना 
+        नेण्यात आले. परंतु, शेवटी येथेच दि. २ ऑगस्ट १७८१, श्रावण शु. १३ रोजी बापूंचा 
+मृत्यू झाला. 
+   सखारामबापूंना कैदेत टाकल्यानंतर दि. १५ मार्च १७७९ रोजी नाना फडणवीस आणि 
+महादजी शिंदे यांच्यात बंधुभावाची शपथक्रिया झाली. आता सर्व आलबेल झाले होते. सर्व 
+संकटे सध्या तरी दूर झाली होती. म्हणूनच नाना             पुरंदरगडावर असलेल्या 
+बालपेशवा श्रीमंत माधवराव नारायण यांना मोठ्या कौतुकाने प्रचंड समारंभ करून पुण्यास 
+आणले. वैशाख शु. ५ शके १७०१ रोजी पर्वतीवर सवाई माधवरावांची मोठ्या थाटामाटात 
+मुंज करण्यात आली. यानंतर सहा दिवसांनी म्हणजेच वैशाख शु. ११, दि. २७ एप्रिल १७७९ 
+रोजी माधवरावसाहेबांची स्वारी पर्वतीहून मोठ्या वाजतगाजत   मध्यरात्रीच्या सुमारास 
+शनिवारवाड्यात दाखल झाली. 
+<<<
+
+    इंग्रजांच्या कॅ. गॉडार्डला मात्र अजूनही पुण्याच्या वडगावात झालेला   इंग्रज- 
+मराठ्यांच्यातला अपमानकारक    तह मान्य नव्हता. रघुनाथरावदादाही अजूनही मनातून 
+नानांवर दात-ओठ खातच होते. गॉडार्डची मदत आपण घेतल्याशिवाय आपली सोय योग्य 
+रीतीने लागणार नाही असेच रघुनाथरावांचे मत बनले. बऱ्हाणपुरात पोहोचताच दादांनी 
+आपल्या सहकाऱ्यांना गुप्तपणे बोलावून घेतले. त्याप्रमाणे मानाजी फाकडे, बाजीराव बर्वे, 
+सखोजी    भोसले   इ. लोक    कोणालाही    कळू   न देता   खानदेशात   एकत्र जमले. 
+रघुनाथरावांबरोबर असणाऱ्या हरी बाबाजीला याबाबतीत कसलीच कल्पना नव्हती. शेवटी 
+आनंदीबाई बाजीरावासह बुऱ्हाणपुरात येताच राघोबादादाने हरी बाबाजीवर हल्ला चढवून, 
+त्याला ठार करून पंधराशे गारदी, पंधरा तोफा व पाचशे स्वार यांसह सुरतेच्या रोखाने 
+पलायन केले. हरी बाबाजी हा शिंद्यांचा माणूस होता. नाना              दादाच्या या 
+पलायनामागे अप्रत्यक्षपणे शिंदेच आहेत अशी शंका येऊ लागली अन् यामुळे फडणवीस- 
+शिंद्यांमध्ये दरी उत्पन्न होऊ लागली. 
+   परंतु, सध्यातरी या दोघांना आपापसात भांडून शत्रूचाच फायदा होणार हे उमजच 
+असल्याने दोघांनीही नरमाईचे धोरण स्वीकारले. मधल्या काळात दक्षिणेत हैदरअलीखानाने 
+मोठाच उपद्रव मांडला होता. इकडे इंग्रजही युद्धाच्याच तयारीत होते. एकाच वेळी या दोन्ही 
+शत्रूंशी लढणे हे सध्या तरी आपल्याला शक्य नसल्याचे नाना-महादजींनी ओळखले. तिकडे 
+निजामही इंग्रजांविरुद्ध लढण्यासाठी सर्वांनी एकत्र येण्याचे आवाहन करत होताच. म्हणून 
+मग   नानांनी नागपूरकर भोसल्यांचे मन   वळवून हैदरअलीशी इंग्रजांविरोधात तहाच्या 
+वाटाघाटी सुरू केल्या. शेवटी दि. २० फेब्रुवारी १७८० रोजी पेशवे आणि हैदरअली य��ंच्यात 
+तह झाला. त्या तहाची      पुढीलप्रमाणे- 
+    १) तुंगभद्रेपलीकडील व   अलीकडील    जो मुलुख, कोट, किल्ले किंवा पाळेगार 
+हैदरअलीने जिंकले ते त्याच्याजवळच राहतील. त्याबाहेर त्याने मराठ्यांच्या मुलुखास उपद्रव 
+देऊ नये. 
+    २) हैदरअलीने इंग्रजांचा     करून चिनापट्टणम्, अर्काट, त्रिचनापल्ली इ. इंग्रजांची 
+ठाणी मारून त्यांस जेर करावे. पेशवे गुजरात प्रांतात त्यांस जेर करतील व निजाम 
+राजमहेंद्रीकडे जाऊन शह देईल. 
+    ३) हैदरअलीने गरज पडल्यास पाच हजार फौज पेशव्यांच्या मदतीस पाठवून द्यावी. 
+    ४) रघुनाथराव किंवा त्याच्या साथीदारांस आश्रय देऊ नये किंवा त्यांच्याशी कसल्याही 
+प्रकारचा संबंध ठेवू नये. 
+    ५) इ. स. १७८० पर्यंत हैदरने दिलेल्या उपद्रवाची पंधरा लाख खंडणी पेशव्यांना द्यावी व 
+पुढे दरसाल बारा लाख खंडणी पुण्यास जमा करीत जावी. 
+    ६) मराठ्यांच्या तंजावर संस्थानास होणारा इंग्रजांचा उपद्रव हैदरने मोडून 
+    ७) नवीन जिंकलेला प्रदेश हैदर व पेशवे यांनी निम्मा-निम्मा वाटून घ्यावा. 
+    ८) इंग्रजांशी तह करायचा झाल्यास परस्पर न करता उभयतांनी मिळून एकविचारे 
+<<<
+
+करावा. 
+    ९) सरदार रास्ते हे एक हजार स्वारांनिशी हैदरच्या कुमकेस राहतील. 
+    शेवटी दि. ९ ऑगस्ट १७८० रोजी हा तह कायम        करण्यात आला. त्यामुळे आता 
+ब्रिटिशांच्या विरोधात श्रीमंत पेशवे, नागपूरकर भोसले, हैद्राबादकर निजाम आणि म्हैसुरचा 
+हैदरअली ही चौकड़ी एकत्र आली. पेशव्यांनी पश्चिम, भोसल्यांनी उत्तर, निजामाने पूर्व तर 
+हैदराने दक्षिण दिशेला कामगिरी करावी, असे ठरले. मधल्या काळात         नाना अन् 
+महादजींमध्ये बेबनाव झाला होता. महादजींचे हरिपंततात्यांशी फारसे पटत नव्हते. परंतु 
+नानांनी त्यांना समजावून, कलेने घेऊन हा          घेतला. 
+    काल्पिवरून आणलेली फौज घेऊन कॅ. गॉडार्ड हा सुरतेत उतरला होता. त्याने येथून 
+जवळच     असलेल्या                    गायकवाड   यांच्याशी संधान बांधले. गॉडार्डने 
+पेशव्यांच्या डभईवर हल्ला चढवला. पण हल्ला येतोय हे पाहताच डभईच्या ठाणेदाराने शस्त्र 
+टेकवले. डभई पडली हे पाहताच फत्तेसिंह गायकवाड घाबरले. त्यांनी गॉडार्डशी एकदम 
+तहच करून टाकला. यातहात फत्तेसिंगांनी त्यांची तीन हजार फौज    इंग्रजांच्या दिमतीस 
+द्यावी. शिवाय भडोच व सिनोर हे परगणेही इंग्रजांस द्यावेत. बदल्यात इंग्रजांनी महीच��या 
+उत्तरेकडचा सर्व प्रदेश           द्यावा असे ठरले. दि. ८ मार्च १७८० रोजी गॉडार्ड 
+         येऊन धडकला. हे पाहून महादजींनी तळेगाव-वडगावच्या लढाईत पकडलेले दोन 
+गोरे, फार्मर अन् स्टुअर्ट यांना सोडून दिलं. इंग्रज या गैरसमजात आले की, नानांच्या 
+जुलमाला कंटाळून महादजी आपल्याशीही स्नेहाने वागतायत. परंतु, महादजी मात्र प्रसंगी 
+फत्तेसिंगाला व ते जमले नाही म्हणून गोविंदराव         आपल्याकडे वळवण्यात मग्न 
+होते. गोविंदराव पेशव्यांना सामील झाला आणि इंग्रजांचे डोळे उघडले. 
+    दि. ३ एप्रिल १७८० या दिवशी महादजी शिंदे आणि तुकोजी होळकरांचा मुक्काम 
+कामरोळ   या ठिकाणी असतानाच गॉडार्डने अचानक      हल्ला चढवला. मराठे मागे हटले, 
+कारण   उघड मैदानात इंग्रजांच्या तोफखान्यासमोर मराठ्यांचा पाड लागणे अशक्य होते. 
+इंग्रजांना शक्यतोवर डोंगराळ भागात खेचावे या हेतूने शिंदे-होळकर माळव्याच्या दिशेने पळू 
+लागले. शेवटी दोन महिन्यांनंतर पाऊस सुरू झाल्याने कॅ. गॉडार्ड सुरतेला पुन्हा परतला. 
+इकडे दि. ११    १७८० रोजी कॅ. हार्टले याने कल्याणवर हल्ला चढवून ते ताब्यात घेतले. दि. 
+२६ ऑगस्ट          रोजी गणेशपंत बेहेरे यांची इंग्रजांशी     झाली. यात इंग्रजांनी 
+पारनेरा, युगनेरा आणि इंद्रगड हे किल्ले जिंकून घेतले. १७८० च्या पावसाळ्यात इंग्रजांनी 
+गोहदच्या जाटांना शिंद्यांविरुद्ध    ग्वाल्हेरचा किल्ला हस्तगत केला. ग्वाल्हेर पडला. 
+(१७८०). हे पाहताच महादजींनी उज्जैनीत आपली छावणी टाकली. 
+    इकडे नाना                       हिंदुस्थानातील, अगदी नेपाळच्या राजापासून 
+श्रीरंगपट्टणमपर्यंतच्या चेतसिंह जाट, हैदर, भोसले, पोर्तुगीज, फ्रेंच, डच इ. सर्वांना 
+इंग्रजांविरुद्ध लढण्यास तयार केले. इ. स. १७८० च्या पावसाळ्यातच हैदरअली १०० तोफा 
+अन् सत्तर हजार सैन्यासह थेट अर्काटच्या        चालून गेला. अर्काटला वेढा पडला. 
+यानंतर हैदर थेट मद्रासच्या दरवाजातच जाऊन पोहोचला. इकडे हैदरअलीचा पुत्र टिपू 
+<<<
+
+सुलतान याने मद्रासचा लष्करी मुख्याधिकारी हेक्टर मन्रो याच्या दि. १० सप्टेंबर १७८० रोजी 
+प्रचंड हल्ला चढवला. यात जवळजवळ चार हजार इंग्रज मारले गेले. 
+   नाना              मुत्सद्दीपणाचीच ही कमाल होती. इंग्रज लोक आतून कसे आहेत 
+नानांनी पक्के ओळखले होते. दि. ७ फेब्रुवारी १७८० रोजीच्या एका पत्रात नाना म्हणतात- 
+   "इंग्रजांस सांप्रतकाळी गर्व फार जाहला. पाच वर्षे त्यांचे चालीस पक्केपणे माहितगारी 
+आली. कौल, कटार, इमान त्यांचे गाविच नाही. प्रथम लिहिणे व बोलणे परम गोड. दुसऱ्यास 
+असे बाटावे की, काय इमान व वचन आहे, ते सर्व यांपाशीच. खरेपणाची रास यैसी भूलथाप 
+पाडावी. परिणामी (शेवटी) उमजते. त्यांची नजर केवळ वाकडी. सर्व मुलुख कब्ज केला. 
+एकास मिळवून घ्यावे, एकास हलके करावे,            करावी, नाद राखावा यैसे आहे. 
+ज्याचे ईमान सुटले आणि वचनाची कायमता नाही ती दौलत एका दिवसात          हा नेम. 
+ईश्वरे असे जाणूनच राव पंतप्रधान, निजाम, हैदर व भोसले इतक्यांची एकी होऊन त्यांस 
+ताण बसवावे यैसे ठरविले ... " 
+   नानांच्या सखारामपंत पानसे आणि बाजीपंत जोशी या सहकाऱ्यांनी बोरघाट उतरून 
+मुंबईची नाकेबंदी केली होती. धुळपांचे आरमार मुंबईच्या किनाऱ्याजवळ फिरत होतेच. 
+नानांचा इंग्रजांवर थेट हल्ला चढवण्याचा बेत होता. परंतु तेवढ्यात मुंबईकर इंग्रजांनी 
+पारसिकचा किल्ला जिंकून घेऊन ते पनवेलच्या रोखाने निघाले. बेलापूर गावाजवळ 
+असतानाच पानसे-जोशींच्या मराठी फौजेने त्यांच्यावर हल्ला चढवला आणि या हल्ल्यात 
+पाचशे असामी ठार केला. पानसे-जोशी बेलापूरवर गेलेले पाहताच पारसिकवरच्या गोऱ्यांनी 
+थेट कल्याणवर हल्ला चढवला अन् ते काबीज केले. इंग्रजांनी कल्याण लुटून ती लूट तडक 
+मुंबईला पाठवली. कल्याणमधे घरे जाळण्याचा उद्योग इंग्रजांनी सुरू केला. ही गोष्ट जोशी- 
+पानशांना कळताच ते तडक     कल्याणकडे दौडत आले. दि. २५       रोजी मराठी फौजा 
+कल्याणवर हल्ला करणार तोच गुजरातेतून आलेल्या कर्नल हार्ट्लेच्या सैन्याने मराठ्यांवर 
+मागून हल्ला चढवला. त्यामुळे कल्याण   पुन्हा घेण्याचा विचार सोडून मराठी फौजा 
+खोपोलीस येऊन राहिल्या. 
+   ठाणे आणि कल्याण घेतल्यानंतर आता इंग्रजांची नजर वळली ती वसईवर. दि. १६ 
+ऑक्टोबर रोजी कॅ. गॉडार्ड सुरतेहून मुंबईकरांच्या मदतीसाठी निघाला. दि. २८ नोव्हेंबर 
+१७८० रोजी गॉडार्डने वसईला मोर्चे लावले. इंग्रजी तोफा वसईवर आग ओकू लागल्या. 
+यावेळी वसईवर मराठ्यांचे किल्लेदार होते- विसाजीपंत लेले. इंग्रजांच्या या हल्ल्याला 
+विसाजीपंतांनी दोन आठवड्यांपर्यंत चांगलाच प्रतिकार केला. परंतु, दि. १० डिसेंबर 
+रोजी इंग्रजांच्या प्रचंड मोठ्या तोफांचा मारा सुरू झाल्यावर मात्र विसाजीपंतांना काहीच 
+करता येईना. वास्तविक पानशांच्या तोफखान्यावरचा अनुभवी पोर्तुगीज गोलंदाज मस्यू 
+नोरोन्हा हा वसईच्या कुमकेकरता निघाला होता. परंतु तो वसईस पोहोचण्याच्या आतच, दि. 
+१२ डिसेंबर १७८० रोजी विसाजीपंतांनी हत्यार ठेवले. वज्रेश्वरीपर्यंत पोहोचलेल्या मराठी 
+फौजा पुन्हा चौक-खोपोलीकडे येऊन थांबल्या. 
+   दि. ११    ऑक्टोबर   रोजी           मुक्काम उल्हास   नदीकाठावर   असलेल्या 
+<<<
+
+बदलापूरानजीक कुळगाव येथे असताना आनंदराव रास्त्यांच्या फौजांनी त्याच्यावर हल्ला 
+चढवला. यात           विशेष नुकसान झाले नाही. तरीही बदलापूराजवळच्या हल्ल्याची 
+धास्त खाऊन तो टिटवाळा मुक्कामी गेला. रामचंद्र गणेश कानडे हे वसईच्या कुमकेकरता 
+जात असतानाच टिटवाळ्याच्या जवळच             त्यांच्यावर हल्ला चढवला. या हल्ल्याला 
+रामचंद्रपंतांनीही असे    प्रत्युत्तर दिले की,    पाचावर धारण बसली. अशावेळी 
+दि. १२ डिसेंबर रोजी सकाळी वज्रेश्वरी नजिक आकाशात खूप मळभ असताना रामचंद्रपंत 
+       हार्टलेला पकडण्यासाठी पुढे सरसावले. परंतु, ऐनवेळी चक्क उन पडले आणि 
+हार्टलेला रामचंद्रपंत दिसले. इंग्रजांनी त्यांच्यावर बेछूट गोळ्या झाडल्या आणि रामचंद्रपंत 
+ठार झाले. इकडे वज्रेश्वरीला पंत पडले अन् तिकडे त्याच सुमारास वसईदेखील पडली !!! 
+    दि. १८ डिसेंबर १७८० रोजी वसईच्या पाठोपाठ अर्नाळाही इंग्रजांनी कब्ज केला. 
+   चौकडीच्या तहानुसार भोसल्यांनी पूर्व हिंदुस्थानातून बंगालच्या प्रदेशातून इंग्रजांना 
+हुसकून लावावे असे ठरले होते. कारण बंगाल हा अत्यंत सुपीक प्रांत होता अन् इंग्रजांची 
+पैशाची खाण होती ही. वॉरेन हेस्टिंग्जने खंडोजींना स्वस्थ बसण्याच्या बदल्यात एकसाली 
+फौजेचा खर्च म्हणून पन्नास लाख   रु. दिले. शिवाय भोसल्यांनी हेस्टिंग्जशी तह केला. 
+ज्यानुसार पेशव्यांची काहीही आज्ञा आली तरी भोसल्यांनी इंग्रजांशी दावा मांडू नये. 
+    इकडे हार्ट्लेचे उपद्व्याप समजताच पुण्याहून हरिपंततात्या फडके व रघुनाथराव 
+पटवर्धन मोठ्या फौजेनिशी बोरघाट उतरून      कोकणात    आले. हरिपंततात्या मुक्काम 
+कर्जतजवळ दहिवली येथे पडला. बाजीपंत जोशी हे गारद्यांच्या तोफखान्यासह बदलापूर 
+जवळ तळ     ठोकून होते. वसई जिंकल्यानंतर वज्रेश्वरीवर आलेला गॉडार्ड आता पुण्याच्या 
+दिशेने जाऊ लागला. हरिपंततात्याही बाजीपंतांच्या कुमकेस बदलापुरात आल���. गॉडार्ड 
+बोरघाटाकडे जात असतानाच हरिपंततात्या-बाजीपंतांनी त्याला अडवले. बदलापुरात दोन्ही 
+सैन्यात चकमकी झाल्या. परंतु बदलापूरचा प्रदेश हा मोकळ्या मैदानावर असल्याने तात्या- 
+पंतांनी      माघार घेत गॉडार्डला खोपोलीपर्यंत येऊ   दिले. जानेवारीच्या अखेरीस 
+खानदेशातून तुकोजी होळकर आणि कोल्हापूरहून परशुरामभाऊ पटवर्धन पुण्यात आलेच 
+होते. नानांनी ताबडतोब दोघांनाही घाटाखाली हरिपंततात्यांच्या कुमकेस पाठवले. इकडे 
+फेब्रुवारीच्या मध्यावर कॅ. गॉडार्ड बोरघाट चढून वर खंडाळ्यास पोहोचला. इकडे गॉडार्डची 
+चाल ओळखून तात्या आणि होळकर आधीच घाट चढून कार्ल्याच्या पायथ्याशी थांबले होते. 
+बाजीपंत   जोशी अन् परशुरामभाऊ     पटवर्धन मुंबईहून येणारी रसद   अडवण्याकरता 
+घाटाखालीच थांबले होते. नानांनी संभाव्य धोका टाळण्याकरता सवाई माधवराव पेशव्यांना 
+पुरंदरगडावर पाठवले. परशुरामपंतांनी बोरघाटाकडे येणारी रसद पनवेलजवळ मारली. यात 
+इंग्रजांचा पाचशे माणूस पडला. शिवाय डेरे, तंबू, राहुट्या, दारू इ. सामान, पाच हजार बैल व 
+      जप्त केली. तळेगावावर होळकरांची फौज असल्याने व मुंबईहून ज्यादा रसद पावत 
+नसल्याने गॉडार्ड भयंकर चिंतेत पडला. पुण्यावर चालून जाण्याचा विचार सोडून देऊन तो 
+पुन्हा कोकणाकडे जायला वळला. दि. १८ एप्रिल रोजी गॉडार्ड घाट उतरून खालापूरात 
+उतरला. त्याच्यापाठोपाठ फडके-होळकरही घाट उतरून आले. त्यांची अन् गॉडार्डची प्रथम 
+<<<
+
+खालापूरजवळ     चकमक    उडाली. यात इंग्रजांचे तीनशे लोक ठार झाले. यानंतर गॉडार्ड 
+पनवेलकडे जात     असतानाच    हरिपंततात्या, पटवर्धन आणि होळकर अशा तिघांनीही 
+गॉडार्डला चौकजवळ    कोंडले. दि. २३ एप्रिल रोजी चौकजवळच्या चकमकीतही गॉडार्डचे 
+हजार-बाराशे लोक     मारले गेले. शेवटी   कसाबसा गॉडार्ड    मुंबईस परतला    आणि 
+त्याच्यापाठोपाठ बाजीपंतांच्या फौजा थेट सुरतपर्यंत      मारत सुटल्या. अशाप्रकारे 
+पुण्यावर हल्ला चढवून राज्य घेण्याचा इंग्रजांचा डाव पुरता फसला. 
+    दि. २    रोजी परशुरामभाऊ पटवर्धन घाटमाथ्यावर आले. नाना               श्रीमंत 
+सवाई माधवरावसाहेब पेशवे यांच्या वतीने सर्व सरदारांचा उत्तम प्रकारे शिरपेच, 
+पालख्या, वस्त्र इ. देऊन बहुमान केला. या साडेतीन वर्षांच्या काळात मराठी फौजांचे 
+नुकसान झाले होतेच. परंतु, या काळात इंग्रजांना मात्र फौजेच्या खर्चापोटी तब्बल १, २०, 
+३८, ३८५ रु. इतका खर्च अंगावर आला. अन् मराठ्यांना हरवण्याचे मूळ उद्दिष्ट्य तर साध्य 
+करण्याचे दूरच राहिले !! 
+    मुंबईकर इंग्रजांनी मराठ्यांकडून सपाटून मार खाल्ला होताच, परंतु दक्षिणेतही 
+हैदरअलीच्या सततच्या हल्ल्यांमुळे मद्रासकर इंग्रज अतिशय त्रासले होते. हिंदुस्थानातील 
+इंग्रजांविरुद्धच्या या युद्धाची वार्ता युरोपातही समजल्याने फ्रान्सच्या नौदलाची एक अधिकारी 
+सॅफ्रा हा मोठे आरमार घेऊन हिंदुस्थानच्या दिशेने येत होता. एकाच वेळेस इतक्या शत्रूंशी 
+लढताना इंग्रजही जेरीस आले होते. जून १७८१ मध्ये मद्रासवर लॉर्ड मेकॉर्टने याची बदली 
+झाली. तसेच     मॅक्फर्सन हा नवा अधिकारी                दाखल    झाला. या दोन्ही 
+अधिकाऱ्यांनी युद्ध त्वरित थांबवण्याचा ब्रिटिश पार्लमेंटचा हुकूम हेस्टिंगला सांगितला. 
+वास्तविक गॉडार्ड अन् हेस्टिंग्ज या दोन्ही महत्त्वाकांक्षी अधिकाऱ्यांना हे आवडले नाही. 
+परंतु, पार्लमेंटचा हुकूम असल्याने नाईलाज होता. 
+    वॉरेन हेस्टिंग्जने आपला वकील म्हणून डेव्हिड अँडरसन याला महादजी शिंद्यांकडे तह 
+करण्यासाठी पाठवून दिले. नानांना मात्र तह करण्याची अजिबात इच्छा नव्हती. इंग्रजांचे हे 
+बांडगुळ हिंदुस्थानातून समूळ उखडून        अशी त्यांची इच्छा होती. परंतु, महादजी शिंदे 
+नानांशी सहमत नसल्याने, पुन्हा मराठमंडयळातच फूट नको असा विचार करून नानांनी 
+महादजीपुढे नमते घेतले. दि. २३ डिसेंबर १७८१ रोजी अँडरसन इंदौरजवळ महादजींना 
+जाऊन भेटला. नानांनी पूर्वी तह झाला असल्याने हैदरअलीचीही समजूत काढली अन् शेवटी 
+पाच महिने वाटाघाटी केल्यानंतर दि. १७      १७८२ रोजी 'सालबाई' या ठिकाणी तह 
+करण्यात आला. या तहाची         पुढीलप्रमाणे- 
+    १) यापूर्वीच्या तहानंतर जो प्रदेश, किल्ले, ठाणे इंग्रजांनी घेतली असतील किंवा 
+रघुनाथरावांनी दिली असतील ते सर्व वसई, अर्नाळ्यासह दोन महिन्यांच्या आत इंग्रजांनी 
+पेशव्यांच्या किंवा नाना सांगतील त्याच्या ताब्यात द्यावीत. 
+    २) साष्टी (कसबे ठाणे व कोट), भड़ोच व जवळची तीन लहान बेटे इंग्रजांकडेच 
+राहावीत. 
+<<<
+
+    ३) फत्तेसिंह व सयाजी               जो प्रदेश इंग्रजांना दिला तो प्रदेश पुन्हा त्यांच्या 
+हवाली करावा. 
+    ४) रघुनाथराव दादांनी तह पूर्ण झाल्यावर चार महिन्यांच्या आत आपले राह��्याचे 
+ठिकाण निश्चित करावे. त्यानंतर इंग्रजांनी त्यांना कोणत्याही प्रकारची मदत अथवा आश्रय 
+देऊ नये. पेशवे सरकारनेही त्यांना कोणताही अपाय करू नये व दरमहा पंचवीस हजार रु. 
+खर्चास द्यावेत. 
+    ५) फत्तेसिंह              पूर्वी असलेला मुलुख राहील. त्या उपर             पूर्वी 
+ठरलेली खंडणी भरून पेशव्यांची चाकरी करावी. 
+    ६) पेशवे-हैदर तहानंतर (९ ऑ. १७८०) हैदरने जो मुलुख इंग्रज अथवा महंमदअलीचा 
+घेतला असेल तो त्याने परत करावा. इंग्रज याउपर हैदरशी संग्राम चालवणार नाहीत. 
+    ७) इंग्रजांच्या दोस्तांस पेशव्यांनी उपद्रव देऊ नये व पेशव्यांच्या दोस्तांस इंग्रजांनी त्रास 
+देऊ नये. 
+    ८) पेशव्यांनी व इंग्रजांनी आपापल्या हद्दीत उभयतांच्या जहाजास संचार करू द्यावा व 
+व्यापारास अडथळा आणू नये. 
+    ९) दुसऱ्या टोपीकरांस (फ्रेंचांना, डचांना) पेशव्यांनी आश्रय देऊ नये. कोणी कोणाच्या 
+शत्रूंस मदत करू नये. 
+    १०) इंग्रज कंपनी व पेशवे पंडित दोघांचाही माधवराव (महादराव?) शिंदे यांजवर मोठा 
+इतबार असल्याने उभयपक्षी तह पाळण्यास ते जामीन राहत आहेत. जो कोणी तह मोडेल 
+त्याच्या विरोधात शिंदे दुसऱ्यास मिळतील व पारिपत्य करतील. 
+    हैदरअलीला या तहात आपल्यावर अन्याय झाला आहे, असे मनोमन वाटत होते. अन् 
+म्हणूनच त्याच्या समाधानाकरता नानांनी करारावर सह्या केल्या नाहीत. पुढे ७ डिसेंबर 
+१७८२ रोजी हैदर मरण पावल्यानंतर नानांनी २० डिसेंबर रोजी करार मान्य केला. 
+    मराठे-इंग्रजांमध्ये झालेला तह अर्थात रघुनाथरावांनाही अमान्य होता. त्यांनी शेवटचा 
+प्रयत्न म्हणून दि. १८ जानेवारी १७८३ रोजी गव्हर्नर कौन्सिलला एक         पत्र लिहिले. 
+आपल्याला दहा हजार फौज काही रसद व दारूगोळा पुरवावा. हे झाले तर इंग्रजांच्या शत्रूंना 
+मी नामोहरम करीन अशा आशयाचे ते पत्र होते. परंतु या पत्राचा इंग्रजांवर काही परिणाम 
+झाला नाही अन् दादाला पुन्हा हातावर हात ठेवून निपचित बसावे लागले. 
+    सालबाईचा तह पुरा होताच इंग्रजांनी रघुनाथरावांना सुरत सोडून जाण्यास सांगितले. 
+नानांनी रघुनाथरावांचा ताबा घेण्याकरिता परशुरामभाऊ पटवर्धन आणि तुकोजी होळकर या 
+दोघांना रवाना केलं. चांदवडजवळच तीन कोसांवर दि. १६ जुलै १७८३ रोजी या उभयतांची 
+दादांशी गाठ    पडली. रघुनाथरावाने प्रथम     त्र्यंबकेश्वराजवळ गंगापुरास असणाऱ्या 
+गोपिकाबाई���ची, म्हणजेच आपल्या थोरल्या वहिनीची भेट घ्यावी व नंतर कोपरगावच्याच 
+वाड्यात   रहावे असे ठरवले. कारण                 घेतल्याशिवाय भेटीसच    काय, परंतु 
+आनंदवल्ली परिसरातही येऊ नये, असा गोपिकाबाईंचा आदेश होता. इ. स. १७८३ च्या 
+<<<
+
+ऑगस्ट महिन्यात रघुनाथराव कोपरगावाजवळ     कचेश्वर या ठिकाणी पोहोचले. जवळच 
+त्यांचा    होता. शेवटी आयुष्याच्या पूर्वार्धात केलेल्या कष्टाची फळे स्वतःच्या कर्माने 
+गमावणारा, पण अखेरीस गादीच्या हव्यासापोटी दौलतीस रुतू पाहणारा हा औटघटकेचा 
+पेशवा रघुनाथराव उर्फ राघोबादादा दि. ११ डिसेंबर १७८३ रोजी परलोकीच्या मोहिमेवर 
+मार्गस्थ झाला. दादासाहेबांचा मृत्यू झाला. 
+
+                          पारस क 
+                                               बदलापुर 
+
+           समुद्र 
+                    चाल                                 मराठी    मार्ग 
+                                                              अडवले 
+                पहिले इंग्रज मराठा (अँग्लो मराठा) युद्ध, भाग ३ 
+               मराठी फौजा आणि इंग्रजी फौजा यांच्या हालचाली 
+
+   रघुनाथरावांच्या मृत्युसमयी आनंदीबाई गरोदर होत्या. पुढे दि. ३० मार्च १७८४ रोजी 
+त्यांना मुलगा झाला. या मुलाचे नाव ठेवण्यात आले 'चिमणाजी'. (दुसरे चिमाजीआप्पा) 
+   राघोबादादा पेशव्यांचा मृत्यूच्या आसपासच पेशव्यांच्या घरातील अनेक, जुन्या पिढीतील 
+लोकांचा मृत्यू झाला. सदाशिवरावभाऊंच्या तोतया प्रकरणानंतरही भाऊ जिवंतच आहेत 
+अन् कधी ना कधीतरी ते परत येतील    असा (वेडा) विश्वास उराशी बाळगून असणाऱ्या 
+पार्वतीबाई दि. १६ ऑगस्ट १७८३ रोजी शनिवारवाड्यात मृत्यू पावल्या. त्यांच्या पाठोपाठ 
+थोरल्या बाजीरावांची विधवा सून, जनार्दनपंतांची पत्नी सगुणाबाईंचाही मृत्यू झाला. 
+<<<
+
+रघुनाथरावांच्या मृत्यूनंतर लगेचच थोरल्या बाजीरावांची लाडकी बहीण, सरदार व्यंकटराव 
+घोरपड्यांची पत्नी अनुबाई घोरपडे यांचाही मृत्यू झाला. एकूणच १७८३ हे साल    पेशवे 
+घराण्याला अतिशय        घटनांचे म्हणून गणले जाते. 
+    स्वराज्यावरील आता सर्व संकटे दूर झालेली होती. जेव्हा इंग्रज वकील अँडरसन तहाची 
+बोलणी करावयास आला तेव्हाच नानांनी हे ओळखले होते. सवाई माधवरावसाहेबांचेही वय 
+आता आठ वर्षे झाले होते. मुंज होऊन तीन वर्षे उलटली होती. नानांनी मोठ्या कौतुकाने 
+केशवजी नाईक थत्ते यांच्या मुलीला सवाई माधवरावांसाठी मागणी घातली. हळद लागली 
+आणि दि. १० फेब्रुवारी १७८३ रोजी          मुलगी पेशव्यांच्या शनिवारवाड्यात प्रवेशती 
+झाली. लग्नात हैद्राबादकर निजाम, म्हैसूरकर हैदरपुत्र टिपू सुलतान इ. लोकांनाही निमंत्रण 
+गेले होते. निजामाने पेशव्यांशी असलेले आपले पिढीजात वैर तात्पुरते विसरून आपल्या 
+मुलाला (निजामाचा मुलगा- पोलादजंग) म्हटलं, "राव पंण्डत प्रधान इनकी शादी है। तुम 
+साथ में फौज लेकर सरंजाम समेत पुणे (में) शादिकू जाना।" टिपू सुलतानही स्वतः पुण्यात 
+येण्यास निघाला. इकडे खुद्द सातारकर शाहूमहाराज    (दुसरे) सरदार पटवर्धन, सरखेल 
+धुळप, आंग्रे, शिंदे, होळकर, फडके, भोसले इ. सर्व सरदार सरंजामासह आले. 
+    कित्येक वर्षांनंतर पुण्यात, अन् पेशवे कुटुंबात असा मंगल प्रसंग येत होता. त्यामुळेच 
+सारं पुणं खुशीने बेहोष झालं होतं. सवाई माधवरावांचे सीमांतपूजनही मोठ्या धुमधडाक्यात 
+साजरे करण्यात आले. अंगात भरजरी अंगरखा, मस्तकी कलगी आणि शिरपेच-पिंपळपान 
+असणारी घेरेदार        कानांत चौकडे, मोत्यांची भिकबाळी, हातात रत्नाच्या पोहच्या असा 
+थाट करून 'विनायक' या आपल्या आवडत्या सालंकृत हत्तीवरून माधवरावांनी मंडपात 
+प्रवेश केला. ही मिरवणूक मंडपाकडे जात असतानाच वाटेत लोक       गच्चीवर उभे राहून, 
+घराच्या सज्ज्यातून श्रीमंतांवर सोन्या-रुप्याची फुले उधळीत होते. सिमांतपूजनापाठोपाठ 
+इतरही विधी करण्यात आले. एकंदर हा सर्व लग्नसमारंभ सुमारे दीड महिना चालला होता. 
+कृष्णाजी विनायक सोहोनी      लिहिलेल्या पेशवे बखरीत म्हटलं आहे, " ... दीड महिनापर्यंत 
+कारभार दुसरा झाला नाही ... ". या सर्व सोहळ्यानंतर शाहू छत्रपतींना मोठ्या सन्मानाने 
+साताऱ्यास पोहोचवण्यात आले. 
+    श्रीमंत नारायणराव पेशव्यांच्या हत्येनंतर पेशवे घराण्याच्या मागे लागलेले हे शुक्लकाष्ठ 
+तब्बल दहा वर्षांनंतर संपले होते. नानांनी राज्यकारभारासोबतच सवाई माधवरावांच्या नित्य 
+नैमित्तिक आचार आणि शिक्षणाकडेही लक्ष पुरवणे सुरू केले. वयाच्या सहाव्या वर्षीच 
+ श्रीमंतांना मोडी उत्तमप्रकारे वाचता अन् लिहिताही येत असे. श्रीमंतांच्या शिक्षणासाठी 
+नानांनी महादाजी बल्लाळ गुरुजी यांना नेमून दिले होते. 
+    सर्व अरिष्टे टळल्यानंतर इ. स. १७८४    च्या हिवाळ्यात नाना फडणवीस      आणि 
+हरिपंततात्या फडके यांच्यासह   श्रीमंत आपल्या आजीला भेटावयास      गंगापूरला गेले. 
+यानंतरही १७८८ च्या मार्च महिन��यात हरिपंतांसोबत गंगापूरला जाणे झाले. १७८४ साली 
+(किंबहुना त्या आधीच) गोपिकाबाईंनी गंगापूरात बाळकृष्ण मंदिर उभारले होते. त्याच्या 
+खर्चासाठी दि. २५ नोव्हेंबर १७८४ रोजी सवाई माधवरावांनी सालीना एक लक्ष रुपयांची 
+<<<
+
+सनद करून दिली. 
+   श्रीमंत थोरल्या बाजीरावसाहेब पेशव्यांनी मल्हारराव होळकरांना सरदार बनवलं. ते 
+त्यांच्या अंगातल्या निडर अन् लढाऊ   वृत्तीमुळेच. परंतु, १७६६ सालच्या २०     रोजी 
+मल्हारराव मृत्यू पावले त्यांचा पुत्र खंडेराव हा याआधीच    मरण   पावला असल्याने 
+मल्हाररावांनंतर इंदौरची गादी त्यांचा नातू व अहिल्याबाईंचा पुत्र मालराव यांच्या नावे सुरू 
+झाला. परंतु, मालरावही अल्पवयात गेल्याने माधवराव (थोरले) पेशवे यांनी सारी व्यवस्था 
+लावून दिली. त्यानुसार अहिल्याबाई होळकर यांनी फडावरचे काम पहावे तर तुकोजी 
+होळकरांनी बाहेरच्या        माराव्यात असे ठरले. तुकोजी हा मल्हारराव होळकरांच्या 
+चुलत भावाचा मुलगा होता. 
+   माधवरावसाहेबांच्या मध्यस्थीनंतर काही काळ सर्व सुरळीत चालू होते, परंतु थोड्याच 
+दिवसात तुकोजी आणि अहिल्याबाई यांच्यात वितुष्ट आले अन् १७७९ मध्ये तर ते अत्यंत 
+विकोपास गेले. अशातच नाना-महादजींनीही यात लक्ष घातल्याने चौरंगी        सुरू झाली. 
+महादजी सुरुवातीपासूनच अहिल्याबाईंच्या पक्षात होते. त्यांचे म्हणणे होते की, तुकोजींचा 
+गादीशी काही संबंध नाही. कारण मल्हाररावांच्या वारसा हक्काने ही गादी अहिल्याबाईंच्याच 
+सल्ल्याने चालवली पाहिजे. तर नानांचे म्हणणे होते की, बाई फडावर योग्य आहेत, परंतु शत्रू 
+उठला असता प्रत्यक्ष युद्धासमयी तुकोजींसारखा शूरच त्या गादीवर असावयास हवा. परंतु, 
+पुन्हा होळकरांमुळेच दौलतीच्या दोन कारभाऱ्यांत वणवा पेटू लागल्याने नाना-महादजींनी या 
+प्रकरणातून आपले अंग काढून घेतले. 
+   पहिल्या इंग्रज-मराठा युद्धात (१७७७-१७८२) इंग्रजांनी ग्वाल्हेरचा किल्ला गोहदकर 
+जाट राण्यांच्या हातात सुपूर्द केला होता. परंतु, नंतर गोहदकर जाट ग्वाल्हेर पुन्हा शिंद्यांकडे 
+द्यायला राजी नव्हता. शेवटी फेब्रुवारी १७८३ मध्ये महादजी शिंद्यांनी स्वतः जाऊन 
+ग्वाल्हेरला वेढा घातला. जवळच असणारे प्रसिद्ध 'पन्ना' शहरही मराठी फौजांनी काबीज 
+केले. गोहदकर जाटाची राणी आणि काही सावकार या किल्ल्यात होते. महादजींच्या प्रचंड 
+फौजेला घाबरून किल्लेदाराने हत्यार ठेवायची तयारी दर्शवली. परंतु, गोहदकर राणीला हे 
+समजताच ती खवळलीच. तिने आपल्याच किल्लेदाराला तोफेच्या तोंडी दिले. शेवटी पाच 
+महिन्यांच्या अथक परिश्रमांनंतर महादजींना त्यांची 'ग्वाल्हेरी' परत मिळाली (दि. २१ जुलै 
+१७८३). यानंतर महादजींनी गोहदच्या किल्ल्यालाही वेढा घातला आणि दि. २६ फेब्रुवारीला 
+१७८४ रोजी गोहदचाही पाडाव झाला. आधीच इंग्रजांविरुद्धचा प्रचंड विजय अन् आता 
+ग्वाल्हेर-गोहदची यशस्वी मोहीम यामुळे संपूर्ण हिंदुस्थानात मराठ्यांच्या वर्चस्वावर पुन्हा 
+एकदा निर्विवाद शिक्कामोर्तब झाले. दिल्लीकर मोगलांनाही आता पुन्हा एकदा मराठ्यांचे 
+'भीती' वाटू लागली होती. 
+   मराठ्यांचे      वर्चस्व पाहून इंग्रजांच्या घशात पुन्हा एकदा जळजळ उठली. आता 
+कोणत्याही प्रकारे हिंदुस्थान कब्जा करायचा तर दिल्लीचा पातशहा 'आपला' असला 
+पाहिजे याची पूर्ण खात्री वॉरेन हेस्टिंग्जला पटली. अन् म्हणूनच भविष्याचा विचार करून 
+त्याने दिल्लीचा शहाजादा 'जबानबक्श' याला आपल्या बाजूला वळवण्याचे प्रयत्न सुरू 
+<<<
+
+केले. बादशहाला ही बातमी समजली तेव्हा त्याची झोपच उडाली. बापाचा खून करून गादी 
+बळकवण्याची थोर परंपराच जणू मोगलाईत होती. अशावेळेस आपल्याही मागे कोणीतरी 
+मातब्बर असावा, जो इंग्रजांस शह देऊ शकेल असे बादशहाला वाटू लागले. असा मातब्बर 
+कोण होता? होता ना ... मराठ्यांचा सेनापती, महादजी शिंदे !! बादशहाने ताबडतोब निरोप 
+पाठवून महादजींची भेट मागितली. मोगलांचा शक्य तितका वापर दौलतीकरता करता यावा 
+या हेतूने महादजीही आग्र्याकडे मार्गस्थ झाले. दि. २४ ऑक्टोबर १७८४ रोजी 
+सिक्रीनजीकच बादशहाचा विश्वासू अफरासिआबखान आणि महादजींच्या भेटी झाल्या. हे 
+पाहून अफरासिआबचा कट्टर शत्रु अन् शाहजादा जबानबक्शचा हस्तक महंमदबेग हमदानी 
+याने १ नोव्हेंबरलाच अफरासिआबचा दग्याने खून पाडला. महादजींना समजताच त्यांनी 
+हमदानीवर सैन्य पाठवून त्याला कुंभेरीपार पाठवून दिले. शेवटी दि. १३ नोव्हेंबर १७८४ 
+रोजी भरतपूरजवळच महादजी शिंदे आणि बादशहाची भेट झाली. महादजींनी बादशहाला 
+स्पष्टच सांगितले की, 'आपणास संपूर्ण अधिकार असल्याशिवाय आपल्याकडून बादशाहीचा 
+बंदोबस्त होणे नाही.' आणि म्हणूनच महादजींनी श्रीमंत पेशव्यांच्या नावाने बा��शहाजवळ 
+'वकील-इ-मुतालिक' ही सनद मागितली. बादशहाने म्हटले, पेशवे दूर पुण्यात राहतात. 
+आपण त्यांस ओळखत नाही तेव्हा 'वकील-इ-मुतालिक' म्हणून महादजींच्याच नावे सनदा 
+देण्यात येतील. आता खरंच बादशहाने असे म्हटले की, महादजींनीच बादशहाला सनदा 
+'आपल्याच' नावे करण्यास सांगितले हे समजत नाही. परंतु, बादशहाने मात्र मूळ सनदा 
+महादजी शिंद्यांच्या नावे व त्यांचा नायब म्हणून श्रीमंत पेशव्यांचा उल्लेख केला. आता 
+महादजींनीच जाणूनबुजून पेशव्यांचा नायब म्हणून उल्लेख केला अन् अपमानास्पद वागवले 
+अशी शंका पुण्यात नानांना येणे साहजिकच होते. 
+   नानांची समजूत काढण्याकरता दि. १३ जून १७८५ रोजी महादजी शिंघांनी नाना 
+फडणवीसांना एक पत्र पाठवले. त्यात ते म्हणतात- " ... आपली पत्रे आलियावरी वकील-इ- 
+मुतालकी, नायब मुनायब व मीरबक्षीगिरी या तीनदी फर्दां पुन्हा दफ्तरातून काढून पाहिल्या. 
+त्यात श्रीमंतांचे नावे वकील-इ-मुतालकी व मीरबक्षीगिरी ऐसे दोन फर्दां दस्तकसुद्धा आहेत. 
+नायब मुनायबी आमचे नावे आहे. हलके पद श्रीमंतांचे नावे घेणे आमचेकडून होणार नाही. 
+पूर्वी आपणाकडे पत्रे पाठविली, त्यात लिहिण्यात उलटे पडले. फारसी फार्दां लिहिणाऱ्यास 
+फारसी वाचता येत नाही (?). श्रेष्ठ व हलके पद कोणते हे न जाणोन हस्तदोष पडला. आता 
+बजिन्नस नकलाच पाठविल्या आहेत त्यावरून कळेल. सरंजामाची रवानगी केली ते माघारा 
+फिरविल्यास लौकिकात वाईट. याकरिता तूर्त उज्जैनीत राहील. तीनही पदे सरकारात(च) 
+आहेत. आपले लिहिल्याप्रमाणे आम्ही सरकारी चाकरी करावयाची ते केली. आमचे येथील 
+काम नामंजूर असेच आपले चित्तांत आहे हे अपूर्व आहे. श्रीमंतांचे प्रतापे करून आम्ही 
+पातशहास आणून स्थापना केली, हा गौरव श्रीमंतांचा. यापेक्षा वकील-इ-मुतालिक पद 
+आपले नावे करून घ्यावे हे विशेष नाही, असे जाबसाल सदाशिव दिनकरापाशी केले. परंतु 
+त्यांचे बोलण्यातील अर्थामुळे आपले चित्तांत संशय आला. याकरिता सरंजाम उज्जैनीत 
+ठेवून आपणास लिहिले. जसे उत्तर येईल तसे करू. खिलत न घेतल्यामुळे येथे अनेक तऱ्हा 
+<<<
+
+व तर्क चालू झाले आहेत ... " 
+    इ. स. १७८७ च्या मध्यावर राजपुतान्यात राजपुतांनी जबर उठाव केला. लालसोटजवळ 
+ब्राह्मणी येथे बादशाही आणि महादजी शिंद्यांच्या संयुक्त फौजा राजपुतांना भिडल्या. इथे 
+महादजींना प्रचंड विजय मिळाला. परंतु, अशातच भयानक        पर्जन्यकाळ आणि चमेली 
+नदीला आलेल्या पुरामुळे महादजींना राजपुतान्यातून बाहेर पडणे अशक्य झाले. हे पाहून 
+पहाडसिंग राजपुतासह हमदानीचा पुतण्या इस्माइल     बेगच्या फौजांनी महादजींना चौफेर 
+ घेरले. अशा वेळी महादजींकडे सैन्याचा पगार देण्याइतकाही पैसा उरला नव्हता. नानांनी 
+महादजींच्या मदतीकरता थोरल्या बाजीराव पेशवे आणि मस्तानीचा नातू, समशेरपुत्र 
+ अलिबहाद्दर याला फौज देऊन उत्तरेत रवाना केलं. परंतु दक्षिणेकडे टिपू सुलतानची मोहीम 
+सुरू असल्याकारणानेच नाना पैसा मात्र पुरवू शकत नव्हते. 
+    पूर्वीपासून होळकर हे उत्तरेतून चौथाई जमा करीत होते, तरीही ती चौथ सहजगत्या 
+दक्षिणेकडे वळत नव्हती असे दिसते. नानासाहेब पेशवे तर म्हणतच असत, 'भगिरथ समान 
+कैलासवासी यांनी उत्तरेहून दक्षिणपावेतो सुवर्णनदी प्रवाह चोवीस वर्षे वाहविला. श्री इच्छेने 
+यावर्षीही द्रव्यनदी उत्तमच या सैन्यात आहे, परंतु पुण्याकडे जाता रूक्ष देश फार आहे, 
+यांजमुळे सर्व जिरून जाईल ... " मल्हारराव गेल्यानंतरही सुवर्णनदीचा ओघ दक्षिणेकडे 
+वळला नाही. आताही महादजी शिंद्यांना पैशाची निकड असताना, केवळ पूर्वी महादजींनी 
+            पाठिंबा दिला नाही या एकाच समजुतीने अहिल्याबाईंनी कोंडीत सापडलेल्या 
+शिंद्यांना एका पैशाचीही मदत केली नाही. महादजी शिंद्यांनी अहिल्याबाईंकडे एक कोट रु. 
+कर्जाऊ   मागितले. परंतु, तेही त्यांना मिळाले नाहीत. अलिबहादूरच्या मागाहून तुकेजी 
+होळकर आले. त्यांनाही अहिल्याबाईंकडून कसलीही मदत झाली नाही. 
+    महादजी संकटात आहेत हे पाहून इंग्रजांनाही स्वस्थ बसवेना. लॉर्ड कॉर्नवॉलीस आणि 
+फॉर्मर यांनी पुन्हा कुरापती काढण्यास सुरुवात केली. कॉर्नवॉलीसने जबानबख्ताशी संधान 
+बांधले होते. जबानबख्ताच्या उठाठेवींमुळे पातशहा घाबरून महादजींबाबत धरसोडीचे 
+ धोरण पत्करत होता. महादजी चंबळेच्या अलीकडेच अडकून पडलेले होते. त्यांनी यमुना 
+ मोकळी मिळतेय हे पाहताच मथुरा-वृंदावन काबीज केले आणि शीख राजांनी महादजीला 
+साहाय्य करत                  अंतर्वेदीत उतरून रोहिल्यांच्या भागात लूट सुरू केली. 
+ अलिबहादूरदेखील मथुरेला येऊन महादजींना सामील झाले. दि. १९ डिसेंबर १७८८ रोजी 
+दिल्लीत घुसलेल्या गुलाम कादरला कैद करण्यात आले. अन् शेवटी पुन्हा दिल्लीच्या 
+बादशहाला राखणारे फक्त मराठेच आहेत हे        हिंदुस्थानला कळून चुकले. 
+    १७८७ च्या मध्यावर नजीबखान रोहिल्यांचा नातू आणि झाबेतखानाचा मुलगा गुलाम 
+कादर दिल्लीत आला. याला दिल्लीच्या बादशहाकडून अमीर-उल-उमरा, रोशन उद्दौला 
+बहादूर अशी पदवी होती. हे महाशय प्रचंड व्यसनाधीन असत. औरत आणि शराब हा यांचा 
+ पूर्णवेळाचा कार्यक्रम. एकूणच दिल्लीदरबारात त्याचे कोणाशी पटण्याजोगे वर्तन नव्हते. 
+नजीबाचाच नातू तो, सरळ असला तरच नवल. बादशहाने चंबळेच्या काठावरच असलेल्या 
+महादजी शिंद्यांना मदतीसाठी बोलावले. महादजी दिल्लीच्या रोखाने जात असता आग्र्याच्या 
+<<<
+
+जवळ गुलाम कादर आणि महादजींमध्ये लढाई होऊन गुलाम दिल्लीत जाऊन बसला आणि 
+ त्याने पुन्हा दिल्लीत हैदोस घालायला सुरुवात केली. त्याने प्रत्यक्ष बादशाह शाहआलमचे 
+डोळे काढून त्याला तुरुंगातच टाकले. लहान मुले आणि स्त्रियांचे प्रचंड हाल झाले. नोकर- 
+ चाकर, दासी बटकींच्या हालाला तर परिसीमाच         नव्हती. गुलामच्या आणि त्याच्या 
+ रोहिल्यांच्या वासनेला राजघराण्यातील आणि इतरही सुंदर स्त्रिया बळी पडल्या. दिल्लीच्या 
+ किल्ल्याला खणत्या लागल्या. श्रीमंत   व्यापारी आणि सावकारांकडून      अमाप    पैसा 
+ उकळण्यात घातले. आला. एकंदर दीड-दोन महिने गुलामने दिल्लीत पिसाळल्यासारखे थैमान 
+
+    महादजींच्या फौजेतील जीवबादादा बक्षी आणि रायाजी पाटील यांच्या नेतृत्वाखाली 
+मराठी फौजा दिल्लीच्या रोखाने निघाल्या आणि हे पाहून गुलाम कादरने दिल्लीची लूट घेऊन 
+ अंतर्वेदीचा रस्ता धरला. शिंद्यांच्या विरुद्ध मदत करण्यासाठी गुलामने अहिल्याबाई 
+ होळकरांनाही पत्रे लिहिली. पण अहिल्याबाईंनी त्याला कवडीचीही किंमत दिली नाही. 
+ अंतर्वेदीत मेरठजवळ असतानाच गुलामला मराठी फौजांनी घेरले. घोसागडमध्ये गुलाम 
+ कादरची    आई   होती. गुलामने तहाची बोलणी सुरू        केली. महादजींनी गुलामला 
+पकडण्यासाठी आता जंग जंग पछाडले होते. त्याचे पारिपत्य करण्यासाठी जो जे मागेल ते 
+देऊ केले. गुलामने तहाचे बोलणे लावले असले तरीही महादजींनी त्याच्याशी तह न करता 
+ त्याला जिवंत पकडण्याचे आदेश दिले. गुलाम कादर दि. १९ डिसेंबर १७८८ रोजी शामली 
+ येथे मराठ्यांच्या हातात जिवंत सापडला. गुलाम कादरची आई पंजाबमध्ये पळून जाण्याच्या 
+ बेतात होती. तिच्या मागावर रायाजी पाटलांना पाठवण्यात आले. घोसगडचा किल्ला मराठी 
+ फौजांनी तोफा डागून जमीनदोस्त केला. २३ डिसेंबर १७८८ रोजी महादजी पुण्याला नाना 
+ फडणवीसांना लिहितात, "गुलाम       कादर याणे बादशहाशी बेकैद (होऊन) आणखी 
+हरामखोरी केली. त्याचा नतीजा त्यास तसाच देऊन जिवंत धरून पारपत्य करावे, याकरिता 
+ फौजेने, पैक्याने व मेहनतीने जितके प्रयत्न होते तितके केले. त्याचे सार्थक श्रीमंतांचे प्रतापे 
+होऊन मार्गशीर्ष वद्य सप्तमीस गुलाम यास जिवंत धरला." 
+    गुलाम   कादरने बादशहा शाहआलमचे डोळे काढले होते. त्याच            शाहआलमला 
+ महादजींनी पुन्हा दिल्लीच्या तख्तावर बसवले आणि त्याच्या उपस्थितीतच गुलाम कादरचे 
+ डोळे काढण्यात आले. गुलामचा साथीदार नझीर मंजूरअल्ली यालाही ठार मारण्यात आले. 
+या मोहिमेतील खर्च वजा करून महादजींनी बाकी लूट दिल्लीला पुन्हा रवाना केली. मराठी 
+ फौजांच्या या मदतीमुळे आणि रोहिल्यांच्या उच्चाटनासारख्या पराक्रमामुळे बादशहाने लाल 
+ किल्ल्यावर मराठ्यांच्या पवित्र भगवा ध्वज लावायची परवानगी दिली. पुढे पंधरा वर्षे हा 
+ भगवा ध्वज दिल्लीच्या लाल किल्ल्यावर दिमाखाने फडकत होता. 
+    यानंतर दोन वर्षांच्या कालावधीतच तुकोजी होळकरांच्या अनेक      कुरापती, त्यामुळे 
+महादजींचा पडलेला गैरमेळ     याला कंटाळून मस्तानीचा नातू अलिबहाद्दर १७९० च्या 
+दसऱ्याच्या सुमारास   बुंदेलखंडात कायमचा निघून गेला. त्याने अनुपगीर गोसाव्याच्या 
+मदतीने अल्पावधीत बुंदेलखंड काबीज केला आणि नानांच्याचमार्फत बांद्याचे नबाब म्हणून 
+<<<
+
+पेशव्यांची सनद मिळवली. एकप्रकारे बुंदेलखंडातही मराठ्यांचे वर्चस्व पुन्हा पक्के झाले. 
+    इ.स. १७९१ च्या अखेरीस महादजींनी पुन्हा महाराष्ट्रात येण्याचे ठरवले. गेली सात वर्षे 
+त्यांचे वास्तव्य उत्तरेतच, बहुतांशी मथुरा शहरातच असे. अतिशय पवित्र असणारे हे शहर 
+त्यांना अत्यंत प्रिय होते. शिवछत्रपती महाराजांपासून काशी, मथुरा, प्रयाग, वृंदावन ही 
+तीर्थक्षेत्रे स्वराज्यात असावीत, असे प्रत्येकाचेच स्वप्न होते. अन् तीच स्वप्नं पूर्ण करण्यासाठी 
+पेशवे अहोरात्र झटत होते. नानांनी महादजींना पत्र लिहून कळवले की, 'मथुरा व वृंदावन ही 
+दोन्ही महास्थळे सरकारचे नावे करून घ्यावीत' यावर महादजींनी उत्तर दिले, 'मथुरा-वृंदावन 
+इ. तीर्थांच्या जागा अविंधांकडे होत्या. त्या घेऊन तीर्थांच्या ब्राह्मणांकडे दिल्या आहेत. 
+ब्राह्मणांस उत्पन्न पोचते पातशाहाजाद्याकडून स्थळांचा करार करून घेतला.' यावर नानांनी 
+आणखी एक पत्र पाठवले, 'श्री काशीत विश्वेश्वराचे मंदिर जुने हजार वर्षांचे मोडून मसिद 
+केली, त्यास विश्वेश्वराचे स्थळ मोकळे होऊन    पूर्ववत देवालय व देवस्थापना व्हावी हे 
+हिंदुधर्मास उचित आहे ...! ' यानंतर पूर्वीच्या वकील-इ-मुतालिकीच्या सनदा आणि आताच्या 
+मथुरा-वृंदावनच्या सनदा घेऊन महादजी पुण्याकडे निघाले. दि. १३ जानेवारी १७९२ रोजी 
+महादजींनी प्रतापगडाहून (उज्जैनजवळील) कूच केले आणि उज्जैन, हुताशनी, बीड, नांदूर, 
+तुळजापूर, जांबगड या मार्गाने दि. ११ जून १७९२ रोजी पुण्याच्या संगमावर पोहोचले. 
+पुरत्या आठ वर्षांनंतर महादजी पुण्याच्या वेशीवर येऊन पोहोचले !! 
+    मधल्या काळात लॉर्ड कॉर्नवॉलीस या हेस्टिंग्जच्या जागी नेमलेल्या गव्हर्नर जनरलने सर 
+       मॅलेट या अधिकाऱ्याला मार्च १७८६ मध्ये इंग्रजांचा प्रतिनिधी अथवा रेसिडेंट म्हणून 
+नेमले. कॉर्नवॉलीसने    उत्तरेत महादजींचा   फारच    धसका     घेतला असल्याने त्याने 
+मराठ्यांविरुद्ध न      दक्षिणेत टिपू सुलतान विरुद्ध मोहीम सुरू केली. टिपूने दक्षिणेत 
+हिंदूंचाही भयंकर उच्छाद मांडला होता. म्हणूनच नानांनी कॉर्नवॉलीसला मदत करण्याचे 
+ठरवले आणि टिपूवर स्वारी केली. या संपूर्ण मोहिमेत मराठ्यांना चित्रदुर्ग, धारवाड, चैतगिरी 
+इ. ठाणी मिळाली असली तरी दक्षिणेकडे इंग्रजांचा पाया मजबूत होऊन पुढे पेशवाईला 
+धोका उत्पन्न होण्याची चिन्हे आतापासूनच दिसू लागली होती. 
+    महादजी शिंदे संगमावर पोहोचल्यानंतर अकरा दिवसातच, दि. २२ जून १७९२ रोजी 
+पुण्याच्या गारपिरावर (ससून   हॉस्पिटल) मोठा शामियाना उभारण्यात       आला. त्यापूर्वी 
+दिल्लीच्या सनदा स्वीकारल्याबाबत सातारच्या छत्रपतींचे अनुज्ञापत्र घेतले. यानंतर २२ जून 
+रोजी गारपिराच्या शामियान्यात मोठा दरबार भरवण्यात आला. शिंदे आणि हरिपंततात्या 
+मोर्चेल वारीत असलेल्या ठिकाणी श्रीमंत सवाई माधवरावसाहेब पेशवे अदबीने बसले. नंतर 
+        आणि शिंदेही बसले. यानंतर पेशव्यांच्या अनुमतीने फारसनवीसांनी शाही फर्माने 
+वाचली. त्यात बादशहाने श्रीमंतांना 'महाराजाधिराज राव पंडित प्रधान सवाई माधवराव 
+बहादूर' असा बहुमान बहाल केला. श्रीमंत पेशव्य���ंनी १०१ मोहरा बादशहास नजर केल्या. 
+यानंतर महादजींनी पेशव्यांना ५१ मोहरा नजर केल्या. तोफाबंदुकांचे बारही काढण्यात आले. 
+एकूणच फर्मानबाडीच्या या दरबाराचा मोठा महजर करण्यात आला. 
+    दरम्यानच्या काळात पुण्यात घाशीराम कोतवालाचे प्रकरणही फार गाजले. पुण्याचा 
+<<<
+
+जुना जाणता कोतवाल नारायणराव केतकर १७७७ मध्ये वारल्यानंतर नाना 
+आपला खास      नजरबाज    घाशीराम सावळादास    या       सारस्वत ब्राह्मणास पुण्याची 
+कोतवाली दिली. चोऱ्यामाऱ्यांना आळा घालणे, वेश्याव्यवसाय बंद करणे, शहराची स्वच्छता 
+राखणे इ. अनेक गोष्टी घाशीराम कोतवालाच्या काळात अत्यंत उत्तमरित्या सुरू होत्या. परंतु, 
+काही वेळा मात्र पैशाच्या लोभाने लोकांना त्रास देण्याचेही प्रकार कोतवाल व त्याच्या 
+माणसांकडून होत असत. अशाच एके वर्षी घाशीरामाकडून एक        अक्षम्य अपराध घडला. 
+श्रावणमासात निरनिराळ्या दानधर्मांप्रमाणेच ब्राह्मणांना दक्षिणा देण्याची प्रथा थोरल्या 
+शिवछत्रपती महाराजांनी सुरू केली. नंतर मध्यंतरीच्या धामधुमीच्या काळात ही प्रथा बंद 
+पडली. परंतु शाहूमहाराज    गादीवर आल्यानंतर श्रीमंत थोरल्या बाजीराव   पेशव्यांच्या 
+काळापासून दक्षिणा वाटपाचे काम अव्याहत सुरू होते. अशीच श्रावणमासाची दक्षिणा 
+घेऊन   पुन्हा आपल्या देशास    जाण्यास निघालेले २५-३०    तैलंगी ब्राह्मण रात्रीच्या 
+मुक्कामाकरिता घाशीरामाच्या बागेत उतरले. हा भाग घाशीरामाच्या अखत्यारीत    असून 
+लष्कराच्या छावण्याही येथेच असत. बागेच्या पहाऱ्यावर असणाऱ्या घाशीरामाच्या लोकांनी 
+या ब्राह्मणांवर हत्यार उगारले आणि पैशाच्या लोभाने श्रावणमासाची मिळालेली रोख रक्कम 
+लुबाडून या सर्व तैलंगी ब्राह्मणांना त्याच बागेतील एका लहानशा खोलीत कोंडून ठेवले. 
+(भवानी पेठेतील   भुयारात) ही खोली बहुदा साठवणीची असल्याने एका लहानशा 
+              खोलीला दुसरे दारे अथवा खिडक्या नव्हत्या. दोन दिवस उलटून गेले अन् 
+खोलीत अन्न, पाणी आणि प्राणवायूच्या अभावामुळे त्या ब्राह्मणांपैकी केवळ दोन ब्राह्मण, 
+तेही               असल्याने वाचले. तिसऱ्या दिवशी सकाळी मानाजी फाकडे हे 
+कोतवालाच्या बागेजवळून जात असताना या दोन ब्राह्मणांनी आरडाओरडा केला. मानाजींचे 
+लक्ष तिकडे जाताच त्याने या दोघांची सुटका केली आणि ही बाब तड़क जाऊन पेशव्यांच्याच 
+���ानावर घातली. ही गोष्ट घाशीरामलाही समजली. तो घाबरून नानांकडे गेला आणि नानांना 
+म्हणाला की, 'ते लोक भामटे होते, शहरातून चोऱ्या करून निघाले यास्तव कोठीत कोंडले.' 
+परंतु त्या दोघा ब्राह्मणांच्या जबानीवरून आणि श्रावणमासी दक्षिणेच्या सरकारी नोंदींवरून 
+ते भामटे नसल्याचे सिद्ध झाले. 
+    श्रीमंत सवाई माधवरावांनी प्रथम घाशीरामास हजर होण्यास फर्मावले. परंतु तो येईना. 
+तेव्हा शेवटी त्याच्या घरावर ढालाईत हत्यारबंद पाठवून त्याला कैद करण्यात आले आणि 
+शनिवारवाड्यात पेशव्यांसमोर हजर करण्यात आले. घाशीरामाचा गुन्हा हा अक्षम्य होता. 
+त्याच्या हातून पातक घडलेले होते. सुनावणी झाल्यानंतर त्याच्या अंगावरचे सरकारी मरातब 
+अन् डोईवरचे कोतवाली पागोटे अथवा         काढून घेण्यात आली. त्याच्या मुसक्या बांधून 
+वेताच्या छड्यांचे फटके मारण्यात आले आणि त्याच्या पायात      बेड्या घालून त्याला 
+पानशांच्या तोफखान्यात बंद ठेवण्यात आले. घाशीरामाच्या या निंदनीय कृत्याचा निषेध 
+करण्यासाठी         ब्राह्मण शनिवारवाड्यासमोर जमले होते. त्याला शिक्षा झाल्याशिवाय 
+अन्न ग्रहण न   करण्याचा निर्णय पुण्यातल्या ब्रह्मवृंदाने जाहीर केला. दुसऱ्या दिवशी 
+घाशीरामाच्या पायातल्या बेड्या तोडून त्याचे तोंड फडक्याने बांधून त्याला कोतवाल 
+<<<
+
+चावडीवर आणण्यात आले. तेथे त्याच्या डोक्यावर शेंदूर फासून उंटावर उलटा बसवून 
+पुण्यातल्या आठही पेठांमध्ये फिरविला आणि गारपिराजवळ त्याला सोडून देण्यात आले. 
+यानंतर या मिरवणुकीत सहभागी झालेल्या ब्राह्मणांना नानांनी म्हटलं, ‘की याला तुमच्या 
+हवाली केला आहे. तुम्हांस पाहिजे राखा अथवा मारा'. यानंतर संध्याकाळी दोन घटिका 
+सूर्यास्तापूर्वी पुण्यातल्या ब्रह्मवृंदांनी त्याला दगडांनी चेचून मारले. (३१ ऑगस्ट १७९१). 
+    घाशीराम कोतवाल     प्रकरणात नानांना मोठा त्रास सहन   करावा लागला. कारण 
+घाशीरामाची नेमणूक नानांनी केली होती अन् शिवाय घाशीरामाच्या मुलीशी, ललिता गौरीशी 
+नानांचे अनैतिक संबंध होते अन् म्हणूनच नाना घाशीरामाला पाठीशी घालतात, अशी हूल 
+सर्वत्र उठली होती. अर्थात ही केवळ अफवा होती. नानांच्या हितशत्रूंनी त्यांच्या विरोधात 
+केलेली ही एक   चाल होती !! यानंतर पूर्वीच्याच आनंदराव काशी याला कोतवाली देण्यात 
+आली. 
+    दि. ३१ जानेवार�� १७९३ रोजी श्रीमंत सवाई माधवराव पेशव्यांचे कुटुंब रमाबाई या दीर्घ 
+आजाराने मृत्यू पावल्या. त्यांना तीन-चार महिने ताप येत असताही कोणास निदान झाले 
+नाही. यानंतर एक महिन्याच्या अवधीतच, दि. ३ मार्च १७९३ रोजी सवाई माधवरावांनी 
+विजयदुर्गाच्या गोखल्यांची कन्या यशोदाबाई यांच्याशी लग्न केले. या लग्नसमारंभाच्या 
+प्रित्यर्थ आणि दिल्लीच्या यशस्वी राजकारण्याच्या आनंदास्तव पर्वतीच्या डोंगरावर मोठी 
+रोषणाई करण्यात आली. रात्रीचा एक प्रहरभर दारूकाम सुरू होते. दारूचा हनुमंत करण्यात 
+आला होता. ती दारू पेटवल्यावर आकाशात उड्डाण     करणारा हनुमंत पाहून लोक   फारच 
+अचंबित झाले. चैत्र शु. १ शके १७१५ म्हणजेच दि. १३ मार्च १७९३ रोजी हुताशनीचा 
+मानाचा दरबार शनिवारवाड्यातील    आरसे महालात (गणपती रंगमहालात?) भरवण्यात 
+आला. यानंतर तिसऱ्या प्रहरी श्रीमंत माधवरावसाहेब हत्तीवर अंबारीत बसून वानवडीस 
+शिंद्यांच्या मुक्कामाकडे रवाना झाले. रास्ते, पानसे, पुरंदरे अशा सर्व सरदारांच्या 
+वाड्याच्या गच्च्यांवर पाण्याचे बंब ठेवण्यात आले होते. श्रीमंतांचा हत्ती जवळून जाताच त्या 
+बंबातून पर्जन्यवृष्टीसारखा पाण्याचा वर्षाव होत होता. श्रीमंतांच्या अंबारीत गुलालाची अनेक 
+ताटे ठेवण्यात आली होती. रस्त्याने जाताना स्वतः श्रीमंत हाताच्या मुठी भरभरून गुलालाची 
+उधळण    करीत होते. सर्व पेठांतून फिरत फिरत श्रीमंतांची स्वारी वानवडीच्या मुक्कामी 
+पोहोचली. तेथे पोहोचल्या पोहोचल्यानंतरही महादजींसोबत सर्वजण रंग खेळले. रंगाचे खेळ 
+आटोपल्यानंतर श्रीमंतांसह सर्वांनी गरम पाण्याने स्नान केले. स्नान झाल्यावर नाचगाण्याचा 
+कार्यक्रम सुरू झाला. पोवाडे, नृत्य, लावण्या, वग, शाहिरी, गोविंदाची सोंगे इ. सहा 
+घटकांपर्यंत खेळ सुरूच होते. यानंतर रात्रीच्या शेवटच्या प्रहरी श्रीमंत शनिवारवाड्यावर 
+परतले. या समारंभात घडलेली, दौलतीच्या दृष्टीने अत्यंत शुभकारक अशी गोष्ट म्हणजे नाना 
+फडणवीस     आणि महादजी शिंदे यांच्यामधले सर्व गैरसमज     दूर झाले. नाना-महादजी 
+कायमचे एकत्र आले. 
+    नाना-महादजींची ही दिलजमाई झाली खरी, परंतु त्याचा आनंद दीर्घकाळ टिकू शकला 
+नाही. कारण पुढच्या एक-दोन महिन्यांतच महादजींस ज्वर येऊ लागला. पुढचे आठ महिने 
+<<<
+
+महादजी आजारीच होते. परंतु, याचा परिणाम त्यांच्या दैनंदिन जीवनावर पडलेला अजिबात 
+दिसत नाही. फेब्रुवारी १७९४ च्या पहिल्या आठवड्यात मात्र महादजींची तब्येत जास्तच 
+       लागली. खुद्द पेशवे आणि नाना फडणवीस महादजींना भेटून आले. हरिपंततात्या तर 
+एक दिवसाआड जाऊन येत असत. शेवटी दि. १२ फेब्रुवारी १७९४ रोजी तापाच्या आणि 
+कफाच्या अति प्रभावाने रात्रीच्या पहिल्या प्रहरी महादजी शिंद्यांनी देह ठेवला. मृत्यूसमयी 
+महादजींचे वय ६७ वर्षांचे होते. 
+    अखेरपर्यंत महादजी हे 'वय झालेले' आहेत असे वाटतही नव्हते. महादजींचा परिवारही 
+मोठा होता. त्यांना अन्नपूर्णा, भवानी, भवानी (दुसरी), पार्वती, गंगाबाई, राधाबाई, भगिरथी, 
+यमुना आणि लक्ष्मीबाई अशा नऊ बायका होत्या. परंतु, महादजींच्या मृत्यूसमयी शेवटच्या 
+तीन बायकाच जिवंत होत्या. परंतु महादजींना पुत्र नव्हता. म्हणून महादजींच्या धाकट्या 
+बंधूंचा, आनंदरावाचा नातू दौलतराव याला पेशव्यांनी दत्तकविधान करवून शिंद्यांच्या गादीवर 
+बसवले. 
+    महादजी शिंद्यांच्या पाठोपाठ चार महिन्यात पोटदुखीच्या आजाराने त्रस्त होऊन 
+पेशव्यांचे दुसरे सेनापती हरिपंततात्या फडके हेदेखील मृत्यू पावले. (२० जून १७९४). 
+हरिपंततात्यांना चिंतामण, रामचंद्र, लक्ष्मण आणि माधवराव असे एकूण   चार पुत्र होते. 
+नानांनी हरिपंततात्यांच्या मृत्यूनंतर सारी जबाबदारी रामचंद्रावर सोपवली. मृत्यूसमयी 
+हरिपंततात्यांचे वय पासष्टीच्या आसपास होते. अतिशय शांत, सुस्वभावी अन् कर्तव्यतत्पर 
+असणाऱ्या हरिपंततात्यांच्या मृत्यूमुळे दौलतीला दुसरा जबर धक्का बसला होता. 
+    थोरल्या माधवराव   साहेबांनी राक्षसभुवन येथे निजामाच्या फौजेचा जबर पराभव 
+केल्यानंतर निजाम   मुकाट्याने चौथाई वेळोवेळी पावती करत    होता. परंतु, माधवराव 
+साहेबांच्या मृत्यूनंतर पेशवाईत उसळलेला अंतस्थ कलह अन् नंतरच्या इंग्रजांबरोबरच्या 
+युद्धाचा फायदा घेत निजामाने चौथाई देणेच बंद करून टाकले. आतापर्यंत चौथाईच्या 
+रकमेची थकबाकी तीन       कोटी रुपयांपर्यंत जाऊन पोहोचली होती. अशातच       दिल्ली 
+दरबारकडून    पेशव्यांना वकील-इ-मुत्लक   ही सनद    मिळाल्याने निजामाचा    भयंकर 
+जळफळाट झाला आणि त्यात भरीस भर म्हणून निजामाचा दिवाण मुशिरून्मुल्क गुलाम 
+सय्यदखान इराणी याने निजामास            त्याचे म्हणणे होते की, चौथाईची तीन कोटी रु. 
+रक्कम �� तीस लक्ष उत्पन्नाचा बीड प्रांत फुकाफुकी पेशव्याला देण्याऐवजी त्याच रकमेतून 
+आपण     आपले सैन्य अजून प्रबळ    बनवू आणि पेशव्यांचा कायमचा काटा काढू. याच 
+सुमारास महादजी शिंदे आणि हरिपंततात्या          हे पेशव्यांचे दोन्ही मातबर सेनापती 
+पाठोपाठ मृत्यू पावल्याने निजामालाही दिवाणाचा हा बेत मनोमन पटला. पेशव्यांचे वकील 
+गोविंदराव काळे हे पूर्वीपासून हैदराबादच्या दरबारात डोळे अन् कान ठेवून वावरत होते. 
+गोविंदराव काळ्यांच्यामार्फत निजामाची अगदी             पुण्यात नाना 
+समजत होती. 
+    टिपू सुलतान हा मराठ्यांचा जसा कट्टर शत्रु होता, तसाच तो निजामाचाही शत्रू होता. 
+किंबहुना, टिपू सुलतान हा पेशव्यांपेक्षाही निजामाला जास्त कट्टर प्रतिस्पर्धी मानीत असे. 
+<<<
+
+निजाम मात्र सुरुवातीस टिपू मुसलमान असल्याने आपल्या बाजूने आहे अशाच गैरसमजात 
+होता. इ. स. १७९४ च्या उन्हाळ्यात निजामाच्या एका मुलाच्या लग्नास टिपूला बोलावणे 
+असतानाही टिपूने या आमंत्रणाचा स्वीकारही केला नाही. लगेच काही दिवसात टिपूच्या 
+मुलाचे लग्न झाले. या लग्नात टिपूने निजामाला आमंत्रण   तर दिले नाहीच, उलटपक्षी 
+पुण्याला पेशव्यांकडे खास दूत पाठवून 'घरचे कार्य आहे, ते सिद्धीस न्यायला समक्ष हजर 
+रहावे' असे लिहिले. 
+    ईस्ट इंडिया कंपनीचा गव्हर्नर जनरल सर जॉन शोअर याने मात्र या सगळ्या प्रकरणात 
+तटस्थ राहण्याचे ठरवले होते. अर्थात दोन सत्ताधीशांमध्ये भांडण होऊन तटस्थ राहण्यातच 
+फायदा आहे हे शोअर ओळखून होता. निजामाच्या दिवाणाने, गुलाम सय्यदाने सर जॉन 
+शोअरपाशी मदतीची खूप याचना केली, परंतु शोअरने काही केल्या त्याचे ऐकले नाही. परंतु, 
+शोअरच्या सांगण्यावरून निजामाने दि. १ जुलै १७९४ रोजी मीर आलम या आपल्या 
+वकीलाला पुण्यास पाठवले. परंतु, नाना             अखेरपर्यंत पूर्ण थकबाकीची मागणी 
+केल्याने बोलणी फिस्कटली. 
+    नोव्हेंबर महिन्याच्या सुरुवातीला निजामाच्या फौजा बिदरहून पुढे कूच करत असल्याच्या 
+बातम्या आल्या. पेशव्यांशी रघुनाथरावांच्या पुत्रांनी, अमृतराव-बाजीरावांनी मागे पुन्हा बंड 
+करू नये याकरता त्यांना आनंदवल्लीहून गोविंदपंत गोडबोले यांच्या नजरकैदेत, शिवनेरीवर 
+ठेवले. पुण्याच्या बंदोबस्ताकरता रामचंद्रपंत कानड्यांचा पुत्र माधवराव याला नेमले. 
+    निजाम अहमदनगरच्या रोखाने पु���्यात येऊ पाहात होता. पेशव्यांच्या फौजांनीही त्याच 
+रोखाने पुणे सोडले अन् पूर्वेस घोडनदीवरून श्री गोंद्याच्या मार्गाने कूच सुरू झाले. सीना 
+नदीच्या काठावर मिरजगाव येथे पेशव्यांची छावणी पडली. जवळच्याच घोडेगाव, रत्नापूर, 
+धानोरे या गावांमध्येही पेशव्यांच्या फौजा विखुरल्या गेल्या. निजामाचे सैन्यही खर्डा गावाच्या 
+पश्चिमेला दोन कोसांवर खर नदीच्या काठावर येऊन उतरले. दोन्ही बाजूचे नजरबाज 
+परस्परांच्या फौजांमधल्या          टिपत होते. 
+    एकदा तर गंमतच झाली. मराठ्यांच्या सैन्यातील सेनापती रामचंद्रबाबा      मोगली 
+फौजेची व्यवस्था बघण्यास गेले असता निजामाच्या फौजेतील एका तुकडीने त्यांच्यावर 
+अचानक हल्ला चढवला. त्यामुळे फडक्यांना पळून जावे लागले. हे पाहताच मुशिरून्मुल्क 
+गुलाम सय्यद दिवाणाला समजताच त्याने मराठ्यांचे वकील गोविंदपंत काळे यांना बोलावून 
+घेतले. गोविंदपंत येताच निजामासमक्ष त्यांना स्त्रियांच्या वेशातल्या पुरुषांचे तमाशे दाखवले. 
+या तमाशात नाना फडणवीस, परशुरामभाऊ पटवर्धन, दौलतराव शिंदे अशा नावाची सोंगे 
+करून दिवाण     कुत्सितपणे मस्करी करत होता. गोविंदपंतांनी ही सारी हकीकत नाना 
+              कळवली. निजाम इकडे पेशव्यांच्या कारभाऱ्यांची खिल्ली उडवून टिंगल 
+करीत असतानाच तिकडे नाना                   रत्नापूरला 'दळबादल' नावाचा प्रचंड डेरा 
+उभा करून दरबार भरवला. निजामाच्या या कुत्सितपणाची सर्व हकीकत नानांनी मानकरी 
+ आणि सरदारांसमोर वाचून दाखवली. या गोष्टीमुळे निजामाचा सूड घेण्याची ईर्ष्या सर्वांच्याच 
+मनात उत्पन्न झाली. नानांनी मोहिमेची सर्व जबाबदारी परशुरामभाऊ पटवर्धन यांच्यावर 
+<<<
+
+सोपवली. परशुरामभाऊ पटवर्धन आणि रामचंद्रपंत फडके यांच्या हाताखाली लखोबानाना 
+आणि जिवबा बक्षी हे शिंद्यांतर्फे, भोसल्यांतर्फे विठ्ठलपंत सुभेदार, होळकरांच्या वतीने 
+बापूराव होळकर अशी असामी सिद्ध झाली. या साऱ्या फौजा घोडेगावात मोर्चे बांधून सिद्ध 
+झाल्या होत्या. 
+   फाल्गुन वद्य ५, दि. ११ मार्च १७९५ रोजी निजामाच्या फौजा कूच करून घोडेगावच्या 
+दिशेने येऊ लागल्या. पेशव्यांच्या फौजाही तयारीतच होत्या. परशुरामभाऊंच्या डाव्या बगलेस 
+शिंदे, उजव्या बगलेस होळकर, मागे विठ्ठलपंत अशी सैन्याची रचना होती. परशुरामभाऊ 
+आघाडीला तोफा उभ्या करण्यासाठी जागा पाहत असतानाच निजामाच्या फौजांनी हल्ला 
+चढवला. या हल्ल्यात परशुरामभाऊंचा पुतण्या         पटवर्धन ठार झाला. हे पाहताच 
+            फौज       मागे येऊन थांबली. या चकमकीत भाऊंच्याही उजव्या डोळ्याच्या 
+वरच्या बाजूस तलवारीचा वार बसला अन् जखम झाली. विठ्ठलपंतांची फौज मागे हटलेली 
+पाहून निजामाच्या फौजेने डाव्या बाजूस (निजामाच्या फौजेच्या उजव्या बाजूस) असणाऱ्या 
+दौलतराव शिंद्यांवर हल्ला चढवला. हे पाहताच होळकर अन् हुजरातीच्या खाशा फौजेनेही 
+निजामाला घेरले आणि मारा सुरू केला. पुरत्या कोंडीत सापडलेल्या मोगली फौजेवर 
+शिंद्यांनी तोफांचा मारा करायला सुरुवात केली. निजामाच्या सैन्याला हा मारा सहन होईना. 
+शेवटी संध्याकाळी सूर्यास्तास सहा घटिका अवकाश असताना मराठ्यांचा मारा थांबला, परंतु 
+होळकरांचे दहा-बारा हजार पेंढारी निजामाच्या फौजेची लूट करण्यासाठी त्या फौजेत शिरले. 
+मराठ्यांचा पुन्हा जबर मारा होत आहे असे वाटून निजामाची फौज अवघ्या दोन कोसांवर 
+असणाऱ्या खर्ड्याच्या किल्ल्यात गेली. या झटापटीत निजामाकडचे लालखान, वजीरखान 
+पठाण, अश्गुलखान असे खासे सरदार ठार झाले. पंधराशे मोंगल असामी कापली गेली. 
+कित्येक तोफा अन् दारूगोळा मराठ्यांच्या हाती आला. 
+   दुसऱ्या दिवशी दि. १२ मार्च १७९५ रोजी मराठी फौजांनी खड्याला वेढा घातला आणि 
+किल्ल्यावर तोफांचा जबरदस्त मारा सुरू केला. मराठ्यांच्या या भयंकर हल्ल्यामुळे मुळातच 
+भेदरलेल्या निजामाने पेशव्यांकडे तहाची बोलणी करण्यासाठी विनंती केली. वास्तविक 
+पाहता, निजामाच्या आतापर्यंतच्या सर्व कृत्यांना लक्षात घेता त्याला जिवंत ठेवू नये, असेच 
+सर्वांचे मत होते. परंतु नानांनी दूरदर्शीपणा दाखवून त्याला जीवदान देण्याचे ठरवले. मागे 
+जशी इंग्रजांविरुद्ध एकी घडवून आणण्यात निजामाने सहकार्य केले होते, तशीच वेळ पुन्हा 
+आली तर असा विचार यामागे होता. शेवटी निजामाचा दिवाण गुलाम सय्यद याला ताब्यात 
+देण्याची अट घालून नाना फडणवीसांनी तहाकरता मंजुरी दिली. एकूण तह ठरला तो असा- 
+    १) मैनुद्दौला गुलाम सय्यद हा पेशव्यांच्या बंदोबस्तात राहील. 
+    २) यापूर्वीचे चौथ व सरदेशमुखीचे तीन कोट रु. आणि या मसलतीची भरपाई म्हणून 
+दोन कोट असे एकूण पाच कोट रु. रक्कम तीन वर्षांत सरकारात भरणा करावी. 
+    ३) तीस लक्षांचा मुलुख व दौलताबा��ेचा किल्ला सरकारात द्यावा. 
+    ४) नागपूरकर भोसल्यांचे जे महाल व ऐवज घेतला असेल तो परत करावा. 
+<<<
+
+    इंग्रजांच्या बातमीनुसार मराठ्यांकडे ८४ हजार घोडदळ, ३८ हजार पायदळ आणि १९२ 
+तोफा असे सैन्य होते, तर निजामाकडे ४५ हजार घोडदळ, ४४ हजार पायदळ आणि १०८ 
+तोफा होत्या. याशिवाय शिंद्यांच्या फौजेत पेरॉन आणि निजामाकडे रेमंड हे युरोपीय 
+गोलंदाज होते. 
+    निजामाने गोडीगुलाबीने गोविंदराय काळ्यांमार्फत आणि इतरही सरदारांमार्फत नानांना 
+अगदीच गळ घातली तेव्हा इतर         कायम ठेवून नानांनी 'तीन कोटी दक्ष लक्ष रु. रोख 
+आणि साडेचौतीस लक्षांचा मुलुख' देण्याच्या कराराला मान्यता दिली. दि. २७ मार्च रोजी 
+मुन्शिरूलमुल्क दिवाण गुलाम सय्यदला मोठ्या इतमामाने नाना               ताब्यात 
+घेतले आणि पेशव्यांच्या विजयी फौजांनी पुण्याच्या रोखाने कूच केले. गर्जत गर्जत निघालेली 
+ही मराठी फौज दि. १     १७९५ रोजी पुण्यात येऊन पोहोचली. जवळपास तीस वर्षांच्या 
+प्रदीर्घ काळानंतर, राक्षसभुवननंतर पेशवे आणि निजाम यांच्यात झालेली ही 
+पेशव्यांनी जिंकली अन् निजामाला पुन्हा मान खाली घालावी लागली, हाच मोठा निर्णायक 
+विजय होता. 
+   सवाई माधवरावांच्या कारकीर्दीतला हा महत्त्वाचा पहिलावहिला (अन् शेवटचाही) विजय 
+होता. परंतु, हा विजय जवळपास बहुतांशी नाना             हुशारीचा अन् कर्तबगारीचा 
+होता. नानांनी या बाबतीत मात्र जरा अधिकच अधिकार बजावला होता. वास्तविक थोरल्या 
+माधवरावसाहेबांनी वयाच्या सोळाव्या वर्षी कारभाराची सूत्रे हातात घेतली असतानाही 
+त्यांच्याच रक्ताच्या सवाई माधवरावांना मात्र ही मोकळीक नव्हती. त्यांच्या लहानपणी 
+नानांनी त्यांचा सांभाळ करून व्यवस्था लावून दिली असली तरीही नंतर तरी त्यांना मुखत्यार 
+होऊ देणे गरजेचे होते. परंतु नंतरही नानांनी पेशव्यांभवती दिनकरपंत       आणि 
+सखोपंत साने यांना नेमून दिले.            परवानगीशिवाय दरबारस्वारी होऊ नये. ते 
+सांगतील ते ऐकावे' अशा परिस्थितीत सवाई माधवराव राहत होते. गोपिकाबाईंनाही हा 
+प्रकार आवडत नव्हता. इ. स. १७८८ मध्ये सवाई माधवराव त्यांच्या भेटीसाठी गंगापुरात गेले 
+असता बाईंनी हरिपंतांना सवाल   केला, 'यांणी शहाणे कधी व्हावे?' सवाई माधवराव 
+प्राण्यांची शिकार उत्तम करीत होते. परंतु प्रत्यक्ष लढाईतील शिकारीचा अनुभव त्यांना मिळू 
+शकल�� नाही. 
+<<<
+
+              अहमदनगर O               खर्डा 
+                             मिरजगाव C 
+
+                                                           फौजाचा 
+                                 खर्डा येथील लढाई 
+
+    सवाई माधवराव लहान असताना ते नानांच्याच सल्ल्याने चालत असत. परंतु नंतर नंतर 
+मात्र नानांचा त्यांच्या आयुष्यातील हस्तक्षेप त्यांनाही नकोसा वाटू लागला होता. शिवनेरीवर 
+कैदेत असणाऱ्या रघुनाथरावांच्या पुत्रांविषयी, विशेषतः बाजीरावांविषयी सवाई माधवरावांना 
+आपुलकी वाटत होती. रघुनाथरावांच्या गुन्ह्यांची शिक्षा त्यांना का द्यावी, हा प्रश्न त्यांना नेहमी 
+सतावत होता. नाना                  मात्र हे अजिबात मान्य नव्हते. बाजीराव आणि सवाई 
+माधवरावांदरम्यानची गुप्त पत्रे नानांनी पकडली. शिवनेरीवर रघुनाथरावांच्या मुलांवर नजर 
+ठेवण्यास   असणाऱ्या बळवंतराय नागनाथाला कोताई केली म्हणून नानांनी कैदेत टाकले 
+आणि सवाई माधवरावांनाही           अधिक शब्द बोलले. 
+    नानांच्या या वर्तनाने सवाई माधवराव खूपच खचून गेले होते. वास्तविक         बाजीराव 
+आपला चुलता असल्याने गादीवर खरा हक्क त्याचा आहे हे सवाई माधवरावांचे म्हणणे 
+नानांना मान्य नव्हते. आपल्यामुळे उगाच निरपराध माणसांना कैद               म्हणून सवाई 
+माधवरावही दुःखी होते. 
+    गणेश चतुर्थीपासूनच सवाई माधवरावांचे आजारपण सुरू झाले. त्यांना अंगात ज्वर भरू 
+लागला होता. यानंतर दसऱ्याच्या समारंभात पडलेले कष्ट यामुळे तो तापाचा त्रास असह्य 
+होऊ लागला होता. 
+    अश्विन शुद्ध त्रयोदशी, दि. २७ ऑक्टोबर          या दिवशी सकाळी श्रीमंतांना खूपच 
+ताप आला. हा ताप अंशतः मस्तकातही गेला होता. अशावेळी नानांच्या कैदेत असल्याची 
+अपराधीपणाची जाणीवही सलत होती. एके क्षणी वाताचा तीव्र झटका आला आणि माडीत 
+कठड्यापाशी आलेले सवाई माधवराव तोल           जाऊन खालच्या            हजारी कारंज्यावर 
+पडले. दीड भाला खोल असणाऱ्या या कारंज्याच्या हौदावर आपटून श्रीमंत तत्काळ गतप्राण 
+झाले. 
+    दौलतीच्या पेशव्यांचा अत्यंत   अल्पवयातच अतिशय हृदयद्रावक        अंत झाला होता. 
+पेशव्यांच्या नशिबास उतरण लागावयास आता सुरुवात झाली होती. 
+<<<
+
+         श्रीमंत नारायणराव, रघुनाथराव तसेच सवाई माधवराव या तीनही 
+                    पेशव्यांचे एकत्रित संदर्भ येथे दिले आहेत 
+          (ही तीनही प्रकरणे परस्परांस पूरक व संबंधित असल्याने व सर्व 
+              संदर्भग्रंथ तीनही प्रक��णात आल्याने एकत्र देत आहे) 
+                                 संदर्भ : 
+ १) रोजनिशीतील उतारे : गो. स. सरदेसाई, २) मराठी रियासत : गो. स. सरदेसाई (सवाई 
+ माधवराव), ३) पेशवे व सातारकर राजे यांची टिपणे : काव्येतिहास संग्रह, ४) मेस्तक 
+ शकावली : काव्येतिहास संग्रह, ५) पुरंदरे दफ्तर भाग १ व ३ : कृ. वा. पुरंदरे, ६) साधन 
+ परिचय महाराष्ट्राचा : द. वि. आपटे-रा. वि. ओतूरकर, ७) सातारा गादीचा इतिहास : विष्णु 
+ गोपाळ भिडे, ८) सनदापत्रातील माहिती : द. ब. पारसनीस, ९) मराठ्यांच्या इतिहासाची 
+ साधने (निवडक) : राजवाडे खंड, १०) पेशवेकालीन महाराष्ट्र : वा. कृ. भावे, ११) मराठी 
+दफ्तर रूमाल १ व २ : वि. ल. भावे, १२) ऐतिहासिक पोवाडे :                 १३) 
+ पेशवे दफ्तरातील हिंदी कागद : भ. ग. कुंटे, १४) मराठे व इंग्रज : न. चिं. केळकर, १५) 
+ नाना फडणवीस व मराठी राज्य प्रशासन : म. रा. कुलकर्णी, १६) चंद्रचूड दफ्तर : पोतदार- 
+ आपटे, १७) शिंदेशाही इतिहासाची साधने : फाळके, १८) पेशवाईच्या सावलीत : ना. गो. 
+ चापेकर, १९) विंचूरकर घराण्याचा इतिहास : ह. र. गाडगीळ, २०) काव्येतिहास संग्रह : पत्रे 
+ यादी वगैरे, २१) पेशवे घराण्याचा इतिहास : प्रमोद ओक, २२) पुण्याचे पेशवे : अ. रा. 
+ कुलकर्णी, २३) पेशवे बखर : कृष्णाजी विनायक सोहोनी, २४) होळकराची कैफियत : य. न. 
+ केळकर, २५) नागपूरकर भोसले बखर : काशिराव         गुप्ते, २६) HISTORY    OF 
+ MARATHAS : GREAT DUFF, ?0) HISTORY OF MARATHA PEOPLE : 
+ किंकेड- पारसनीस, २८) ORIGIN      & AUTHENTIC      NARRATIVE     OF THIS 
+ MARATHA WAR : J. ALMON & J. DEBRETT (LONDON), ?8) SPEECHES IN 
+ HOUSE OF COMMONS : PHILIP FRANCIS, ३०) सवाई माधवराव पेशव्यांची 
+ रोजनिशी : वाड-भावजी, ३१) नाना फडणवीस यांची बखर, ३२) सवाई माधवरावांसाठीची 
+ बखर, ३३) निजाम पेशवे संबंध : शेजवलकर, ३४) ईस्ट इंडिया कं. - पेशवे-फार्सी 
+ पत्रव्यवहार : गं. ना. मुजुमदार, ३५) नारायणराव पेशव्यांची बखर, ३६) नारायणराव 
+पेशव्यांच्या निधनाची हकीकत ३७) खर्ड्याच्या स्वारीची बखर, ३८) नाना 
+ आत्मवृत्त, ३९) हैदर व टिपू यांची कैफियत. 
+<<<
+
+    दि. २७ ऑक्टोबर १७९५ रोजी श्रीमंत सवाई माधवराव पेशव्यांचं निधन झालं आणि 
+ पेशवाईला उतरती कळा लागली. सवाई माधवरावांना पहिल्या पत्नीपासून एकही मुलगा 
+ झाला नव्हता आणि दुसऱ्या पत्नीला, यशोदाबाईंना वाड्यात येऊन जेमतेम दोन वर्षे होत 
+ नाहीत तोच पेशव्यांचा मृत्यू झाला. आता सवाई माधवरावांच्या विधवा पत्नीने एखाद्या 
+ मुलाला दत्तक घ्यावे आणि त्याला गादीवर बसवावे असे ठरले. 
+    सवाई माधवराव पेशव्यांच्या अखेरच्या क��ळात त्यांना नानांची नजरकैद नकोशी वाटू 
+ लागली होती. मुळात     वारसा हक्काप्रमाणे नसली तरी वयाच्या श्रेष्ठत्वाने पेशवाई ही 
+ रघुनाथराव आणि नंतर त्यांचा पुत्र बाजीराव यांना मिळावयास हवी होती, असे सवाई 
+ माधवरावांना फार वाटे. नानांच्या अपरोक्ष परशुरामभाऊ पटवर्धन आणि दौलतराव शिंद्यांच्या 
+ मार्फत ते शिवनेरीवर पत्रव्यवहार करत होते. अन् म्हणूनच की काय परंतु पटवर्धन आणि 
+ शिंद्यांचे मत रघुनाथरावांच्या पुत्रांपैकीच एकाला दत्तक घेण्याकडे झुकत चालले होते. 
+    नानांना नेमकी हीच गोष्ट नको होती. कारण रघुनाथरावांच्या पुत्रांमध्येही त्यांचेच रक्त 
+वाहत होते. अन् रघुनाथरावांचा धाकटा पुत्र चिमाजीआप्पा तरी आता फक्त बारा वर्षांचा 
+होता. म्हणजेच लहान होता. परंतु, अमृतराव या दत्तकपुत्राचे पराक्रम नानांना चांगलेच 
+ लक्षात होते. पूर्वी रघुनाथराव नारायणरावांच्या मृत्यूनंतर जेव्हा सुरतेला इंग्रजांकडे पळून गेले 
+ होते तेव्हा अमृतरावही त्यांच्या सोबत होते. राघोबादादांनी अमृतरावांबरोबर दोन हजारांची 
+ वेगळी फौज दिली होती. त्यामुळेच अमृतरावांना पेशवाई देणे शक्यच नव्हते. राहता राहिला 
+ प्रश्न मधले चिरंजीव बाजीरावांचा! 
+    बाजीरावांच्या वयाच्या आठव्या वर्षी रघुनाथरावांचा मृत्यू झाला. त्यामुळेच याआधीचे 
+ सारे जीवन धावपळीचे व नंतरचा सारा काळ (आजपर्यंत) बंदिवासातच गेला होता. आधीच 
+ कारभाऱ्यांच्या नजरकैदेत   आणि त्यातून    आनंदीबाईंच्या कडक     शिस्तीत असल्याने 
+ बाजीरावांचा स्वभाव      विक्षिप्त अन्        बनला होता. कैदेत असताना आनंदीबाई 
+ 'दिनचर्या' अथवा रोजनिशी लिहित असे. 
+     आपल्या मुलाचे, बाजीरावांचे सारे गुणदोष आनंदीबाईंनी स्वतः लिहिले आहेत. बाजीराव 
+ दिवसभराचा संपूर्णवेळ फक्त खेळात अन् हुंदडण्यात घालवतो असं आनंदीबाई म्हणतात. 
+ बाजीरावाचे शिक्षणात अजिबात लक्ष नव्हते. मुळात नानांनी अन् इतर कारभाऱ्यांनी त्याच्या 
+ शिक्षणाची चोख   व्यवस्थाच लावली नव्हती. बाजीरावांचा स्वभावही         हेकेखोर अन् 
+          बनला होता. ते दिवसभर गोदावरीच्या नदीच्या डोहात पोहत असत. बाजीरावांचे 
+ लग्न झालेले होतेच. तरीही वयाच्या तेराव्या वर्षी त्यांना गुप्तरोगाची लागण झाली होती. 
+ आनंदीबाई तर अक्षरशः हतबल झाल्या होत्या. त्या म्हणत- 
+     'बाजीराव थोर जाले असता अद्या���ी मर्यादेची तऱ्हा नाही. काल चर्येस काय म्हणावे? 
+ आम्ही पेचात अन् मुले अशी, तशात हा मुख्य! (निदान) याची तऱ्हा अशी नसावी. यास 
+ कोणी जपत नाही. मूल शहाणे होऊ नये असे साऱ्यांस वाटते ... येथे बाजीरावाजवळ शहाणा 
+ माणूस कोणी ठेविला नाही. मूल नासून (बिघडवून) टाकले ... ' बाजीरावांच्या अर्वाच्यगिरीला 
+<<<
+
+आवर घालण्यासाठी आनंदीबाईंना प्रसंगी त्यांना चपराका वा अक्षरशः लाथांचा मारही द्यावा 
+लागत असे. 
+   असे हे बाजीराव लहानपणापासून नानांच्या नजरेसमोरच असल्याने त्यांना गादीवर 
+बसवणे म्हणजे अधःपातच करून घेणे हे नानांना कळत होतेच. पटवर्धन आणि शिंद्यांनाही 
+बाजीरावांचे हे सारे उपद्व्याप माहीत होते. म्हणूनच त्यांनी रघुनाथरावांचा कनिष्ठ पुत्र 
+चिमणाजी उर्फ चिमाजीआप्पा याला यशोदाबाईंच्या मांडीवर दत्तक म्हणून बसवावे असा 
+प्रस्ताव मांडला. या गोष्टीला नानांचा तर विरोध होताच, परंतु बाजीरावांचाही विरोध होता. 
+कारण मुळात याआधी रघुनाथराव पेशवे म्हणून गादीवर बसले होते. त्यामुळे दत्तक विधान 
+करण्याची अजिबात गरज नाही आणि दुसरे म्हणजे चिमणाजी हा बाजीरावांचा धाकटा 
+भाऊ होता. वारसा हक्काप्रमाणे रघुनाथरावांनंतर पेशव्यांच्या मसनदीवर बाजीरावांचाच 
+हक्क होता. 
+   पेशवाई आपल्यालाच मिळावी म्हणून बाजीरावांनी सर्वप्रथम जाऊन परशुरामभाऊ 
+पटवर्धनांची भेट घेतली. भाऊंच्या पायावर डोके ठेवून पदर पसरून बाजीरावांनी म्हटलं, " ... 
+मागील (रघुनाथरावांचे आणि तुमच्यातले) द्वेष तुम्ही मनात आणू नये. मीही आणणार नाही. 
+वडिलांच्या जागी आपण मला मान्य आहात. धाकट्यास दौलतीवरी बसवावे अन् मी बंदित 
+रहावे हे आपल्या विचारास येते का?" असे म्हणून बाजीरावांच्या डोळ्यांत अश्रू आले. तेव्हा 
+परशुरामभाऊंनी त्यांचे    केले व नाना            सल्ला घेऊन ठरवतो असे म्हटले. 
+यानंतर बाजीराव मोत्यांची माळ अन् तुरा घेऊन दौलतराव शिंद्यांच्या भेटीकरता गेले. इकडे 
+बाजीराव दौलतराव शिंद्यांच्या छावणीत गेले आहेत असे पाहून परशुरामभाऊ पटवर्धन 
+शिवनेरीवर आले. त्यांनी चिमाजीअप्पाला      पुण्याला नेऊन दि. २५   रोजी त्याचे 
+दत्तकविधान 'उरकून' घेतले आणि दि. २ जून १७९६ रोजी त्याला पेशव्यांच्या मसनदीवर 
+'बसवले'. 
+   नाना आणि दौलतराव शिंद्यांना परशुरामभाऊंची ही घाई अन् विश्वासात न घेता केलेले 
+काम अजिबात आवडले नाही आणि नाईलाज          असला तरीही या दोघांनी बाजीरावास 
+गादीवर बसवण्याचे ठरवले. दि. ५ डिसेंबर १७९६ रोजी बाजीरावांना पेशवेपद देण्यात आले. 
+नानांनी सातारकर शाहू महाराजांकडून वस्त्रेही आणली. बाजीराव आता अधिकृतरित्या 
+पेशवे झाले. चिमाजीअप्पा हे तसं पाहिलं तर वयाने अन् नात्यानेही यशोदाबाईंपेक्षा वडील 
+होते. ते यशोदाबाईंचे चुलत सासरे होते. त्यांचे दत्तकविधान करणे हे अतिशय चुकीचे असून 
+अशास्त्रीय आहे असे पुण्यातल्या धर्मसभेचे मत होते. बाजीरावांनीही गादीवर बसताच 
+पुण्यातल्या शास्त्री-पंडितांची सभा बोलवून हे दत्तकविधान अधिकृतरित्या गैर ठरवले आणि 
+तडक चिमाजी अप्पांना नजरकैदेत ठेवले. 
+   गादीवर बसल्यानंतर थोड्याच दिवसात बाजीराव पेशवे नाना           न जुमानता 
+स्वतः मुखत्यार होऊन कारभाराचे निर्णय नानांना न विचारता स्वतःच घेऊ लागले. बाजीराव 
+ऐकत नाही आणि हळूहळू तोही रघुनाथरावांच्याच वळणावर जात आहे असे नानांना वाटू 
+लागले. त्यामुळे नाना कडेकोट बंदोबस्तात प्रथम साताऱ्यास जाऊन छत्रपतींची भेट घेऊन 
+<<<
+
+       इथे येऊन राहिले. महाडच्या मुक्कामात नानांनी अनेक       कारस्थाने केली. प्रसंगी 
+बाजीरावांना काबूत ठेवण्यासाठी निजामाशीदेखील करार केला. या करारानुसारच नानांनी 
+खरड्याच्या लढाईत पकडलेला निजामाचा वकील मुशिरून्मुल्क गुलाम सय्यद याला कैदेतून 
+सोडून दिले. निजामाने तशी अटच घातली होती. यानंतर काही दिवसातच नाना पुन्हा पुण्यात 
+येऊन कारभारात लक्ष घालू लागले. 
+    बाजीराव पेशवे हे बहुतांशी दौलतराव शिंद्यांकडेच झुकले होते. नाना मुख्य कारभारी 
+असल्यापासून शिंद्यांच्या फौजेचा पगार थकलेला होता. त्यामुळे तो पगार अन् पैसा 
+मिळेपर्यंत शिंदे नानांवर कायमच तगादा लावत असत. एकदा का शिंद्यांना त्यांचा खर्च 
+मिळाला की, ते उत्तरेत परत जातील आणि मग इथे आपण मात्र एकटे नानांच्या हातात 
+सापडू, अशी बाजीरावांना भीती वाटू लागली होती. त्यामुळे बाजीराव शिंद्यांना सहजासहजी 
+उत्तरेत जाऊ देत नव्हते. 
+    अशातच दौलतराव शिंद्यांचा सासरा सर्जेराव घाटगे हा कारभारात लुडबूड करू लागला 
+होता. त्याची अत्यंत रूपवान कन्या बायजाबाई ही दौलतरावांची बायको होती. त्यामुळे 
+दौलतराव, बायकोच्या, म्हणजेच त्याच्या सासऱ्याच्या विचारांनी चालू लागले होते. अर्थातच 
+बाजी���ावही अप्रत्यक्षरीत्या सर्जेरावाच्याच तंत्रानुसार वागायला लागले होते. एका समकालीन 
+कागदात असं म्हटलंय की, "आजचा प्रसंग जो जबरदस्तीने राहील त्याचा आहे. कोणी 
+कोणास विचारावयाचे नाही. ईश्वराचे चित्ती आजउपरी ब्राह्मणाचा हुकूम चालू नये याप्रमाणे 
+आले आहेसे भासते. मग दैवदशा कळत नाही." शिंद्यांच्या फौजेकरता लागणारा पैसा नाना 
+मुद्दाम अडवून ठेवत आहेत असे काही बाही सांगून सर्जेराव दौलतरावांना              होता 
+आणि इकडे बाजीराव पेशवेही 'आपल्या आई-वडिलांच्या आणि आपल्या या अवस्थेला 
+प्रथमपासून सर्वस्वी फक्त नानाच जबाबदार आहेत.' असा समज करून संधी मिळताच 
+नानांवर सूड उगवण्याच्या भावनेने वागत होते. शेवटी एके दिवशी दौलतराव शिंद्यांनी उत्तरेत 
+जाण्याच्या निमित्ताने त्याआधीच्या खास    मेजवानीकरिता नाना                  आपल्या 
+छावणीत निमंत्रण दिले. नानांना आतली बातमी काहीच ठाऊक नव्हती. ते मेजवानीच्या 
+निमित्ताने शिंद्यांच्या छावणीत जाताक्षणीच शिंद्यांनी त्यांना दग्याने कैद केले. (शिंद्यांचा फ्रेंच 
+सेनापती मेजर फिलोज याने अटक केले) नाना पकडले गेले हे पाहताच इकडे दौलतराव 
+आणि सर्जेरावाच्या माणसांनी नानांचा गोट साफ लुटला. नानांच्या माणसांचे अतोनात हाल 
+करून त्यांच्याकडून        रुपये उकळले गेले. नाना कैद झाले ही बातमी शनिवारवाड्यात 
+बाजीरावांना समजताच त्यांना हायसे वाटले. कारण        नानांसारख्या मुत्सद्दयाला पकडणे 
+म्हणजे सोपी गोष्ट नव्हती. दि. ३१        डिसेंबर         या दिवशी नानांची रवानगी 
+अहमदनगरच्या किल्ल्यात      करण्यात   आली. परंतु, नाना                   पुण्यातून दूर 
+केल्यानंतर कोणाचाच कोणावर धाक अन् निर्बंध राहिला नाही. सगळीकडे अराजक माजले. 
+बेबंदशाही सुरू झाली. राज्यकारभाराचा अजिबातच अनुभव नसताना एकदम हातात 
+पेशवाई आल्याने बाजीरावांना आता अशा परिस्थितीत नेमके काय करावे हा मोठा प्रश्न 
+पडला. 'भीक नको, पण ... ' अशी अवस्था झाली होती. नाना कारभारात आले तर त्यांची 
+<<<
+
+ढवळाढवळ बाजीरावांना नको होती आणि परत पूर्वी सवाई माधवरावांना केले तसेच ते 
+आपल्यालाही फक्त त्यांच्याच इशाऱ्यावर चालणारं बाहुलं बनवतील अशी बाजीरावांना भीती 
+वाटत होती. परंतु आता उत्पन्न झालेले अराजक मिटवण्याची क्षमता फक्त नानांच्यातच होती. 
+अशातच इंग्रजही नाना नाहीत, हे पाहून आपल�� हात पाय पसरू लागले होते. आता मात्र 
+नानांना कैदेतून मुक्त केल्यावाचून काहीच पर्याय नव्हता. म्हणून अखेरीस दि. ८ जून १७९८ 
+या दिवशी बाजीरावांनी नानांची सन्मानपूर्वक सुटका केली. यानंतर बाजीरावांनी नानांना 
+त्यांचे सर्व अधिकार पूर्वीप्रमाणे होते तसेच पुन्हा बहाल केले. अर्थात यानंतरही नाना आणि 
+बाजीराव बाह्यदर्शनी जरी एकमेकांशी सख्ख्याने वागत असले तरी दोघांच्याही मनातली 
+परस्परांबद्दलची     काही दूर झालेली नव्हती. 
+    कैदेतून सुटून आल्यानंतर नानांनी प्रथम पुण्यात माजलेले अराजक थंड केले. बंडखोरी 
+करून दंगे माजवणाऱ्यांना तुरुंगाची वाट दाखवण्यात आली. नाना बाहेरून पूर्वीसारखेच 
+वाटत असले तरी आतून मानसिकदृष्ट्या ते फार थकले होते. गेली जवळपास पंचवीस वर्षे ते 
+पेशवाईचा कारभार एकहाती करत होते. कै. श्रीमंत माधवराव पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर अन् 
+नारायणरावांच्या दुर्दैवी हत्येनंतर उतरती कळा लागलेल्या पेशवाईला सावरून प्रसंगी एक 
+पाऊल पुढे वा एक पाऊल मागे टाकून त्यांनी पेशवाईला एका अत्यंत उंचीवर नेऊन ठेवले 
+होते. हिंदुस्थानात पाय पसरू पाहणाऱ्या गोऱ्या टोपीकरांना नानांचा प्रचंड धाक वाटत होता. 
+इंग्रजांचा धोका पूर्वी जसा शिवाजी महाराजांनी ओळखला होता तसाच तो नानांनीही अचूक 
+ओळखला होता. रामचंद्रपंत अमात्यांनी आज्ञापत्रात म्हटलं होतंच, "हे टोपीकर तो वरकड 
+साहुकार (व्यापारी) नव्हेत. त्यांचे खावंद प्रत्येक देशात राज्यच करीत आहेत. त्यांचेच 
+हुकुमाने हे लोक येथे येतात. राज्य करणाऱ्यास स्थल लोभ नाही हे काय     पाहते (शक्यच 
+नाही!)? त्यात ही (इंग्रज) हट्टी जात. हातास आले स्थल    मेल्यानेही सोडावयाचे नाहीत. 
+त्यांची           तो आले (अन्) गेले अशीच असो द्यावी.". नानाही अगदी या विचारा 
+बरहुकुमच   चालणारे होते. नाना कैदेतून   सुटल्यानंतर थोड्याच   दिवसात, ईस्ट इंडिया 
+कंपनीचा वकील सर            मॅलेट याने पुणे दरबारात येऊन पेशव्यांना विनंती (हुकूमच!) 
+केला की पूर्वी 'सवाई माधवरावांनी दिल्ली दरबारच्या सनदा जशा             उभारून त्या 
+सनदा स्वीकारल्या होत्या तशीच आता इंग्लंडच्या राजाचीही शिफारसपत्रे स्वीकारावी. परंतु, 
+नानांनी मात्र बाजीरावांना स्पष्ट सांगितले, 'दिल्लीपती शिवाय    सामोरे जाणे अथवा 
+           करणे ही चाल नाही. मागे थोरले रावसाहेबांचे वेळेस (थोरले माधवराव पेशवे) 
+इंग्रजांच्या पातशाहीकडील पत्र आले होते ते टोपीकरांनी कचेरीस (फडावर) रावसाहेबांचे 
+हाती दिले.' तेव्हा बाजीरावांनीही नानांचे ऐकून मॅलेटला स्पष्ट नकार दिला. नानांनी मॅलेटला 
+स्पष्टपणे सांगितले, "श्रीमंत सामोरे येणार नाहीत. डेरा देऊन           व्हायची नाही. 
+उभ्यानी पत्रे घ्यावयाची. इंग्रज पत्रे घेऊन वाड्यात येतील तेव्हा श्रीमंत इंग्रजांच्या भेटीकरिता 
+कचेरीस येतील. त्या संधीत (काळात) इंग्रजांची पत्रे (स्वतः येऊन) श्रीमंतांच्या हाती द्यावी. 
+श्रीमंतांनी पत्रे (वाचण्याकरिता) मुनशीच्या हवाली करावी!". नानांच्या अशा कड़क 
+शिस्तीमुळे अन् सावधपणामुळेच इंग्रजांनाही त्यांचा प्रचंड धाक वाटत होता. 
+<<<
+
+   परंतु, आता मात्र नाना फारच थकले होते. त्यांची तब्येत खालावत चालली होती. श्रम 
+सोसवत नव्हते. नानांच्या अखेरच्या काळातील पत्रांत याचा उल्लेख आढळतो. ' ... वैद्य 
+(औषधपाणी) करतात. त्याजला यांची (नानांची) तनू कलत नाही. आजार सुटत नाही. दोन 
+दिवस कोन्हाचा नमस्कार नाही ... ज्वरांश जाला. दिवाणखान्यात भस्मेस्नान घेणे झाले. 
+नानांची प्रकृत ग्लानी जाली. पलंगावर निद्रारूप आहेत. अन्न खातात ... फार करून 
+निद्रा करीत आहेत. पंधरा दिवस झाले बेलबागात नमस्कारास जात नाहीत. भस्मस्नानावर 
+क्रम चालला आहे ... ' 
+    अखेरीस दि. १३ मार्च   १८०० या दिवशी पहाटे नाना फडणवीसांनी देह ठेवला. 
+शनिवारवाड्यात बाजीराव पेशव्यांनाही ही बातमी समजली आणि ते        बुधवारपेठेतील 
+नानांच्या वाड्यावर गेले. अंत्ययात्रा निघण्याची वेळ झाली, त्याच सुमारास अरबांनी आपल्या 
+हिशोबाकरिता         घातला. शेवटी पुण्याच्या प्रतिष्ठित 'दुर्लभशेठ' यांनी हवाला 
+घेतल्यानंतर अरबांनी वाट सोडली. नानांच्या अंत्यदर्शनाकरिता अख्खे पुणे लोटले होते. 
+नदीवर दहा हजार माणसे जमली होती. 
+   गेली पंचवीस वर्षे डोळ्यात तेल घालून पेशवाई सांभाळणारा हा अखेरचा 'मुत्सद्दी' 
+काळाच्या पडद्याआड गेला. ब्रिटिशांचा पुण्यातील वकील पामर म्हणतो, 'नाना गेले आणि 
+त्यांच्या निधनाने मराठी राज्यातील सारा शहाणपणा आणि नेमस्तपणा लयाला गेला.' 
+खरंच ... नाना गेले अन् आता पुणे पोरके झाले होते !! 
+   बाजीरावांना पेशवेपद मिळाल्यापासून नाना            मृत्यूपर्यंत पेशवे घराण्यातही 
+अनेक सुख-दुःखाच्या घटना घडल्या होत्या. दि. ५ डिसेंबर १७९६ ��ा दिवशी बाजीरावांना 
+पेशवेपद मिळाले. परंतु, यानंतर एक महिन्यातच, दि. ६ जानेवारी १७९७ रोजी बाजीरावांच्या 
+द्वितीय पत्नी सरस्वतीबाई वारल्या. यानंतर दि. १६ फेब्रुवारी, माघ वद्य ६, शके १७१८ या 
+दिवशी सेनापती हरिपंततात्या फडक्यांची नात, दाजीपंत फडक्यांच्या मुलीशी, राधाबाईंशी 
+बाजीराव पेशव्यांचा विवाह झाला. या विवाहप्रसंगी फडक्यांनी आपली खास 'मोतीबाग' 
+पेशव्यांना भेट म्हणून दिली. नाना           कैदेत टाकल्यानंतर बाजीरावांनी आपले 
+ज्येष्ठ दत्तक बंधू अमृतराव यांना आपले कारभारी म्हणून नेमले. या कामाकरिताच त्यांच्या 
+खासगत खर्चासाठी सहा महालही नेमून देण्यात आले. नानांच्या मृत्यूनंतर, दि. २३ एप्रिल 
+१८००   या दिवशी बाजीरावांनी अमृतरावांना आपले 'दिवाण' म्हणून      नेमले. परंतु, 
+अमृतरावांना बाजीरावांचा एकहाती अन् विक्षिप्तपणाचा कारभार आवडत नसे. यामुळेच, 
+एके दिवशी २० जुलै       रोजी अमृतराव कारभार सोडून पुण्यातून जुन्नरला निघून गेले. 
+   बाजीरावांना दूर करून आपण पेशवाई हातात घ्यावी अन् राज्याची व्यवस्था लावावी, 
+असा विचार करून अमृतरावांनी विठोजी होळकरांना आणि यशवंतराव होळकरांना पुण्यास 
+बोलावले. या बदल्यात अमृतराव होळकरांना एक    कोट रु. रोख देणार होते. या प्रकारात 
+विठोजी होळकरांनी पंढरपूरवर चाल केली. परंतु, बाजीराव वेळीच सावध झाले अन् त्यांच्या 
+गोखले, रास्ते, पुरंदरे, पानसे अशा सरदारांसमोर होळकरांचे काहीच चालू शकले नाही. 
+विठोजी होळकर पकडले गेले. बाजीरावांनी विठोजी होळकरांना तडक मृत्युदंडाचीच शिक्षा 
+<<<
+
+ठोठावली. दि. १६ एप्रिल सन १८०१ या दिवशी शनिवारवाड्यासमोरील चौकात विठोजींना 
+प्रथम दोनशे छड्या मारल्या आणि त्यानंतर हत्तीच्या पायाखाली देऊन ठार केले. ही शिक्षा 
+बाजीरावांच्या डोळ्यादेखत अमलात आणण्यात आली. 
+   विठोजींना ठार मारल्यानंतरही यशवंतरावांचा बाजीरावांवर राग होता, असे दिसत नाही. 
+कारण   दि. १७ जून १८०१ रोजी ते बाजीरावांना म्हणतात, "विठ्ठलराव होळकर यांणी 
+स्वामींची आज्ञा न घेता श्री पंढरपूराकडे जाऊन क्षेत्रास उपसर्ग दिल्यामुळे (पेशव्यांची) 
+इतराजी होऊन प्रकार घडला तो समजला. तथापि, स्वामींचे हाते जे घडेल ते सेवक लोकांस 
+श्रेयस्करच आहे." असे असले तरी शिंदे-होळकर अंतर्गत कलह आणि दौलतराव कायम 
+बाजीरावांच्या बाजूने असल्याने यशवंतरावांनी मीरखान पठाण या आपल्या माणसाला 
+सैन्यासह पुणे प्रांतात धुमाकूळ घालण्यासाठी पाठवून दिले. मीरखान चार महिने पुण्याच्या 
+भवतालच्या परिसरात दंगे माजवत होता. अखेरीस अश्विन वद्य १४, दि. २५ ऑक्टोबर 
+१८०२ या ऐन दिवाळीच्या दिवशी खुद्द यशवंतराव होळकरांनी पुण्यावर हल्ला केला. 
+यशवंतरावांनी बाजीरावांकडे अव्वाच्या सव्वा मागण्या केल्या व त्या पूर्ण होत नाहीत असे 
+पाहून युद्धाला उतरले. हडपसरच्या मैदानात होळकर आणि पेशवे या दोघांच्याही सैन्याची 
+गाठ पडली. परंतु, होळकरांच्या फौजेपुढे बाजीरावांचे काही चालले नाही. अखेरीस बाजीराव 
+प्रथम सिंहगडावर आणि तिथून        थेट सुवर्णदुर्गावर गेले. बाजीराव पुण्यातून पळून 
+गेल्यानंतर यशवंतरावांनी अमृतरावांना जुन्नरहून पुण्यात बोलावले. दि. १२ नोव्हेंबर रोजी 
+अमृतरावांनी कारभार हाती घेतला, परंतु त्यांनी पेशवेपद मात्र नाकारले. त्यांनी आपला पुत्र 
+विनायक   याला पेशवेपद मिळावे यासाठी प्रयत्न सुरू केले. परंतु, तेही जमणारे नव्हतेच. 
+अमृतरावांनी पूर्वी कबूल केलेले एक कोट रु. यशवंतरावांना अजूनही मिळालेले नव्हतेच. 
+आताही अमृतराव पेशवेपदाबाबत वेळ     काढत   असल्याचे पाहून यशवंतरावांनी पुण्यात 
+लुटालूट आणि जाळपोळ सुरू केली. मीरखान पठाणाने पुण्यात हैदोस मांडला. पुण्यातल्या 
+घरांना खणत्या लावण्यात आल्या. खुद्द शनिवारवाड्यातील चांदीच्या वस्तू, हत्तीवरच्या 
+चांदीच्या अंबाऱ्या आणि शस्त्रागार लुटण्यात आले. 
+   इकडे बाजीरावांनी प्रथम दौलतराव शिंद्यांना दक्षिणेत येण्यासंबंधी कळवले. परंतु, 
+शिंद्यांच्या येण्याची वाट न पाहताच बाजीराव दि. ८ डिसेंबर रोजी वसई आणि त्यानंतर १० 
+डिसेंबर रोजी मुंबईत येऊर गव्हर्नर डंकन याला भेटले. डंकन याने बाजीराव पेशवेच हातात 
+आले आहेत हे पाहून आपला पुण्याचा रेसिडेंट लेफ्टनंट कर्नल बॅरी क्लोज याला बोलावून 
+बाजीरावांशी वाटाघाटी करण्यास   सांगितले. बाजीराव पेशव्यांनी दौलतराव शिंद्यांच्या 
+संमतीने तह करण्याची सूचना केली होती, परंतु क्लोजने ती सूचना सरळ      लावली. 
+अखेरीस पौष शु. ७, दुंदुभीनाम संवत्सरी, शके १७२४ म्हणजेच दि. ३१ डिसेंबर सन १८०२ 
+या दिवशी वसई मुक्कामी बाजीराव पेशवे आणि इंग्रजांच्यात 'वसईचा' तह झाला. हाच तो 
+अपमानास्पद 'तैनाती फौजेचा तह' ! 
+   मार्च सन १८०३ मध्ये यशवंत होळकरांनी पुणे सोडले आणि ते उत्तरेकडे रवाना झाले. 
+यशवंतराव गेल्याचे पाहताच अमृतरावदेखील पुणे सोडून नाशिकजवळ 'आनंदवल्ली' ला 
+<<<
+
+जाऊन राहिले. दि. १३     १८०३ रोजी सर ऑर्थर वेलस्ली याने बाजीराव पेशव्यांना 'हिज 
+हायनेस   बाजीराव पंडित प्रधान बहाद्दर' अशी उपाधी बहाल     करून पुन्हा पेशव्यांच्या 
+मसनदीवर बसवले. आपला विचार जराही न करता बाजीरावांनी अतिशय उतावीळपणे 
+इंग्रजांशी तह केला दौलतराव शिंद्यांनाही आवडले नाही. दौलतराव हा महादजींचा पुतण्या 
+(दत्तक पुत्र) होता. नाना-महादजींची पूर्वीची इंग्रजांच्या विरोधातली नीति दौलतरावाच्या अंगी 
+पक्की मुरली होती. आपापसातल्या भांडणापायी परकीय इंग्रजांना दौलतीत शिरकाव करू 
+देणे हे त्यांना अजिबात पटले नव्हते. दौलतराव शिंद्यांनी ताबडतोब नागपूरकर रघुजी भोसले 
+(दुसरे) आणि सरदार यशवंतराव होळकर यांना पत्रे पाठवून खलबतं केली आणि या 
+तिघांनीही इंग्रजांना दौलतीमधून हाकलून लावण्याबाबत परस्परांशी तह केला. 
+    इंग्रज गव्हर्नर सर ऑर्थर वेलस्ली हा पूर्वीच्या इंग्रज-मराठे युद्धावरून बराच हुशार झाला 
+होता. मराठ्यांच्या या तीनही प्रबळ सरदारांची एकत्र ताकद आपल्याला मात देऊ शकते 
+तो पक्के समजून चुकला होता. अन् म्हणूनच जरी या तिघांच्यात कागदोपत्री तह जरी झाला 
+असला तरी प्रत्यक्षात त्यांना एक होऊ न देण्याचा ऑर्थर वेलस्ली प्रयत्न करू लागला. 
+दौलतराव शिंदे आणि रघुजी भोसले यांच्या संयुक्त फौजांनी प्रथम इंग्रजांच्या हिंदुस्थानातील 
+अनेक ठिकाणांवर छापे घालून ती जिंकून घेतली. आसई, अडगाव अशी महाराष्ट्रातलीही 
+ अनेक ठाणी इंग्रजांच्या हातातून गेली. परंतु प्रथम आक्रमक असणारे शिंदे आणि भोसले 
+वेलस्लीच्या कवायती कंपूसमोर दुबळे पडू लागले. मराठ्यांच्या सैन्याची अवस्था काही 
+काळातच अत्यंत बिकट झाली. अखेरीस शिंदे आणि भोसले यांनी इंग्रजांशी तह करण्याचा 
+निर्णय घेतला. अखेरीस    देवगाव या ठिकाणी झालेल्या तहानुसार रघुजी भोसल्यांनी 
+ ओरिसामधील    कटकचा संपूर्ण प्रदेश इंग्रजांना देऊन टाकला. शिंद्यांनी इंग्रजांशी सुर्जी- 
+ अंजनगाव इथे झालेल्या तहानुसार अंतर्वेद (गंगा आणि यमुना नद्यांमधील दुआब), दिल्ली- 
+ आग्रा आणि बुंदेलखंडातील काही प्रदेश तसेच गुजरातचा भड़ोच प्रांत इंग्रजांना देऊन 
+टाकला. शिंदे-भोसल्यांनी १८०३ च्या अखेरीस इंग्रजांशी हे तह केले असले तरी यशवंतराव 
+होळकर मात्र तहाला तयार नव्हते. त्यांनी इंग्रजांशी युद्ध सुरूच ठेवले. शिंदे-भोसले आता 
+गप्प झाल्याने इंग्रजांना होळकरांशिवाय दुसरा कोणीच शत्रू उरला नव्हता, इंग्रजांचा सारा 
+रोख   आता होळकरांकडेच वळला. इंग्रजांच्या फौजेपुढे होळकरांचाही निभाव लगेना. 
+ अखेरीस 'स्वराज्यात जलचरांचा प्रसार विशेष जाला. हा घडू नये यास्तव महाल मुलकाची 
+ आशा न ठेवता कळेल त्या प्रमाणे फौज व कंपू वाढवून          रुपयांचे पेचात (कर्जात) 
+येऊन आज दोन-अडीच वर्षे होत आली.' त्यामुळे आता पुढचे काय? असा विचार करून 
+दि. २४ डिसेंबर १८०५ या दिवशी यशवंतराव होळकर इंग्रजांना शरण आले. राजपूर घाट 
+येथे झालेल्या तहानुसार यशवंतराव होळकरांनी इंग्रजांना चंबळ नदीच्या पश्चिम आणि उत्तर 
+तीरावरील प्रदेश देऊन टाकला. इ. स. १८०२ ते १८०५ या तीन वर्षातील हे 'दुसरे इंग्रज- 
+मराठा' युद्ध अखेरीस इंग्रजांनीच जिंकले. हिंदुस्थानातील मराठी सत्तेला आता उतरती कळा 
+लागली होती. बाजीरावांनी 'तैनाती फौजेचा तह' केला त्याबरोबरच मराठ्यांचे सार्वभौमत्व 
+संपले होते. 
+<<<
+
+    शिंदे-होळकर-भोसले    या   तिघांनीही इंग्रजांशी तह केले   हे पाहून 
+                इंग्रजांशी मैत्रीचा करार केला. इंग्रज फार धूर्त होते. वेलस्लीने तह करताना 
+ एका सरदाराचा दुसऱ्या सरदाराशी अथवा पेशव्यांशी थेट संबंध उरणार नाही याची पुरेपूर 
+काळजी घेतली होती. प्रत्येकाला त्याने आपल्या इशाऱ्यावर नाचता येईल     अशा अटींनी 
+बांधून टाकले होते. पेशवे आता पूर्णपणे एकटे पडले होते. १८०५ च्या दुसऱ्या इंग्रज मराठा 
+युद्धानंतर सर्वत्र शांतता पसरली. इंग्रजही आता दक्षिणेतल्या सुलतानाच्या राजकारणात 
+गुंतले होते. अमृतरावदेखील   इंग्रजांशी स्वतंत्र तह करून १८०५ च्या अखेरीस दख्खन 
+ कायमची सोडून 'वाराणसी' ला स्थायिक झाले. 
+    ज्येष्ठ शु. १ शके १७२८, क्षयनाम संवत्सरी सोमवारी म्हणजेच दि. १९     १८०६ या 
+ दिवशी बाजीराव पेशव्यांच्या तृतीय पत्नी 'राधाबाई' यांचा शनिवारवाड्यात मृत्यू झाला. 
+ यानंतर लगेच वाईच्या नारायण गोपाळ    रास्ते (गोपिकाबाईंचे नातलग?) यांच्या कन्येशी, 
+ वाराणसीबाईंशी दि. ११ जून १८०६ रोजी बाजीरावांनी लग्न केले. यानंतर सहा महिन्यातच, 
+ २२ डिसेंबर रोजी पुण्याचा र���सिडेंट कर्नल बॅरी क्लोज याच्यामार्फत मुंबईच्या प्रतिष्ठित डॉक्टर 
+ कॉट्सकडून देवी काढण्यात आल्या. म्हणजेच त्यांना रोगप्रतिबंधक लसीकरण करण्यात 
+ आले. लस देण्याचा हा प्रथमच प्रयोग   असल्याने बाजीरावांनी कॉट्सला दोन हजार रु. 
+ बक्षिस दिले. 
+    बाजीरावांचे धाकटे बंधू चिमाजीअप्पा हे १७९७ पासूनच बाजीरावांच्या नजरकैदेत होते. 
+ १८०२ मध्ये बाजीराव पुण्यात परत आल्यानंतर त्यांच्या मनात चिमाजीअप्पांविषयीचा संशय 
+बळावला होता. चिमाजीअप्पांचे सासरे, सीताबाईंचे वडील      मोरोपंत अप्पाजी दामले हे 
+चिमाजीअप्पांना मदत करतात अन् भडकवतात या आरोपाखाली बाजीरावांनी त्यांना अटक 
+केले. अखेरीस चिमाजीअप्पांनाही नजरकैद अन् हाल अगदीच सोसवेनासे झाल्यामुळे त्यांनी 
+बयाजी नाईक या माणसामार्फत माऊंट स्टुअर्ट एलफिन्स्टनशी मध्यस्तीसाठी बोलणे लावले. 
+ एलफिन्स्टनने दि. १७   नोव्हेंबर १८०६ या दिवशी चिमाजीअप्पा आणि बाजीराव या 
+ उभयतांनाही एकत्र बसवून मध्यस्ती केली. यानुसार बाजीरावांनी पेशवाईच्या कारभारात 
+ढवळाढवळ न करण्याच्या अटीवर चिमाजीअप्पांना सालीना दोन लक्ष रु.ची नेमणूक केली. 
+    ज्येष्ठ शु. ९ शके १७३०, प्रभवनाम संवत्सरी शुक्रवारी म्हणजेच दि. ३ जून १८०८ या 
+ दिवशी तळेगावच्या हरी रामचंद्र देवधर-ढमढेरे यांची कन्या कुसाबाई यांच्याशी बाजीरावांचे 
+लग्न झाले. यांचे नवे नाव ठेवण्यात आले 'वेणूबाई'. 
+    फाल्गुन शुद्ध एकादशी शके १७३० म्हणजेच दि. २६ फेब्रुवारी सन १८०९ या दिवशी 
+ एक भयंकर घटना घडली. चिमाजीअप्पांच्या पत्नी सीताबाई या संध्याकाळच्या सुमारास 
+जवळच असणाऱ्या ओंकारेश्वरला रिवाजानुसार दिवा लावण्यासाठी गेल्या. परंतु हातातील 
+            तबक   निसटून अंगावर आले अन् त्या निरांजनाच्या ज्योतीने सीताबाईंच्या 
+ लुगड्याने पेट घेतला. मंदिराच्या पुजाऱ्यांनी आणि आसपासच्या लोकांनी सीताबाईंना 
+वाचवण्याचे आटोकाट प्रयत्न केले. परंतु, काही वेळातच सीताबाई मृत्यू पावल्या. 
+    शुक्रवार पेठेत पेशव्यांचा पाच मजली भव्य वाड़ा होता. या वाड्यात अश्विन शु. १३, शके 
+<<<
+
+१७३२, प्रमोदनाम     संवत्सरी बुधवारी म्हणजेच   दि. १०    ऑक्टोबर   १८१०    रोजी 
+वाराणसीबाईंच्या पोटी पुत्र जन्मास आला. बाजीरावसाहेबांचा हा पहिलाच पुत्र! बाजीरावांना 
+फार आनंद झाला. पुत्रजन्मानिमित्त बाजीरावांनी पुण्यात   फार मोटा समारंभ    केला. 
+देवस्थानांना अन् साधु-संतांना देणग्या दिल्या. या समारंभाचा एकूण पावणेदोन लाख रु. 
+(१,७८,६४१ रु.) खर्च झाला. कार्तिक शु. सप्तमीला बाळाचे मोठ्या थाटात बारसे करण्यात 
+ आले. आपला पुत्र तिन्ही लोक   संपादन करणारा व्हावा म्हणून (बारसे- दि. ३ नोव्हेंबर 
+ १८१०) बाजीरावांनी मोठ्या कौतुकाने त्याचे नाव ठेवले 'वामन'. परंतु दुर्दैवाने जेमतेम पाच 
+महिन्यांचा असतानाच, दि. २७ मार्च १८११ या दिवशी त्याचा मृत्यू झाला. 
+    वामनच्या मृत्यूपूर्वी दोन महिने आधीच, दि. १४ जानेवारी १८११ या दिवशी सवाई 
+माधवरावांच्या पत्नी यशोदाबाई या आजारपणात       रायगडावर मृत्यू पावल्या. पुण्याला 
+ ओंकारेश्वराच्या मंदिराजवळ त्यांच्या अस्थी पुरण्यात आल्या. 
+    वैशाख शु. १० शके १७३४, अंगिरानाम संवत्सरी बुधवारी म्हणजेच दि. २० में १८१२ या 
+दिवशी पुण्याच्याच महादजीपंत    जोशी यांची कन्या कावेरीबाई हीचे एलफिन्स्टनच्या 
+मध्यस्थीने चिमाजीअप्पांशी लग्न लावून देण्यात आले. हे लग्न कोपरगावातील पेशव्यांच्या 
+वाड्यात झाले. 
+    इ. स. १८०८ पासूनच बाजीरावांचा शनिवारवाड्यातील वावर खूप कमी झाला होता. 
+थोरल्या रायांच्या यवन स्त्रीचा, मस्तानीचा झालेला छळ, नारायणराव पेशव्यांचा झालेला खून 
+या घटनांमुळे बाजीरावांना तो वाडा नकोसा             लागला होता. मस्तानी    आणि 
+नारायणरावांच्या आत्म्यांच्या पिशाच्चबाधेमुळेच आपल्याला    पुत्र होत नाही, अशी 
+बाजीरावांची भ्रामक समजूत झालेली होती. म्हणूनच     इ. स. १८१२ मध्ये बाजीरावांनी 
+थोरल्या रायांच्या दिवाणखान्याच्या बाजूलाच तटालगत असणारा मस्तानी महाल      पाडून 
+टाकण्याचा आदेश दिला. महाल     जमीनदोस्त करण्यात आला. परंतु तरीही बाजीरावांच्या 
+मनातली अनाठायी भीती मात्र काही कमी होत          नव्हती. ते जास्तीत जास्त काळ 
+शनिवारवाड्याच्या बाहेरच        असत. त्यांनी पुण्यात बुधवारपेठेत अन् शुक्रवार पेठेत 
+मोठे वाड़े बांधले होते. याशिवाय सदाशिवपेठेतला 'विश्रामबाग' वाडा तर बाजीरावांनी खास 
+श्रीमंती थाटात तयार करवून घेतला होता. मोठे समारंभ, खास दरबार वा गुप्त थोरल्या 
+मसलती     या   शनिवारवाड्यात   केल्या जात.    परंतु याव्यतिरिक्त मात्र बाजीराव 
+ शनिवारवाड्याबाहेरच राहणे पसंत करीत ... 
+    मार्गशीर्ष वद्य १३, शके १७३४, अंगिरसनाम ���ंवत्सरी गुरुवारी म्हणजेच दि. ३१ डिसेंबर 
+ १८१२ या दिवशी बाजीरावांचेच     सरदार बळवंतराव    निळकंठराव   पेंडसे यांची कन्या 
+सरस्वतीबाई यांच्याशी बाजीरावांचे लग्न लागले. साताऱ्याच्या जवळच प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र श्री 
+माहुली इथल्या पेशव्यांच्या वाड्यात हा विवाह संपन्न झाला. यानिमित्त आशीर्वाद द्यायला 
+सातारकर महाराजही उपस्थित राहिले होते. माहुली संगमावर मोठा दानधर्म करण्यात आला. 
+बाजीरावांनी मोठाच थाट केला होता. 
+    इ.स. १८०१ मध्ये गव्हर्नर जनरल वेलस्ली याने पुण्याचा ब्रिटिश रेसिडेंट म्हणून कर्नल 
+<<<
+
+क्लोज याची नेमणूक केली. कर्नल क्लोज हा अतिशय सभ्य मनुष्य होता. हिंदुस्थानी भाषा, 
+विशेषतः तमिळ   आणि मराठी त्याला अत्यंत उत्कृष्ट येत असत. हिंदु संस्कृतीबद्दल त्याला 
+प्रचंड आत्मीयता आणि उत्सुकता वाढत असे. म्हणूनच त्याने आपल्या घरात गोमांस (काऊ- 
+मिट) खाण्याचे पूर्णतः बंद केले होते. क्लोज हा व्यवहारात अतिशय साधा, परंतु तीक्ष्ण 
+होता. अन् त्याच्या याच स्वभावामुळे बाजीराव पेशव्यांचे आणि त्याचे अत्यंत मैत्रीपूर्ण 
+सलोख्याचे संबंध होते. इंग्रजांनाही क्लोजचे प्रचंड कौतुक वाटत असे. इंग्रज इतिहासकारांनी 
+तर त्याला (मुत्सद्दयांचा राजा) किंवा Prince of the diplomats अशी पदवीच बहाल 
+केली होती. बॅरी क्लोज हा बाजीरावांचा व्यक्तिश: मित्र झाला असला तरी त्याची राजकारणं 
+मात्र पुढे पेशवाईला अतिशय घातक    ठरणार होती. १८०१ मध्ये पुण्याचा रेसिडेंट म्हणून 
+नियुक्त झालेल्या क्लोजने बाजीरावांना प्रसंगी गोड बोलून 'तैनाती फौजे'चा स्वीकार 
+करण्यास भाग पाडले होते. मराठे सरदार बाहेरून एकमेकांशी कितीही वैरभाव दाखवत 
+असले तरीही ऐनवेळेस ते एकत्र येतात हा अनुभव वेलस्लीला होता आणि त्यामुळेच त्याने 
+मराठ्यांच्या शिंदे-होळकर-गायकवाड़-भोसले अशा प्रत्येक सरदाराशी स्वतंत्र तह करून 
+त्यांना बांधून टाकले होते. हिंदु संस्कृतीबद्दलच्या आत्मीयतेचा क्लोजला फार उपयोग झाला. 
+किंबहुना तो त्याने करून घेतला. बाजीराव पेशव्यांची 'धार्मिक' नाडी क्लोजने उत्तमरीत्या 
+ओळखली होती, असेच म्हणावे लागेल. पेशव्यांना धर्मसभा,                चर्चेत गुंतवून 
+हिंदुस्थानातल्या ब्रिटिशांच्या राजकारणाविषयी अनभिज्ञ ठेवणे हे क्लोजला सहज शक्य 
+झाले होते. अर्थातच ब्रिटिशांची 'तैनाती फौज' पुण्यात पेशव्यांच्या मदतीकरता आल्याने 
+पावलोपावली बाजीरावांना क्लोजचा सल्ला घेणे भाग पडू लागले. 
+    इ. स. १८०५ मध्ये लॉर्ड वेलस्ली निवृत्त होऊन पुन्हा एकदा लॉर्ड कॉर्नवॉलीस याची 
+गव्हर्नर जनरलपदी नियुक्ती झाली. यानंतर पाच वर्षातच बॅरी क्लोज निवृत्त झाला आणि 
+त्याच्या जागी माऊंट स्टुअर्ट एलफिन्स्टन याची नियुक्ती करण्यात आली. 
+    एलफिन्स्टनचा जन्म १७७९ सालचा. वयाच्या सोळाव्या वर्षी तो ईस्ट इंडिया कंपनीत 
+रुजू झाला. तत्कालीन गव्हर्नर जनरल सर जॉन शोअर याचा लेखनिक म्हणून एलफिन्स्टन 
+काम करत असे. इ. स. १८०१ मध्ये इंग्रजांच्या 'राजनितीज्ञ महाविद्यालयात', फोर्ट विल्यम 
+कॉलेजमध्ये एलफिन्स्टनने प्रवेश मिळवला. बॅरी क्लोजप्रमाणेच एलफिन्स्टनलाही हिंदुस्थानी 
+प्राचीन संस्कृतीबद्दल कमालीची उत्सुकता वाटत असे. लॅटीन, फ्रेंच अशा युरोपियन भाषांच्या 
+बरोबरीने तो संस्कृत आणि इतर हिंदुस्थानी भाषादेखील उत्तमप्रकारे बोलत असे. इ. स. 
+१८०१-०२ मध्ये तत्कालीन गव्हर्नर जनरल लॉर्ड वेलस्लीने पुण्याचा रेसिडेंट कर्नल क्लोज 
+याचा साहाय्यक म्हणून एलफिन्स्टनची नेमणूक   केली. त्यामुळे अर्थातच क्लोज-बाजीराव 
+यांच्यात झालेल्या वसईच्या 'तैनाती फौजेच्या करारा' च्या वेळेस एलफिन्स्टनही तिथे हजर 
+होता. या करारातल्या बारीक खाचाखोचा एलफिन्स्टनला अगदी जवळून समजल्या होत्या. 
+    इ. स. १८०४ मध्ये एलफिन्स्टनची 'नागपूरकर भोसल्यांचा वकील' म्हणून नागपुरास 
+बदली करण्यात आली. १८०८ पर्यंत तो नागपुरातच होता. त्यानंतर इ. स. १८०८-१० या 
+काळात काबुल-कंदहार प्रांतात इंग्रजांचा राजदूत म्हणून त्याची नेमणूक करण्यात आली. या 
+<<<
+
+काळात त्याच्याकडून फारशी काही कामगिरी न होऊ शकल्याने अखेरीस इ. स. १८१० मध्ये 
+त्याला परत बोलवण्यात आले अन् दि. २८ फेब्रुवारी १८११ या दिवशी माऊंट स्टुअर्ट 
+एलफिन्स्टनने पुण्यात पेशवे दरबाराच्या रेसिडेंट पदाची सूत्रे हातात घेतली. पूर्वी 'तैनाती 
+फौजेच्या करारा नुसार आता एलफिन्स्टनला पुणे दरबारातल्या कामाबरोबरच       मराठी 
+राज्यातल्या परिस्थितीवरही नियंत्रण ठेवण्याचे बंधन होते. मराठी राज्य म्हणजे आता 
+एकसंध राज्य नव्हतेच. मराठा संघराज्य (Maratha Confederacy) मुळे मूळे मालक 
+छत्रपती-पेशवे आणि त्यांचे सरदार यांच्यात बेबनाव झाला होता. दोन्ही पक्षां���ध्ये प्रचंड दरी 
+निर्माण झाली होती. शिंदे, होळकर, गायकवाड, भोसले, पटवर्धन, देसाई, पवार असे अनेक 
+सरदार छत्रपतींपासून आणि पेशव्यांपासून फारकत घेऊन आपली 'स्वतंत्र राज्ये' निर्माण 
+करायच्या विचारात होते. परिस्थिती दिवसेंदिवस चिघळत चालल्याने एलफिन्स्टनने उभय 
+पक्षांच्या दरम्यान समझोत्यासाठी एक मसुदा तयार केला. तो साधारणपणे असा- 
+    १) जहागिरदारांचे वर्चस्व कमी करावे, पण पूर्णपणे नष्ट करू नये. 
+    २) जो मुलुख जहागीरदार/सरदारांनी बळकावला आहे तो परत करावा. 
+    ३) पूर्वीचे झालेले आपापसातले तंटे विसरून, पेशवे सरकारची मने लावून इमानेइतबारे 
+सेवा करावी. 
+    ४) उभय पक्षात कोणताही वाद निर्माण झाला तर त्याचा निवाडा हा इंग्रज करतील 
+आणि तो उभयतांना मान्य असावा. 
+    ५) इंग्रजांना जहागिरदारांशी कोणताही तह करावा लागल्यास    त्याला पेशव्यांच्या 
+संमतीची गरज नसावी. 
+    एलफिन्स्टनच्या या अहवालाला कंपनी सरकारने हिरवा कंदील दाखवला. मुळातच हा 
+अहवाल पेशवे आणि सरदार यांच्यात मैत्रीचे संबंध प्रस्थापित करणारा नसून जास्तच फूट 
+पाडणारा होता    मात्र त्यावेळेस कोणाच्याही लक्षात आले नाही. यातही एलफिन्स्टनने एक 
+धूर्तपणा असा केला की, जर हा करार सरदारांनी अमान्य केला तर पेशव्यांच्या मदतीने 
+त्यांच्यावर कारवाई होणार होती. परंतु, 'पेशव्यांच्या मागण्या' सरदारांनी अमान्य केल्या 
+आणि पेशव्यांनी कारवाई केली तर मात्र इंग्रज त्यांना अजिबात मदत करणार नव्हते. जुलै 
+१८१२ मध्ये बाजीराव पेशवे 'आषाढीच्या वारी'निमित्त पंढरपूरला गेले. त्यांच्या पाठोपाठ 
+माऊंट स्टुअर्ट एलफिन्स्टन पेशव्यांचे कारभारी सदाशिव माणकेश्वर आणि इतर प्रमुख 
+सरदारांसह पंढरपुरात दाखल    झाला. दि. १९ जुलै १८१२ या दिवशी उभय पक्षांनी 
+एलफिन्स्टनच्या या करारावर स्वाक्षऱ्या केल्या. हाच तो प्रसिद्ध 'पंढरपूरचा करार'. 
+    पंढरपूरच्या करारानंतर लगेचच बेळगाव प्रांतातील चिकोडी निपाणीच्या प्रदेशावरून 
+कोल्हापूरकर आणि पेशव्यांमध्ये वाद सुरू झाला. सरदार पटवर्धन आणि बाजीरावांचे 
+कारभारी सदाशिवभाऊ     माणकेश्वर हे आतून कोल्हापूरकरांना सामील   होते. अखेरीस 
+कोल्हापूरकरांनी निपाणी जिंकले आणि भाऊंच्या या फितुरीचा बाजीरावांना पत्ता लागला. 
+बाजीरावांनी त्यांना तात्काळ कारभारी पदावरून दूर केले आणि ���्यांच्या जागी एक 
+<<<
+
+जबरदस्त महत्त्वाकांक्षी असा माणूस कारभारी म्हणून नेमला- त्रिंबकजी डेंगळे पाटील !! 
+    त्रिंबकजी डेंगळे हा एक अत्यंत मुत्सद्दी माणूस होता. कोल्हापूरकरांनी निपाणी काबीज 
+केल्यानंतर एलफिन्स्टनचा मोर्चा त्यांच्याकडे वळला. इंग्रजांनी कोल्हापूरकरांकडे मालवण 
+बंदर   आणि    त्याच्या बाजूच्या परिसराचा ताबा   मागितला. इंग्रजांची ही मागणी 
+कोल्हापूरकरांप्रमाणे त्रिंबकजींनाही अमान्य होती. इंग्रजांनी मालवण मागण्याचा त्यांना 
+काहीच अधिकार नव्हता. कोकण किनाऱ्यावरही आता इंग्रज लोक हातपाय पसरू लागले 
+आहेत याची जाणीव त्रिंबकजी डेंगळे आणि पेशव्यांना होऊ लागली. कोल्हापूरकर हे आपले 
+'रयत' असल्याने कंपनी सरकारच्या मागण्या पेशव्यांना दाखवाव्यात असं बाजीरावांनी 
+कळवलं. आजपर्यंत पेशव्यांनी अशी अट अथवा मागणी घातली नव्हती. मग आताच का 
+घालावी? असा विचार करून एलफिन्स्टन सावध झाला आणि त्याने पेशव्यांची ही मागणी 
+भावनेच्या            सरळ            लावली. अखेरीस    पेशव्यांनी नमतं घेतलं. परंतु 
+त्रिंबकजी डेंगळे आणि बाजीराव    पेशवे यांनी इंग्रजांच्या साऱ्या अटी अन् करारनामे 
+धुडकावून इंग्रजांचा कायमचा काटा काढण्याचं मनातून ठरवलं आणि त्यासाठी आतून 
+हालचाली करण्यास प्रारंभही केला. अखेरीस कोल्हापूरकरांनी इंग्रजांना मालवण बंदर देऊन 
+कंपनीच्या व्यापारासंबंधीच्या सर्व अटी बिनशर्त मान्य केल्या. 
+    परंपरेनुसार सातारकर छत्रपतींकडून   गुजरात, खानदेश    आणि             प्रदेश 
+पेशव्यांच्या जहागिरीत होता. परंतु पूर्वी दाभाड्यांच्या अस्तानंतर गुजरातेत सालीना खंडणी 
+अथवा मोबदल्याच्या बदल्यात पेशव्यांनी गुजरात प्रांत            बहाल केला होता. 
+परंतु मध्यंतरी पेशवे घराण्यातल्या भाऊबंदकीमुळे आणि इतर राजकारणांमुळे दाभाडे ही 
+रक्कम भरेनासे झाले होते. ही शिल्लक खंडणीची रक्कम जवळपास तीन कोटी रुपयांच्या 
+घरात होती. आता बाजीराव पेशव्यांनी               हा विषय पुन्हा एकदा काढल्यामुळे 
+इ. स. १८१४ मध्ये                       वकील गंगाधरशास्त्री पटवर्धन पुण्यास आले. 
+गंगाधरशास्त्री ही अत्यंत मातबर असामी होती.       दरबारात त्यांचे फार वजन होते. 
+                पेशव्यांशीही पूर्वपरिचय होताच. याचाच काही उपयोग करून घेता येईल 
+का, असा विचार करून                 शास्त्रीबुवांना पुणे दरबा���ात पाठवले होते. दुसऱ्या 
+इंग्रज मराठे युद्धानंतर           इंग्रज कंपनी सरकारशी करार केला होता. त्यानुसार 
+गायकवाडांच्या सुरक्षेची संपूर्ण जबाबदारी इंग्रजांची होती.            वकिलाशी, 
+गंगाधर शास्त्र्यांशी बोलणी करण्याचे संपूर्ण अधिकार बाजीराव पेशव्यांनी त्यांचे कारभारी 
+त्रिंबकजी डेंगळे यांना देऊन टाकले. गंगाधरशास्त्री हे पेशव्यांना अनुकूलच होते. इंग्रजांना 
+हुसकावून लावण्याच्या आपल्या या मसलतीत पूर्वीचे सारे हेवेदावे विसरून गायकवाड 
+आणि अशाच आपल्या इतरही सरदारांना सामील        करून घ्यावे हा त्रिंबकजी डेंगळे यांचा 
+सल्ला बाजीरावांना मनोमन    पटला होता. वाटाघाटींच्या निमित्ताने शास्त्रीबुवांशी गुप्त 
+खलबतखान्यात    त्रिंबकजींनी हा सारा बेत मांडला होता. गंगाधरशास्त्रीही त्रिंबकजींशी 
+सहमत होते. गंगाधरशास्त्री आणि पेशव्यांचे संबंध अजून घट्ट व्हावेत यासाठी त्रिंबकजींनी 
+अजून    एक   बेत मांडला.   सोयरिक   जोडण्याचा!                   मुलगा   आणि 
+<<<
+
+बाजीरावसाहेबांच्या पत्नी सरस्वतीबाईंची बहीण यांचा विवाह व्हावा म्हणणे पेशवे आणि 
+गंगाधरशास्त्री या दोघांनाही एकदम पसंत पडले. 
+   परंतु इकडे एलफिन्स्टनला मात्र त्रिंबकजींच्या या गुप्त राजकारणाचा वास       येऊ 
+लागलाच!                    निवाड्यासाठी   गंगाधरशास्त्री आपल्या मुलाची    सोयरिक 
+पेशव्यांशी जुळवेल या गोष्टीचा एलफिन्स्टनला संशय आला. त्याने            दरबारातील 
+गंगाधरशास्त्र्यांचा कट्टर प्रतिस्पर्धी गोविंदराव बंधुजी याला हातात धरून    'शास्त्री 
+रिवाजानुसार काम करीत नाहीत. फितूरीची राजकारणे चालली आहेत' अशा आशयाच्या 
+बातम्यांनी गंगाधरशास्त्र्यांविषयी         मन कलुषित केले.               ताबडतोब 
+पुण्याला गंगाधरशास्त्र्यांना एक पत्र लिहून या तथाकथित फितुरीबद्दल त्यांची चांगलीच 
+खरडपट्टी काढली. अखेरीस                 रोष नको म्हणून शास्त्रीबुवांनी आपल्या मुलाच्या 
+सोयरिकीची बोलणी रद्द केली. ही सर्व बोलणी रद्द झाली तरी एलफिन्स्टनला मात्र अजूनही 
+गंगाधरशास्त्र्यांचा अन् त्रिंबकजी डेंगळ्यांचा धोका वाटत होताच. आता एलफिन्स्टनच्या 
+इंग्रजी डोक्यात एक वेगळाच कुटिल    डाव फेर धरू लागला होता. कंपनी सरकारचा जम 
+बसवायचा तर गंगाधरशास्त्री आणि त्रिंबकजी या दोन्ही मुत्सद्दयांना बाजूला करणे गरजेचे 
+होते. एकाच दगडात दोन पक्षी मारण्याचा डाव एलफिन्स्टन रचत होता, अन् सापडला! 
+त्याला दगड सापडला !! 
+   इ. स. १८१५ च्या          महिन्यात विठ्ठलाच्या दर्शनासाठी बाजीराव पेशवे पंढरपूरला 
+गेले. त्यांनी गंगाधरशास्त्री पटवर्धनांनाही आग्रह केल्यामुळे त्रिंबकजी डेंगळे आणि शास्त्रीबुवा 
+पंढरपूरला गेले. यावेळेस पंढरपुरात प्रचंड गर्दी होती. दि. १० जुलै १८१५ या दिवशी रात्रीच्या 
+वेळेस मंदिरात कीर्तन ऐकून पुन्हा मुक्कामावर जात असतानाच मंदिराजवळच्या एका 
+बोळात काही अज्ञात मारेकरी घालून शास्त्रीबुवांचा खून करण्यात आला. 
+संरक्षणाची सर्व जबाबदारी ही इंग्रजांची, पर्यायाने एलफिन्स्टनची असल्यानेच     त्याने 
+ताबडतोब पेशव्यांकडे चौकशी अन् तपास करण्याची मागणी केली आणि पेशव्यांचा तपास 
+पूर्ण व्हायच्या आतच 'शास्त्रीबुवांच्या खुनाच्या वेळी त्रिंबकजी तिथे होता' असा आरोप 
+करून एलफिन्स्टनने त्रिंबकजी डेंगळ्यांच्याच अटकेची मागणी केली. एलफिन्स्टनच्या या 
+सर्व चाली त्रिंबकजी आणि बाजीराव पेशव्यांनी पुरेपूर ओळखल्या होत्या. परंतु एलफिन्स्टन 
+अगदी हट्टालाच पेटला आणि त्रिंबकजीच्या अटकेच्या कारणावरून इंग्रजी पलटण पुण्यात 
+घुसवणार हे पाहताच त्रिंबकजी डेंगळे स्वतःहून एलफिन्स्टनच्या अधीन झाले. आधी दि. ५ 
+सप्टेंबर १८१५ या दिवशी बाजीराव पेशव्यांनीच त्रिंबकजींना सातारा प्रांतातील वसंतगड 
+किल्ल्यावर कैदेत ठेवले (दिखावा केला!) परंतु तैनाती फौजेचा अधिकारी कॅ. फोर्ड आणि 
+एलफिन्स्टन या दोघांनीही 'त्रिंबकजीला आमच्या स्वाधीन करा' असा       धरल्याने दि. १९ 
+सप्टेंबर १८१५ या दिवशी त्रिंबकजीला इंग्रजांच्या ताब्यात देण्यात आले. इंग्रजांनी त्यांना 
+कडेकोट बंदोबस्तात ठाण्याच्या किल्ल्यात तुरुंगात ठेवले. 
+   यावेळेस बाजीराव पेशव्यांकडे जसे त्रिंबकजी डेंगळ्यांसारखे अत्यंत हुशार अन् मुत्सद्दी 
+कारभारी होता तसाच एलफिन्स्टनकडेही एक माणूस होता. त्याचं नाव- बाळाजी नारायण 
+<<<
+
+नातू ! बाळाजीपंत नातू हा चित्पावन ब्राह्मण मूळचा वाईजवळ असणाऱ्या 'पाचवड' गावचा. 
+वाईच्या सरदार खंडेराव रास्त्यांचा हा कारकून होता. त्यांचा सारा पत्रव्यवहार, त्यांची 
+मालमत्ता अन् पागा पाहण्याचे कामही बाळाजीपंताकडेच होते. इ. स. १७७३ मध्ये सेनापती 
+हरिपंततात्या फडक्यांच्या छावणीत नोकरीकरता बाळाजीपंत गेला असता सरदार रास्त्यांचे 
+लक्ष त्याच्याकडे गेले. बाळाजीपंत वाई मुलखातलाच असल्याने रास्त्यांनी त्याला आपलाच 
+कारभारी-कारकून    म्हणून नोकरीवर    ठेवले. सरदार    रास्त्यांच्या लहानशा कामात 
+बाळाजीपंतांचे मन रमेना. म्हणून १८०३ च्या सुमारास, तो शनिवारवाड्यात फडावर नोकरी 
+मागण्याकरता गेला. परंतु काही कारणास्तव पेशव्यांकडून त्याला हवी तशी साथ मिळाली 
+नाही. या प्रकरणावरूनच बाळाजीच्या मनात पेशव्यांविषयी    निर्माण झाली होती. परंतु इ. 
+स. १८१० च्या सुमारास सरदार खंडेराव रास्ते यांनी आत्महत्या केल्याने आपल्या धन्याच्या 
+ अशा विदारक   अंताकरता बाजीरावच जबाबदार आहे, अशी बाळाजीपंत नातूंची पक्की 
+समजूत झाली. 
+    रास्त्यांच्या काही दरबारी कामकाजाकरता बाळाजीपंताला पुण्याच्या रेसिडेन्सीत जावे 
+लागत असे. तत्कालीन इंग्रज रेसिडेंट कर्नल बॅरी क्लोज याच्याशी त्याचे मैत्रीचे संबंध झाले 
+होते. १८१० मध्ये कर्नल क्लोजसोबत तो माळव्यात गेला होता. या दरम्यानच त्याला इंग्रज 
+कवायती पलटणी, त्यांची शिस्त अन् शाही बडदास्त याचे दर्शन घडले असावे. अखेरीस 
+रास्त्यांकडची नोकरी सोडून    बाळाजी पूर्णपणे ब्रिटिश रेसिडेन्सीत सामील   झाला. 
+एलफिन्स्टनचा पूर्वीचा मदतनीस खरशेटजी मोदी हा गृहस्थ अत्यंत सज्जन होता. त्याचे 
+पेशवे आणि अर्थातच     नंतर त्रिंबकजी डेंगळे यांच्याशी सलोख्याचे संबंध होते. पण 
+             एलफिन्स्टनला हे कसे पटावे? त्याने एक दिवस   दग्याने खरशेटजीचा खून 
+करवला आणि त्याच्या जागी बाळाजीपंत        नातूची नेमणूक केली. बाळाजीपंत    आता 
+एलफिन्स्टनचा मुख्य कारभारी झाला होता ...!! इंग्रज सरकारकडून बाळाजीपंत नातूला 
+पालखीचा मान     दिला होता. त्यासोबतच    पंचवीस स्वार आणि पन्नास    इतर असामी 
+बाळगण्याची परवानगी होती. बाळाजीपंत       नातू पुण्यातल्या मंडळींना अन् सरदार- 
+दरकदारांना   फितवून   इंग्रजांकडे वळवण्याचं महान   कार्य करत    होता. त्यामुळेच 
+एलफिन्स्टनची त्याच्यावर फार मर्जी होती. तो बऱ्याच वेळा बाळाजीपंताच्याच सल्ल्याने 
+चालत असे. आताही गंगाधरशास्त्री पटवर्धनांच्या खुनाच्या प्रकरणात त्रिंबकजी डेंगळ्यांना 
+ अडकवून बाजीरावांची ताकद फोडण्याची चाल बाळाजीपंताचीच होती. अपेक्षेप्रमाणेच डाव 
+यशस्वी झाला. एलफिन्स्टनने बाजीरावांना प्रसंगी दम देऊन तर प्रसंगी गोड बोलून कोंडीतच 
+पकडले होते. अखेरीस     १९   सप्टेंबरला त्रिंबकजी डेंगळ्यांना इंग्रजांनी कैदेत ठेवले ... 
+त्रिंबकजी डेंगळे हे एक उत्तम कारभारी आणि प्रशासक होते. नाना फडणवीसांच्या मृत्यूनंतर 
+गेल्या पंधरा वर्षात असा उत्तम कारभारी पेशव्यांना मिळालेला नव्हता. नानांची काम 
+करण्याची पद्धत, त्यांची शिस्त,       आणि मुख्यतः दौलतीचे हीत हे सारे गुण जसेच्या 
+तसे त्रिंबकजीत पुरेपूर उतरले होते. वसईच्या तहामुळे पेशव्यांची झालेली नामुष्की आणि या 
+गोऱ्यांच्या अवलादीपासून दौलत वाचवायची असेल तर त्रिंबकजीच हवे हे बाजीरावही पक्के 
+<<<
+
+जाणून होतेच. बाजीरावांनी त्रिंबकजी डेंगळ्यांना इंग्रजांच्या तावडीतून सोडवण्याकरिता गुप्त 
+हालचाली सुरू केल्या. अन् अखेर एक वर्षानंतर त्यांच्या या प्रयत्नांना यश आलं. दि. १ 
+सप्टेंबर १८१६ या दिवशी त्रिंबकजी डेंगळे इंग्रजांच्या हातावर तुरी देऊन ठाण्याच्या त्या 
+कडक बंदोबस्तातून अलगद निसटले. 
+    त्रिंबकजी डेंगळ्यांना सोडवण्यात बाजीरावांचाच हात आहे हे इंग्रजही पक्के ओळखून 
+होतेच. त्रिंबकजी पळाले हे पाहताच माऊंट स्टुअर्ट एलफिन्स्टनने बाजीरावांना हे सारे 
+कळवले. त्रिंबकजी सातारा परिसरात शंभू महादेवाच्या डोंगररांगांमध्ये गुप्तपणे फौजांची 
+जमवाजमव     करत    आहेत, अशा खबरा एलफिन्स्टनला मिळाल्या. त्याने पुण्याला 
+बाजीरावांकडे एक खलिता पाठवून 'त्रिंबकजीला लवकरात लवकर            यावे याकरिता 
+त्याचा कुटुंबकबीला पकडून इंग्रजांच्या ताब्यात द्यावा' अशी मागणी केली. बाजीरावांनी 
+'स्त्रियांना दग्याने पकडण्याची मराठ्यांची रीत नाही' अशा आशयाचे फेरजवाब पाठवून 
+एलफिन्स्टनला नकारच दिला. अर्थात एलफिन्स्टनलाही हे अपेक्षित होतेच. त्याने पेशव्यांना 
+दुसरा खलिता पाठवला. हा खलिता जरब आणि साळसूदपणा यांच्या एकत्रीकरणाचा एक 
+उत्तम नमुना होता. 'जर त्रिंबकजीचा कबीला          येत नसेल तर पेशव्यांनी त्याला 
+पकडण्यासाठी इनाम जाहीर करावे. जर हेही जमत नसेल तर मग इंग्रजांच्या पलटणी 
+आपल्या मार्गाने त्याला शोधून          अशा आशयाचा हा खलिता होता. बाजीरावांनी 
+अखेर त्रिंबकजीला पकडण्यासाठी 'दोन लक्ष रु. रोख आणि एक हजार रु. उत्पन्नाचा गाव 
+इनाम' देण्याचे बक्षीस जाहीर केले. परंतु तरीही याचा काहीही उपयो��� झाला नाही. इंग्रजांना 
+त्रिंबकजींचे नखही दिसत नव्हते. एलफिन्स्टन मात्र दिवसेंदिवस वैतागत होता. त्रिंबकजी 
+बाहेर राहणे हे इंग्रजी सत्तेकरता अत्यंत धोक्याचे होते. पेशवे वरवर आपल्याला मदत 
+करण्याचा आभास     निर्माण करून आतून त्रिंबकजीलाच फूस देतायत हे त्याला पक्के 
+समजून चुकले होते. अखेरीस दि. ८   १८१७ या दिवशी इंग्रज पलटणींनी पुणे शहराला वेढा 
+घातला आणि पेशव्यांना एक      खलिता पाठवून दिला. त्यात     एलफिन्स्टनने 'एकतर 
+त्रिंबकजीला एकत्र नाहीतर रायगड, पुरंदर, सिंहगड आणि त्रिंबकगड हे चार किल्ले जामीन 
+म्हणून इंग्रजांच्या हवाली करा' असा निर्वाणीचा इशारा दिला होता. यावर बाजीरावांनी 
+एलफिन्स्टनला कळवले, " ...         उच्चार करताच माझे अंगात कापरे भरते. नुसत्या 
+सलामीच्या तोफा करावयाच्या (वाजवायच्या) त्यासुद्धा स्वारीसमोर न करिता आपण जरा 
+बाजूस गेलो म्हणजे करीत जाव्या अशी माझी (माइया सैन्याला) ताकीद आहे. हे सर्व तुम्ही 
+जाणत असता मी इंग्रज सरकारशी युद्ध करू इच्छितो ही कल्पना तरी तुमच्या मनात कशी 
+उत्पन्न होते ?... " परंतु बाजीरावांच्या या पत्राचा एलफिन्स्टनवर काहीही परिणाम झाला 
+नाही. त्याने त्रिंबकजीला पकडण्याची मागणी सुरूच ठेवली. इंग्रजांच्या ताब्यातून एकदा 
+सुखरूप सुटलेल्या त्रिंबकजींना पुन्हा त्यांच्या हवाली करणे हे मूर्खपणाचे होते. या वेळेस 
+एलफिन्स्टनने त्यांना जिवंतच ठेवले नसते. अखेरीस इंग्रजी पलटणी मागे घेण्याच्या बदल्यात 
+पेशव्यांनी रायगड, सिंहगड, पुरंदर, त्रिंबकगड किल्ले अन् त्याशिवाय अहमदनगर, माळवा 
+आणि बुंदेलखंडाचा काही भाग इंग्रजांना देण्याचे मान्य केले. दि. १३ जून १८१७ या दिवशी 
+<<<
+
+शनिवारवाड्यात या करारावर स्वाक्षऱ्या करण्यात आल्या. हाच तो अत्यंत नामुष्कीचा असा 
+प्रसिद्ध 'पुण्याचा तह' !! 
+    पुण्याच्या तहनाम्यावर स्वाक्षऱ्या करून बाजीराव आषाढीच्या वारीनिमित्त पंढरपूरला 
+निघून गेले. 'वारी' हे एक निमित्त होते. सर्वच 'वार'कऱ्यांना एकत्र बोलवण्यासाठी हे एक 
+उत्तम ठिकाण होते. स्वतः पेशवे, नरहर गणेश उर्फ   बापू गोखले, सदाशिव माणकेश्वर, 
+मोरदीक्षित गणपतराव पानसे, निळकंठराव उर्फ आबासाहेब पुरंदरे आणि सर्वांत महत्त्वाचे 
+असणारे त्रिंबकजी डेंगळे अशी खाशी मंडळी एकत्र येऊन गुप्त खलबतं सुरू झाली. 
+पुण्याच्या तहानुस��र इंग्रजांनी पेशवे आणि त्यांच्या सरदारांने उरलेसुरले संबंधही कायमचे 
+तोडले होते. तरीही होळकरांचा एक सरदार रामदीन पेंढारी हा आपल्या पेंढाऱ्यांच्या कडव्या 
+फौजेसह पेशव्यांना येऊन मिळाला होता. महाराष्ट्रातल्या डोंगरदऱ्यांत राहणाऱ्या शूर अन् 
+काटक भिल्लांसारखेच हे पेंढारी शूर होते. त्रिंबकजी डेंगळे यांच्यावरच 'कारभारी' म्हणून 
+सगळा भार होता. अखेरीस सर्वानुमते इंग्रजांशी लवकरच झुंज घ्यावे हा विचार पक्का 
+ठरला. यावेळेस जय्यत तयारीनिशी हल्ला चढवून इंग्रजांचे हे बांडगूळ उखडून टाकायचेच 
+असा प्रत्येकाच्या मनात विश्वास फेर धरू लागला होता ... 
+    दि. १४ ऑक्टोबर १८१७ या दिवशी बाजीरावांनी शनिवारवाड्यात मोठा दरबार 
+भरवला. एलफिन्स्टनलाही निमंत्रण देण्यात आले होते. त्रिंबकजी डेंगळे पेंढाऱ्यांच्या मदतीने 
+मुलखात धुमाकूळ घालत आहेत, असे आभासी चित्र निर्माण करून बाजीरावांनी एक नवी 
+फौज उभी केली होती. पेशव्यांनी दरबारात बापू गोखल्यांचा मोठा सत्कार करून त्यांना या 
+नव्या फौजेचा सेनापती म्हणून     नेमले. त्यांच्यासोबतच सरदार आबासाहेब     पुरंदरे, 
+तोफखान्याचे प्रमुख सरदार गणपतराव पानसे इ. सरदारांचेही मानपान करण्यात आले. 
+एलफिन्स्टनचाही बाजीरावांनी सत्कार केला आणि त्याला मैत्रीचे आश्वासन दिले. अर्थात हे 
+सारे फक्त वरवर दाखवण्याकरता होते. एलफिन्स्टनला असंच गाफील ठेवून त्याला बाहेरून 
+मदत मिळण्यापूर्वीच फडशा पाडायचा असा मराठी फौजांचा बेत होता. एलफिन्स्टनला मदत 
+मिळाली तर ती मुंबईकडूनच मिळणार अशा हेतूने त्रिंबकजी डेंगळ्यांचे काही स्वार आणि 
+पेंढारी बोरघाटातून येणारी रसद मारण्याच्या हेतूने लपून बसले होते. दि. २८ ऑक्टोबर 
+ १८१७ च्या मध्यरात्री एलफिन्स्टनला ही बातमी समजली आणि त्याचे धाबे दणाणले. कारण 
+वरवर भित्रा वाटणारा पेशवा आता आपल्याही पुढे जाऊन युद्धाची तयारी करतोय हे पाहूनच 
+एलफिन्स्टन गडबडला. आता मराठे आज-उद्याकडे नक्कीच हल्ला करणार हे स्पष्टच होते. 
+परंतु त्याचं सुदैव की काय   कोण    जाणे, मराठे चालून   आलेच   नाहीत. हे पाहून 
+एलफिन्स्टननेही संगमावर सैन्याची जमवाजमव सुरू केली. 
+    दि. ५ नोव्हेंबर १८१७ या दिवशी पुण्यात इंग्रजी फौजा सज्ज झाल्या, अशी हाक उठली. 
+पेशव्यांचंही सैन्य तयार होतंच. बाजीरावांनी सरदार गणपतराव ��ानसे आणि सेनापती बापू 
+गोखल्यांना हुकूम सोडला. दिवस पाच घटका राहिल्या असतानाच मराठी फौजा ब्रिटिश 
+रेसिडेन्सी म्हणजेच संगम बंगल्याच्या दिशेने कूच करू लागल्या. बंगल्यात कॅ. फोर्ड (ग्रँट 
+डफ- कॅ. जेम्स कनिंगहॅम ग्रँट डफ, एलफिन्स्टनचा साहाय्यक) (THE HISTORY OF 
+<<<
+
+ MARATHAS चा लेखक), बाळाजीपंत नातू अन् खुद्द एलफिन्स्टन अशी खाशी मंडळी 
+होती. मराठे इतक्या लवकर येतील याची एलफिन्स्टनला कल्पनाही नव्हती. फौजाही तयार 
+नव्हत्या. मराठ्यांच्या फौजा जोरदार युद्धगर्जना देत येत असल्याचे पाहून एलफिन्स्टनसह 
+सर्वजण जीव मुठीत घेऊन पळत सुटले. बंगल्यातील महत्त्वाची कागदपत्रे अन् करारपत्रे 
+ घेणेही त्यांना जमले नाही. सर्वजण पळत नदी पार करून       छावणीत आले. अन् 
+मागे वळून पाहतात तो काय, संगमावरून प्रचंड काळ्या धुराचे लोट उठत होते. मराठी 
+ फौजांनी संगम बंगल्याला आग    लावली होती. बंगला           पेटला. बंगल्यातील 
+ एलफिन्स्टनची पुस्तके, पत्रे, करारनामे इ. सर्व महत्त्वाचे कागद जळून खाक झाले. बंगला 
+जाळल्यानंतर मराठी फौजा           रोखाने वळल्या. परंतु, मुळा नदीच्या काठावर दोन्ही 
+सैन्यात झटापट झाली आणि इंग्रजांना 'मुळे'पार ढकलून मराठी फौजा परत फिरल्या. 
+          मैदानातील या लढाईमुळे तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धाला तोंड लागले !! 
+    खडकीच्या मैदानात मराठी फौजांची सरशी झाली खरी, परंतु या विजयाच्या उन्मादात 
+म्हणा किंवा अतिहर्षाने म्हणा, मराठी फौजांच्यात मात्र एक प्रकारचा निर्धास्तपणा आला. 
+ मराठी फौजा सुस्त झाल्या. नेमकी हीच गोष्ट आता पुढे मराठ्यांना महागात पडणार होती. 
+    दि. १६ नोव्हेंबर १८१७ या दिवशी मराठी फौजा आणि इंग्रजी पलटणी पुन्हा 
+समोरासमोर आल्या. येरवड्याच्या मैदानात झुंजाला तोंड फुटले. खडकीच्या पराभवानंतर 
+इंग्रजही जय्यत तयारीनेच मैदानात उतरले होते. दिवसभर प्रचंड चकमक झाली आणि 
+ अखेरीस सायंकाळच्या वेळेस मराठी फौजांनी माघार घेतली. मराठ्यांचा पराभव झाला. बापू 
+गोखले सैन्यासह थेट पर्वतीवर पेशव्यांपाशी आले. पेशव्यांनी आता पुण्यात राहणे योग्य 
+नव्हते, असे त्यांना समजावून मराठी फौजा पेशव्यांसह साताऱ्याच्या रोखाने लागल्या. 
+    दि. १७ नोव्हेंबर या दिवशी इंग्रजी फौजा पुण्यात शिरल्या. पुण्यातले लोक प्रचंड 
+घाबरून गेले होते. हाती जे काही घेता येईल ते घेऊन लवकरात लव��र पुणे सोडण्याची 
+प्रत्येकाची घाई चालली होती. एलफिन्स्टनला हे सर्व काही समजताच त्याने ताबडतोब 
+ पुण्याचा नगरशेट हरेश्वरभाई याला बोलावून घेतले व आपला मनसुबा सांगितला की, "संगम 
+बंगल्याची जी अवस्था मराठ्यांनी केली तीच अवस्था आम्ही आता पुण्याची करणार 
+ आहोत." यावर हरेश्वरभाईंनी एलफिन्स्टनला म्हटले, "रयत गरीब,      काय आहे? 
+ तिकडील पक्षाचे (पेशवे) आता कोणी राहिले नाही. शहर जाळू नये." बाळाजीपंत नातू 
+ यानेही पुणे न जाळण्याबद्दल एलफिन्स्टनला समजावले. त्यामागचे कंपनी सरकारचे हीत 
+पटवून दिले. अखेरीस एलफिन्स्टनने शहर न जाळण्याचे मान्य केले. परंतु तो म्हणाला, "जर 
+ शहर राखणे तरी निशाणे लवकर लावा. एकदा का मोठा साहेब (जनरल माल्कम) आला 
+ म्हणजे मला काही करता येणार नाही." एलफिन्स्टनने ही जबाबदारी बाळाजीपंत नातूवर 
+ सोपवली. परंतु, नातूने एलफिन्स्टनला म्हटले, "बाजीरावसाहेब व त्यांचे सारे मजवर 
+दुश्मनी. सारे लोक एकीकडे व मी एकटा कंपनी सरकारच्या नोकरीत होतो. सबब मला तेथे 
+ जाण्यास भय वाटे की हे लोक मज    अपाय करतील ... " म्हणून मग एलफिन्स्टन स्वतः 
+ आपल्याबरोबर तीनशे कुडतीवाले (हत्यारबंद स्वार) घेऊन पुण्यात आला. सर्वप्रथम 
+<<<
+
+शनिवारवाड्यापाशी येऊन बाळाजीपंताने वाड्याच्या किल्ल्या आणवून दिल्ली दरवाजा 
+उघडवला. मग एलफिन्स्टन आणि बाळाजीपंताने पेशव्यांच्या गादीस कुर्निसात केला (?) 
+आणि दिल्ली दरवाज्यावर असणाऱ्या उंच आकाशदिव्याच्या काठीवरच इंग्रजांचे निशाण 
+            थोरल्या श्रीमंत बाजीराव साहेबांनी बांधलेल्या या पवित्र वाड्यावरचा पवित्र 
+भगवा कायमचा उतरवला गेला. त्याच्या जागी आता इंग्रजांचा युनियन जॅक फडकू लागला 
+होता !... इंग्रजी तुकडीबरोबर घेऊन नातू   पुण्यात फिरला. पेशव्यांच्या वाड्यांचा ताबा 
+घेऊन तिथली संपत्ती जप्त करण्याचं काम त्याच्याकडे होतं. एलफिन्स्टनने बाजीरावांच्या 
+शुक्रवारवाड्याला आणि इतर वाड्यांच्या दफ्तरखान्यांना आगी लावण्याचे हुकूम सोडले. 
+बाळाजीपंत नातू मात्र पुण्यातल्या लोकांना धीर देत फिरत होता. 
+    पुण्यातून निघाल्यानंतर बाजीराव जेजुरीमार्गे मिरज, तेथून अथणी, माहोली, फलटण, 
+नातेपोते, पंढरपूर, सिद्धटेक, संगमनेर, लोणी, पाबळ, नारायणगाव-ओतूर         करत 
+ब्राह्मणवाड्यावर आले. तेथून बाजीराव चाकण मुक्कामी आले आणि इंग्रजां��ा वाटले, 
+बाजीराव पुन्हा पुणे घेणार! शिरूरहून कॅ. स्टाँटन नावाचा अधिकारी पुण्याच्या बचावास येत 
+होता. तो १ जानेवारी १८१८ रोजी कोरेगावनजीक उतरला. बाजीरावांची छावणी भिमेच्या 
+काठावर होती. त्यांनी पुण्याकडे जाण्याची हूल उठवली खरी, पण बेत मात्र दक्षिणेचा होता. 
+श्रीमंतांनी बापू गोखल्यांना दक्षिणेत जाण्याचा मार्ग मोकळा करावा, असे सांगितले. यावरून 
+बापूंच्या फौजांनी इंग्रजांवर हल्ला केला. इंग्रज कोरेगावच्या तटबंदीच्या आश्रयाला गेले. 
+मराठ्यांनी इंग्रजांना कोरेगावात कोंडले आणि बाजीरावांचा मार्ग मोकळा झाला. दिवसभर 
+चाललेल्या कोरेगावच्या या लढाईत १७५ इंग्रजांकडील व ५०० मराठ्यांकडील लोक पडले. 
+पेशवे पुढे गेल्याची खात्री पटताच मराठी फौजा मागे फिरल्या आणि त्यातच इंग्रजांना 
+'आपला विजय झाला' असा गैरसमज झाला. एल्फिन्स्टनने आपला मोर्चा साताऱ्याकडे 
+वळवला. इंग्रजांच्या तोफखान्याला घाबरून 'अजिंक्यतारा' पडला. दि. ११ फेब्रुवारी १८१८ 
+या दिवशी एलफिन्स्टनने एक जाहीरनामा प्रसिद्ध केला. त्यात त्याने म्हटले होते, "बाजीराव 
+पेशव्यांच्या 'कैदेत' असणाऱ्या सातारच्या महाराजांना 'आम्ही' मुक्त करणार आहोत. त्यांना 
+व त्यांच्या कुटुंबियांना सुखाने व वैभवाने राहता येईल एवढ्या मोठ्या विस्ताराचे राज्य करून 
+देणार आहोत." एलफिन्स्टनच्या या भूलथापांना बळी पडून छत्रपती प्रतापसिंह भोसले 
+आणि राजमाता माईसाहेब यांनी एलफिन्स्टनला बाजीरावांविरुद्ध मदत करण्याचे ठरवले. 
+छत्रपतींच्या या निर्णयाचा फायदा एलफिन्स्टनने पुरेपूर करून घेण्याचे ठरवले. 
+    दि. २० फेब्रुवारी १८१८ या दिवशी गोपाळ अष्टी येथे झालेल्या मराठी आणि इंग्रजी 
+फौजांच्या चकमकीत मराठ्यांचा पराभव झाला. परंतु पराभवापेक्षाही मोठी मानहानी झाली 
+होती ती म्हणजे, पेशव्यांचे सेनापती बापू गोखले तोफेचा गोळा लागून ठार झाले होते. 
+कोरेगावच्या लढाईत झालेल्या जखमा ओल्या असतानाही गोखले लढले होते अन् अखेरीस 
+दौलत वाचवण्यासाठी पडले. सेनापती पडला अन् मराठी फौज          उधळली गेली. खुद्द 
+बाजीराव पेशवे, त्यांचे बंधू चिमाजीअप्पांसह या युद्धात हाती शस्त्र घेऊन उतरले होते. परंतु, 
+पळणाऱ्या मराठी फौजेला अडवणे त्यांनाही शक्य झाले नाही. अखेरीस मार्गच राहिला नाही 
+<<<
+
+तेव्हा बाजीराव पेशवेही आपल्या सरंजामासह वाट दिसेल तिकडे पळत सुटले आणि तिसरे 
+इंग्रज-मराठा युद्धही संपुष्टात आले. 
+    गोपाळ-अष्टीच्या लढाईच्या आधीच मराठ्यांचा छत्रपती इंग्रजांना वश झाला होता. ११ 
+फेब्रुवारीच्या एलफिन्स्टनच्या भूलथापांना बळी पडून 'श्रीमंत महाराज बहादूर हिज हायनेस 
+प्रतापसिंह' यांनी बाजीरावांना पेशवे पदावरून पदच्युत केले होते. एलफिन्स्टनने मोठ्या 
+अक्कल हुशारीने कोळ्यापेक्षाही किचकट जाळं विणलं होतं. त्याने महाराष्ट्रातल्या अन् बाहेर 
+असलेल्या जनतेची अशी खोटी समजूत करून दिली की, 'पेशव्यांनी राजाकडून सत्ता 
+बळकावली आणि स्वतःची मसनद स्थापन केली आणि हीच बंडखोरी उलथून टाकण्याकरता 
+कंपनी सरकारने पेशव्यांशी युद्ध पुकारलं आहे. ब्राह्मण सत्ताधीशाला हटवून तेथे मराठा 
+सत्ताधीश करण्याचं आमचं उद्दिष्ट्य आहे ... ' दुर्दैवाने महाराष्ट्राचा राजा आणि जनता या 
+इंग्रजी काव्याला फसली. एलफिन्स्टनने प्रतापसिंह महाराजांना अनेक आश्वासने दिली होती. 
+'प्रतापसिंह महाराजांनी सातारच्या तख्तावर बसून राज्य करावे. बाजीरावाची काही तोशीस 
+लागणार नाही ही काळजी कंपनी सरकार करेल' अशा गोड आश्वासनांनी 'महाराजसाहेब' 
+हुरळून गेले. दि. ४ मार्च १८१८ या दिवशी माऊंट स्टुअर्ट एलफिन्स्टन आणि प्रतापसिंहांची 
+पहिली भेट झाली. तेव्हा एलफिन्स्टन त्यांना म्हणाला की, 'आपले म्हणणे मी 
+वरिष्ठांपुढे     यावर प्रतापसिंहांचे उत्तर असे- " आमचे लाटसाहेब (लॉर्डसाहेब = लॉर्ड 
+गव्हर्नर जनरल वॉरेन हेस्टिंग्ज) वगैरे सर्व तुम्हीच! तुम्ही (तुम्हांस) पाहिजे तसे करावे ... ". 
+प्रतापसिंहांनी असे बोलून स्वतःची संपूर्ण मालकीच जणू. एलफिन्स्टनला बहाल केली. 
+<<<
+
+                 तिसरे इंग्रज मराठा (अँग्लो मराठा) युद्ध, भाग १ 
+               मराठी फौजा आणि इंग्रजी फौजा यांच्या हालचाली 
+
+   माऊंट स्टुअर्ट एलफिन्स्टन आणि सर थॉमस मन्रो या दोघा इंग्रज अधिकाऱ्यांनी गव्हर्नर 
+जनरल वॉरेन हेस्टिंग्जशी गुप्त खलबतं करून प्रतापसिंहाला द्यावयाच्या राज्याच्या सीमा 
+ठरवल्या. उत्तरेस निरथडी ते दक्षिणेस वारणेचा काठ आणि पूर्वेस निजामाची सरहद्द ते 
+पश्चिम बाजूस घाटमाथ्यापर्यंतच असलेल्या प्रदेशात प्रतापसिंहांचे नवे 'राज्य' होते. जेमतेम 
+१५ लक्ष रु. वार्षिक उत्पन्नाचा हा मुलुख छत्रपतींना 'मान्य' झाला. औंधचे पंत प्रतिनिधी, 
+भोरचे पंतसचिव, अक्कलकोटचे भोसले (अप्पासाहेब), फलटणचे नाईक-निंबाळकर, जतचे 
+उफळे आणि वाईचे शेखमिरे असे सहा जहागीरदार या नव्या 'राज्यात' होते. ४ मार्च रोजी 
+पुरंदराजवळ बेलसर (खळद) या ठिकाणी वाटाघाटी झाल्यानंतर प्रतापसिंह       आपला 
+लवाजमा आणि इंग्रज अधिकाऱ्यांसमवेत वाजतगाजत सातारच्या रोखाने निघाले. दि. १० 
+एप्रिल १८१८ या दिवशी या सर्वांचे साताऱ्यात मोठ्या थाटात स्वागत करण्यात आले. दि. 
+१० एप्रिल रोजी तिसऱ्या प्रहरी दरबार भरवण्यात आला. प्रतापसिंह भोसले हिज हायनेस 
+बहादूर मोठ्या 'अभिमानाने' सिंहासनाधीश्वर झाले. त्यांच्या उजव्या बाजूस खासे सरदार, 
+पंतमंडळ   आणि उजव्या बाजूस     एलफिन्स्टन, मन्रो, डफ   असे खासे गोरे बसले. 
+<<<
+
+आनंदाप्रीत्यर्थ नाच झाला आणि एलफिन्स्टनच्या आभाराप्रीत्यर्थ तोफा उडवण्यात आल्या. 
+यानंतर पुढचे तीन दिवस जंगी समारंभ होत होते. महाराजांनी एलफिन्स्टनला मोत्याचे 
+शिरपेच, हत्ती, घोड़े इ. ११ भेटवस्तू दिल्या. राजमाता माईसाहेबांनी हिऱ्याची अंगठी 'प्रेमाची 
+अन् उपकाराची भेट' म्हणून दिली. सातारा राज्याचा प्रतिनिधी (पॉलिटिकल एजन्ट) म्हणून 
+एलफिन्स्टनने कॅ. जेम्स कनिंगहॅम ग्रँट डफ या आपल्या अत्यंत विश्वासू माणसाची नेमणूक 
+करून दिली. त्याच्या साहाय्याकरिता बाळाजीपंत नातू या सद्गृहस्थाला नेमून दिले. यानंतर 
+दि. १३ एप्रिल रोजी सारे सण-समारंभ आटोपून प्रतापसिंह भोसले आपल्या लवाजम्यासह 
+किल्ले अजिंक्यताऱ्यावर राहायला गेले आणि सातारचे राज्य ग्रँट डफच्या हवाली करून 
+एलफिन्स्टन पुण्याच्या मुक्कामी परतला. 
+    इकडे गोपाळ अष्टीच्या पराभवानंतर पळत असणाऱ्या बाजीरावांच्या पाठलागावर सर 
+जॉन माल्कम आपल्या सैन्यासह दौडत होता. बाजीराव आता गोपाळ अष्टीनंतर दक्षिणेचा 
+रस्ता सोडून थेट उत्तरेकडे वळले होते. इतर कोणी नाही, परंतु आपले पूर्वीचे स्नेही दौलतराव 
+शिंदे आपल्याला नक्की मदत करतील असा बाजीरावांना विश्वास होता. बाजीरावांना गादीवर 
+बसवण्यात दौलतरावांचीही मोठी मदत झाली होती. हेच जुने संबंध अजूनही कायम आहेत 
+अशा आशेवर पेशवे उत्तरेकडे दौडत होते. परंतु दौलतराव शिंद्यांनीही मदतीस असमर्थता, 
+थोडक्यात नकार दिल्याने बाजीराव अत्यंत निराश   झाले. दि. १६     १८१८ या दिवशी 
+बाजीरावांनी इंदूरजवळ महू या ठिकाणी आपला वकील माल्कमच्या छावणीत पाठवला 
+आणि माल्कमला, 'आपण आजपर्यंत अनेकांचा सांभाळ करून त्यांस पदरात घेतले आहे. 
+तर या संकटसमयी मलाही हात देऊन माझा निभाव करावा' अशा आशयाचे पत्र पाठवले. 
+वास्तविक बाजीरावांचा पाठलाग करून माल्कमही फार थकला होताच. परंतु, बाजीराव 
+स्वतःहून तहाची मागणी करत आहेत हे पाहून माल्कमने आपली झाकली मूठ तशीच झाकून 
+ठेवली आणि मागणी मात्र सव्वा लाखांची केली. त्याने बाजीरावांना 'संपूर्ण शरणागती' ची 
+अट कळवली. बाजीरावांनी प्रथम ते मानले नाही. परंतु, २ जून रोजी माल्कमने बाजीरावांना 
+निर्वाणीचा निरोप पाठवला. अखेरीस बाजीरावांनी माल्कमच्या सर्व अटी मान्य करण्याचे 
+ठरवले. माल्कमने त्याच्या अटी पत्राद्वारे कळवल्या. त्या अटी अशा- 
+    १) बाजीरावांनी पुण्याच्या गादीवरचे सारे हक्क आणि अधिकार यांचे स्वतःसाठी आणि 
+आपल्या वारसांसाठीचे त्यागपत्र स्वतः लिहून द्यावे. 
+    २) २४ तासांच्या आत बाजीरावांनी माइया (माल्कमच्या) छावणीत शरण यावे. 
+    ३) मी (माल्कमने) बाजीरावांच्या निवासाची जी जागा ठरवली असेल तिकडे कसलीही 
+तक्रार न करता रहावयास जावे. 
+    ४) कंपनी सरकार बाजीरावांना 'हिज हायनेस बाजीराव पंडित बहादूर' अशी पदवी 
+बहाल करत असून सरकार जो तनखा ठरवेल त्याचा बिनशर्त स्वीकार करावा. 
+    ५) त्रिंबकजी डेंगळे यांना इंग्रजांच्या ताब्यात द्यावे. त्याचा इंग्रज जो फैसला करतील 
+त्यात बाजीरावांनी हस्तक्षेप करू नये. 
+<<<
+
+                  तिसरे इंग्रज मराठा (अँग्लो मराठा) युद्ध, भाग २ 
+                मराठी फौजा आणि इंग्रजी फौजा यांच्या हालचाली 
+
+    ६) याउपर आयुष्यात कधीही बाजीरावांनी नर्मदा ओलांडून मराठी मुलुखात जाण्याचा 
+प्रयत्न करू नये. 
+    अखेरीस नाईलाजाने बाजीरावांनी या करारपत्रावर स्वाक्षरी केली आणि दि. ३ जून 
+ १८१८ या दिवशी सकाळी दहा वाजता खानदेशात अशिरगडाजवळ 'धुळकोट बारी' या 
+ठिकाणी बाजीराव पेशवे माल्कमला शरण आले. माल्कमने मोठ्या औदार्याने आणि प्रेमाने 
+त्यांचे स्वागत केले. 
+    जनरल    माल्कमने गव्हर्नर जनरल   वॉरेन हेस्टिंग्जची समजूत काढून त्याची संमती 
+ मिळवली आणि बाजीरावांना सालीना आठ लक्ष रु. तनखा देण्याचे मान्य करून कायमचं 
+कानपूरच्या उत्तरेस सुमारे पाच कोसांवर असणाऱ्या बिठूर उर्फ   ब्रह्मावर्त या ठिकाणी 
+राहण्याची व्यवस्था केली. 
+    बाजीराव पेशवे आपल्या ल��ाजम्यासह आपले राज्य, सुख, समाधान, रयत, पुण्याचा 
+वाडा अन् आपली जिवाभावाची माणसं अशीच मागे ठेवून कायमचे नर्मदापार निघाले. पुन्हा 
+कधीच न परतण्याच्या मार्गाने. ते आता 'महाराष्ट्राचे पेशवे' राहिले नव्हते ... शंभर वर्षांची 
+पेशवाई आता संपली होती ... सूर्यास्त झाला होता ... 
+                                   संदर्भ : 
+ १) रोजनिशीतील उतारे : गो. स. सरदेसाई, २) मराठी रियासत : गो. स. सरदेसाई (सवाई 
+माधवराव), ३) पेशवे व सातारकर राजे यांची टिपणे : काव्येतिहास संग्रह, ४) मेस्तक 
+ शकावली : काव्येतिहास   संग्रह, ५) पुरंदरे दफ्तर भाग १ व ३ : कृ. वा. पुरंदरे, ६) 
+साधनपरिचय (महाराष्ट्राचा पत्ररूप इतिहास) : आपटे-ओतूरकर, ७) सातारा गादीचा 
+इतिहास : विष्णु गोपाळ भिडे, ८) सनदापत्रातील माहिती : द. ब. पारसनीस, ९) मराठ्यांच्या 
+इतिहासाची साधने (निवडक) : राजवाडे, १०) मराठ्यांचे साम्राज्य : रा. वि. ओतूरकर, ११) 
+पेशवेकालीन महाराष्ट्र : वा. कृ. भावे, १२) मराठी दफ्तर रूमाल १ व २ : वि. ल. भावे, १३) 
+ऐतिहासिक पोवाडे : य. न.                              १४) मराठे व इंग्रज : न. चिं. 
+केळकर, १५) पेशवाईच्या सावलीत : ना. गो. चापेकर, १६) विंचूरकर घराण्याचा इतिहास : 
+ह. र. गाडगीळ, १७) पेशवे घराण्याचा इतिहास : प्रमोद ओक, १८) पुण्याचे पेशवे : अ. रा. 
+कुलकर्णी, १९) पेशवे बखर : कृष्णाजी विनायक सोहोनी, २०) होळकराची कैफियत : य. न. 
+केळकर, २१) HISTORY OF MARATHAS : GREAT DUFF, २२) HISTORY OF 
+ MARATHA PEOPLE : किंकेड- पारसनीस, २३) SPEECHES IN                 HOUSE     OF 
+COMMONS : PHILIP FRANCIS, २४) दुसऱ्या बाजीराव पेशव्यांची रोजनिशी : वाड- 
+ भावजी, २५) नाना फडणवीस यांची बखर, २६) LETTERS AT MARATHA CAMP 
+ (1809) : THOMAS D. BROUGHTON, ?0) NOTES RELATIVE TO LATE 
+<<<
+
+ TRANSACTIONS IN MARATHA EMPIRE : (FORT WILLIAMS)/LONDON, 
+ २८) लोकहितवादींची शतपत्रे, २९) निजाम पेशवे संबंध : त्र्यं. शं. शेजवलकर, ३०) ईस्ट 
+इंडिया कं. - पेशवे-फार्सी पत्रव्यवहार : गं. ना. मुजुमदार, ३१) ऐतिहासिक लेखसंग्रह 
+ (निवडक) : वासुदेवशास्त्री खरे, ३२) मराठ्यांच्या इतिहास : शिवरामपंत परांजपे, 
+ ३३) प्रतापसिंह छत्रपती आणि रंगो बापुजी : प्रबोधनकार ठाकरे, ३४) बापू गोखले यांचे 
+चरित्र : शं. तु. शाळिग्राम, ३५) एलफिन्स्टनची रोजनिशी, ३६) ऐतिहासिक संकीण साहित्य 
+खंड १० : भा.इ.सं.मं., ३७) पेशवेकालीन सामाजिक व आर्थिक पत्रव्यवहार : भा.इ.सं.मं., 
+ ३८) पानसे घराण्याची कैफियत, ३९) बापू गोखले यांची कैफियत, ४०) गंगाधरशास्त्री 
+पटवर्धन यांचे आत्मचरित्र, ४१) पेशवाईच्या अखेरची अखबार, ४२) १७३८ शतकातील 
+हकीगत. 
+<<<
+
+   इ. स. १७१३ ते इ. स. १८१८ या साधारणतः एकशे पाच वर्षांच्या काळात श्रीवर्धनहून 
+देशावर आलेल्या 'भट' घराण्याने पेशवेपदाची धुरा सांभाळली. एकूणच एकाच घराण्यातील 
+पेशवेपद दीर्घकाळ चालवण्याच्या या परंपरेला पेशवाई असे म्हटले जाते. या पेशवाईत अनेक 
+चुका घडल्या, वारंवार घडल्या. परंतु पेशवाईत फक्त चुकाच घडल्या, चांगले काही घडलेच 
+नाही असा खोटा प्रचार गेली काही वर्षे, किंबहुना पेशवाईच्या अस्तानंतर काही 
+काळापासूनच केला जात आहे तो मात्र अत्यंत दुर्दैवी आहे. अन् त्यातही खेदाची गोष्ट अशी 
+की, आताच्या काळात सर्व साधने, अस्सल पुरावे, पत्रे उपलब्ध असतानाही आजही लोक या 
+गैरसमजांवर अंधपणाने विश्वास ठेवतात. पेशवे घराणे आणि पेशवाईतले जे काही गैरसमज 
+आहेत त्यामागचे सत्य नेमके काय आहे हे समजावून देण्याचा हा एक लहानसा प्रयत्न आहे. 
+   सर्वात पहिले पेशवे बालाजी विश्वनाथ भट उर्फ बाळाजीपंत नाना पेशवे यांनी इ. स. 
+१७१९ मध्ये दिल्लीदरबारातून स्वराज्याच्या आणि 'सहा सरसुभे दख्खन'मधील    चौथाई 
+आणि सरदेशमुखीच्या सनदा आणल्या. इतिहासकारांकडून असा आक्षेप घेतला जातो की, 
+'बाळाजी विश्वनाथाने शाहूमहाराजांना या सनदांच्या बेड्या घालून मोंगलांचे मांडलिक 
+बनवले, गुलाम केले.' परंतु यामागचे बाळाजी विश्वनाथांचे राजकारण मात्र समजून घेतले 
+जात नाही. राजाराम महाराजांच्या मृत्यूनंतर औरंगजेबाने मराठेशाही जवळजवळ संपुष्टातच 
+आणली होती. जो सुरू होता तो केवळ एक लोकसंग्राम होता. यानंतर शाहूमहाराज सुटून 
+महाराष्ट्रात आले, परंतु त्यांच्या मातोश्री येसुबाईसाहेब आणि इतर राजपरिवार मात्र अजूनही 
+मोंगलांच्या 'कैदेतच' होता. त्यामुळे नव्याने निर्माण केलेल्या स्वराज्याच्या बळकटीसाठी जो 
+पैसा हवा होता तो मोगलांच्या दख्खन सुभ्यातून वसूल करण्याचा बाळाजीपंतांचा सल्ला 
+शाहूमहाराजांना अगदी मनोमन     पटला. शिवाय   राजमाता येसुबाईंचा राजपरिवारासह 
+सुखरूप महाराष्ट्रात आणायचे होते. म्हणून बाळाजी विश्वनाथ पेशव्यांनी दिल्ली दरबारात 
+महंमदशहा बादशहाला मुजरे करून        सय्यद बंधूंकडून या सनदा मिळवल्या अन् 
+राजपरिवाराची तब्बल तीस वर्षांनंतर सुटका करून घेतली. बाळाजी विश्वनाथांच्या या एका 
+'मुत्सद्देगिरी'मुळेच मराठी राज्याचं आयुष्य किमान शंभर वर्षांनी तरी वाढलं. प्रथम 
+मो���लांच्याच पैशाच्या बळावर मराठी राज्य प्रबळ करायचं आणि मग भविष्यात दिल्लीच्या 
+राजकारणाची सारी सूत्रं मराठ्यांच्या हातात आणायची असे बाळाजीपंतांचे राजकारण होते. 
+<<<
+
+ अन् हेच राजकारण पुढे तडीला गेले. 
+    बाळाजी विश्वनाथांचे पुत्र थोरले बाजीराव पेशवे आणि मस्तानी यांच्या संदर्भातही अनेक 
+ दंतकथा आणि गैरसमज पसरले आहेत. १७२८ मध्ये महंमदखान बंगश याने 
+ छत्रसालांचा पराभव केला. यामुळेच छत्रसालांच्या मदतीच्या विनंतीला मान देऊन बाजीराव 
+ पेशव्यांनी बुंदेलखंडात जाऊन बंगशाला हाकलून लावले. बाजीरावांच्या या शौर्यावर खुश 
+ होऊन छत्रसालांनी आपल्या बुंदेलखंडाचा तिसरा हिस्सा अन् आपली कन्या बाजीरावांना 
+ दिली. या मस्तानीवरून महाराष्ट्रात बरेच वादंग पेटले. आजही काही इतिहासकारांच्या मते 
+ ती एक कंचनी/कलावंतीण होती, तर काहींच्या मते ती धर्मपत्नी होती! मुळातच एक पाहिले 
+ तर आपल्याला स्पष्ट दिसून येते की, मस्तानी ही मुसलमान होती, म्हणजेच तिची आई ही 
+ मुसलमान होती. छत्रसाल हे बुंदेले म्हणजे राजपुतच होते. त्यामुळे राजपुतांच्या कट्टर धर्मप्रेम 
+ अन् मान-मरातबाच्या पगड्यामुळे त्यांची धर्मपत्नी ही इराणी वंशाच्या मुसलमान 
+ घराण्यातली असणे हे अशक्य होते. मस्तानीची आई ही छत्रसालांची उपपत्नी किंवा रक्षा 
+ होती. अन् म्हणूनच मस्तानी हीदेखील छत्रसालांची 'अनौरस' संतती होती. औरस राजकन्या 
+ नव्हती हे निश्चितच !! अशा या मस्तानीला पेशवे 'रितसर लग्न' करून जरी महाराष्ट्रात घेऊन 
+ आले तरी वाद उद्भवलेच. बाजीराव हे स्वतः बाहेर स्वारीवर असताना अभक्ष्य भक्षण करीत 
+ असले तरी भटांचे घराणे हे शुद्ध गार्भ्य गोत्री ऋग्वेदी चित्पावनांचे घराणे होते. घरात सोवळे- 
+ ओवळे प्रचंड असे. मस्तानी पुण्यात आल्यावर तिने ब्राह्मणाच्या घराण्याशी संबंध 
+ म्हणून बाकीचे ब्राह्मण शिमगा करत होते. परंतु राधाबाई आणि चिमाजीअप्पा यांनी 
+ मस्तानीला विरोध केला तो या कारणाकरिता खासच नव्हता! मुळातच ब्राह्मणी संस्कृतीत 
+ बहुभार्या करण्याचं स्वातंत्र्य नव्हतं. बाजीरावांची पहिली पत्नी काशिबाई या हयात होत्या. 
+ त्यामुळे उद्या समजा बाजीरावांपासून मस्तानीला मुलगा झाला अन् त्याने गादीवर आपला 
+ हक्क सांगितला अथवा राज्याचा वाटा मागितला तर काय            करायचं असा प्रश्न या 
+ मायलेकांसमो�� होता. कारण शाहूमहाराज आणि ताराबाईंच्यातला संपूर्ण संघर्ष राधाबाईंनी 
+ अगदी जवळून पाहिलेला होता. शिवछत्रपतींच्या काळातही गादीकरता सावत्रपणाच्या 
+ भावनेतून किती नुकसान झालं होतं हा इतिहास ताजा होता. त्यामुळेच जर पेशवे कुटुंबात 
+ उद्या गादीवरून कलह झाला तर राज्याचं नुकसान होईल आणि त्याचं संपूर्ण खापर हे 
+ बाजीरावांच्या माथी फोडण्यात येईल. यामुळेच राधाबाईंचा आणि अप्पांचा मस्तानीला 
+ सुरुवातीपासूनच विरोध राहिला. ती 'यवनी' होती म्हणून तिला विरोध होता हा गैरसमज 
+ आहे. मस्तानी 'यवनी' आहे असा आरोप करून पेशव्यांच्या घरची धर्मकार्य करण्याचं 
+ पुण्यातल्या ब्रह्मवृंदाने नाकारलं तेव्हा 'उत्तरेत स्वाऱ्या करून धर्माचे रक्षण करणारा 
+ पेशव्यांव्यतिरिक्त दुसरा कोणी तुमच्याकडे आहे का? तुम्ही धर्मकार्य करण्याचं नाकारलं तर 
+ पेशवे उत्तरेहून ब्राह्मण आणून धर्मकार्य करतील' असं राधाबाईंनी त्यांना ठणकाहून सांगितलं 
+होतं. 
+    बाजीराव पेशव्यांचे पुत्र थोरले नानासाहेब यांच्याबद्दलही अनेक आरोप केले जातात. 
+त्यातले दोन मुख्य म्हणजे         आरमार बुडवले हे आणि दुसरा आरोप म्हणजे 
+<<<
+
+युद्धाच्या वेळेस नानासाहेबांनी ख्यालीखुशालीकरता दूसरा विवाह केला हा! 
+   इ. स. १७५६-५७ च्या सुमारास     कोकणातल्या बाणकोट ते तेरेखोल     दरम्यानच्या 
+मुलखात तुळाजी           मुजोरी फारच वाढली होती. पूर्वी सरखेलपद देण्याच्या वेळी 
+पेशव्यांनी आपल्याला डावललं याचाच सूड म्हणून तुळाजी आपल्या आरमारी सामर्थ्याच्या 
+जोरावर पेशव्यांच्या सरदार आणि त्यांच्या नातेवाईकांना उपद्रव देऊ लागले. कोकणातली 
+घरे लुटणे, घरांना आगी लावणे, बळजबरी करणे अशा या तुळाजींच्या वर्तनाने पेशव्यांचे सारे 
+सरदार अतिशय मेटाकुटीला आले होते. तुळाजींच्या या पुंडाव्याचा काहीतरी बंदोबस्त 
+करायलाच हवा होता. परंतु, आंग्रे आरमाराच्या जोरावर प्रबळ होते. पेशव्यांचे स्वतःचे असे 
+आरमार नव्हते. सरदार धुळपांचे आरमारी सामर्थ्य फारच कमी, नगण्यच होते. शेवटी 
+          या पुंडाव्याला रोखू शकतील असे फक्त इंग्रजच राहिले असल्याने अखेरीस 
+नानासाहेब पेशव्यांनी इंग्रजांची मदत घेतली. यात दुर्दैवाने आपलेच आरमारी सामर्थ्य कमी 
+झाले असले तरी त्याला काही पर्याय नव्हता. मात्र नानासाहेबांनी    संपूर्ण आरमार 
+नष्ट केले ह��� गैरसमज आहे. तुळाजींना जेरबंद केल्यानंतर सरदार कृष्णराव धुळप यांना 
+आरमाराचे प्रमुख नेमण्यात आले. पुढे १७७३ च्या सुमारास तर धुळपांच्या आरमाराने 
+आरमारी युद्धात इंग्रजांचाच पराभव केला. त्यामुळे      जेरबंद केल्यानंतरही मराठी 
+आरमार पूर्वीच्याच ताकदीने सागरात विहार करत होतं, हे नक्की. 
+   नानासाहेब पेशव्यांबाबतचा दुसरा आरोप म्हणजे            मराठ्यांचा चुरडा उडत 
+असताना त्यांनी आपल्या 'आनंदाकरता' इथे दुसरे लग्न केले. हा आरोपही पूर्णतः 
+बिनबुडाचा आहे. फेब्रुवारी १७६० मध्ये उदगीरला निजामाचा पराभव झाला खरा. परंतु 
+निजामाने कबूल   केलेल्या खंडणीला वाटाण्याच्या अक्षता लावल्या. उत्तरेत भाऊसाहेब 
+अब्दालीच्या मोहिमेत गुंतले होते. याच सुमारास दक्षिणेत हैदरअलीनेही उचल खाल्ली. या 
+दोन्ही मोहिमा चालवण्यासाठी पाण्यासारखा पैसा खर्च होत होता. मोहिमेच्या वेळी होणाऱ्या 
+खर्चासाठी पेशवे सावकारांकडून कर्ज घेत असत. परंतु, आता निजामाच्या मोहिमेनंतर 
+मराठी सैन्य तडक   उत्तरेकडे रवाना झाले. त्यांचा पगारही थकलेला होता. निजामानेही 
+खंडणी न दिल्याने पेशव्यांना सावकारांची देणी देता येत नव्हती आणि यामुळेच भाऊसाहेब 
+           असतानाच सावकारांनी कर्ज देण्याचे बंद करून टाकले. पेशवे मोठ्या आर्थिक 
+विवंचनेत सापडले. उत्तरेतील एकाही सरदाराने भाऊसाहेबांना एका पैशाचीही मदत केली 
+नाही. म्हणून सदाशिवरावभाऊ वेळोवेळी पुण्याला नानासाहेब पेशव्यांकडे पैशाची मागणी 
+करत होते. अखेरीस पैशावाचून खूप मोठे नुकसान होत आहे हे पाहताच, पैठणकर नाईक- 
+वाखरे सावकारांनी कर्ज देण्याचे मान्य केले. परंतु एका अटीवर ... त्यांनी आपल्या मुलीचा, 
+राधाबाईंचा पेशव्यांशी विवाह झाला तरच मदत करण्याची तयारी दर्शवली. अखेरीस पाऊण 
+लक्ष मराठी सैन्याच्या भल्यासाठी दि. २७ डिसेंबर १७६० या दिवशी नानासाहेबांनी आपला 
+दुसरा विवाह केला. या विवाहानंतर एका आठवड्याच्या आतच श्रीमंत नानासाहेब पेशवे 
+चाळीस हजार फौज आणि पैसा घेऊन               रोखाने निघाले !! 
+   श्रीमंत माधवराव पेशवे यांच्या मृत्यूनंतर नानासाहेब पेशव्यांचे तृतीय पुत्र नारायणराव 
+<<<
+
+यांना पेशवाई मिळाली. नारायणरावांचे शिक्षण खूप उत्तमरित्या झाले होते. परंतु, वयाच्या 
+सतराव्या वर्षी पेशवेपदाची जबाबदारी अंगावर पडूनही नारायणरावां���्या मनात        पोच 
+ निर्माण झाली नव्हती. वयाने ते अल्लडच राहिले होते. एका समकालीन पत्रात म्हटलं आहे 
+ की, "श्रीमंतांची मर्जी फारच उतावीळ आहे असे आहे. लहान माणसांची चाल पडलेसी 
+ दिसते. आपपर कळत नाही. कारभारी करतील          ते प्रमाण. धन्यात धनीपण    अजिबात 
+ नाही." वास्तविक नानासाहेबांनंतर पेशवेपद आपल्याला मिळावे अशी                 सुप्त 
+इच्छा होती. परंतु माधवरावांच्या महत्त्वाकांक्षी स्वभावामुळे रघुनाथरावांचे काही चालले 
+ नाही. परंतु माधवरावसाहेब गेल्यानंतर नारायणराव पेशवाई सांभाळण्यास योग्य नाहीत असे 
+ म्हणून त्यांनी पुन्हा कारस्थाने सुरू केली. सखारामबापूंसारख्या 'देशस्थाने'ही दादासाहेबांना 
+साथ दिली. बापूंनी पहाऱ्यावरच्या गारद्यांना फितवले. गारद्यांच्या प्रमुखांना- सुमेरसिंगाला, 
+महंमद इसाफ, खरकसिंग आणि बहादूरखान यांना तीन लक्ष रु. देण्याचे मान्य केले. बापूंनी 
+ 'नारायणरावांस धरावे' अशा अर्थाचे पत्र करून, त्यावर रघुनाथरावांची स्वाक्षरी घेऊन ते 
+गारद्यांना दिले. नारायणरावांची 'हत्या' झाली. या प्रसंगावरून अनेक तर्कवितर्क पुढे आले. 
+ पेशवाईला धनी म्हणून आपलाच पती त्या गादीवर बसावा असे म्हणून आनंदीबाईंनीच मूळ 
+ पत्रात 'ध'चा 'मा' केला असा गैरसमज       पसरवण्यात   आला. परंतु     असत्य   आहे. 
+ नारायणरावांच्या हत्येनंतर नानासाहेबांनी पकडलेल्या महंमद इसाफने जबानी दिली की, 
+ 'नारायणरावांना मारावे असे कोणाचेच मत नव्हते. ते काम आयत्या वेळेस     सुमेरसिंगाने 
+ केले.' त्यामुळे बखरकार आणि इतिहासकारांनी पुढे आनंदीबाईवर सर्व आरोप केले ते 
+ चुकीचे आहेत. आनंदीबाई या अत्यंत कडक        परंतु शिस्तप्रिय अन् सुस्वभावी होत्या. 
+नारायणरावांना धरण्याच्या (कदाचित मारण्याच्याही) मसलतीत फक्त रघुनाथरावांचाच हात 
+ असावा. कारण यानंतरच्या एका पत्रात म्हटलं आहे, "(मृत्यूचे) सुतक नाही. नित्य नमस्कार 
+ सूर्यास घालीतात. 'वैरियाचे सुतक कशास?' ऐसे म्हणतात ... ". यामुळेच नारायणराव 
+ पेशव्यांच्या खुनाच्या प्रकरणात आनंदीबाईंचा काही हात नसावा असे दिसून येते. स्वतःच्या 
+सख्ख्या पुत्राचे (बाजीरावांचे) सर्व दोष जगासमोर मांडणाऱ्या, नारायणरावांच्या मृत्यूनंतर 
+ त्यांच्या गरोदर पत्नीला गारद्यांपासून वाचवणाऱ्या, त्यांच्या पुत्राला (सवाई माधवराव) 'सुख 
+पडेल तेथे न्यावे' असे नाना फडणवीसांना खडसावणाऱ्या आनंदीबाईंना उगाचच आरोपीच्या 
+ पिंजऱ्यात उभे केले गेले. 
+    श्रीमंत सवाई माधवराव पेशव्यांच्या बाबतीत तर ते 'अस्सल भट कुलोत्पन्न' आहेत की 
+नाहीत यावरूनच वाद उत्पन्न झाले होते. सवाई माधवरावांचा चेहरा हा नाना 
+बराचसा मिळताजुळता होता. योगायोगाने गंगाबाई गरोदर असतानाच नाना 
+पत्नीही गरोदर होती. बारभाईंच्या कारकीर्दीत नाना             गंगाबाईंसोबत आपलेही 
+कुटुंब पुरंदरावर नेले होते. सवाई माधवरावांच्याच जन्माच्या वेळी नानांनाही अपत्य झाले. 
+पण ती कन्या होती. हे पाहून नानांच्या विरोधकांनी आणि रघुनाथरावांच्या समर्थकांनी असा 
+ अपप्रचार चालवला की, वास्तविक     नारायणरावांना, म्हणजेच गंगाबाईंना 'कन्या' झाली 
+ असून नानांना 'पुत्र' झाला आणि केवळ पेशवाई चालवायची म्हणून नानांनी आपला पुत्र हा 
+<<<
+
+नारायणरावांचा 'पुत्र' म्हणून गादीवर बसवला. तेव्हा या मुलाचा, म्हणजेच        सवाई 
+माधवरावांचा गादीवर काही हक्क नाही. परंतु या सर्व गोष्टींवर नानांनी मात केली आणि 
+बाळ केवळ ४० दिवसांचं असताना त्याला पेशवाई मिळवून दिली. 
+   हे झालं अस्सल समकालीन वर्तमान. परंतु नंतरच्या काळात तर मात्र कहरच झाला. 
+राज्य करण्याच्या हेतूने इंग्रज इतिहासकारांनी आणि एकंदरीतच ब्राह्मण अन् पेशवाईबद्दल 
+आकस असणाऱ्या जातीयवादी लोकांनी असाही गैरसमज पसरवला की, नाना फडणवीस 
+आणि गंगाबाई यांचे अनैतिक संबंध होते आणि सवाई माधवराव हा नाना 
+गंगाबाईला झालेला अनौरस पुत्र आहे !! अन् याहूनही अत्यंत खेदाची गोष्ट म्हणजे बऱ्याच 
+लोकांनी या गैरसमजुतीवर विश्वास ठेवला. 
+   रघुनाथराव पेशव्यांचे पुत्र बाजीराव (दुसरे) यांच्याबद्दल तर संपूर्ण महाराष्ट्रात प्रचंड राग 
+आहे. परंतु, त्याबद्दलच अनेक गैरसमजही आहेत. अन् काही गैरसमज हे मुद्दाम पसरवण्यात 
+आले आहेत. 
+    सवाई माधवरावांच्या मृत्यूनंतरच्या राजकारणातून बाजीरावांना अचानक अनपेक्षितपणे 
+पेशवाईची सूत्रे मिळाली. इतकी वर्षं कैद अन् एकदम अशी सत्ता हातात आल्यानंतर काय 
+करायचं हे बाजीरावांना न समजल्याने सुरुवातीला त्यांच्या हातून अनेक गंभीर चुका घडल्या. 
+नाना              कैदेत टाकणे, दुसऱ्या इंग्रज मराठा युद्धाच्यावेळी मराठी सरदारांना मदत 
+न करणे, इंग्रजांशी 'वसईचा तह' करणे या सर्व बाजीरावांच्या अत्यंत मोठ्या घोडचुकाच 
+म्हणायला हव्यात. परंतु, इ. स. १८११ मध्ये पुण्याचा रेसिडेंट म्हणून कर्नल बॅरी क्लोज 
+याच्या जागेवर जेव्हा माऊंट स्टुअर्ट एलफिन्स्टन या शिस्तप्रिय इंग्रज अधिकाऱ्याची नेमणूक 
+झाली तेव्हा मात्र बाजीरावांनाही 'कंपनी सरकार'चा खरा हेतू आणि आपण केलेल्या चुकांची 
+जाणीव होऊ लागली. परंतु तोपर्यंत फार उशीर झालेला होता. एलफिन्स्टन हा अत्यंत धूर्त 
+गृहस्थ होता. त्याचं हेरखातं जबरदस्त होतं. बाजीराव पेशवे जेवायला बसण्यापूर्वीच त्यांच्या 
+ताटात काय पदार्थ असणार आहेत याची त्याला कल्पना येत असे. बाजीरावांनाही ही गोष्ट 
+कळून चुकली होती. आपण एलफिन्स्टनच्या जाळ्यात पुरते                आहोत अन् आता 
+यातून बाहेर पडण्यासाठी अत्यंत सावधपणे अन् नाजूक हातांनी      जाळं तोडायला पाहिजे 
+हे त्यांना पक्क समजून चुकलं होतं. म्हणूनच बाजीराव दरवेळेस एलफिन्स्टनसमोर 'आपण 
+खूप   मृदू स्वभावाचे, युद्ध-लढाईऐवजी ख्यालीखुशालीत      रमणारे आहोत. मोहिमांचा 
+आपल्याला खूप तिटकारा आहे. तोफांचा आणि बंदुकांचा नुसता आवाजही आपल्याला 
+सहन होत नाही' असे बहाणे करत असत. परंतु, याच बरोबरीने इंग्रजांचे मूळ कायमचे 
+उखडून    टाकण्याची    तयारीदेखील   सुरू   होतीच.   म्हणूनच   बाजीरावांनी सदाशिव 
+माणकेश्वरांच्या फितुरीचे निमित्त करून त्यांचा कारभारी म्हणून त्रिंबकजी डेंगळे या 
+जबरदस्त असामीला नेमले. त्रिंबकजी डेंगळे म्हणजे दुसरे नाना फडणवीसच होते. नानांची 
+        शिस्त, कारभारावरची मजबूत पकड, शत्रुंविषयीचे योग्य       ते धोरण, परकीय 
+गोऱ्यांविषयीची शंका इ. साऱ्या गोष्टी त्रिंबकजींमध्ये जशाच्या तशा होत्या. आपण स्वतः फार 
+कर्तबगार नाही आहोत हे स्वतःला समजल्यामुळेच बाजीरावांनी सर्व कारभाराची मुखत्यारी 
+<<<
+
+ त्रिंबकजींना दिली होती. नेमकी हीच गोष्ट बाजीरावांच्या भवतीच्या लोकांना खटकू लागली 
+ आणि त्यातूनच 'बाजीराव हा भित्रा आहे. तो पूर्णपणे त्याचा खुषमस्कऱ्या त्रिंबकजी 
+ डेंगळ्यांच्या कह्यात गेला आहे' अशा अफवा उठू लागल्या. 
+    त्रिंबकजी डेंगळ्यांनी बापू गोखले, आबाजीपंत पुरंदरे, गणपतराव पानसे अशा शूर 
+ सरदारांना एकत्र करून गुप्तपणे इंग्रजांविरुद्ध कारवाई करण्याची तयारी सुरू केली. नेमकं 
+हेच एलफिन्स्टनला         जाऊ लागलं. कसंही करून त्रिंबकजींना कारभारातून हटवणं 
+ गरजेचं होतं. नेमकं ���ाच वेळेस गंगाधरशास्त्र्यांचं प्रकरण उद्भवलं. एलफिन्स्टनने गोविंदराव 
+ बंधुजी या माणसामार्फत पंढरपुराण शास्त्रयांचा खून करवला आणि त्याबद्दल त्रिंबकजीला 
+ दोषी ठरवून कैद केलं. पुढे त्रिंबकजी डेंगळे कैदेतून निसटले, परंतु बाजीरावांना मात्र त्यांच्या 
+ जिवाखातर 'पुणे करार' करावा लागला. 
+     १८१७-१८ च्या तिसऱ्या इंग्रज मराठा युद्धात मात्र बाजीराव पेशवे स्वतः हाती शस्त्र 
+ घेऊन इंग्रजांविरुद्ध मैदानात उतरले असता, बाकीच्या सरदारांनी मात्र ऐनवेळी पेशव्यांचा 
+ घात केला. शिंदे, होळकर, गायकवाड, भोसले हे ऐनवेळी वतन हवे म्हणून अडून बसले. 
+ नागपूरकर   भोसल्यांना 'सेनासाहेब   सुभा' हे पद    हवे होते. ग्वाल्हेरच्या शिंद्यांना 
+ 'अलिजाबहाद्दर' अशी पदवी हवी होती. शिदोजीराव नाईक निंबाळकर उर्फ         निपाणकर 
+ देसाई, घोरपडे, रास्ते असे अनेक सरदारही इंग्रजांना सामिल झाले. गोखले, पानसे, दीक्षित हे 
+ लोक   रणांगणात   पडले आणि बाजीरावांच्या शरणागतीपर्यंत     केवळ   त्रिंबकजी डेंगळे, 
+ विठ्ठलराव विंचूरकर आणि आबा पुरंदरे हे तीनच सरदार पेशव्यांच्या पाठी सावलीसारखे उभे 
+ होते. 
+    पेशवाई    बुडाल्यानंतर जनमानसात      दुसऱ्या बाजीरावांविषयी    अन्   त्रिंबकजी 
+ डेंगळ्यांविषयी प्रचंड चीड अन् राग होता. तो असणं स्वाभाविक    होतं. कारण   थोरल्या 
+ शिवछत्रपतींनी पाया घातलेलं आणि थोरल्या श्रीमंत बाजीराव पेशव्यांनी कळसाला नेलेलं 
+ मराठी राज्य, धरणीकंपात एखादी         कोसळावी तसं कोसळलं होतं. परंतु मराठी राज्य 
+ बुडण्याचा दोष फक्त बाजीरावांनाच देणं हे कितपत योग्य आहे याचा विचार मात्र दुर्दैवाने 
+ कोणीही केला नाही. ललित लेखक       आणि इतिहासाचे जाणकार असलेल्या श्री. ना. सं. 
+ इनामदार यांनी या गोष्टीचं अत्यंत योग्य अन् मोजक्या शब्दात विवेचन केलं आहे- ('झेप'- 
+ प्रस्तावना (ले. ना. सं. इनामदार)) " ... मराठ्यांपासून राज्य हिसकावून घेताना आमचे 
+ राज्यकर्ते (पेशवे) त्यांचे साहाय्यक हे सर्व अत्यंत नालायक होते असं रंगवणं जेत्यांना 
+ (इंग्रजांना) क्रमप्राप्तच होतं. ते त्यांनी अगदी मनापासून केलं ... पेशवाई नष्ट झाल्यावर 
+ पेशव्यांचा प्रचंड दफ्तरखाना   आणि    निरनिराळ्या सरदारांची-जहागिरदारांची   दफ्तरं 
+ एलफिन्स्टन आणि ग्रँट या जोडगोळीच्या हातात अनायासेच पडली. त्यांनी ती किती 
+ साफसूफ करून ठेवली असतील हे आता कल्पनेवरच सोपवलं पाहिजे. याला आणखी एक 
+ कारण आहे. परवापरवापर्यंत मोठ्या दिमाखानं उभं असलेलं मराठी राज्य अकस्मात लयाला 
+ गेल्यामुळे मराठी मनात विस्मययुक्त संताप दाटला होता. उघडपणे त्याचं खापर इंग्रजांच्या 
+ डोक्यावर फोडता येत नव्हतं. त्याचमुळे नकळत आम्ही आमच्याच लोकांना दोषी धरून 
+<<<
+
+त्यांच्याबद्दल आमचा संताप व्यक्त करू लागलो. अशा संतापाचा सर्वात मोठा बळी दुसरा 
+बाजीराव पेशवा ... " इनामदारांनी मांडलेली ही गोष्ट अत्यंत खरी आहे. सामान्य जनतेने 
+पेशवाई बुडाल्याचा संताप आणि इंग्रजांविरुद्ध बोलण्याची भीती यामुळे बाजीरावांनाच दोषी 
+धरलं. परंतु 'लोकहितवादी' म्हणून प्रसिद्ध असणाऱ्या गोपाळ हरी देशमुखांनीही सत्य न 
+तपासता पेशव्यांनाच   शिव्या द्याव्यात ही अत्यंत      गोष्ट होती. वास्तविक या 
+लोकहितवादींचे वडील सरदार बापू गोखल्यांचे 'फडणीस' होते. गोपाळ अष्टीच्या लढाईत 
+बापू पडले. देशमुखांचेही कुटुंब उघड्यावर आले. परंतु, माल्कमला शरण    आल्यानंतर 
+'आपल्या व    आपल्या सरदारांच्या सरंजामांची योग्य सोय   इंग्रजांनी लावावी' अशा 
+बाजीरावांच्याच अटीमुळे माल्कमनेही ती सोय विनातक्रार लावली. यातच काही काळात 
+हरिपंत देशमुखांचं निधन झालं आणि त्यांचा ज्येष्ठ पुत्र गोपाळराव याला इंग्रजी भाषेचं उत्तम 
+ज्ञान असल्याने एलफिन्स्टनने आपल्या कचेरीत नोकरी दिली. इ. स. १८४२ मध्ये वयाच्या 
+एकोणिसाव्या वर्षी गोपाळराव नोकरीला लागले. इ. स. १८४८ पासून त्यांच्या विचारांची 
+'शतपत्र' निघण्यास सुरुवात झाली. या शतपत्रांत बालविवाह, विधवा विवाह, जुन्या अनिष्ट 
+चालीरिती यांबाबत टीका असली तरी टीकेचा मुख्य विषय होता 'ब्राह्मण आणि त्यांचा 
+मूर्खपणा'. लोकहीतवादींनी आपले विचार लोकांच्या गळी उतरवले. एका पत्रात ते म्हणतात 
+की, 'फक्त भट आणि          लोकच बाजीरावाची स्तुती करतात.' लोकहितवादींचा जन्म 
+आहे १८२३ सालचा. त्यांची शतपत्र निघायला लागली तेव्हा त्यांचं वय जवळपास पंचवीस 
+वर्षे होतं. अन् यानंतर तब्बल तीन वर्षांनंतर, १८५१ साली दुसऱ्या बाजीरावांचा मृत्यू झाला. 
+मग   इकडे एलफिन्स्टनच्या कचेरीतील    सुरक्षा बाजूला सारून   ब्रह्मावर्तावर जाऊन 
+बाजीरावांना त्यांच्या चुकांबद्दल जाब विचारण्याचं धाडस लोकहितवादींनी दाखवलं नाही. 
+ब्रिटिश रेसिडेन्सीच��या भिंतीं आडून बाजीरावांना शिव्या देणं तसं फारसं 'धोकादायक' नव्हतं 
+हेच यामागचं कारण असावं बहुदा !! लोकहितवादी म्हणत की, पेशवाईत फक्त ब्राह्मणांचीच 
+चलती होती. परंतु 'अत्यंत नालायक' म्हणून हिणवलं गेलेल्या दुसऱ्या बाजीरावांच्या 
+काळातही जे सरंजाम दिलेत ते पाहण्यासारखे आहेत. त्यात नवीन पागा ज्यांना दिल्या 
+आहेत असे केवळ तीन ब्राह्मण आणि चोवीस अब्राह्मण आहेत. याच्यात एका महाराचं अन् 
+एका मुसलमानाचंही नाव आहे. गाड़दी बाळगण्याचा अधिकार तीन ब्राह्मण     आणि तीन 
+अब्राह्मणांना दिला आहे. ही माहिती तपासूनही नजरेआड केली असल्यास त्यात शंका 
+नाही !!! 
+    त्रिंबकजी डेंगळे या माणसाविषयीही अनेक पूर्वग्रह आहेत. हा माणूस बाजीरावाचा 
+खुषमस्कऱ्या होता, एलफिन्स्टनचा हेर होता, त्याने बाजीरावाला अनभिज्ञ ठेवून कारभार 
+'कब्जात' घेतला असे     अनेक   आक्षेप त्यांच्याबद्दल आहेत. परंतु मूळ साधनांच्या 
+माहितीवरून त्यांची तुलना केवळ नाना फडणवीसांसारख्या बृहस्पतीशीच करता येऊ 
+शकते. एकीकडे त्रिंबकजीकडे असे आरोप होत होते. परंतु दुसरी गोष्ट कोणी मानायलाच 
+तयार नव्हतं.                प्रकरणात हस्तक्षेप करून त्रिंबकजींनी एलफिन्स्टनला 
+पहिल्यांदा अडचणीत आणलं. हे प्रकरण        जाणार असं वाटत असतानाच त्रिंबकजींनी 
+<<<
+
+इंग्रजांविरुद्ध मोठंच राजकारण आरंभलं. नेपाळच्या राजाने इंग्रजांचा प्रचंड पराभव केला 
+होता. याचाच आधार घेऊन त्रिंबकजींनी, पूर्वी नाना           जशी चौकड़ी उभी केली 
+तसं करायचं ठरवलं. पूर्वेकडून    ब्रह्मदेशच्या राजाने, उत्तरेकडून नेपाळच्या राजाने, 
+पश्चिमेकडून पंजाबच्या शीख रणजितसिंह यांनी आणि दक्षिणेकडून पेशवे आणि त्यांच्या 
+सरदारांनी एकदम इंग्रजांवर हल्ला        अशी त्रिंबकजींची योजना होती. परंतु, दुर्दैवाने 
+ब्रह्मदेशच्या राजाने आणि इंग्रजांशी स्वतंत्र तह केलेल्या मराठी सरदारांनी या योजनेला 
+प्रतिसाद न दिल्याने ही योजना बारगळली अन् अपयश मात्र त्रिंबकजींच्या पदरी पडले. 
+ अर्थात बाळाजीपंत   नातूंसारखे इंग्रजांनी फेकलेले तुकडे चघळणारे अनेक      फितूर 
+आपल्याकडे असल्याने त्रिंबकजींच्या या गुप्त राजकारणाचा सुगावा एलफिन्स्टनला लागला 
+आणि त्रिंबकजींपासून असणारा धोका ओळखून त्यांना गंगाधरपंत शास्त्रांच्या खुनाच्या 
+प्रकरणात अडकवण्यात आल��. एलफिन्स्टनने गव्हर्नर जनरल वॉरन हेस्टिंग्जला स्पष्ट लिहिलं 
+होतं की, "पेशवाईचा खरा सूत्रधार बाजीराव नसून त्रिंबकजीच आहे. त्याला कारभारातून दूर 
+केल्याशिवाय   आपल्याला काहीही करता यायचं नाही ... "      या साऱ्या गोष्टींवरूनच 
+त्रिंबकजींची हुशारी अन् त्यांचे महत्त्व लक्षात येते आणि बाजीरावांनी सारा कारभार त्यांच्या 
+हातात का दिला हेही स्पष्ट होते. 
+    बाजीरावांविषयीचा आणखी एक आक्षेप म्हणजे ते स्त्री-लंपट होते. त्यांची अकरा लग्नं 
+झालेली होती, ते कायम बायकांच्याच घोळक्यात असायचे इ. अनेक! मुळातच मराठी 
+राज्यकर्त्यांचं बहुभार्या असण्याचं कारण हे एकपत्नी व्यवस्था असणाऱ्या इंग्रजांना 
+मानवणारं नव्हतं. परंतु अगदी भगवान     श्रीकृष्णापासून आपल्याकडे बहुभार्या पद्धत 
+ अस्तित्वात आहे. खुद्द शहाजीराजांची तीन लग्नं झालेली हे तर सर्वज्ञात आहेत. श्री थोरल्या 
+राजारामांनाही जानकीबाई, ताराबाई आणि राजसबाई अशा तीन पत्नी होत्या. थोरल्या 
+शाहूमहाराजांनाही अंबिकाबाई, सावित्रीबाई, सकवारबाई, सगुणाबाई अशा चार राण्या 
+याशिवाय विरूबाई नावाची रक्षा होती. याशिवाय लक्ष्मीबाई आणि सखुबाई या नाटकशाळा 
+होत्या. त्यामुळे एलफिन्स्टनसारख्या इंग्रजाचं ठीक आहे, परंतु वरील उदाहरणे ज्ञात 
+असणाऱ्या मराठी माणसांनीही बाजीरावांना शिव्या द्याव्यात? मग बाजीरावांना एक न्याय 
+आणि वरील      माणसांना दुसरा हे कसे? काही इतिहासकार शाहिरांच्या पोवाड्यातील 
+कथानकावरून बाजीराव पेशव्यांना स्त्रीलंपट म्हणतात. उदा .- 'कृष्णदास' नावाच्या एका 
+ शाहिराने       रचला आहे. या पोवाड्यात तो म्हणतो- 
+                       "बाजीराव महाराज अर्जी ऐकितो बायकांची, 
+                   चल गडे, जाऊ पुण्याशी, हौस मोठी माझ्या मनाची ... 
+                      हा सर्वस्वी देह केला अर्पण करुनी आण तुमची, 
+                      शुक्रवार पेठेत बसूनी हाजिरी घेतो बायकांची ... " 
+                        शिदरामा नावाचा एक शाहीर म्हणतो- 
+                           "गेले बाजीराव श्रीमंत पडली त्याला 
+                           भ्रांत, लुटविली दौलत कसबिणीला 
+<<<
+
+                           कोण पुसेना त्या, राव-कंचनिला 
+                        नित करीती गायनकला या नाटकशाळा 
+                          मेण्यांमध्ये बसवून आणती त्यांला, 
+                       ये आयने महाल त्याच्या राव बैठकीला ... " 
+   परंतु या शाहिरांच्या पोवाड़ा 'कथना' वर विश्वास कितपत ठेवायचा हाच सर्वात मोठा प्रश्न 
+आहे. जसे बाळाजीपंत नातू होता तसेच हे शाहीरदेखील एलफिन्स्टनने फेकलेले चार तुकडे 
+चघळत बाजीरावांच्या विरोधात बोलत नसतील     कशावरून? शाहिराची लोकप्रियता अन् 
+जनमानसात त्यांची सहज एकरूप होण्याची प्रवृत्ती यामुळे बाजीरावांच्या बाबतीत लोकांच्या 
+मनात विष पेरण्याकरता एलफिन्स्टननेच या शाहिरांना फितूर केले नसेल हे कशावरून 
+सांगता येईल? आणि जर शाहिरांवरच विश्वास ठेवायचा झाला तर मग दुसऱ्या बाजीरावांना 
+अक्षरशः देवासमान मानणारे शाहीरही होतेच की ... शाहीर होनाजी शिलारखाने (होनाजी 
+बाळा) म्हणतो- 
+                   "दिन असता अंधार, आकाशतळी पडला बाई, 
+                        विश्वतरंगाकार प्रभूवीण शून्य दिशा दाही 
+                     निर्मळ शशीसारखी आचळ आहे पदरी पुण्याई 
+                    तरीच भेटतील स्वामी येरव्ही नसे उपाय काही ... 
+                   पारखी होऊन जाहली अयोध्यापुरी राया हरिश्चंद्राशी 
+                    रोहिदास, तारामती राणी जाले त्रिवर्ग वनवासी ... " 
+   सगनभाऊ नावाच्या एका मुसलमान शाहिरानेही बाजीरावांची स्तुती केली आहे. तो 
+म्हणतो- 
+                      "भोळा माझा सांभ अहो निर्मळ काया, 
+                       त्याच्या पदरचे चार उठले बसले बुडवाया 
+                         निमकहरामी झाले लक्षपती धन खाया 
+                       सात ताल हवेलीचा ज्यांनी ढासळला पाया 
+                       शिकारखाने रमणे ब्राह्मण मोकलती धाया, 
+                       एक्याप्राण्यावाचून शहर करीती गायावाया, 
+                        थान पितें बालक लोटून दिलेस रघुराया 
+                    मी अनाथ माऊली कशी नाही आली तुज माया ... " 
+   मग आता शाहिरीवर विश्वास ठेवायचा म्हटलं तर आपण बाजीरावांना देवाचीच उपमा 
+का देऊ नये? शाहिरी/पोवाडे ही एक   काव्यमय बखर असते. त्यातली सगळीच माहिती 
+चुकीची असते असं नाही परंतु तीवर किती विश्वास ठेवावा यालाही काही मर्यादा असतातच. 
+त्यामुळेच शाहिरांच्या 'कथना'वरून बाजीरावांना स्त्रीलंपट म्हणणे हे अत्यंत चुकीचे आहे. 
+    'पेशवाईच्या' आणि 'पेशव्यांच्या' बाबतीत असणाऱ्या, गेली अनेक वर्षे ज्या गैरसमजुती 
+होत्या, जे गैरसमज जाणता-अजाणता पसरलेले होते ते दूर करण्याचा हा एक    लहानसा 
+<<<
+
+प्रयत्न होता. १८१८ पासून या क्षणापर्यंत ज्या वाईट नजरेतून पेशव्यांकडे जातं त्या 
+नजरेला काही गोष्टी आणाव्यात हाच यामागचा मुख्य उद्देश आहे. कोणाच्याही घराण्याची 
+अथवा व्यक्तीची बदनामी करण्याचा कसलाही हेतू नाही. बहुत काय लिहावे? 
+<<<
+
+           शाहूछत्रपतींची स्वदस्तुराची मृत्यूपत्रे 
+
+   मार्गशीर्ष वद्य २, शके १६७१ म्हणजेच   दि. १४ डिसेंबर १७४९ रोजी छत्रपती 
+शाहूमहाराजांनी स्वहस्ताक्षरात दोन याद्या केल्या. या दोन याद्या म्हणजे शाहूछत्रपतींची 
+स्वदस्तुराची मृत्यूपत्रेच आहेत. या मृत्यूपत्रानुसार शाहूछत्रपतींनी राज्यकारभाराची 
+जबाबदारी नानासाहेबांकडे सोपवली. शाहूराजे बाळाजी पंडित      प्रधान उर्फ थोरल्या 
+नानासाहेबांना काय म्हणतात, त्याचा दोन्हीही याद्यांमधील सारांश असा- "राजमान्य राजेश्री 
+बाळाजी पंडित प्रधान यांस आज्ञा केली जे सगळ्यांना आज्ञा केली पण त्यांच्या दैवी नाही, 
+तेव्हा तुम्ही फौज सांभाळून, राज्यकारभार चालवायला हवा तर त्याकरीता गादीवर वंश 
+बसवणे, पण कोल्हापूरच्या गादीपैकी न घेणे! चिटणीस आमचे विश्वासू, त्यांना सर्व सांगितले 
+आहे. राज्यकारभार     तुम्ही चालवाल हा    भरवसा   स्वामींस (शाहूराजांना) आहे. 
+तुमच्याविषयीची खातरजमा चिटणीसांनी अढळ केली. तुमच्या मस्तकी आमचा वरदहस्त 
+आहे. जो वंश होईल तो तुमचे प्रधानपद चालवेलच, तुमची घालमेल करणार नाही, त्यात 
+अंतर करेल तर त्यास शपथ असे. त्याच्या आज्ञेत चालून राज्य राखणे." 
+
+छत्रपती शाहूमहाराज   मृत्यूपत्र यादी क्र. १, यादी क्र. २ स्रोत व सौजन्य मराठी 
+रियासत, मध्य विभाग २ (सन १९२१ ची आवृत्ती) 
+<<<
+
+  'रॉयल एशियाटिक सोसायटी ऑफ 
+ग्रेट ब्रिटन अॅण्ड आयर्लंड' येथील कागद 
+<<<
+
+                    पेशव्यांचा सर्वधर्मसमभाव 
+    श्रीमंत नानासाहेब पेशव्यांच्या अंतःकाळची स्थिती एका समकालीन बखरवजा कागदात 
+नमूद    आहे. इंग्लंडच्या Royal Asiatic     Society    च्या संग्रहात असलेल्या या 
+                  कागदात   नानासाहेबांचे, किंबहुना यानिमित्ताने साऱ्याच पेशव्यांची 
+ अशाकरिता की यामध्ये नानासाहेब आपल्यावर अप्पांनी हे संस्कार केल्याचे लिहितात, तसेच 
+संस्कार पुढल्या पिढ्यांवरही झाले. याच कागदात भट (पेशवे)- पुरंदरे यांच्यातील घरोब्याचे 
+संबंध स्पष्ट होतात. भट घराण्याच्या सुरुवातीपासून ते पेशवाईच्या अखेरपर्यंत पुरंदरे घराणे 
+पेशव्यांच्या कायम सोबत राहिले, याचे विस्मरण    पेशव्यांना कधीही झाले नाही. येथे 
+ अंतःसमयी नानासाहेब आपले धाकटे बंधू रघुनाथरावांना उपदेश करत आहेत. वर दिलेल्या 
+दोन्ही कागदांमध्ये असलेल्य�� मजकुराचा सारांश असा- 
+    "मराठे, मोंगल, पठाण, राजपुत-रांगडे, ब्राह्मण, प्रभू, शेणवी इत्यादी जे जे सरदार या 
+दौलतीशी बांधील आहेत आणि ज्यांनी आमच्यासोबत जाती-जमातीनिशी या राज्यासाठी 
+कष्ट केले आहेत, त्यांचे वंशपरंपरागत आम्ही चालवत आलो, तसेच तुम्हीही चालवावे. या 
+दौलतीत देशस्थ ब्राह्मण अंबाजीपंत पुरंदरे आणि त्यांचे पुत्र महादोबा हे पूर्वीपासून फार 
+मेहनतीने आपल्यासोबत आहेत, त्यांचे आणि त्यांच्या वंशाचे पहावे. त्यांना परके समजू नये. 
+देशस्थ, कोकणस्थ, प्रभू, शेणवी इत्यादींचा द्वेष बाळगू नये. ही दौलत सगळ्यांमुळे आहे. 
+सगळ्यांची मने सांभाळावीत. तिर्थरूप चिमाजीअप्पांची आज्ञा आहे की, मनुष्याला राजी 
+राखल्याने दौलतीचे काही नुकसान होत नाही. आम्ही जातो म्हणून उदास होऊ नये. ज्याचे 
+त्याचे व्यवसाय वगैरे सांभाळावे. इतरांचे द्रव्य वा त्यांची संपत्ती वगैरे अन्यायाने घेऊ नये. 
+ अन्याय होत असल्यास कडक      शिक्षा करावी. धर्मनीति सोडू नये. गोब्राह्मण- प्रजासंरक्षण 
+कोणावरही अन्याय न करता यथान्याये करावे. हिंदू-मुसलमान आपापली कामे चोख      करीत 
+असल्यास कोणाचाही द्वेष करू नये. ज्याचा जो धर्म आहे, ज्याचे जे दैवत आहे, त्याविषयी 
+द्वेषी मन असू नये." 
\ No newline at end of file